ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΛΟΙΜΟ ΣΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΡΕΑ ΦΡΑΓΚΙΑ : ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΕ ΜΙΑ ΔΥΣΤΟΠΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ (ΜΙΑ ΔΥΣΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ) ΓΑΚΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ Α.Ε.Μ : 1004 ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ ΟΙ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΗΓΟΡΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΡΕΑ ΦΡΑΓΚΙΑ Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ. ΣΕΛ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΣΠΙΤΙΑ ΣΕΛ Η ΚΑΓΚΕΛΟΠΟΡΤΑ ΣΕΛ Ο ΛΟΙΜΟΣ ΣΕΛ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΣΕΛ ΑΠΟ ΤΟ ΛΟΙΜΟ ΣΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΣΕ ΜΙΑ «ΑΠΕΡΙΓΡΑΠΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» ΣΕΛ ΕΚΤΕΘΕΙΜΕΝΟΙ ΣΕ ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕΛ Η ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕΛ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΕΛ ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΡΑΓΚΙΑΣ ΚΑΙ FRANZ KAFKA : ΜΙΑ ΦΙΛΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΣΕΛ ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΥΣΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΕΛ ΟΥΤΟΠΙΑ - ΔΥΣΤΟΠΙΑ ΣΕΛ ΔΥΣΤΟΠΙΑ : ΕΙΚΟΝΕΣ ΕΝΟΣ ΑΛΛΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ; ΣΕΛ ΛΟΙΜΟΣ ΚΑΙ ΠΛΗΘΟΣ : ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΙΑΣ ΔΥΣΤΟΠΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΕΛ ΤΟΠΟΣ : Η «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΤΟΥ ΛΟΙΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ ΣΚΗΝΙΚΟ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ ΣΕΛ ΧΡΟΝΟΣ : Η ΑΝΕΥΡΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ ΜΙΑ ΠΡΑΞΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΕΛ ΓΛΩΣΣΑ : ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΕΛ Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΣΤΟ ΛΟΙΜΟ ΣΕΛ Η ΑΠΟΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΣΕΛ. 47 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 50 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πραγµάτωση της µεταπτυχιακής µου εργασίας αποτέλεσε προσωπικό στοίχηµα. Ήταν για µένα µια επίπονη προσπάθεια διότι χωρίστηκε αναγκαστικά σε δυο φάσεις µε ένα µεγάλο χρονικό κενό διάστηµα ανάµεσά τους. Η πρώτη φάση, αυτή της εύρεσης θέµατος, του σχεδιασµού και της συλλογής βιβλιογραφίας υπήρξε γόνιµη και ενθουσιώδης. Στην ίδια φάση, τα µαθήµατα ΝΕΦ 619 «Επιστήµη και λογοτεχνία : η περίπτωση της φανταστικής λογοτεχνίας» της κ. Φ. Αµπατζοπούλου και ΝΕΦ 608 «Περί προφητείας και ουτοπίας» του Χ.-Δ. Γουνελά ήταν η αφορµή να ασχοληθώ ειδικότερα και εκτενέστερα µε ζητήµατα που µε ενδιέφεραν και προετοίµασαν κατά κάποιο τρόπο το επιστηµονικό πλαίσιο της εργασίας µου. Παράλληλα, η ευκαιρία συµµετοχής µου στο επιστηµονικό συνέδριο για τον συγγραφέα και δηµοσιογράφο Αντρέα Φραγκιά που έγινε στην Αθήνα, στην αίθουσα της Ε.Σ.Η.Ε.Α, στις Δεκεµβρίου 2007 ήταν µια αξιόλογη δοκιµή, που µου έδωσε θάρρος και κουράγιο να συνεχίσω και να διευρύνω τους ερευνητικούς µου ορίζοντες. Ωστόσο, µεσολάβησε η περίοδος της στρατιωτικής µου θητείας, (12/5/ /10/2009), που µε ανάγκασε να αποµακρυνθώ εν µέρει από τα ερευνητικά µου ενδιαφέροντα αλλά όχι από τις λογοτεχνικές µου αναγνώσεις. Η δεύτερη φάση, της συγγραφής και της εκτενούς µελέτης και τεκµηρίωσης του θέµατός µου υπήρξε δύσκολη, όχι τόσο λόγω της φύσης της, όσο προσωπικών προβληµάτων, αναστολών και έλλειψης αυτοπεποίθησης. Η αιτία γι αυτά ίσως ήταν µια έντονη αυτοκριτική των δυνατοτήτων και των προοπτικών των µακροχρόνιων σπουδών µου. Ανακαλώ λοιπόν αυτή την περίοδο για να αναφέρω απλά τα ηθικά διλήµµατα και ανησυχίες που εµπόδισαν ίσως την κανονική ροή των σπουδών µου και όχι για να δικαιολογηθώ για όποιες αδυναµίες τυχόν υπάρχουν µέσα στην παρούσα εργασία. Παρόλαυτα προσπάθησα, συνέχισα και συγκεντρώθηκα στον βασικό µου στόχο και µε τη στήριξη των καθηγητών, των γονιών και των φίλων µου κατάφερα να τελειώσω αυτό το πόνηµα. Θα ήθελα λοιπόν γι αυτό να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την επόπτρια καθηγήτριά µου κ. Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου για τη βοήθεια και τις παρατηρήσεις της, που υπήρξαν χρήσιµες και γόνιµες κατά τη διάρκεια της έρευνας και της γραφής της εργασίας µου. Για την εµπιστοσύνη και κυρίως για την ηθική στήριξη καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών µου προπτυχιακών και µεταπτυχιακών, οφείλω ένα ευχαριστώ στον καθηγητή µου κ. Δηµήτρη Κόκορη, ο οποίος ενθάρρυνε τη µέχρι τώρα ακαδηµαϊκή µου πορεία. Τέλος στην περάτωση των µεταπτυχιακών µου σπουδών συντέλεσε η φροντίδα, η υποµονή και η βοήθεια των γονιών µου. Ενώ αντίστοιχα οι συζητήσεις και οι παρατηρήσεις των φίλων µου σε δύσκολες στιγµές αποτέλεσαν κίνητρο για να συνεχίσω. Ευχαριστώ λοιπόν ιδιαίτερα την Ειρήνη Πατσούρου, τον Bart Soethaert και τον Ανδρέα Λούνη. 3

4 «Άλλο βέβαια η αισιοδοξία και άλλο το Αύριον. Δεν είναι το µέλλον, η επαύριο, που λέµε. Ίσως να είναι και η επόµενη στιγµή όταν σ αυτή γεννιέται κάτι ικανό να δώσει το σύνολο. Είναι όλες µαζί οι δυνατότητες, η ευεργετική και δυναµική συνέχεια, όταν το ένα συνδέεται µε το άλλο, είναι το προχώρηµα, η ολοκλήρωση. Να µην τα µπερδεύουµε, η ελπίδα δεν είναι Αύριον ούτε τα όνειρα. Όταν η ατµόσφαιρα φτωχύνει από Αύριον, δυσκολεύεται η ζωή, στην έλλειψή του σταµατάει. Ξεχνάς το χτες. Δε γνωρίζεις τους ανθρώπους, δεν ξέρεις να µιλήσεις, ώσπου βγάζεις κραυγές. Το χτες όµως δε φτάνει, χρειάζεται και το τώρα. Το χτες φτιάχνει το τώρα, αν η σύνθεσή του δεν είναι σωστή δεν γεννιέται Αύριον. Όπου αυξάνεται ο φόβος λιγοστεύει το Αύριον, χάνεται. Τα σπίτια αρρωσταίνουν γι αυτό το λόγο. Στους δρόµους κυκλοφορεί ο φόβος, τρυπώνει µέσα σ αυτά, γεννάει σιωπή και παγωνιά. Τα είδωλα το ρουφάνε και εκπέµπουν φόβο, θολούρα και πανικό. Παραλύουν τη ζωή και την κάνουν να τρέµει. Και η συνείδηση των ανθρώπων λιώνει, τα λόγια τους χάνονται, η πολιτεία είναι άρρωστη.» (Αντρέας Φραγκιάς, Πλήθος ) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το µυθιστορηµατικό έργο του Αντρέα Φραγκιά περιλαµβάνει τέσσερα πολυσέλιδα µυθιστορήµατα µέσα στα οποία συνοψίζει µε µια ευρεία οπτική και σπάνια ενορατική διάθεση την ελληνική µεταπολεµική πραγµατικότητα. Η εκάστοτε πραγµατικότητα που προσεγγίζει αποτελεί γι αυτόν ένα γόνιµο πεδίο διατύπωσης µιας κριτικής στάσης απέναντί της αλλά και ανίχνευσης των επάλληλων µεταλλαγών, εξελίξεων και κραδασµών της σύγχρονης πραγµατικότητας. Βασικός άξονας προσέγγισης της µυθιστορηµατική γραφής του Αντρέα Φραγκιά σύµφωνα µε την πορεία της είναι η απόκλιση της από τα περιοριστικά πλέον πρότυπα του παραδοσιακού ρεαλισµού. Η πεζογραφία του Αντρέα Φραγκιά βρέθηκε στην κοίτη του κοινωνικού ρεαλισµού, χωρίς να παρασυρθεί στην κανονιστική εκτροπή του, τον «σοσιαλιστικό ρεαλισµό». Αντίθετα, προχώρησε από τη διακριτική ανανέωση προς την ανατροπή των συµβατικών ορίων του ρεαλισµού, φέρνοντας το κοινωνικό µυθιστόρηµα σε µια προσεκτική και αντιδογµατική νεοτερικότητα. 1 Από το Άνθρωποι και σπίτια (1955), το πρώτο µυθιστόρηµα του Αντρέα Φραγκιά µέχρι το Πλήθος, (1 1985, ), η πραγµατικότητα σταδιακά χάνει τα αναγνωρίσιµα στοιχεία της και παρουσιάζονται καταστάσεις στις οποίες οι υπαινιγµοί και οι συµβολικές ή αλληγορικές τους προεκτάσεις φανερώνουν σαφείς τάσεις διαφοροποίησης από τον ρεαλισµό της πιστής αναπαράστασης. Ωστόσο, ο αφαιρετικός και αναγωγικός χαρακτήρας της γραφής του Αντρέα Φραγκιά και ο ιδιότυπος τρόπος µε τον οποίο προβάλλει µια «διαφορετική» πραγµατικότητα τόσο στο Λοιµό (1972) όσο και στο Πλήθος ενισχύουν µια περαιτέρω ανασηµασιοδότηση της αναπαριστάµενης πραγµατικότητας. Αύτη η πραγµατικότητα φαίνεται να αξιοποιεί το παρελθόν, την ιστορική εµπειρία, να κριτικάρει το παρόν και να αφήνει ανοιχτό το πεδίο ανησυχίας και αµφιβολίας για το µέλλον. Έτσι παρατηρούµε ότι βασικά στοιχεία της αφηγηµατικής πραγµατικότητας στον Λοιµό και το Πλήθος σταδιακά αποκτούν έναν χαρακτήρα δυστοπικό, σύµφωνο µε πρότυπα κείµενα της δυστοπικής µυθοπλασίας. Στόχος της εργασίας δεν είναι η απλή οµαδοποίηση των κοινών στοιχείων των δυο τελευταίων µυθιστορηµάτων του Αντρέα Φραγκιά µε γνωστά δυστοπικά µυθιστορήµατα. Αντίθετα, η επιδίωξη είναι να επισηµανθεί ο τρόπος µε τον οποίο αξιοποιούνται στοιχεία µιας δυστοπικής πραγµατικότητας στην εξελικτική 1 Δηµήτρης Ραυτόπουλος, «Από τον λαό στο πλήθος», Αντί, τεύχ 714, 26 Μαΐου 2000, σ

5 διαµόρφωση του συγγραφικού ύφους του Αντρέα Φραγκιά και πώς αυτά τα στοιχεία συµβάλλουν στην κριτική αποτίµηση της σύγχρονης πραγµατικότητας. Η κριτική στάση των δυστοπικών κειµένων απέναντι στην πραγµατικότητα για την οποία θέλουν να µιλήσουν ή θέλουν να καταγγείλουν υπαγορεύει και τη δική µου ανάγνωση στο Λοιµό και το Πλήθος. Στην ουσία επιχειρώ τη διεύρυνση των αναγνωστικών προτάσεων σε δυο µυθιστορήµατα µε πολλά κοινά στοιχεία µεταξύ τους, που ανανεώνουν εµφανώς τις φόρµες της µεταπολεµικής πεζογραφίας. Είναι γεγονός ότι µια τέτοιου είδους προσέγγιση αναµοχλεύει εποικοδοµητικά τις υπάρχουσες αναφορές της κριτικής σε πρότυπα, συγκλίσεις ή αποκλίσεις από το είδος αυτό της φανταστικής λογοτεχνίας. Ενδεικτικά αναφέρω στοιχεία όπως το µηχανισµό της εξουσίας, την ιδιαίτερη γλώσσα της εξουσίας, τη µαζική στέρηση ελεύθερης έκφρασης, την εκµηδένιση της ατοµικής συνείδησης και κυρίως την αχνή ανάµνηση της προηγούµενης ζωής των προσώπων, στοιχεία που µπορεί κανείς να διακρίνει τόσο στο Λοιµό όσο και στο Πλήθος. Ωστόσο η προσέγγιση στην παρούσα εργασία ακολουθεί µια πορεία η οποία ξεκινά από τα ενοποιητικά στοιχεία που διατρέχουν όλο το έργο του Αντρέα Φραγκιά, µε έµφαση στη συµβολική και αλληγορική διάσταση που παίρνουν ο χώρος και χρόνος µέσα στα µυθιστορήµατα, περνά στις απόψεις του ίδιου για το έργο του, για την πραγµατικότητα, την ιστορία και την ανάγνωση του καφκικού έργου, για να καταλήξει σε µια διαφορετική ερµηνεία της σύγχρονης πραγµατικότητας που µας προσφέρει η δυστοπική ανάγνωση του Λοιµού και του Πλήθους, η οποία αξιοποιεί όλα τα παραπάνω. Ειδικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο παρακολουθούµε την εξελικτική πορεία και την ιδιότυπη λειτουργία που έχουν αφηγηµατικά ο χώρος και ο χρόνος σε όλα τα µυθιστορήµατα του Αντρέα Φραγκιά επισηµαίνοντας τη σταδιακή αφαίρεση των προσδιοριστικών στοιχείων και τη διάθεση να προσλάβουν µια καθολικότητα. Ωστόσο στο Λοιµό και στο Πλήθος γίνεται σαφώς εµφανέστερο το γεγονός ότι η εξωκειµενική πραγµατικότητα υπαγορεύει µια διαφορετική προσέγγιση της αναπαριστάµενης πραγµατικότητας. Από την αλληγορική διάθεση των δυο πρώτων περνάµε στα δυο τελευταία µυθιστορήµατα τα οποία διατηρούν αυτή τη διάθεση αλλά κυρίως µπορούν να προσλάβουν και ένα διαφορετικό χαρακτήρα µετουσιώνοντας αφηγηµατικά στοιχεία που ενισχύουν την κριτική τους οπτική απέναντι στη σύγχρονη πραγµατικότητα. Στη συνέχεια το ενδιαφέρον της µελέτης µου στρέφεται στον τρόπο µε τον οποίο ο ίδιος ο Αντρέας Φραγκιάς ορίζει την πραγµατικότητα στα µυθιστορήµατά του, στο ρόλο που παίζει η ιστορία και η επικαιρότητα σ αυτά, στην ανανέωση των ρεαλιστικής φόρµας αλλά και στη δυσκολία εστίασης του συγγραφικού φακού στη ρευστή και πολυδιάστατη πραγµατικότητα. Μια πραγµατικότητα που µεγάλοι συγγραφείς του 20 ου αιώνα έζησαν, διέβλεψαν, απέρριψαν και ανανέωσαν. Σε αυτό το πλαίσιο ανιχνεύουµε τη συµβολή της αναγνωστικής εξοικείωσης του Αντρέα Φραγκιά µε την καφκική πραγµατικότητα σε µια δυστοπική προσέγγιση του Λοιµού και του Πλήθους. Τέλος, επισηµαίνονται οι εξελίξεις και οι µεταβάσεις από το Λοιµό στο Πλήθος στο πλαίσιο κατασκευής µιας δυστοπικής πραγµατικότητας η οποία αξιοποιεί τα στοιχεία του τόπου, του χρόνου και του λόγου της εξουσίας σύµφωνα µε τη σύγχρονη λογοτεχνική θεωρία όχι για να κατασκευάσει εικόνες ενός άλλου κόσµου, αλλά εµµένοντας σε µια ιδιότυπη παρουσίασή τους, να µιλήσει για το σήµερα. Η πολιτεία στρατόπεδο του Λοιµού και η πόλη σκηνικό του Πλήθους έχουν στοιχεία δυστοπικών κλειστών συστηµάτων εξουσίας αλλά δεν παύουν να απευθύνονται και να κριτικάρουν χώρους πραγµατικούς. Ο χρόνος, το παρελθόν συνεχώς αποκρύπτεται, ελέγχεται από την εξουσία, το παρόν των προσώπων παρουσιάζεται 5

6 µετέωρο, αµφίβολο, αδιέξοδο χωρίς χθες, χωρίς αύριο όµως όλα κουβαλάν το παρελθόν της πρόσφατης ελληνικής πραγµατικότητας και προσπαθούν να την αντιµετωπίσουν, να χειριστούν τους φόβους και τις ανασφάλειες που οι νόµοι της αγοράς και τα η δοµή του κοινωνικοοικονοµικού συστήµατος επιβάλλει. Ενώ µπροστά στον έλεγχο της εξουσίας αφηγητής και ήρωες προσπαθούν να αντισταθούν. Στον άξονα άτοµο εξουσία διαρθρώνονται λόγοι διαφορετικοί, διαλέγονται ενώ παράλληλα, επιχειρείται η απογύµνωση του λόγου της εξουσίας από την αυταρχικότητα του µε την αξιοποίηση αφηγηµατικών τεχνικών, της ειρωνείας και της αµφιβολίας ανάµεσα στο ψέµα και την αλήθεια, ανάµεσα στο εικονικό και το πραγµατικό. 6

7 1. Οι εκφάνσεις του συµβολικού και αλληγορικού στην πεζογραφική πορεία του Αντρέα Φραγκιά Ο χώρος και ο χρόνος. Η συγγραφική πορεία του Αντρέα Φραγκιά χαρακτηρίζεται από τον ιδιαίτερο τρόπο µε τον οποίο ο ίδιος απέδιδε την πραγµατικότητα στα µυθιστορήµατά του. Η ρεαλιστική απεικόνισή της πέρασε από διάφορα στάδια και ξεπέρασε τα συµβατικά όρια της. 2 Το πρώτο µυθιστόρηµα του Φραγκιά, Άνθρωποι και σπίτια (1955) µας εισάγει στο κλίµα των πρώτων χρόνων της µεταπολεµικής Ελλάδας ωστόσο, µελετώντας διεξοδικότερα µπορεί κανείς να επισηµάνει ότι πρόκειται για µια «οµιχλώδη απεικόνισή της κατοχής». 3 Είναι χαρακτηριστικό ότι η άχλη των καταστάσεων έγκειται στο γεγονός της απουσίας βασικών προσδιοριστικών στοιχείων της αφηγούµενης πραγµατικότητας. Τόσο ο χρόνος, ένα ακινητοποιηµένο παρόν, τα πρόσωπα, αµήχανα µπροστά στην ατοµικότητά τους, όσο και ο τόπος, το γήπεδο που παίρνει µυθικές διαστάσεις, είναι ενδεικτικά της ελλειπτικότητας και της αφαιρετικότητας που χαρακτηρίζει τη µετέπειτα γραφή του Αντρέα Φραγκιά. 4 Στη Καγκελόπορτα (1962) στο επίκεντρο βρίσκονται τα πρόσωπα και οι φόβοι τους. Η πόρτα της αυλής λειτουργεί ως η διαχωριστική γραµµή ανάµεσα στον κόσµο της αυλής και τον έξω. Συγκεκριµένα, για την Καγκελόπορτα ο Τάκης Καρβέλης γράφει : «Ο κόσµος της αυλής συµπυκνώνει το µετεµφυλιακό δράµα και την καθηµερινή φθορά στις αρχές της δεκαετίας του Στον έξω κόσµο, όπου µένει ο Θόδωρος, δεσπόζει ο φόβος, η εξουσία και µια ζωή που τώρα κυλάει σε νέους ρυθµούς». 5 Ειδικότερα, µπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι στα δυο πρώτα µυθιστορήµατα του Αντρέα Φραγκιά υπάρχουν ψήγµατα του τρόπου µε τον οποίο θα προσεγγίσει την πραγµατικότητα στα δυο επόµενα µυθιστορήµατά του ωστόσο, στο Λοιµό (1972) και στο Πλήθος ( , ) η µατιά του συγγραφέα είναι διεισδυτικότερη, βαθιά προσηλωµένη στο παράλογο των καταστάσεων. Ο πρισµατικός του φακός εστιάζει στα ανθρώπινα σύνολα χρησιµοποιώντας για το Λοιµό κυρίως στοιχεία του φανταστικού, όπως η αµφιβολία, ο ζωοµορφισµός, η αοριστία της αφήγησης σε σχέση µε τον τόπο, το χρόνο και τα ονόµατα των προσώπων. 6 Έπειτα στο Πλήθος η αλληγορία και τα σύµβολά κυριαρχούν αλλά συνάµα διαφαίνεται και η αδυναµία προσέγγισης της αφηγούµενης πραγµατικότητας από τον αφηγητή και κατ επέκταση στο επίπεδο της γραφής από τον συγγραφέα. Τόσο στο ενδοδιηγητικό όσο και στο εξωδιηγητικό επίπεδο επικρατεί η αποδιάρθρωση που σηµατοδοτεί το αδιέξοδο και επισηµαίνει τις αδυναµίες µιας παραδοσιακής, ρεαλιστικής, γραφής. 7 Το αξιοσηµείωτο είναι ότι και τα δυο αυτά µυθιστορήµατα δηµιουργούν την ψευδαίσθηση µιας ρεαλιστικής αφήγησης την οποία το κείµενο συστηµατικά 2 Τάκης Καρβέλης, «Αντρέας Φραγκιάς : Παρουσίαση Ανθολόγηση», στη σειρά Η µεταπολεµική πεζογραφία, τόµ. Η, Σοκόλης 1988, σ Α. Αργυρίου, Α. Ζήρας, Α. Κοτζιάς και Κ. Κουλουφάκος, «Συζήτηση για τη µεταπολεµική πεζογραφία», Διαβάζω, τεύχ. 5 6, Νοέµβριος 1976 Φεβρουάριος 1977, σς Δηµήτρης Ραυτόπουλος, όπ.π., σ Τάκης Καρβέλης, όπ.π σ Έρη Σταυροπούλου, Προτάσεις ανάγνωσης για την πεζογραφία µιας εποχής, Σοκόλης, 2001, σ Ερατοσθένης Καψωµένος, Αφηγηµατικές Τεχνικές και Σηµασιακοί Κώδικες ένα παράδειγµα ανάλυσης : «Το πλήθος» του Ανδρέα Φραγκιά, Ελί τροχος, τεύχ. 2, Απρίλιος Ιούνιος 1994, σ

8 υποσκάπτει διαψεύδοντας την προσδοκία του αναγνώστη για µια ρεαλιστική καταγραφή της πραγµατικότητας. Η κριτική έχει επισηµάνει τρεις φάσεις στη συγγραφική πορεία του Αντρέα Φραγκιά, 8 σε µια πρώτη φάση κατατάσσονται τα δυο πρώτα µυθιστορήµατα Άνθρωποι και σπίτια (1955) Καγκελόπορτα (1962), σε µια δεύτερη, ενδιάµεση, ο Λοιµός (1972) και σε µια τρίτη το Πλήθος ( , ). Η κατάταξη γίνεται µε άξονα τον τρόπο απεικόνισης της αφηγούµενης πραγµατικότητας. Ωστόσο, στο σηµείο αυτό σκόπιµο θα ήταν να ιχνηλατήσουµε και να βαδίσουµε κυρίως πάνω στα ενοποιητικά στοιχεία αυτής της πορείας µε άξονα τις παρατηρήσεις και τις επισηµάνσεις της κριτικής που συγκλίνουν σε µια διαφοροποίηση της γραφής του Αντρέα Φραγκιά από τα ρεαλιστικά πρότυπα ακόµη και στα έργα της πρώτης φάσης. Θα εστιάσω εποµένως στην κριτική που διανοίγει δρόµους σε µια διαφορετική ανάγνωση των στοιχείων της αφηγούµενης πραγµατικότητας, επιµένοντας κυρίως στη λειτουργία του χώρου και του χρόνου καθώς και στις αλληγορικές και συµβολικές διαστάσεις που αυτές οι έννοιες σταδιακά παίρνουν. Άλλωστε, το ενδιαφέρον του Αντρέα Φραγκιά επικεντρώνεται στην πραγµατικότητα, µια καθολική, πολυδιάστατη και ρευστή πραγµατικότητα, που η ίδια επιτρέπει τους εναλλακτικούς τρόπους προβολής της. 8 Τάκης Καρβέλης, όπ.π., σ

9 1.1 Άνθρωποι και Σπίτια Αναµφίβολα µπορεί κανείς να επισηµάνει, διαβάζοντας προσεκτικά τα µυθιστορήµατα του Αντρέα Φραγκιά, ότι υπάρχουν αρκετά κοινά στοιχεία µεταξύ τους αλλά «αυτό που µεταβάλλεται είναι η ποσότητα και η ένταση µε την οποία εµφανίζονται σε κάθε του κείµενο». 9 Ειδικότερα, η κριτική προσφέρει µια ευσύνοπτη καταγραφή των κύριων χαρακτηριστικών στοιχείων της πεζογραφίας του, σύµφωνα µε τα οποία διαγράφεται το ενδιαφέρον του συγγραφέα να αποτυπώσει σε κάθε έργο του εικόνες ζωής που υπερβαίνουν κατά πολύ τα χρονικά και τοπικά τους όρια. 10 Η υπέρβαση αυτή συνίσταται κυρίως στη συµβολική και αλληγορική διάσταση που συχνά παίρνουν τα στοιχεία της αφηγούµενης πραγµατικότητας στα µυθιστορήµατά του Αντρέα Φραγκιά. Το πρώτο µυθιστόρηµα του, Άνθρωποι και σπίτια (1955), µας µεταφέρει στον πρώτο µεταπολεµικό χρόνο και περιγράφει τη ζωή ανθρώπων µιας εργατικής συνοικίας. Ο χρόνος, ο χώρος και τα πρόσωπα σκιαγραφούνται µε έναν ιδιαίτερο τρόπο στην προσπάθεια απόδοσης κυρίως µιας ατµόσφαιρας στέρησης και ανεργίας. Το παρελθόν αποδίδεται µέσα από τις αναφορές για τη «µεγάλη πυρκαγιά», «τα καµένα σπίτια», το παρόν µέσα από την εικόνα του κλειστού εργοστασίου : «Τα πάρα πέρα σπίτια είναι καµένα. Πολλά στη σειρά, κοντά στη γέφυρα. Όλοι ξέρουµε πως καήκανε και δε µιλάµε πια γι αυτό. Απ την άλλη µεριά ισκιώνει γρήγορα, είναι τα πλίθινα µε τους χωµατένιους αυλόγυρους και τις γλάστρες. Το δικό µας δεν έχει γλάστρες, γιατί δε µένει καιρός για τέτοιες έγνοιες. Είναι και το κλειστό εργοστάσιο. Όχι βέβαια πως αυτό ξέρανε τα λουλούδια µας, µα πρέπει να χει κάποια σηµασία για όλες τις γλάστρες και τις αυλές της γειτονιάς.» 11 «Ο γλόµπος πάει κι έρχεται σαν το βαρίδι ενός µεγάλου ρολογιού, µα ο δικός µας χρόνος στάθηκε, πέτρωσε αµετακίνητος Πιο πέρα είναι κι άλλοι, πολλοί, που πρέπει να σφίξεις τη µνήµη σου για να τους θυµηθείς. Τώρα όµως δεν είναι καιρός να θυµάσαι τα παλιά. Τούτο σκέπασε όλα τα άλλα. Μέσα σ αυτό βουλιάξανε τόσα και τόσα πράγµατα κι ούτε µπορείς να θυµηθείς και να τα ανασκαλέψεις. Γίνανε τόσα παράξενα τούτο τον τελευταίο χρόνο». (Άνθρωποι και Σπίτια σ.51) και το µέλλον χάνεται αβέβαιο µέσα στις ελπίδες για το νέο εργοστάσιο που χτίζεται στη συνοικία. Η ανεργία και η ανασφάλεια που αυτή προκαλεί είναι βασικά στοιχεία, γύρω από τα οποία εκτυλίσσονται τα επεισόδια ζωής των ανθρώπων του µυθιστορήµατος, ωστόσο ο χρόνος τόσο ο ιστορικός (η περίοδος της Κατοχής) όσο και ο προσωπικός διακρίνονται από µια σταδιακή ελλειπτικότητα και από µια αδιέξοδη προοπτική. 12 Συνάµα, ο τόπος δράσης των προσώπων του µυθιστορήµατος είναι σαφώς καθορισµένος, πρόκειται για µια φτωχογειτονιά της Αθήνας, ωστόσο η δράση αυτή επεκτείνεται και συχνά επικεντρώνεται στο γήπεδο, όπου κάθε Κυριακή δίνει τους αγώνες της η οµάδα της γειτονιάς. Παρατηρώντας διεξοδικότερα µπορεί κανείς να εντοπίσει και σ αυτό το σηµείο την ελλειπτικότητα της περιγραφής του 9 Έρη Σταυροπούλου, όπ.π., σ Έρη Σταυροπούλου, «Εκόµισε εις την τέχνην» : Τα κύρια χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του Αντρέα Φραγκιά», Θέµατα Λογοτεχνίας, τευχ. 40, Ιανουάριος Απρίλιος 2009, σ Αντρέας Φραγκιάς, Άνθρωποι και Σπίτια, Κέδρος, Αθήνα 2001 ( ά έκδ. 1955), σ. 9. Στο εξής οι παραποµπές µου στα µυθιστορήµατα µέσα στο κείµενο. 12 Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Άνθρωποι και σπίτια, τα πρώτα θεµέλια της αλληγορίας και του συµβόλου στην πεζογραφία του Αντρέα Φραγκιά», περ. Αντί, τεύχ. 714, 26 Μαΐου 2000, σ

10 γηπέδου. Ειδικότερα, ο Κώστας Παπαγεωργίου επισηµαίνει : «Το γήπεδο, στο Άνθρωποι και σπίτια, δεν περιορίζεται, είναι µια αχανής έκταση, στην οποία οι εκάστοτε αντίπαλοι αγωνίζονται χωρίς να διακρίνονται, σχεδόν αθέατοι. Οι φάσεις του παιχνιδιού δε περιγράφονται, είναι δύσκολο να περιγραφούν ακριβώς, ενώ το αποτέλεσµα, αν δεν είναι εντελώς ασαφές, συνάγεται κατά προσέγγιση. Όλα όσα συµβαίνουν στο γήπεδο αγγίζουν τα όρια του άυλου, του µεταφυσικού και η αίσθηση των θεατών αλλά και του αναγνώστη είναι ότι από το αποτέλεσµα του κάθε αγώνα διακυβεύονται πολύ σηµαντικές υποθέσεις.». 13 Αναµφίβολα το γήπεδο λειτουργεί ως επίκεντρο των υπόλοιπων συµβάντων, εικόνων και προσώπων του µυθιστορήµατος, 14 ενώ παράλληλα παρατηρούµε ότι µπορεί να πάρει συµβολικές διαστάσεις µέσα στο αφηγηµατικό πλαίσιο. Η ανεργία και το αδιέξοδο που αυτή προκαλεί στα πρόσωπα του µυθιστορήµατος είναι µια εικόνα πάνω στην οποία εστιάζει ο Αντρέας Φραγκιάς, επιµένοντας τόσο έντονα στις προσωπικές δυσκολίες και την αδράνεια των προσώπων έτσι ώστε οι καταστάσεις, ο χρόνος και ο τόπος να αποκτούν µια καθολικότητα. Πολύ εύστοχα ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου για να επικυρώσει το συµβολικό αυτό σύµπλεγµα επικαλείται την ιδέα του Κόλεριτζ για τη δηµιουργία του λογοτεχνικού συµβόλου : «Το συγκεκριµένο, το επιµέρους και το προσωρινό επιστρατεύονται για να εκπέµψουν τη λάµψη του αφηρηµένου, του γενικού και του διαχρονικού». 15 Παρατηρούµε λοιπόν στο Άνθρωποι και σπίτια (1955) τον τρόπο µε τον οποίο ο συγγραφέας εισάγει στην πεζογραφία του στοιχεία τα οποία αργότερα θα αξιοποιήσει εκτενέστερα και θα αφοµοιώσει εναργέστερα. 13 Κώστας Παπαγεωργίου, «Άνθρωποι και Σπίτια. Μια πρώιµη εκδοχή του παραλόγου στην πεζογραφία του Αντρέα Φραγκιά», Αντί, τχ. 714, όπ.π σς [= Μονόλογοι και χειραψίες, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2003]. 14 Δηµήτρης Κόκορης, «Το ποδόσφαιρο ως δοµικός άξονας στο Άνθρωποι και Σπίτια του Αντρέα Φραγκιά.», Θέµατα Λογοτεχνίας, ο.π.π. σ Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, όπ.π. σ

11 1.2 Η Καγκελόπορτα Η Καγκελόπορτα εκδόθηκε το 1962 από την Επιθεώρηση Τέχνης και θεωρείται το περισσότερο ενταγµένο στις ρεαλιστικές συµβάσεις και στα κοινωνικά και ιστορικά συµφραζόµενα της εποχής του µυθιστόρηµα από τα υπόλοιπα του Αντρέα Φραγκιά. Έτσι ενώ στο Άνθρωποι και σπίτια (1955) επισηµαίνεται ένας «ελλειπτικός ρεαλισµός» 16 στην Καγκελόπορτα (1962) αναδεικνύεται η ατοµική ψυχολογία του φόβου και της φθοράς, επικρατεί «η φθορά της ήττας», 17 ένας ρεαλισµός περισσότερο υπαρξιακός και πολυεπίπεδος, που διερευνά τη σύσταση της ατοµικότητας στην αλληλεπίδρασή της µε το περιβάλλον. 18 Στην Καγκελόπορτα (1962) παρακολουθούµε την αγωνία και τον φόβο που επικρατεί στην προσπάθεια επιβίωσης του µετεµφυλιακού κόσµου. Τα µυθιστορηµατικά πρόσωπα ουσιαστικά παλεύουν να ορθοποδήσουν µέσα στις νέες κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες. Ο χώρος δράσης τους είναι κεντρικές περιοχές της Αθήνας, που συνδέονται µε τις επαγγελµατικές ή τις προσωπικές διεξόδους φυγής των ηρώων της αφήγησης (όπως π.χ. του Αντώνη, του Ευτύχη, του Άγγελου) ωστόσο, υπάρχει η αυλή, το εσωτερικό της και η καγκελόπορτα η οποία δίνει το όνοµά της στο µυθιστόρηµα. Τα πρόσωπα εγκλωβίζονται ανάµεσα σε µια εξωτερική και σε µια εσωτερική πραγµατικότητα. Ο Άγγελος κλειδώνεται µέσα στην αποθηκούλα της αυλής, κυνηγηµένος από το φόβο µιας παλιάς καταδίκης ενώ ο Αντώνης εγκλωβίζεται έξω, κυνηγώντας να ενταχθεί στις νέες οικονοµικές συνθήκες και εµπορικές σχέσεις. Η καγκελόπορτα φαίνεται σα να διαχωρίζει αυτούς τους δυο κόσµους τον ιδιωτικό και το δηµόσιο και συνάµα να λειτουργεί ως σταθερό όριο µεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος. 19 Ο χώρος της αυλής, η καγκελόπορτα και η συµβολική της σηµασία, η διαλεκτική σχέση του εσωτερικού και εξωτερικού έτσι όπως διαρθρώνεται στην Καγκελόπορτα (1962), µας υποδεικνύουν µια συγκεκριµένη συµβολική που προοιωνίζεται τις εξελίξεις στη γραφή του Αντρέα Φραγκιά. 20 Παράλληλα, ο χρόνος στην Καγκελόπορτα (1962) τόσο ο αφηγηµατικός όσο και ο ιστορικός συνδυάζονται και αποτυπώνονται µε έναν ιδιαίτερο τρόπο, που δεν είναι άµεσα ευδιάκριτος καθώς µόνο απηχήσεις των δραµατικών ιστορικών γεγονότων φαίνεται να κυριαρχούν και να καθορίζουν τη δράση των αφηγηµατικών προσώπων. Γενικότερα, στην Καγκελόπορτα (1962) υπάρχουν αρκετά νεωτερικά στοιχεία τα οποία κυρίως υποστηρίζουν την ιστορικά ρεαλιστική εκδοχή του έργου. Αξιοσηµείωτος ωστόσο είναι ο τρόπος µε τον οποίο ο συγγραφέας συχνά ανάγει ζητήµατα που αφορούν τις ατοµικές ιστορίες των προσώπων του στη σφαίρα του συλλογικού. Ο αφηγητής, παρόλο που είναι εξωδιηγητικός, µοιάζει να συµµετέχει στη διαδικασία µνήµης των ηρώων του, στον ενδοδιηγητικό κόσµο τους. 21 Έτσι καταφέρνει να συναιρέσει το παρελθόν, το παρόν και το µέλλον προβάλλοντας µια 16 Δηµήτρης Ραυτόπουλος, όπ.π., σ Αιµιλία Κάραλη, «Αντρέα Φραγκιά, Άνθρωποι και Σπίτια, Καγκελόπορτα : Η πρόσληψη των έργων από την αριστερή κριτική», Θέµατα Λογοτεχνίας, τευχ. 40, Ιανουάριος Απρίλιος 2009, σ Τιτίκα Δηµητρούλια, «Η Καγκελόπορτα : ένα ιδιόµορφο µυθιστόρηµα µαθητείας», Διαβάζω, τεύχος 426, Φεβρουάριος 2002, σ Άλκηστις Σουλογιάννη, «Τα τοπόσηµα ως δείκτες προσωπικού χρόνου του Αντρέα Φραγκιά», περ. K, τχ. 4, Μάρτιος 2004, σς Βλ. Έρη Σταυροπούλου, «Η συµβολική λειτουργία του χώρου» στο Προτάσεις ανάγνωσης όπ.π., σ και Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Μεταξύ ρεαλισµού και αλληγορίας : Η Καγκελόπορτα (1962) του Αντρέα Φραγκιά», Θέµατα Λογοτεχνίας, τευχ. 40, Ιανουάριος Απρίλιος 2009, σ Ιφιγένεια Τριάντου Καψωµένου, «Η Καγκελόπορτα του Αντρέα Φραγκιά, τεχνικές της αφήγησης», Θέµατα Λογοτεχνίας, όπ.π. σ

12 καθολική και ενιαία οπτική για την πραγµατικότητα, στην οποία όλοι ζουν µε το φόβο και συµπάσχουν. Η ιστορία του Άγγελου, για παράδειγµα µας υποδεικνύει το παρελθόν ωστόσο, λίγο παρακάτω οι σκέψεις του δίνουν αφορµή για επάλληλες και πιο καθολικές σκέψεις : «Το σπίτι είναι παλιό, λες και το κάθε τι έχει µείνει στάσιµό, όπως βρέθηκε κείνη την ηµέρα του 1947 που διάβασαν την καταδίκη του Άγγελου. Ήταν και τότε Φλεβάρης. Κλείσαν εφτά ολόκληρα χρόνια». 22 «Έχω απολογηθεί µόνος µου, χιλιάδες φορές σε πολλά δικαστήρια. Όχι για την υπόθεση που µε δικάσανε, - αυτή δεν την έµαθα ποτέ αλλά για το σφίξιµο που µε πνίγει. Το ονόµασα φόβο για να µπορώ να µιλάω µαζί του. Κανένας δε µε θυµήθηκε ποτέ, εκτός από εκείνους που θέλουν να εκτελέσουν κάποια παλιά απόφαση κιτρινισµένη πια από την παλιοκαιρία. Και έτσι βρίσκοµαι εµπόλεµος κι αποµονωµένος στο πιο κρίσιµο σηµείο µιας µάχης που συνεχίζεται. Για µένα δίνεται µε τη σιωπή, παρά πέρα µε το άτοµο του υδρογόνου.η ζωή δε διατηρείται στη σιωπή. Όλος ο κόσµος θέλει ένα αύριο. Πόλεµος βέβαια δε θα γίνει, αυτό είναι σίγουρο, αλλά είναι πιθανό να συλληφθώ εγώ». (Καγκελόπορτα σ. 136) «Όλα είναι καινούρια κι ας φαίνονται πως έχουν παλιώσει. Αποκτούν κι οι πέτρες την πείρα του χρόνου. Και συ, ύστερα από τόσα χρόνια και µια τεράστια διαδροµή, ξαναγυρίζεις αλλιώτικος σ αυτούς τους ίδιους δρόµους. Όσα προσπάθησες να κάνεις σήµερα, έπρεπε νάχαν γίνει από χτες, πριν από καιρό. Αργήσαµε πολύ, νυχτώσαµε, παρά λίγο να χαθούµε στη νύχτα. Κι ούτε µπορείς να το αναπληρώσεις. Ίσως αύριο ναι αύριο Θυµάσαι πως ξεκίνησες;». ( Καγκελόπορτα σ.169) «Γεγονότα, γεγονότα, ειδήσεις, σχόλια, προοπτικές. Αυτή η ανάποδη πορεία σε κάνει να βλέπεις το «χτες» σα να προχωράς προς τα πίσω µε την πλάτη. Μέσα στην αναδροµή βρίσκεις τον χτεσινό εαυτό σου, προηγούµενους σταθµούς που σ έφεραν ως εδώ. Πήρε κι άλλες, διάβασε µε δίψα, προχώρησε κι άλλο, µήπως ανακαλύψει ποιο κύµα τον έριξε σε τούτο το στενό δωµάτιο. Έσκυψε µε τα γόνατα στο πάτωµα να διαβάσει κι ύστερα µπρούµυτα. «Όλα αυτά είναι µικρές αιτίες που αθροίζονται σε µένα και σε πολλούς άλλους, σ όλο τον κόσµο». Το χαρτί αυτό έχει µια παράξενη µυρουδιά, σα νάναι ο ιδρώτας του χρόνου, ο αγώνας του κόσµου για να ζήσει». ( Καγκελόπορτα σ.216) O Αντρέας Φραγκιάς συνδυάζει τον ιστορικό χρόνο της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εµφυλίου µε τον προσωπικό εγκλεισµό των ηρώων του στις µεταπολεµικές περιστάσεις. Οι περιστάσεις αυτές λειτουργούν περιοριστικά για τα πρόσωπα, τα οποία προσπαθούν να θυµηθούν ή να ξεχάσουν το παρελθόν, να επιβιώσουν στο σήµερα και να ονειρευτούν το αύριο. Η αίσθηση που αφήνούν τα γεγονότα του παρελθόντος υπάρχουν βαθιά στις συνειδήσεις των ηρώων ωστόσο, τα αφηγηµατικά συµβάντα αποτυπώνονται έτσι ώστε η σηµασία τους να παίρνει µια περισσότερο καθολική διάσταση και προέκταση αλληγορικού βάθους. Ακολουθώντας λοιπόν τις επισηµάνσεις της κριτικής παρατηρούµε, τόσο στο πρώτο µυθιστόρηµα Άνθρωποι και σπίτια (1955) όσο και στο δεύτερο Καγκελόπορτα (1962), ότι υπάρχουν εκείνα τα χαρακτηριστικά που λίγο αργότερα στο Λοιµό (1972) και στο 22 Αντρέας Φραγκιάς, Καγκελόπορτα, Κέδρος, Αθήνα 2002 ( ά έκδ. 1962), σ. 23. Στο εξής οι παραποµπές µου στα µυθιστορήµατα µέσα στο κείµενο. 12

13 Πλήθος ( , ) θα γίνουν σαφέστερα και θα υποδείξουν έναν διαφορετικό τρόπο ανάγνωσης των έργων. Οι αποκλίσεις του Αντρέα Φραγκιά από το ρεαλισµό, η συµβολοποίηση, η λεπτοµερειακή αφήγηση, οι µικρές παράλληλες και ασύνδετες σκηνές και ιδιαίτερα η ιδιότυπη λειτουργία του χώρου και του χρόνου 23 είναι τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν το συγκεκριµένο ύφος του Αντρέα Φραγκιά αλλά συνάµα προσφέρουν και ένα ανοιχτό πεδίο σύγκρισης και ανάγνωσης των µυθιστορηµάτων µεταξύ τους. Ωστόσο, στο Λοιµό και στο Πλήθος ο χώρος και ο χρόνος διευρύνονται, η πραγµατικότητα αποδίδεται πολυδιάστατα και µπορεί να αποκτήσει κι άλλους τρόπους ερµηνευτικής προσέγγισης. 23 Έρη Σταυροπούλου, «Εκόµισε εις την τέχνην» : Τα κύρια χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του Αντρέα Φραγκιά», οπ.π σ

14 1.3 Λοιµός Το µυθιστόρηµα του Αντρέα Φραγκιά Λοιµός γράφτηκε πριν το 1967 και σύµφωνα µε µαρτυρίες 24 υπήρξε µια πρώτη µορφή του µε τίτλο Τα ζώα και τον υπότιτλο «Σηµειώσεις φυσικής ιστορίας» αλλά µετά την 21 Απριλίου το τυπογραφείο έκλεισε και καταστράφηκε, το βιβλίο εκδόθηκε το 1972, στη διάρκεια της Χούντας, όταν είχε λήξει η σιωπηρή διετής αποχή των συγγραφέων. Το γεγονός αυτό, η Κατοχή και ο Εµφύλιος επηρέασαν σαφώς τον τρόπο γραφής του Λοιµού. Η εξορία του Αντρέα Φραγκιά το 1947 στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας καθώς και η στρατιωτική του θητεία το 1950 στο Β Τάγµα της Μακρονήσου είναι στοιχεία που δεν µπορεί κανείς να παραβλέψει από την προσέγγισή του σε αυτό το έργο. Ωστόσο δεν πρόκειται για ένα χρονικό 25 ούτε για µία καταγραφή γεγονότων της εξορίας, όπως σαφώς επισηµαίνει ο Αλέξης Πανσέληνος και ο Τάσος Γουδέλης στη συνοµιλία τους µε τον Αντρέα Φραγκιά 26. Συνεπώς δεν πρέπει κανείς να παραβλέψει στην προσέγγισή του το ιστορικό πλαίσιο µέσα στο οποίο γράφεται ο Λοιµός, κυρίως όµως η έµφαση πρέπει να δοθεί στο τρόπο µε τον οποίο ο Αντρέας Φραγκιάς µετουσιώνει µυθιστορηµατικά τη σκληρή ιστορική πραγµατικότητα και την αποδίδει έτσι ώστε η πραγµατικότητα αυτή να διαφεύγει ενός ακριβούς προσδιορισµού σε σχέση µε το χρόνο, τον τόπο και τα πρόσωπα της ιστορίας. Ο χώρος δεν κατονοµάζεται, αλλά γίνεται αντιληπτό µόνο το ότι πρόκειται για χώρο νησιωτικό από τις περιγραφές του τοπίου και τις αφίξεις των νεοφερµένων µε καΐκια ενώ ο χρόνος ακινητοποιηµένος όπως και οι ζωές των προσώπων εκεί : «Πέρα από εδώ δεν υπάρχει τίποτα. Ούτε πριν, αλλά ούτε µετά, είναι δυνατόν να υπήρξε ή να γίνει κάτι άλλο που να µην είναι το ίδιο µε τούτο. Ο κόσµος που ζούµε είναι αιώνιος και αναλλοίωτος. Και θα υπάρχει εις τον αιώνα». 27 Συνάµα, µοιάζει να λείπει η ανάµνηση της ανθρώπινης οντότητας καθορισµένης από ληξιαρχικά στοιχεία : όταν ο επόπτης ρωτάει τον «εκκρεµή» πώς λέγεται, αυτός «έµεινε βουβός, γιατί δεν θυµόταν να είχε ποτέ κανένα όνοµα» 28. Άλλωστε πραγµατικά ονόµατα δεν υπάρχουν, τα πρόσωπα µνηµονεύονται σαν «ο πληθυσµός», «οι κάτοικοι», «ο κόσµος», µε παρατσούκλια που δηλώνουν πρόσκαιρες ψυχικές η σωµατικές καταστάσεις ή εξωτερικά γνωρίσµατα. Έτσι έχουµε το διψασµένο, το µαύρο σκούφο, που αναγκάζεται να δεχτεί, σαν παράλογο διχασµό της προσωπικότητας, την ονοµασία «κίτρινος σκούφος», το τυχερό ανθρωπάκι, τον περιδεή, τον εκκρεµή, τον πρωτοµάστορα κ.α ενώ από τη µεριά της εξουσίας είναι ο διοικητής, οι επόπτες, οι ρυθµιστές, τα όργανα, οι παρακολουθητές, οι άσπρες µπλούζες, η µάσκα, οι οµιλιογράφοι, οι βασανιστές κ.α.. Όλα αυτά συντελούν στην αοριστία της αφήγησης και παράλληλα δηµιουργούν µια εφιαλτική ατµόσφαιρα. Μέσα σ αυτή την αοριστία και την ατµόσφαιρα οριοθετείται και ο χώρος, µια πολιτεία κολαστήριο στην οποία προσπαθούν να επιβιώσουν οι πολίτες τιµωρηµένοι, αγωνίζονται την ηµέρα µε τις µύγες και το βράδυ µε τον φόβο. Ο χώρος, όπως επισηµαίνει η Έρη Σταυροπούλου, φαινοµενικά πλαταίνει ενώ 24 Έρη Σταυροπούλου, Προτάσεις ανάγνωσης για την πεζογραφία µιας εποχής, όπ.π., σ.149 και Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Οδυσσέας, 1987, σ Τάσος Γουδέλης, «Γύρω από την πεζογραφία (Το «Δ» συνοµιλεί µε τους Αντρέα Φραγκιά, Σπύρο Πλασκοβίτη και Αλέξη Πανσέληνο)», Το Δέντρο, χρόνος 14, τόµ. 9, τεύχ. 66, Ιανουάριος Μάρτιος 1992, σ Αντρέας Φραγκιάς, Λοιµός, Κέδρος, 10 η έκδοση 2001, σελ Αντρέας Φραγκιάς, όπ.π. σ

15 λειτουργεί παράλληλα περιοριστικά ως φυλακή. 29 Η αντίληψη που έχουν τα πρόσωπα για τον τόπο τους είναι χαρακτηριστική, καθώς φαίνεται να συναιρείται ο χρόνος και τόπος σε ένα διαχρονικό τόπο αγωνίας και φόβου. : «Μη θαρρείς ότι τούτα τα τείχη, που έχουν τα συνθήµατα µε τα µεγάλα γράµµατα από τη µία άκρη ως την άλλη, βρίσκονται εδώ κοντά. Αυταπάτη! Απλώνονται ως το όριο του κόσµου». (Λοιµός σ.70) Η κριτική έχει επανειληµµένα επισηµάνει τη διαχρονική διάσταση του στρατοπεδικού φαινοµένου στο Λοιµό διαβάζοντάς το ως αλληγορία του ολοκληρωτισµού 30 είτε ως συµβολοποίηση του ιστορικού βιώµατος. 31 Αναµφίβολα, στο Λοιµό παρατηρούµε ότι οι καταστάσεις, που τα πρόσωπα βιώνουν έχουν µια καθολική σηµασία, θα µπορούσαµε να πούµε µια σαφώς πιο καθολική σηµασία απ ότι τα περιστατικά και οι συνθήκες µπορούν να πάρουν στα δυο προηγούµενα µυθιστορήµατα. Η αφαίρεση οποιουδήποτε προσδιοριστικού στοιχείου που αφορά τα πρόσωπα, τον τόπο και το χρόνο συντελεί σε µια γενικότερη και ευρύτερη αποτύπωση της εφιαλτικής πραγµατικότητας σε µια πολιτεία κολαστήριο, σε ένα στρατόπεδο οποιασδήποτε µορφής. Συγκεκριµένα ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει σε µια συνέντευξή του : «Βεβαίως είναι µια καταγγελία του στρατοπέδου οποιασδήποτε µορφής, οπουδήποτε κι αν λειτουργεί και µε οποιοδήποτε στόχο ή αντικείµενο. Και ακριβώς το ότι δεν αναφέρεται ο τόπος, ο χρόνος, τα ονόµατα και είναι όλοι µε αυτούς τους γενικούς χαρακτηρισµούς, είναι ακριβώς για να µην εξατοµικευτεί και να µην συγκεκριµενοποιηθεί». 32 Κι αν στο Λοιµό ο Αντρέας Φραγκιάς καταγγέλλει ένα αυταρχικό σύστηµα και αποτυπώνει µια αποτρόπαιη πραγµατικότητα δίνοντας µια καθολική διάσταση σ αυτά, στο Πλήθος αξιοποιεί τα σύµβολα και την αφαίρεση οποιουδήποτε προσδιοριστικού στοιχείου στο έπακρο προσφέροντας έτσι µια πληρέστερη εικόνα, µια ολόκληρη τοιχογραφία του χάους και του παραλόγου που κυριαρχούν σε µια σύγχρονη κοινωνία που έχει χάσει τον ανθρωπισµό της. 29 Έρη Σταυροπούλου, όπ.π. σ Δηµήτρης Ραυτόπουλος, «Η σκοτεινή αλληγορία του ολοκληρωτισµού στο Λοιµό του Αντρέα Φραγκιά.», Θέµατα Λογοτεχνίας, οπ.π. σς Χρίστος Αλεξίου, «Η συµβολοποίηση του ιστορικού βιώµατος της Μακρονήσου στο Λοιµό του Αντρέα Φραγκιά». Θέµατα Λογοτεχνίας, οπ.π. σς Γιάννης Η. Παππάς, «Συνοµιλία µε τον Αντρέα Φραγκιά», περ. Ελί τροχός, τεύχ 2, Απρίλιος Ιούνιος 1994, σ

16 1.4 Το Πλήθος, (τόµ , τόµ ) Το τελευταίο µυθιστόρηµα του Αντρέα Φραγκιά εκτείνεται σε δυο πολυσέλιδους τόµους και αποτελεί ίσως το πιο σύνθετο και εµβριθές µυθιστόρηµα του, σε σχέση µε τα τρία προηγούµενα. Γίνεται πλέον εµφανής ο έντονος προβληµατισµός του συγγραφέα για την κατάσταση της σύγχρονης ζωής. Οι αφηγηµατικές τεχνικές του έχουν διαµορφώσει πια ένα συγκεκριµένο ύφος που στο Πλήθος διαγράφεται έντονα µε την παρουσία συµβόλων, την εναλλαγή µικρών ασύνδετων επεισοδίων και την εµπλοκή του αφηγητή σε µια βασικά τριτοπρόσωπη αφήγηση µε τη χρήση άλλοτε α ενικού και άλλοτε α πληθυντικού προσώπου. 33 Παρατηρούµε λοιπόν µέσα στο κείµενο διεξοδικά πλέον την αλληγορική διάσταση και τη συµβολική χροιά µε την οποία επενδύει ο Αντρέας Φραγκιάς και στο Πλήθος, όπως άλλωστε κάνει και στα τρία προηγούµενα µυθιστορήµατα του, το χώρο και το χρόνο. Πρόκειται για έναν χώρο ο οποίος συνεχώς µεταβάλλεται, όπως ένα σκηνικό ταινίας, και για το χρόνο ο οποίος παίζει καθοριστικό ρόλο, καθώς το παρελθόν των αφηγηµατικών προσώπων είναι σχεδόν ανύπαρκτο, αποκρύπτεται, καταπιέζεται, αποκόβεται από το παρόν και το µέλλον τους. Το «που» της αφήγησης καταλήγει να είναι διάχυτο, και ο το «πότε» διαφεύγει συνεχώς. Ειδικότερα, στον πρώτο τόµο Πλήθος ( ) οι ατοµικές ιστορίες και τα στιγµιότυπα µιας παράξενης καθηµερινότητας διαδραµατίζονται σε µια µεγαλούπολη που διοικείται από ένα αόρατο σύστηµα ελέγχου. Τα πρόσωπα µπλέκονται σε έναν κυκεώνα καθηµερινών εµποδίων και σύγχυσης, γραφειοκρατικοί µηχανισµοί, αλλεπάλληλα ατυχήµατα, µολυσµένη ατµόσφαιρα και σπίτια µολυσµένα, συνεργεία κατεδαφίσεων και συνεργεία κινηµατογραφικών ταινιών, σκηνικά µιας ταινίας και συνάµα σκηνικά µιας πραγµατικότητας που χάνει τα προσδιοριστικά της στοιχεία. «Όπου και να γυρίσεις θα δεις σήµατα. Δείκτες, βέλη, απαγορευτικά, φανάρια, κατευθυντήριες γραµµές κι επιτακτικές οδηγίες ορίζουν µε χίλιους τρόπους πώς να βαδίσεις Αν οι ενδείξεις έµεναν σταθερές, θα βρισκόταν κάποιος ρυθµός έστω µε λίγη περισσότερη κούραση. Τώρα όµως πέφτεις αδιάκοπα σε καινούργιες οδηγίες που δεν είναι τίποτ άλλο από αυστηρές προσταγές. Το λάθος υπάρχει διάσπαρτο παντού Ισχύουν όλα µαζί κι έτσι η αναταραχή γίνεται πιο έντονη και το κυριότερο ακατανόητη». 34 «Τα σκηνικά και τα οµοιώµατα είναι απαραίτητα στις παραστάσεις και στις ταινίες, εξυπηρετούν όµως και πολλές άλλες χρήσεις Καθώς το θέαµα διευρύνεται, πολλά πράγµατα µεταβάλλονται απροσδόκητα σε βοηθητικά µέσα και εξαρτήµατα για κάποια παράσταση. Κανείς δεν µπορεί να βεβαιώσει ποιον εξυπηρετεί, πότε θα δοθεί και πόσο θα κρατήσει. Οι κατασκευές όµως, φανερές ή κρυφές, πρέπει να στηθούν µε µαστοριά και επιµέλεια».(πλήθος Ι, σ.142) «Από το κεντρικό γραφείο ειδοποίησαν να ετοιµαστεί γρήγορα το εστιατόριο. Το θέλουν ευπρεπές και καθαρό, µάλλον λαϊκό, ένα σύγχρονο κατάστηµα που εξυπηρετεί πολύ κόσµο Τι σηµαίνει εστιατόριο οµοίωµα ; Αν φάει σ αυτό έστω κι ένας φαγητό που προσφέρει το µαγαζί, τότε παύει να είναι σκηνικό. Ο χαρακτήρας του δηλαδή καθορίζεται από αυτή τη λεπτοµέρεια ; «Μας ενδιαφέρει µόνο η κατασκευή κι όχι αν γίνεται και πότε πραγµατικό», είπαν οι τεχνικοί». (Πλήθος Ι, σ.147) 33 Τάκης Καρβέλης, όπ.π. σ Αντρέας Φραγκιάς, Το Πλήθος 1 (β έκδοση 1985), σ

17 Στο δεύτερο τόµο παρακολουθούµε την πορεία ενός τρένου, ενός ταξιδιού χωρίς συγκεκριµένο προορισµό, µε περιπέτειες εντός και εκτός του τρένου, τούνελ, σκηνικά ταινιών και θεατρικών παραστάσεων, αναζήτηση ηρώων, είδωλα που χρησιµεύουν ως καύσιµο για την επαναλειτουργία του τρένου. «Χαµένοι βαθιά στο σκοτάδι και στις άλλες εκπλήξεις του φόβου ξεχάσαµε το τρένο, εκείνον τον χαριτωµένο συρµό µε τα χίλια στολίδια που µας πήρε περίπατο στη λιακάδα. Κάποτε γινόταν πανίσχυρος ατσάλινος ποταµός, βαρύ κι ακατανίκητο σαν την ιστορία κι άλλοτε γινόταν το αστείο πολύχρωµο οµοίωµα µε τις τέντες και τις σηµαιούλες του. Πώς όµως να ήταν ψεύτικο, αφού το ατύχηµα έγινε στ αλήθεια ; Εδώ που υπάρχει µόνο το σκοτάδι, πυκνό κι αληθινό, µοιάζει µε πολυτέλεια να γυρεύεις απάντηση». 35 «Ο Στράτος προχώρησε διστακτικός, κοιτάζει ερευνητικά, προσπαθεί να γνωρίσει τον χώρο. Ανακαλύπτει πράµατα και όψεις που θυµίζουν εικόνες από ταινίες Προσπαθεί να ξεχωρίσει αν όλ αυτά είναι αληθινά ή τα βλέπει στο φωτισµένο τετράγωνο της µηχανής του σαν συνέχεια από εκείνο το τρένο µε το ένα βαγόνι που χρησιµοποιούσε το φοβερό ανθρώπινο καύσιµο. Είναι πολύ δύσκολο να τα διακρίνει Το τρένο προχωρεί σταθερά στην πλαγιά και σε λίγο µπαίνει στον σταθµό, ύστερα από ένα δύσκολο µακρινό ταξίδι. Κι αυτοί που το ακολούθησαν στη µικρή διαδροµή του φτάσαν µαζί του σαν κανονικοί ταξιδιώτες. Τους πήρε η αδιάκοπη κίνηση που πληµµύριζε τους δρόµους». (Πλήθος 2 σ. 394 και 398) Παράλληλα, µε τον ίδιο απροσδιόριστο τρόπο παρατηρούµε το χρόνο στο Πλήθος, κανείς δε γνωρίζει πότε ακριβώς συµβαίνουν τα αφηγούµενα ή πόσο διαρκούν. Τα επεισόδια φαίνεται να επαναλαµβάνονται, το παρελθόν είναι δυσπρόσιτο και απαγορευµένο για τα πρόσωπα του Πλήθους, υπάρχουν µόνο τα αγάλµατα που συµβολίζουν το παρελθόν ενώ το µέλλον αποκτά την αλληγορική του διάσταση µέσα από την εικόνα του ταξιδιού, τις ελπίδες και τα όνειρα των προσώπων. «Δεν θέλω πια ν ακούω γι αγάλµατα. Αυτά τα θυµούνται οι γέροι, τους το στήσανε, λένε, στα χρόνια τους, δε θυµάµαι για πια αιτία. Σου είπα, βαριέµαι ν ακούω τις ιστορίες τους. Εσύ θα µείνεις σε τούτο δω που ξεφλουδίζεται και µαδιέται ;»(Πλήθος 1 σ. 63) «Ένας είπε ότι πολλά παλιά αγάλµατα είναι καµωµένα από τη στάχτη που πήραν όταν κάηκαν τότε πολλές ελπίδες τους. Απάντησαν όµως ότι αυτές είναι ροµαντικές βλακείες. Μερικοί λένε ότι όταν τριφτεί µια ελπίδα, γίνεται όνειρο, όταν καεί, γίνεται στάχτη και πολλές φορές µε αυτή τη στάχτη φτιάχνουν είδωλα».(πλήθος 2 σ. 382) «Τούτος ο συρµός είναι γρήγορος και σίγουρος. Όρµησε σαν βέλος σε πλαγιές και λαγκάδια, λες και τρυπούσε τα βουνά, κατρακυλούσε στις χαράδρες. Ένα τρένο αξιοθαύµαστο. Οι ώρες αυτές είναι µια ζωή ολόκληρη, σαν αυτή που χάθηκε στην προσδοκία. Σπατάλησες χρόνια και χρόνια σε παράµερους, ίσως και καταργηµένους σταθµούς, σε παρακαµπτήριες που δεν εξυπηρετήθηκαν ποτέ από τακτικά δροµολόγια. Επέµενες να τους νοµίζεις κανονικούς σταθµούς, να ρωτάς και να ξαναρωτάς πότε θα έχει τρένο. Δεν υπάρχει χαµένος χρόνος, µόνο χαµένα πρόσωπα. Δεν είναι χαµένα αυτά 35 Αντρέας Φραγκιάς, Το Πλήθος 2 (α έκδοση 1986), σ

18 που αναζητάς. Μαζί µε το χαµόγελο εκείνο, ο χρόνος, η πόλη, τα χαµόγελα όλου του κόσµου αρχίζουν να παίρνουν κάποια σηµασία».(πλήθος 2 σ.76) Μελετώντας διεξοδικότερα τις αναφορές στο χώρο και στο χρόνο του Πλήθους παρατηρούµε σαφώς ότι όλες περιβάλλονται µε την ιδιαίτερη αφηγηµατική τεχνική που εφαρµόζει ο συγγραφέας, δηλαδή την αλληγορική επένδυση των αφηγουµένων και την κινηµατογραφική παρουσίασή τους. Η κριτική έχει επανειληµµένα επισηµάνει την αφηγηµατική αυτή τεχνική του Φραγκιά που στο πλαίσιο του µεταµοντερνισµού εξυπηρετεί τη διάσπαση της αφηγηµατικής δοµής, τη συνεχή ροή εικόνων, την καθολικότητα των εικόνων και του θέµατος καθώς και την προβολή του χώρου έναντι του χρόνου. Ειδικότερα ο Κρίτων Χουρµουζιάδης παρατηρεί : «Εκείνο που δένει σφιχτά τα αποσπασµατικά κοµµάτια ζωής στην αφήγηση είναι το αλληγορικό επίπεδο που διατρέχει το έργο. Το σχήµα αυτό επιτρέπει την παρουσίαση ενός τροµακτικού κόσµου ασταµάτητης δράσης, το νόηµα ή ο σκοπός της οποίας δεν είναι πια καταληπτά από κανένα άτοµο ή οµάδα του πλήθους. Η γοργή και γιγάντια ανάπτυξη του σύγχρονου κόσµου έχει ξεφύγει τον έλεγχο του ανθρώπινου νου αποκτώντας µια αυτοτέλεια που προκαλεί υπαρξιακό φόβο, ο οποίος παίρνει διάφορες αλληγορικές µορφές τονίζοντας την αγωνία της µεταβατικής περιόδου που δεν µπορεί ακόµα να δει σε ποιο µέλλον οδηγείται. Ο γιγαντισµός ταυτίζεται σε µια µεγαλούπολη Είναι η µεγαλούπολη που γκρεµίζει το παρελθόν και την παράδοσή της, µένει χωρίς όραµα για το µέλλον και µέρα µε τη µέρα λειτουργεί λιγότερο αποτελεσµατικά ώσπου γίνεται σκηνικό για µια ταινία που γυρίζεται συνεχώς, αλλά δεν ολοκληρώνεται ποτέ». 36 Ενώ ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου δανείζεται τον όρο του Seymour Chatman «επικαλυπτόµενο ή επαναληπτικό editing» για να παραλληλίσει την αφηγηµατική τεχνική του Αντρέα Φραγκιά µε την αργή κίνηση της εικόνας στον κινηµατογράφο, που επιτυγχάνεται µέσω της αύξησης της ταχύτητας ροής του φίλµ σε σχέση µε την ταχύτητα ροής του κατά την προβολή της ταινίας : «Όσο περισσότερο καθυστερεί η αφήγηση τόσο πιο γρήγορα µπαίνουν στο εικονογραφικό πλάνο τα στοιχεία που τη συγκροτούν, για να συγκατοικήσουν, να συνυπάρξουν και να αλληλοεπηρεαστούν κάθε εικόνα στην πολιτεία ή στο τραίνο παραπέµπει σε άλλες που προηγούνται ή έπονται και όλες µαζί στο σύµβολο του ανεύρετου κέντρου της εξουσίας και στην αλληγορία της παντοδυναµίας των κρατούντων». 37 Παράλληλα, η Έρη Σταυροπούλου σε µια συστηµατική παρουσίαση των αφηγηµατικών τεχνικών του Πλήθους παραπέµπει στον καλλιτεχνικό προβληµατισµό του µεταµοντερνισµού σε σχέση µε την ιστορική διάσταση, την εµφάνιση του πολλαπλού µέσα από ασύνδετες σειρές συµβάντων και µε την ισοπέδωση και την νέου τύπου επιφανειακότητα γραφής θέµατος, καταλήγοντας : «Κατά τη γνώµη µου ο τρόπος αυτός δεν προέκυψε µόνο ως εξέλιξη του προσωπικού τρόπου γραφής του µέσα στην ευρύτερη πορεία της λογοτεχνίας µας, αλλά και για να υπογραµµίσει µε έντονο τρόπο τις απόψεις που εκφράζει στο Πλήθος. Πιστεύω δηλαδή ότι, όπως προηγουµένως στο Λοιµό, έτσι κι εδώ η δυσκολία γρήγορης και απρόσκοπτης πρόσβασης στο θέµα, δυσκολία που προκαλείται στον αναγνώστη από τον τρόπο αφήγησης, ενισχύει την κριτική διάθεση του τελευταίου απέναντι στην αφηγούµενη ιστορία». 38 Στο ίδιο πλαίσιο προβληµατισµού για τη µοντέρνα και µεταµοντέρνα λογοτεχνία έγκειται και η άποψη του Παναγιώτη Κονδύλη, ο οποίος παρατηρεί ότι : «Η τεχνική 36 Κρίτων Χουρµουζιάδης, «Η αλληγορία ενός παράλογου κόσµου», Αντί, τχ. 347, 22 Μαϊου 1987, σς Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Επαναληπτικό Μοντάζ. Ξαναδιαβάζοντας το Πλήθος του Αντρέα Φραγκιά», Αντί, τχ. 347, 22 Μαϊου 1987, σς Έρη Σταυροπούλου, «Το Πλήθος : ένα µεταµοντέρνο έπος», Διαβάζω, όπ.π., σ

19 του µοντάζ χρησιµοποιείται τώρα πολύ συνεπέστερα, και µάλιστα προγραµµατικά, εν µέρει για να παρασταθεί και εν µέρει για να γεφυρωθεί χάριν των αναγκών της αφήγησης η κατάτµηση του χώρου και του χρόνου µέσα στη ροή της συνείδησης Ο χώρος και ο χρόνος δεν αποτελούν εδώ συνεκτικές ενότητες ή οµοιόµορφα συνεχή, εντός των οποίων τα πράγµατα διατάσσονται ή διαδραµατίζονται όπως ορίζει η αιτιότητα αντίθετα, κατατεµαχίζονται σε µικρότερα ή µεγαλύτερα κοµµάτια, που κι αυτά συµπαρατίθενται χωρίς να γίνονται (αναγκαστικά) σεβαστές οι αυστηρές αρχές της αιτιότητας». 39 Ο Παναγιώτης Κονδύλης χρησιµοποιεί τον όρο µοντάζ, όπως και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου παραπάνω, για την αφήγηση. Ο συνδυασµός λοιπόν κινηµατογραφικής αναπαράστάσης και λογοτεχνικής αφήγησης µας οδηγεί συµπερασµατικά στην επικράτηση της εικόνας και στην αναζήτηση ενότητας είτε στο επίπεδο των αντικείµένων είτε στο επίπεδο των ιδεών. Στο Πλήθος, όπως και στο Λοιµό, οι εικόνες είναι αυτές που κυριαρχούν, η ενότητα διαταράσσεται και τα πρόσωπα σκιαγραφούνται µε ασαφή διαγράµµατα και κινούνται σε µια εξίσου άµορφη πολιτεία µε ανώνυµες, εξουσιαστικές δοµές. 39 Παναγιώτης Κονδύλης, Η παρακµή του αστικού πολιτισµού Από τη µοντέρνα στη µεταµοντέρνα εποχή κι από τον φιλελευθερισµό στη µαζική δηµοκρατία, Θεµέλιο, Αθήνα 2007, σς. 133 και

20 1.5 Από το Λοιµό στο Πλήθος Από την αλληγορία σε µια «απερίγραπτη πραγµατικότητα» Αναµφίβολα, στο Λοιµό και στο Πλήθος, όπως είδαµε παραπάνω, αξιοποιείται η αφηγηµατική τεχνική της αλληγορίας. Ωστόσο ο άξονας χώρος χρόνος προσφέρει µια ευκρινέστερη προσέγγιση σε µια τέτοια ανάγνωση και επισηµαίνει την εξελικτική πορεία ανανέωσης των αφηγηµατικών τεχνικών του συγγραφέα. Η αλληγορική ανάγνωση στα δύο τελευταία µυθιστορήµατα του Αντρέα Φραγκιά υποδεικνύει ένα δεύτερο επίπεδο σηµασίας πέρα από το κυριολεκτικό. Ειδικότερα ο Tzvetan Todorov επιχειρώντας µια αναδροµή στους ορισµούς της αλληγορίας, καταλήγει : «Πρώτον, η αλληγορία υπονοεί την ύπαρξη δυο τουλάχιστον σηµασιών για τις ίδιες λέξεις µερικές φορές µας λένε πως η πρώτη σηµασία πρέπει να εξαφανίζεται, άλλες φορές πως οι δυο σηµασίες πρέπει να δίνουν µαζί το παρόν. Δεύτερον, η διπλή αυτή σηµασία δηλώνεται µέσα στο έργο µε τρόπο ρητό : δεν προκύπτει από την (αυθαίρετη ή µη) ερµηνεία ενός οποιουδήποτε αναγνώστη». 40 Εποµένως οι παράγοντες της ρητής δήλωσης και η εξαφάνιση της πρώτης σηµασίας φαίνεται να είναι καθοριστικοί σε µια αµιγή αλληγορία. Στο Λοιµό λοιπόν παρακολουθούµε µια πολιτεία κολαστήριο, διοικητές και εργάτες ως τιµωρούς και τιµωρηµένους, µια θανάσιµη αρρώστια ασθένεια του ολοκληρωτισµού, έντοµα ως µέσο χρηµατικής συναλλαγής, ενώ στο Πλήθος µια µεγαλούπολη σκηνικό, πρόσωπα συρρικνωµένα µέσα στο πλήθος, ένα τρένο χωρίς προορισµό όπως και οι επιβάτες του, µια κοινωνία χωρίς ευδιάκριτο παρελθόν, παρόν ή µέλλον. Μολονότι η αλληγορία είναι µια αφηγηµατική τεχνική που µπορεί να εφαρµοστεί σε οποιοδήποτε λογοτεχνικό είδος ή γένος, 41 µια συλλήβδην αλληγορική ανάγνωση θα αδικούσε την ιδιότυπη γραφή του Αντρέα Φραγκιά, την αξιοποίηση των επιµέρους συµβόλων µε κυριολεκτική σηµασία καθώς και την ευρύτητα σε διαφορετικές προτάσεις ανάγνωσης του Λοιµού και του Πλήθους. 42 Επιπλέον, η ιδιοτυπία της γραφής του Αντρέα Φραγκιά έχει τη σφραγίδα της πραγµατικότητας, µιας πραγµατικότητας που υπαγορεύει το µη περιγράψιµο. Η φρίκη του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο εµφύλιος, η δικτατορία και οι τόποι εξορίας των αντιφρονούντων, οι παράλογες και απάνθρωπες συνθήκες της σύγχρονης κοινωνίας, δηµιουργούν ένα ιστορικό πλαίσιο, µια πραγµατικότητα που η αναπαράστασή της δεν µπορεί να υφίσταται µε όρους αυστηρά ρεαλιστικούς. Ειδικότερα, δε πρέπει να παραβλέψουµε τον προβληµατισµό που αναπτύχθηκε γύρω από τη λογοτεχνία και τον πόλεµο, τα όρια της αναπαράστασης της φρίκης σε ένα λογοτεχνικό έργο. Ο Theodor Adorno (Αισθητική Θεωρία), όπως αργότερα ο George Stainer (Γλώσσα και Σιωπή), θέτει βασικά το ζήτηµα του «περιγράψιµου», της δυνατότητας λογοτεχνικής αναπαράστασης των οριακών καταστάσεων, και το συνακόλουθο ζήτηµα της αισθητικοποίησης που συνεπάγεται το έργο τέχνης, ανεξάρτητα από το θέµα του. 43 Το ζήτηµα αυτό συνεχίζει να απασχολεί κριτικούς και µελετητές ωστόσο, ο προβληµατισµός προσανατολίζεται περισσότερο στο ζήτηµα της αναγνωσιµότητας ή µη του κειµένου και των κοινωνικών ή λογοτεχνικών 40 Τσβέταν Τοντόροφ, Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία, µτφ. Αριστέα Παρίση, Οδυσσέας, Αθήνα 1991, σ M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, µτφρ. Γιάννα Δεληβοριά και Σοφία Χατζηιωαννίδου, Πατάκης, Αθήνα, Μάιος 2005, σ Έρη Σαυροπούλου, Προτάσεις ανάγνωσης για την πεζογραφία µιας εποχής, όπ.π., σ Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου, Ο άλλος εν διωγµώ, η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία, ζητήµατα ιστορίας και µυθοπλασίας, Θεµέλιο, Αθήνα 1998, σς

21 συµβάσεων. Σύµφωνα µε τον Roland Barthes : «δεν είναι πια δυνατό να ξαναγράψουµε ούτε Balzac, ούτε Zola, ούτε Proust, ούτε ακόµη τα κακά σοσιαλιστικά µυθιστορήµατα, αν και οι περιγραφές τους βασίζονται σε έναν κοινωνικό διαχωρισµό που ισχύει ακόµη. Ο ρεαλισµός εξακολουθεί να είναι άτολµος, και υπάρχει πάρα πολύ έκπληξη σ έναν κόσµο που η µαζική πληροφόρηση και η γενίκευση της πολιτικής τον έκαναν τόσο ελευθέριο, ώστε να είναι πια αδύνατο να τον απεικονίσουµε προβολικά». 44 Ο Αντρέας Φραγκιάς επανειληµµένα έχει επισηµάνει σε συνεντεύξεις του για την αδυναµία έκφρασης µέσα στα όρια του παραδοσιακού ρεαλισµού αλλά και µια διευρυµένη άποψη για την «αναπαριστάµενη» πραγµατικότητα, συγκεκριµένα, : «Σ αυτό το σηµείο θέλω να σταθώ σ έναν αναγκαίο διαχωρισµό ανάµεσα σ αυτό που ονοµάζουµε ρεαλισµό γενικά, µε το συγκεκριµένο λογοτεχνικό κίνηµα του περασµένου αιώνα, έναν ρεαλισµό δηλαδή αναγνωρίσιµο από ορισµένα δηµοφιλή έργα. Σήµερα πια, αυτόν το ρεαλισµό τον εννοούµε ως την τεχνοτροπία εκείνη που θα αποκαλούσαµε επαφή µε την πραγµατικότητα. Αυτός ήταν ο παλιός ρεαλισµός. Τώρα θέλω να προχωρήσω σε µια παρατήρηση : Όσο πιο πολύ κοιτάζεις µια πραγµατικότητα, τόσο αυτή η πραγµατικότητα σε οδηγεί στην αυτοσυµβολοποίησή της. Η ίδια η πραγµατικότητα, µε την έντασή της, συµβολοποιεί ορισµένα στοιχεία της, εάν σε αυτά επιµείνουµε. Η ένταση, οι αναστροφές, η πίεση των σηµερινών πραγµάτων διευκολύνει την αναγωγή σε ευρύτερες και γενικότερες µορφοποιηµένες, συµβολικές συνοψίσεις». 45 Τέτοιου είδους «συµβολικές συνοψίσεις» συναντά κι ο αναγνώστης του Λοιµού και του Πλήθους, σ αυτά τα µυθιστορήµατα το ίδιο το πραγµατολογικό υλικό ξεπερνά τις συµβατικές ρεαλιστικές µεθόδους γραφής. Ο τρόπος γραφής του Λοιµού έρχεται σε εναρµόνιση µε µια πραγµατικότητα που δε θα µπορούσε να εκφραστεί διαφορετικά, 46 παράλληλα, η «πραγµατικότητα» του Πλήθους ορίζει µια σύνθεση ανοιχτή, που εκφράζει την οµαδικότητα των καταστάσεων και τον παραλογισµό ενός καταπιεστικού συστήµατος και µιας παγιδευµένης κοινωνίας. Θεωρώ λοιπόν ότι αυτά τα δυο µυθιστορήµατα αξιοποιούν σαφώς τα κοινά στοιχεία που τα συνδέουν µε τα προηγούµενα και συµπυκνώνουν, ως έργα οµογάλακτα, 47 µια πραγµατικότητα την οποία ο Αντρέας Φραγκιάς µας δίνει τη δυνατότητα να προεκτείνουµε και συχνά να δούµε πέρα απ αυτή. Για να κατανοήσουµε καλύτερα τον τρόπο γραφής αλλά και τον προβληµατισµό του συγγραφέα πάνω σε θέµατα της λογοτεχνίας και της «πραγµατικότητας» µυθοπλαστικής, κοινωνικής και ιστορικής θα βασιστούµε στα ολιγάριθµα άρθρα και συνεντεύξεις του ίδιου. 44 Rolan Barthes, Ρολάν Μπάρτ από Ρολάν Μπάρτ, µτφρ. Φλοράνς Πουανιάν, Κέδρος, Αθήνα 1977, σ Τάσος Γουδέλης, «Γύρω από την πεζογραφία (Το «Δ» συνοµιλεί µε τους Αντρέα Φραγκιά, Σπύρο Πλασκοβίτη και Αλέξη Πανσέληνο)», Το Δέντρο, χρόνος 14, τόµ. 9, τεύχ. 66, Ιανουάριος Μάρτιος 1992, σ Τάσος Γουδέλης, όπ.π. σ Αλέξης Ζήρας, «Συζήτηση µε θέµα : ο Αντρέας Φραγκιάς και η νεότερη πεζογραφία. Επιδράσης και επισηµάνσεις», Θέµατα Λογοτεχνίας, οπ.π. σ