Περιοδικό ιάπλους, εκ Ιαν. 2008, 23, σσ

Transcript

1 Περιοδικό ιάπλους, εκ Ιαν. 2008, 23, σσ Η Συναισθηματική Ατζέντα των Μέσων Επικοινωνίας Μπετίνα Ντάβου Πανεπιστήμιο Αθηνών Ο όρος «ατζέντα» των μέσων επικοινωνίας αναφέρεται στην επιλογή και την έμφαση που αποδίδουν τα μέσα επικοινωνίας σε συγκεκριμένα θέματα και συμβάντα. Ορίζοντας τη σειρά προτεραιότητας των θεμάτων που παρουσιάζουν, τα μέσα έχουν τη δυνατότητα να αναδείξουν ή να αποσιωπήσουν σημαντικά γεγονότα της δημόσιας ζωής, επηρεάζοντας με τον τρόπο αυτό το δημόσιο λόγο και τις κοινωνικές πρακτικές. Από τα τέλη της δεκαετίας του 50, οι έρευνες για την ατζέντα των μέσων έχουν ως βασικό στόχο τη μελέτη της επίδρασής της στις πολιτικές επιλογές του κοινού και επικεντρώνονται κυρίως στη σειρά με την οποία προβάλλονται τα θέματα, στο είδος των θεμάτων και στο πληροφοριακό υλικό που πλαισιώνει κάθε θέμα. Τα ευρήματα των ερευνών αυτών είναι ευρέως γνωστά σε όσους ασχολούνται με τα μέσα επικοινωνίας. Κεντρικό τους σημείο είναι πως μολονότι τα μέσα -δεδομένου ότι απευθύνονται σε ένα ενεργό κοινό- δεν έχουν την παντοδυναμία να μας υπαγορεύσουν τι να πιστεύουμε ή τι να σκεφτόμαστε, έχουν τη δύναμη να αναδεικνύουν τα θέματα που απασχολούν τη σκέψη και τις συζητήσεις μας. Μέχρι περίπου τα τέλη της δεκαετίας του 80 οι έρευνες σχετικά με τις όποιες επιδράσεις των μέσων, συμπεριλαμβανομένων και των ερευνών περί της ατζέντας, επικεντρώθηκαν στους τρόπους με τους οποίους επηρεάζεται ευθέως η σκέψη (δηλαδή οι γνώσεις και οι εκτιμήσεις) και κατ επέκτασιν η συμπεριφορά του κοινού. Το μεγαλύτερο μέρος του διαλόγου αφορούσε τη διαμόρφωση κουλτούρας και τη διάδοση μιας «νέου τύπου» γνώσης, εφήμερης, αποσπασματικής και συχνά παραπλανητικής. Με όρους ψυχολογικούς, ο διάλογος επικεντρώθηκε κυρίως στην επίδραση των μέσων στη σκέψη και την κοινωνική συμπεριφορά, αλλά σχεδόν καθόλου στη συναισθηματική ζωή των ανθρώπων, μολονότι τα συναισθήματα όχι μόνον αποτελούν θεμελιώδη λειτουργία της ψυχικής και κοινωνικής ζωής, αλλά επίσης, η χειραγώγησή τους (παραδείγματος χάριν, η καλλιέργεια του φόβου ή της ανασφάλειας) έχει συχνά στην ιστορία του ανθρώπου αποτελέσει σημαντικό εργαλείο στα χέρια της εξουσίας, καθώς και το βασικό έδαφος στο οποίο ριζώνει η προπαγάνδα. Τα συναισθήματα ως επίκεντρο της ψυχικής και κοινωνικής ζωής Η πιο καλοπροαίρετη δικαιολογία γι αυτή την παράλειψη είναι η συνολικότερη αδιαφορία προς τη μελέτη της συγκίνησης που χαρακτήριζε όχι μόνον την ψυχολογία αλλά και άλλες επιστήμες του ανθρώπου και της κοινωνίας για πολλές δεκαετίες, για λόγους τους οποίος δεν θα αναπτύξουμε εδώ 1. Το επιστημονικό ενδιαφέρον για τη συγκίνηση ως θεμελιώδη ψυχική λειτουργία επανέκαμψε στις αρχές της δεκαετίας του 90, και σήμερα είναι πλέον αποδεκτό ότι τα συναισθήματα αποτελούν το 1 Για μια συζήτηση περί αυτού βλ. Μπ. Ντάβου, «Περί Μελέτης της Συγκίνησης», Εισαγωγή στους K. Oatley & J. M. Menkins Συγκίνηση: Ερμηνείες και Κατανόηση, Αθήνα, Παπαζήσης, 2005, σσ

2 επίκεντρο της ανθρώπινης ψυχικής και κοινωνικής ζωής, επηρεάζονται από τις εκάστοτε κοινωνικό-ιστορικές συνθήκες 2 και ορίζουν τις προτεραιότητές μας 3. Χρειαζόμαστε καθημερινά μια σταθερή «δόση» συγκινησιακής διέγερσης ώστε να κρατηθούμε σε εγρήγορση απέναντι στη ζωή, και συχνά, όταν η πραγματική ζωή είναι πληκτική, καταφεύγουμε στη διέγερση που μας προκαλούν οι αφηγήσεις των μέσων, την οποία μάλιστα βιώνουμε από απόσταση και σε ένα σχετικώς ασφαλές πλαίσιο 4. Ορισμένες μελέτες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη της σημασίας των συναισθημάτων και της συγκίνησης. Σε μία από αυτές, ο derivera 5 ασχολήθηκε με τους τρόπους με τους οποίους το κλίμα φόβου που αναπτύσσεται σε αυταρχικά καθεστώτα μπορεί να επηρεάσει όχι μόνον την ιδιωτική σκέψη των ανθρώπων αλλά και την αντίληψη της κοινωνικής πραγματικότητας. Ανασκοπώντας μελέτες που έγιναν στη Χιλή, ο derivera επισήμανε τη σταδιακή και σιωπηρή διάσταση αυτής της διαδικασίας. Σε ένα κοινωνικό κλίμα φόβου, όπου οι συγκεντρώσεις και η δημόσια έκφραση απαγορεύονται, οι άνθρωποι απομονώνονται. Από τη στιγμή που κάποιος κρίνεται ύποπτος, απειλούνται αυτομάτως τα μέλη της οικογένειάς του και όλοι οι γνωστοί του. Σταδιακά οι άνθρωποι αναπτύσσουν φόβο και δισταγμό να εκφράσουν τις σκέψεις τους ακόμη και στον ίδιο τους τον εαυτό, γιατί μη μπορώντας να διαχειριστούν και να εκτονώσουν το αρνητικό συναισθηματικό φορτίο αυτών των σκέψεων κινδυνεύουν να καταρρεύσουν ψυχικά. Έτσι, οδηγούνται σε εσωτερική «φίμωση» μέσα από διάφορες ψυχικές αμυντικές διεργασίες που κάνουν ακόμη και τα σήματα του εξωτερικού περιβάλλοντος να ερμηνεύονται διαφορετικά: ο πεζός, παραδείγματος χάριν, τρέπεται σε φυγή μπροστά στον κόκκινο σηματοδότη, γιατί αν σταματούσε θα γινόταν εύκολος στόχος. Επίσης σημαντική, υπήρξε η μελέτη των Way & Masters 6, οι οποίοι ανασκοπώντας έρευνες στην πολιτική επικοινωνία ανέδειξαν τη σημαντική επίδραση των συναισθημάτων στην διαμόρφωση της πολιτικής γνώμης. Η μελέτη τους βασίστηκε σε τρία σημαντικά ευρήματα από την ψυχολογία της σκέψης: πρώτον, ότι ο άνθρωπος συγκρατεί στο νου του μόνον το κεντρικό νόημα των πληροφοριών χωρίς τις επιμέρους τεχνικές τους λεπτομέρειες, δεύτερον, ότι όταν ανασύρεται μία ανάμνηση μαζί της ανασύρεται και το συναίσθημα που τη συνόδευε κατά την καταγραφή της και τρίτον, ότι το συναίσθημα αυτό (η φύση και το σθένος του δηλ. θετικό ή αρνητικό-) επηρεάζουν με συγκεκριμένους τρόπους τη νοητική επεξεργασία νέων πληροφοριών. Γι αυτό, ενώ συνήθως θυμόμαστε εάν μας άρεσε ή όχι ένα λογοτεχνικό ή ένα κινηματογραφικό έργο, σπανίως μπορούμε να περιγράψουμε τις λεπτομέρειες της αφήγησης, αλλά υποδεχόμαστε θετικά το καινούριο έργο του δημιουργού τους. Κατά παρόμοιο τρόπο, οι πληροφορίες που ανασύρουμε για να ερμηνεύσουμε 2 Βλ. ενδεικτικά C. Wouters, On Status Competition and Emotion Management: The Study of Emotions as a New Field in Cultural Theory and Cultural Change, London, Sage, Αναλυτικότερα βλ. K. Oatley & J. M. J enkins Συγκίνηση: Ερμηνείες και Κατανόηση, Αθήνα, Παπαζήσης, 2005, σσ Πρόκειται για ό,τι ονομάζεται «αισθητική κάθαρση». Αναλυτικότερα βλ. T. J. Scheff, Catharsis in Healing, Ritual and Drama, Berkley, University of California Press, Βλ. J. DeRivera, Emotional Climate: Social Structure and Emotional Dynamics στο K.T. Strongman (Επιμ.) International Review of Studies on Emotion, Vol. 2, Chichester, J. Wiley & Sons., B. M. Way & R. D. Masters, Emotion and Cognition in Political Information Processing, Journal of Communication, 1996, 46,

3 τον πολιτικό λόγο ή για να αξιολογήσουμε τις ικανότητες ενός πολιτικού προσώπου δεν επηρεάζονται μόνον από όσα ήδη γνωρίζουμε γι αυτόν (π.χ. από στοιχεία για τις πολιτικές του ικανότητες ή για το πολιτικό του πρόγραμμα), αλλά κυρίως από το συναίσθημα με το οποίο είχαμε συνδυάσει πληροφορίες που αφορούσαν το συγκεκριμένο πρόσωπο στο παρελθόν. Από τη δεκαετία του 90 κι ύστερα πολλές πειραματικές μελέτες αναδεικνύουν τις λεπτές αλλά σημαντικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ συναισθήματος, σκέψης και συμπεριφοράς. Ειδικότερα σε σχέση με το θέμα που μας απασχολεί εδώ, οι έρευνες αυτές επιβεβαιώνουν ότι ο τρόπος με τον οποίο επεξεργαζόμαστε νοητικά μια είδηση εξαρτάται όχι μόνον (ή και όχι κυρίως) από το πληροφοριακό της περιεχόμενο αλλά από το συναίσθημα που μας προκάλεσε. Η συγκινησιακή πτυχή των ειδήσεων Οι νευροβιολογικές έρευνες δείχνουν ότι ένα αισθητηριακό ερέθισμα (π.χ. οπτικό ή ακουστικό) έχει τη δύναμη να μας συγκινήσει μέσα σε 200 χιλιοστά του δευτερολέπτου, πριν ακόμη αποκτήσουμε την επίγνωσή του και αξιολογήσουμε τη σημασία του 7. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που οι εικόνες που συνοδεύουν μια είδηση είναι τόσο ισχυρές όσο να ρυθμίζουν το συναισθηματικό πλαίσιο εντός του οποίου ερμηνεύουμε την είδηση. Πρώτα συγκινούμαστε κι ύστερα προσπαθούμε να καταλάβουμε τι συνέβη. Οι νοητικές λειτουργίες που ενεργοποιούνται για να ερμηνεύσουμε την είδηση (π.χ. η προσοχή, η επιλογή των πληροφοριών που θα επεξεργαστούμε, η αναζήτηση από τη μνήμη συναφών με το θέμα πληροφοριών) διαφέρουν, ανάλογα με το είδος του συναισθήματος και την έντασή του. Οι περισσότερες έρευνες που αφορούν τα μέσα εστιάζουν στα αρνητικά συναισθήματα αφού αυτά επικρατούν (όχι τυχαία 8 ) στην ατζέντα των μέσων. Η συναισθηματική χροιά των εικόνων και των ήχων που συνοδεύουν τις τηλεοπτικές ειδήσεις ελκύει την προσοχή μας σε συγκεκριμένα μέρη του πληροφοριακού περιεχομένου της είδησης, τα συγκινησιακά πιο «δυνατά». Οι ειδικές λεπτομέρειες της είδησης «χάνονται», εξασθενούν ή συγχέονται και όταν ο τηλεθεατής ερωτάται τι θυμάται, ξεκινά από μερικές γενικές αξιολογήσεις, πάντοτε συγκινησιακά χρωματισμένες βάσει του κύριου συναισθήματος που του προκάλεσε η είδηση, αναζητώντας έπειτα στη μνήμη του όσες λεπτομέρειες είναι συμβατές με το συναίσθημα αυτό. Εάν δεν τις βρει, εικάζει ή συνάγει βάσει της συνολικής συναισθηματικής εντύπωσης που δημιούργησε και από τις λεπτομέρειες που συγκράτησε 7 Βλ. ενδεικτικά J.E. LeDoux, The Emotional Brain, London, Weidenfeld & Nicolson, Από τις έξι βασικές συγκινήσεις που θεωρούνται οικουμενικές και θεμελιώδεις για την επικοινωνία και την επιβίωση, και συνεπώς περισσότερο κινητοποιητικές, οι τέσσερις (φόβος, θυμός, θλίψη, αηδία) είναι αρνητικές, η μία (έκπληξη) έχει μια αρνητική και μια θετική πτυχή που και οι δύο όμως θέτουν τον άνθρωπο σε εγρήγορση, και μόνον μία, η χαρά, είναι θετική. Οι συγκινήσεις αυτές θεωρούνται οικουμενικές, γιατί εκδηλώνονται και αναγνωρίζονται σε όλους τους πολιτισμούς, εξυπηρετώντας πάντοτε παρόμοιους στόχους. Παραδείγματος χάριν, ο φόβος σηματοδοτεί έναν επερχόμενο κίνδυνο και θέτει τον οργανισμό σε κατάσταση ετοιμότητας για την αντιμετώπιση του κινδύνου, ο θυμός αναπτύσσεται ως απάντηση στη ματαίωση ή την εισβολή και κινητοποιεί τον οργανισμό να επιτεθεί στον εισβολέα ή να άρει τις συνθήκες που ματαιώνουν τους στόχους του, η αηδία ως συναίσθημα, θεωρείται εξελικτικό υπόλειμμα της βιολογικής της δράσης να αποβάλλει από τον οργανισμό οτιδήποτε είναι βλαβερό κ.ο.κ. Για μια εκτεταμένη παρουσίαση στην ελληνική γλώσσα βλ. K. Oatley & J. M. Jenkins, ό.π. σσ

4 εξαιτίας αυτής της εντύπωσης. Το αποτέλεσμα είναι μια εξαιρετικά ελλιπής και έντονα συναισθηματικά χρωματισμένη ανακατασκευή της αφήγησης 9. Έτσι, η σκηνοθεσία μιας είδησης μπορεί εύκολα να χρησιμοποιήσει τη συγκίνηση σε βάρος της ακρίβειας της πληροφόρησης. Ίσως θυμόμαστε για πάντα τις εικόνες βασανισμού των Ιρακινών αιχμαλώτων που είδαμε στις οθόνες μας πριν από τέσσερα χρόνια, αλλά τι πληροφορίες έχουμε συγκρατήσει για την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων που ακόμη συνεχίζεται στο Ιράκ; Ειδικά για τις ειδήσεις που έχουν αρνητικό συναισθηματικό περιεχόμενο, οι παραμορφώσεις και οι ελλείψεις που παρουσιάζονται κατά τη μνημονική τους καταγραφή είναι αντιστρόφως ανάλογες με το μορφωτικό επίπεδο του τηλεθεατή. Όπως αποδεικνύεται σε πειραματικές συνθήκες, μολονότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου συγκινούνται και παρακολουθούν με την ίδια προσοχή τις ειδήσεις αρνητικού περιεχομένου, οι πιο μορφωμένοι συγκρατούν με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια τις λεπτομέρειες. Οι υπόλοιποι απομένουν στο συναισθηματικό κλίμα που καλλιέργησε η είδηση με μια αίσθηση ασάφειας και σύγχυσης ως προς τις πληροφορίες που την απαρτίζουν 10. Η επίδραση της συγκίνησης είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τους γνωστικούς πόρους του ατόμου, και αυτό εξηγεί γιατί οι λιγότεροι μορφωμένοι πληθυσμοί είναι περισσότερο ευάλωτοι στους συναισθηματικούς χειρισμούς της δραματοποίησης των ειδήσεων. Οι εικόνες αρνητικού περιεχομένου εντείνουν την προσοχή του θεατή και αυξάνουν τις λεπτομέρειες της είδησης που συγκρατεί, αλλά αυξάνουν επίσης και το γνωστικό φόρτο, με αποτέλεσμα να παρατηρείται εξασθένιση της μνημονικής συγκράτησης των ειδήσεων που προηγήθηκαν. Επιπλέον, οι αρνητικές εικόνες μεγιστοποιούν την όποια δυσάρεστη επιρροή της είδησης και αφήνουν το θεατή σε αρνητική διάθεση 11. Από τη σύγκριση τριών αρνητικών συναισθημάτων -του θυμού, του φόβου και της αηδίας- προκύπτει ότι ενώ όλες οδηγούν στη μνημονική εξασθένιση των ειδήσεων που προηγήθηκαν, ο θυμός και ο φόβος που καλλιεργεί μια είδηση συμβάλλουν στην καλύτερη μνημονική συγκράτηση των υπόλοιπων ειδήσεων που ακολουθούν στο δελτίο (μας θέτουν, δηλαδή, σε γνωστική εγρήγορση), ενώ η αηδία μας αποτρέπει («κλείνει» τις νοητικές οδούς στις ειδήσεις που ακολουθούν). Από τα τρία αυτά συναισθήματα, ο θυμός είναι αυτός που μας κινητοποιεί να συγκρατήσουμε καλύτερα τις λεπτομέρειες μιας είδησης που παρακολουθούμε 12. Τι σημαίνουν όλα αυτά στην πράξη; Χωρίς να υπονοούμε κάποια θεωρία συνωμοσίας, αλλά αναγνωρίζοντας τις διάφορες «πιέσεις» που ασκούνται στα μέσα επικοινωνίας μπορούμε να υποθέσουμε το εξής σενάριο: 9 H.B. Brosius, «The Effects of Emotional Pictures in Television News, Communication Research, 1993, 20(1), M.E. Grabe, A. Lang, Z. Shuhua, P.D. Bolls, Cognitive Access to Negatively Arousing News: An Experimental Investigation of the Knowledge Gap, Communication Research, 2000, 27(1), A. Lang, J. Newhagen & B. Reeves, Negative Video as Structure: Emotion, Attention, Capacity and Memory, Journal of Broadcasting and Electronic Media, 1996, 40, J.E. Newhagen, TV News Images that Induce Anger, Fear and Disgust: Effects on Approach-Avoidance and Memory, Journal of Broadcasting and Electronic Media, 1998, 42(2),

5 Με την κατάλληλη δραματοποίηση (δηλαδή, την συναισθηματική πλαισίωση) συγκεκριμένων μερών μιας είδησης ή και ολόκληρων ειδήσεων, και με την κατάλληλη εναλλαγή συναισθημάτων, ο παραγωγός ενός δελτίου ειδήσεων που είναι υποχρεωμένος (για διάφορους λόγους) να αποτρέψει την προσοχή του κοινού από ένα συμβάν, το οποίο ωστόσο (για άλλους λόγους) δεν μπορεί να αποσιωπήσει, έχει τη δυνατότητα να «παίξει» με το κοινό του με διάφορους τρόπους. Μπορεί να καλλιεργήσει θυμό γύρω από την είδηση που θέλει να «επικρατήσει» στη μνήμη του κοινού μετά το δελτίο. Να ατονήσει τη μνημονική συγκράτηση μιας είδησης παρουσιάζοντας αμέσως μετά από αυτήν μια νέα είδηση που αυξάνει το γνωστικό φόρτο εξαιτίας του θυμού και του φόβου που προκαλεί. Να αποτρέψει το ενδιαφέρον από μια είδηση (την οποία ωστόσο οφείλει να παρουσιάσει) προκαλώντας αηδία με την προηγούμενή της. Ή ακόμη και να πλαισιώσει την κυρίως είδηση (που οφείλει να παρουσιάσει) με τόσο αηδιαστικές εικόνες ώστε οι σημαντικές της λεπτομέρειες να μας «ξεφύγουν». Έτσι, με την κατάλληλη εναλλαγή φόβου, θυμού και αηδίας, μπορεί να κατευθύνει το κοινό του να επικεντρωθεί σε ορισμένες πληροφορίες και να αγνοήσει άλλες, και αυτό θα είναι αποτελεσματικότερο με τους λιγότερο μορφωμένους θεατές. Μια τέτοιου τύπου συναισθηματική ατζέντα έχει και ένα επιπλέον «πλεονέκτημα», το οποίο επίσης υποστηρίζεται πειραματικά. Επειδή συνήθως ο τηλεθεατής (σε πραγματικές και όχι πειραματικές συνθήκες) είναι ήδη αρκετά κουρασμένος για να καταβάλλει τον επιπλέον γνωστικό φόρτο που απαιτούν οι αρνητικές ειδήσεις 13, ένα εξίσου πιθανό αποτέλεσμα είναι ή να αλλάξει κανάλι αμέσως μόλις αρχίσει να κουράζεται 14 ή να υπομείνει παθητικά τη σύγχυση, συγκρατώντας μόνον την πιο συγκινητική εικόνα που παρουσιάστηκε στο δελτίο. Όλα αυτά αφορούν τις άμεσες επιδράσεις της συναισθηματικής ατζέντας των μέσων. Υπάρχουν όμως και πιο διαρκείς. Οι αρνητικές ειδήσεις καλλιεργούν άγχος και καταθλιπτική διάθεση για αρκετή ώρα μετά την παρακολούθηση του δελτίου και αναδεύουν μια σειρά από προσωπικές ανησυχίες του θεατή, όχι απαραιτήτως σχετικές με το περιεχόμενο των ειδήσεων, οι οποίες όμως φαντάζουν δυσεπίλυτες 15. Όσο πιο απειλητικό αισθάνεται κανείς το φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον τόσο αυξάνεται η εξάρτησή του από τα μέσα επικοινωνίας (όλα τα είδη μέσων, από τον τύπο έως το διαδίκτυο) 16, ένας ενδιαφέρον φαύλος κύκλος που από τη μια οδηγεί τα μέσα να δείχνουν τον κόσμο όλο πιο απειλητικό γιατί έτσι διατηρούν μεγαλύτερο μερίδιο του κοινού και από την άλλη, όσο το κοινό τους ανατρέχει σ αυτά, τόσο πιο απειλητικός να φαίνεται ο κόσμος. Η ίδια 13 Οι επιπλέον γνωστικοί πόροι που απαιτούν οι αρνητικές ειδήσεις προκαλούν μια προσωρινή νοητική υπερφόρτωση που έχει εξαιρετικά επιβλαβείς συνέπειες για τη συνολική αποκωδικοποίηση και συγκράτηση των μηνυμάτων. Βλ. A. Lang, J. Newhagen & B. Reeves, ό.π. 14 Η πρακτική του zapping κάθε άλλο παρά ταυτόσημη είναι με την κριτική στάση και τη δυνατότητα επιλογής όπως συχνά υποστηρίζεται. Αντίθετα, λειτουργεί ως αντίδραση στην κόπωση ή την ανία, ή ως μια αναζήτηση της «δυνατής στιγμής» και ως ψευδαίσθηση ελέγχου μέσω μιας καταναγκαστικής αποδόμησης και ανασύνθεσης της ροής των εικόνων. Αναλυτικότερα βλ. Ν. Χρηστάκης, «Ένας Νέος Τηλεοπτικός Χωροχρόνος;» στο περ. Futura, , σσ W.M. Johnston & G.C.L. Davey, The Psychological Impact of Negative TV News Bulletins: The Catastrophizing of Personal Worries, British Journal of Psychology, 1997, 88, W.E. Loges, Canaries in the Coal Mine: Perceptions of Threat and Media System Dependency Relations, Communication Research, 1994, 5-23.

6 έρευνα δείχνει ότι όσο αυξάνεται η εξάρτηση τόσο μειώνεται η ποικιλία των μέσων που χρησιμοποιεί το άτομο για να ενημερωθεί. Τείνει, δηλαδή, να προσκολλάται σε περιορισμένες επιλογές, πράγμα που σημαίνει πως στο σύγχρονο ανταγωνιστικό περιβάλλον, όσο περισσότερα αρνητικά γεγονότα παρουσιάζει ένα συγκεκριμένο μέσο τόσο αυξάνεται η πιθανότητα να ελκύσει μεγαλύτερη μερίδα του κοινού. Καθώς φαίνεται, λοιπόν, οτιδήποτε μας συγκινεί ορίζει το πλαίσιο εντός του οποίου ρυθμίζονται οι σκέψεις και οι πράξεις μας, για ένα ορισμένο χρόνο έως ότου τα επακόλουθά τους ή άλλες εξωτερικές πληροφορίες μάς προκαλέσουν μια νέα συγκίνηση κ.ο.κ. Δεν είναι βεβαίως μόνον τα αρνητικά συναισθήματα που ρυθμίζουν τη σκέψη και τη συμπεριφορά. Τα θετικά συναισθήματα, όπως η χαρά, το ενδιαφέρον, η υπερηφάνεια, η αγάπη, η ικανοποίηση, η ευγνωμοσύνη ενεργοποιούν στον άνθρωπο μια διαδικασία διεύρυνσης που οδηγεί σε εμπλουτισμό των προσωπικών του πόρων. Σε αντίθεση με τα αρνητικά που ελκύουν και επικεντρώνουν την προσοχή στο συμβάν που τα προκάλεσε (ώστε το άτομο να βρει τους τρόπους να άρει το συμβάν και να αποκαταστήσει την ευεξία), τα θετικά συναισθήματα διευρύνουν την αντίληψη και την προσοχή, αυξάνουν τη δημιουργικότητα και την πρωτοβουλία, τα κίνητρα για την επεξεργασία των πληροφοριών, την ευελιξία της σκέψης, την αφομοίωση νέων γνώσεων, την κοινωνική ευαισθησία, την αισιοδοξία και την ανθεκτικότητα) 17. Αλλά τα θετικά συναισθήματα σπανίζουν στην ατζέντα των μέσων κι ίσως αξίζει τον κόπο να προβληματιστούμε για τις αιτίες και τις προεκτάσεις αυτής της απουσίας. Οι τρεις χρόνοι της επικοινωνίας Η συναισθηματική ατζέντα των μέσων δεν έχει προφανώς την παντοδυναμία να διαμορφώσει ευθέως το συναίσθημα του κοινού (ευτυχώς, καταφέρνουμε να διατηρούμε ο καθένας τις δικές του προσωπικές πηγές συγκίνησης), αλλά έχει τη δύναμη να κατευθύνει τη σκέψη μας και να αναδεικνύει συγκεκριμένα συναισθήματα στο πλαίσιο της καθημερινότητάς μας, των οποίων η επίδραση μοιάζει να ακολουθεί τους τρεις χρόνους της επικοινωνίας 18. Σε ένα άμεσο χρόνο, δηλαδή τη στιγμή που ο θεατής παρακολουθεί την δυσάρεστη είδηση, η επίδραση είναι ισχυρή και οξεία και διαταράσσει πρόσκαιρα τη σχέση του με την τρέχουσα πραγματικότητα, αλλά δεν αλλάζει απαραιτήτως τη στιγμή εκείνη την αντίληψή του για τον κόσμο. Δρα ως μια στιγμιαία αναστάτωση, που από τη μια πλευρά προσφέρει μια ευκαιρία για συναισθηματική κάθαρση από απόσταση ασφαλείας και από την άλλη, τον «καθοδηγεί» στο τι θα συγκρατήσει από την επικαιρότητα (ανάλογα με το αν έχει αηδιάσει, φοβηθεί ή λυπηθεί). Σε μεσοπρόθεσμο διάστημα και εάν ο θεατής έχει το χρόνο 19 να αναστοχαστεί όσα παρακολούθησε μπορεί να αναπλάσει τις πληροφορίες για να τις εντάξει σε μια ενιαία αφήγηση. Όμως επειδή ό,τι 17 B.L. Fredrickson, & C.A. Braningan,, Positive Emotions Broaden the Scope of Attention and Thought-Action Repertoires, Cognition and Emotion, 2005, 19(3), Για μια σύνοψη των ευρημάτων για τη δράση των θετικών συναισθημάτων, στην ελληνική γλώσσα βλ. Α. Σταλίκας, Α. Μπούτρη, Χ. Σεργιάννη, «Θετικά Συναισθήματα και Ψυχοθεραπεία: Εναλλακτικός ρόμος Αλλαγής», Νόησις, 2006, 2, σσ Βλ. D. Wolton, Σκέψεις για την Επικοινωνία, Αθήνα, Σαββάλας, 2000, σσ Για μια εξαιρετικά γλαφυρή και τεκμηριωμένη συζήτηση για το πρόβλημα του χρόνου στη σύγχρονη εποχή βλ. T.H. Eriksen, Η Τυραννία της Στιγμής: Γρήγορος και Αργός Χρόνος στην Εποχή της Πληροφορίας, Αθήνα, Σαββάλας, 2005.

7 έχει συγκρατήσει είναι εξαιρετικά ελλιπές και σχεδόν «προεπιλεγμένο» από τη συγκίνηση που το χαρακτήριζε, το πιθανότερο είναι εάν δεν παραιτηθεί λόγω γνωστικού φόρτου (και προκειμένου να μην παραμείνει σε μια αφόρητη αβεβαιότητα ή σύγχυση), να «κατασκευάσει» μια αφήγηση που ελάχιστη σχέση έχει με το πραγματικό συμβάν. Η πιο ύπουλη επίδραση φαίνεται να συγκροτείται σε μακροπρόθεσμο χρόνο, ως αποτέλεσμα της σταδιακής ενστάλαξης ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συναισθηματικού κλίματος σαν αυτό που περιέγραψε ο DeRivera αναφερόμενος στη Χιλή. Σε αυτό το μακροπρόθεσμο χρόνο μπορεί ίσως να αποδοθεί εν μέρει η ολοένα και αυξανόμενη αίσθηση αβοηθησίας που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους του δυτικού κόσμου 20. Αφορά σε μια κατάσταση αδράνειας και αίσθησης προσωπικής ανικανότητας που αναπτύσσεται όταν ο άνθρωπος βιώνει αρνητικές καταστάσεις από τις οποίες δεν μπορεί να αποδράσει ή παρακολουθεί άλλους που βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση. Η αβοηθησία είναι αποτέλεσμα της αίσθησης ανικανότητας ελέγχου του περιβάλλοντος. Οδηγεί σε μια γενικευμένη και θεμελιώδη αλλαγή στην προσωπικότητα, κυρίως αναστέλλοντας τις επιθετικές και αμυντικές ενέργειες του οργανισμού ακόμη και όταν η δράση είναι εφικτή. Ο άνθρωπος παραιτείται, ανατρέχει στο πεπρωμένο και δημιουργεί εξαρτήσεις από εξωτερικές περιστάσεις και ανθρώπους. Αυτή η αίσθηση του μοιραίου ανακουφίζει το άτομο από το βάρος της εμπλοκής σε μια υπαρξιακή κατάσταση που αλλιώς θα ήταν χρονίως δυσφορική και το οδηγεί είτε σε μια πραγματιστική αποδοχή της κατάστασης και επικέντρωση σε ατομικούς προγραμματισμούς και οφέλη, είτε στην υιοθέτηση μιας συγκρατημένης αισιοδοξίας και πίστης προς τη θεία δίκη, είτε σε μια κυνική πεσιμιστική στάση που εκτονώνεται με την αναζήτηση της ευχαρίστησης στο εδώ και τώρα 21. Η επιλογή μιας ριζοσπαστικής εμπλοκής με τα προβλήματα του κόσμου βάσει της άποψης ότι οι άνθρωποι μπορούν να δράσουν για τον περιορισμό ή την υπέρβαση των κινδύνων δεν ευνοείται από τις αρνητικές και απειλητικές εικόνες των μέσων. Δύο φαίνεται να είναι τα σημαντικά επακόλουθα της συναισθηματικής ατζέντας των μέσων. Πρώτον, ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζουν την νοητική επεξεργασία της είδησης (το τι εντέλει συγκρατούμε ως είδηση και με ποια στοιχεία συγκροτούμε στο νου μας την επικαιρότητα) και δεύτερον, το συναισθηματικό κλίμα που σταδιακά και αθροιστικά δημιουργούν και το οποίο αποτελεί την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της καθημερινότητάς μας. Αν «οι κουλτούρες μας προσφέρουν συγκεκριμένους, ακόμη και ακαταμάχητους τρόπους οργάνωσης της εμπειρίας μέσω της αφήγησης» 22, τότε η ηγεμονική κουλτούρα των μέσων μας καλεί με την ατζέντα της να συγκροτήσουμε την εμπειρία μας γύρω από την απειλή ή τη διαπλοκή, ενώ ταυτόχρονα, με τις διαφημίσεις και τις prime time σειρές της, μας προτείνει διάφορους τρόπους απόδρασης και λήθης ή εξισορρόπησης της αγωνίας μέσω της απόλαυσης, αλλά πάντως όχι τρόπους δράσης ή παρέμβασης. 20 Βλ. ενδεικτικά M.E.P. Seligman, Helplessness: On Development, Depression and Death, New York, W.H. Freeman & Co., Βλ. A. Giddens, The Consequences of Modernity, Cornwall, Polity Press, 1990, σσ J. Bruner, ημιουργώντας Ιστορίες: Νόμος, Λογοτεχνία, Ζωή (μετάφ. Β. Τσούρτου, Κ. Πολυδάκη, Γ. Κουγιουμουτζάκης), Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2004, σσ