Εκτίμηση βιοποικιλότητας σε καλλιέργειες σιτηρών

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών (ΒΑΦ)» ΖΥΓΟΥΡΗ ΜΑΡΙΛΕΝΑ Γεωπόνος Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Εκτίμηση βιοποικιλότητας σε καλλιέργειες σιτηρών ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF SCIENCE SCHOOL OF BIOLOGY POSTGRADUATE STUDIES PROGRAM: Conservation of Biodiversity and Sustainable Exploitation of Native Plants (BNP) ZIGOURI MARILENA Agriculturist Master Thesis Assessment of biodiversity in cereal crops THESSALONIKI 2011

3 Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 1 Μαρτίου 2012 Εξεταστική Επιτροπή: Ε. Χανλίδου 1,2, Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας, Α.Π.Θ Στ. Κοκκίνη 2, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας, Α.Π.Θ. Ι. Τσιριπίδης 2, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας, Α.Π.Θ. 1 Επιβλέπουσα 2 Μέλη Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής «Η έγκριση της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202 2).

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών» κατά το δεύτερο έτος του προγράμματος (Μάρτιος Μάρτιος 2012) στο εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας του τμήματος Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η πραγματοποίηση της παρούσας εργασίας δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την συμβολή, την συμπαράσταση και την καθοδήγηση κάποιων ανθρώπων. Ειδικότερα οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην επιβλέπουσα μου κυρία Χανλίδου Έφη, Λέκτορα του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ., για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε αναθέτοντας μου το συγκεκριμένο θέμα, για τις επιστημονικές συζητήσεις μας, για τις συμβουλές της, την καθοδήγηση της, για την ηρεμία που την χαρακτηρίζει και γενικά για όλο τον χρόνο που μου αφιέρωσε. Έπειτα θέλω να ευχαριστήσω την κυρία Κοκκίνη Στυλιανή, Καθηγήτρια του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. και τον κύριο Τσιριπίδη Ιωάννη, Επίκουρο Καθηγητή του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ οι οποίοι ως εξεταστές συνέβαλαν με εύστοχες παρατηρήσεις και συμβουλές στην βελτίωση της εργασίας. Νιώθω έντονα την ανάγκη να ευχαριστήσω τον κύριο Λαναρά Θωμά, Καθηγητή του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ και Διευθυντή του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών για τις συζητήσεις μας, μέσα από τις οποίες με έμαθε να σκέφτομαι, να μην θεωρώ τίποτα προφανές και μου έδωσε πολλά ερεθίσματα, συμβάλλοντας καθοριστικά στον τρόπο σκέψης μου. Τον ευχαριστώ επειδή υπήρξε για εμένα «δάσκαλος». Θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς του συμφοιτητές και «συνοδοιπόρους» μου Ζέρβα Δημήτρη, Μπέλλα Ελένη, Κωνσταντίνου Χρίστο, Κοκκινάκη Κατερίνα, Καλφαγιάννη Αγνή και Αδαμίδου Χριστίνα γιατί χωρίς αυτούς όλα θα ήταν πιο δύσκολα. Τους ευχαριστώ για την αμέριστη συμπαράσταση τους, την υπομονή τους, τις επιστημονικές μας συζητήσεις και τις ευχάριστες στιγμές που μου προσέφεραν.

5 Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, Κυριάκο και Σοφία και τον αδερφό μου, Αριστοτέλη για την ανιδιοτελή αγάπη τους, γιατί μου έδωσαν την δυνατότητα να συνεχίσω τις σπουδές μου, εβρισκόμενοι πάντα στο πλευρό μου για οτιδήποτε θέλησα. Τους ευχαριστώ για όλα.

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αυτοφυής χλωρίδα αποτελεί σημαντικό συστατικό της βιοποικιλότητας των αγροοικοσυστήματων, ενώ οι σύγχρονες μέθοδοι καλλιέργειας οδήγησαν σε αλλαγές στη σύνθεση της και εξαφάνιση ειδών. Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να εκτιμηθεί η βιοποικιλότητα σε καλλιέργειες σιτηρών του νομού Θεσσαλονίκης. Ειδικότερα οι επιμέρους στόχοι είναι να γίνει: α) καταγραφή της ποικιλότητας, β) διερεύνηση των μεταβολών της ποικιλότητας σε σχέση με το 1965, που είχαν μελετηθεί φυτοκοινωνιολογικά καλλιέργειες σιτηρών του Νομού Θεσσαλονίκης (Lavrentiadis, 1980) και γ) διερεύνηση των προτύπων ποικιλότητας και συσχέτιση με περιβαλλοντικούς παράγοντες. Καταγράφηκε η παρουσία και πληθοκάλυψη (με χρήση της 7-βάθμιας κλίμακας Braun-Blanquet) των φυτικών taxa σε 80 δειγματοληπτικές επιφάνειες με καλλιέργειες σιταριού, μεγέθους 20m 2, σε περιοχές του Νομού Θεσσαλονίκης (2011). Βρέθηκαν συνολικά 79 taxa. Υψηλότερη σχετική συχνότητα εμφάνισης είχαν τα Papaver rhoeas (βρεθηκε στο 46,2% των δειγματοληπτικών επιφανειών), Solanum elaegnifolium (42,5%), Convolvulus arvensis (38,75), Lolium rigidum (38,75%) και Avena sterilis (35%). Ενας μεγάλος αριθμός taxa (48) βρέθηκε σε πολύ μικρό αριθμό επιφανειών (<5%). Μόνο τα 29 από τα 79 taxa αυτά αναφέρονται ανάμεσα στα taxa που καταγράφηκαν το Λαμβάνοντας υπόψη τη συχνότητα εμφάνισης των taxa στις δειγματοληπτικές επιφάνειες των δύο χρονιών, τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι υπάρχουν έντονες αλλαγές της χλωρίδας από το 1965 έως σήμερα. Οι αλλαγές συνίστανται σε: α) μείωση της εξάπλωσης, β) πιθανή εξαφάνιση και γ) αύξηση της εξάπλωσης πολλών taxa. Στο βιοφάσμα των taxa που καταγράφηκαν το 2011 συμμετέχουν τα θερόφυτα (81%), τα ημικρυπτόφυτα (14%), τα γεώφυτα (4%) και τέλος τα χαμαίφυτα (1%). Η σύγκριση με το βιοφάσμα των taxa που καταγράφηκαν το 1965 δείχνει ότι με την πάροδο των ετών αυξήθηκε ο αριθμός των θερόφυτων και μειώθηκε ο αριθμός των χαμαίφυτων και γεώφυτων.

7 Το χωρολογικό φάσμα των taxa που καταγράφηκαν το 2011 αποτελείται από τα μεσογειακά (35%), τα ευρασιατικά (29%), τα κοσμοπολιτικά (26%), τα επιγενή (6%) και τα βόρεια (4%). H σύγκριση των χωρολογικών φασμάτων του 2011 και του 1965 δείχνει ότι υπάρχει μείωση των μεσογειακών taxa και αύξηση των κοσμοπολιτικών και αλλόχθονων taxa. Τα αποτελέσματα που αφορούν σε τρείς δείκτες βιοποικιλότητας, τον αριθμό των taxa (Species Richness), τον δείκτη Shannon και τον δείκτη Simpson υποδεικνύουν μείωση της συνολικής φυτοποικιλότητας από το Η σύγκριση των τιμών των δεικτών Ellenberg στις επιφάνειες του 2011 και του 1965 έδειξαν έντονες διαφορές σε αυτούς που αφορούν την θερμοκρασία (αύξηση), την υγρασία, το άζωτο και φως (μείωση). Η ανάλυση των αποτελεσμάτων μας με πολυμεταβλητές μεθόδους (DCA και Ιεραρχική Ομαδοποιός Ανάλυση) έδειξε ότι υπάρχουν έντονες διαφορές στη σύνθεση της χλωρίδας μεταξύ των δειγματοληπτικών επιφανειών σήμερα. Με βάση τα αποτελέσματα της Ιεραρχικής Ομαδοποιού Ανάλυσης (με χρήση του συντελεστή ομοιότητας Sorensen) διακρίναμε εννέα ομάδες. Από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων δεν προέκυψε ένα σαφές πρότυπο ποικιλότητας τόσο ως προς τη γεωγραφική θέση των δειγματοληπτικών επιφανειών όσο και ως προς τους οικολογικούς παράγοντες. Οι παράγοντες θερμοκρασία, άζωτο και ph δεν φαίνεται να έχουν σημαντικό ρόλο στην διαφοροποίηση των επιφανειών και των ομάδων ενώ αντίθετα μεγαλύτερο ρόλο έχουν το φώς και η υγρασία.

8 ABSTRACT Weed flora is an important component of the biodiversity in agroecosystems, while modern farming practices have led to changes in its composition and species extinction. The purpose of this thesis is to assess biodiversity in cereal crops in the wider area of Thessaloniki. In particular, the aims are of the study are: a) to survey weed diversity, b) to explore the changes in weed diversity since 1965, when a phytosociological study in cereal crops in the Prefecture of Thessaloniki was conducted (Lavrentiadis, 1980) was conducted and c) to find if any diversity pattern exists, in relation to environmental factors. A survey of the presence and the cover-abudance (using Braun-Blanquet 7-scale) of plant taxa in 80 sampling plots (each with a size of 20 m 2 ) in wheat fields was conducted (2011), in areas of the prefecture of Thessaloniki. A total number of 79 taxa were found. The taxa with the higher relative frequency were Papaver rhoeas (found in 46.2% of the plots), Solanum elaegnifolium (42,5%), Convolvulus arvensis (38,75%), Lolium rigidum (38,75%) and Avena sterilis (35,0%). The majority of the taxa recorded (58) have a low frequency, occurring in less than 5% of the plots. Only 29 of the 79 taxa presently found are listed among the taxa recorded in The comparison of the relative frequences of the taxa occurring in the sampling plots of the two years (2011, 1965) show that there are significant changes in weed flora since The changes concern: a) decreases of the frequence of occurrence b) probable extinctions and c) increases of the frequence of occurrence. The life form spectrum of the taxa recorded in 2011 is composed of therophytes (81%), hemicryptophytes (14%), geophytes (4%) and finally chamaephytes (1%). The comparison with the spectrum of the taxa recorded in 1965 shows that over the years the percentage of therophytes is increased while the percentages of chamaephytes and geophytes is decreased The chorological spectrum of the taxa recorded in 2011 consists of Mediterranean (35%), the Eurasian (29%), Cosmopolitan (26%) and Boreal taxa (4%). Invasive alien

9 taxa represent 6% of the total spectrum. The comparison of the spectra of 2011 and 1965 shows a decline of Mediterranean taxa and an increase in alien and Cosmopolitan taxa. Three biodiversity indicators were calculated for both the plots of 2011 as well as those of i.e. Species Richness, Shannon index and Simpson index. The results indicate a reduction of the overall plant diversity by The comparison of Ellenberg indicator values of the plots of 2011 and 1965 show differences in those related to temperature (increase), moisture, nitrogen and light (decrease). The analysis of our results with multivariate methods (DCA and Hierarchical Clustering Analysis) showed that there is a large variation in the composition of the present-day weed flora. Based on the presence of the different taxa, Hierarchical Clustering Analysis (using Sorensen similarity coefficient), showed thate there are nine clusters. The results did not show any clear pattern of diversity, related to geographical (i.e. location of plots) or environmental factors. Temperature, ph and nitrogen did not appear to have an important role in the differentiation of the flora among the plots, while light and moisture seem to play a larger role.

10 Περιεχόμενα 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ) ΣΚΟΠΟΣ ) ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή μελέτης Συλλογή φυτικών δειγμάτων και εκτίμηση πληθοκάλυψης Ταξινομικός Προσδιορισμός Δειγμάτων Βιοτικές μορφές - Χωρολογία Δείκτες ποικιλότητας Δείκτες Ellenberg- οικολογικές συνθήκες Διερεύνηση προτύπων ποικιλότητας ) ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Χλωριδικός κατάλογος Βιοτικές μορφές - Χωρολογία Δείκτες Ποικιλότητας Δείκτες Ellenberg- οικολογικές συνθήκες Διερεύνηση προτύπων ποικιλότητας ) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... 40

11 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αυτοφυής χλωρίδα που αναπτύσσεται στις καλλιέργειες αποτελεί συνήθως αρνητικό παράγοντα για μία επικερδή παραγωγή. Τα αυτοφυή φυτά ανταγωνίζονται τα καλλιεργούμενα ως προς τους διαθέσιμους πόρους π.χ. θρεπτικά στοιχεία, νερό, φως, (Marshall et al., 2003). Το αποτέλεσμα είναι η μείωση της παραγωγής αλλά και η αλλοίωση πολλές φορές της σοδειάς από τμήματα ζιζανίων που θερίζονται μαζί με τα καλλιεργούμενα φυτά και δίνουν ανεπιθύμητο χρώμα, άρωμα ή γεύση στο προϊόν (Holzner, 1982). Ο όρος ζιζάνιο χρησιμοποιείται με την ευρύτερη έννοια και αναφέρεται «σε κάθε φυτό που αναπτύσσεται εκεί όπου και όταν δεν είναι επιθυμητό». Επομένως, σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, όλα τα φυτά καλλιεργούμενα ή αυτοφυή μπορούν να γίνουν ζιζάνια όταν αναπτυχθούν σε χώρους και χρονικές περιόδους που ο άνθρωπος δεν τα επιθυμεί (Naylor and Lutman, 2002). Σύμφωνα με τον Holzner (1978) ένα φυτικό είδος μπορεί να θεωρηθεί σε ορισμένες περιπτώσεις ως ένα άκακο μέλος της φυσικής βλάστησης, σε κάποιες άλλες ως ζιζάνιο και σε κάποιες άλλες περιπτώσεις μπορεί να θεωρηθεί ιδιαίτερα χρήσιμο. Το 2005 δαπανήθηκαν από καλλιεργητές που σε παγκόσμιο επίπεδο περίπου εκατομμύρια δολάρια για την αγορά φυτοπροστατευτικών προϊόντων από τα οποία το 45,8 % ήταν για ζιζανιοκτόνα (Marshall et al., 2003). Σύμφωνα με τον Oerke (2006) τα «ζιζάνια» προκαλούν μεγαλύτερη μείωση στην παραγωγή των καλλιεργειών σε ποσοστό 34 % έναντι των επιβλαβών εντόμων και μυκήτων που φαίνεται να έχει αντίστοιχη επίδραση σε ποσοστά 18% και 16%. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις στις οποίες δεν εφαρμόζονται ζιζανιοκτόνα παρέχουν καταφύγια για πολλά σπάνια και απειλούμενων ειδών ζιζανίων ευπαθή σε εντατικές γεωργικές πρακτικές. (Pinke & Pal, 2005). Τα ζιζάνια αποτελούν πολύτιμες πηγές τροφής και φωλεοποίησης για αρκετά έντομα και πτηνά (Marshall et al, 2003, Andreasen & Stryhn, 2008). Διαφορετικά μέρη του φυτού μπορούν να παρέχουν πόρους για την πανίδα όπως φύλλα και στελέχη αλλά και η γύρη για έντομα επικονιαστές. Σελίδα 1

12 Η χρήση των ζιζανιοκτόνων ξεκίνησε μετά τον 2 ο παγκόσμιο πόλεμο και η εισαγωγή τους στη γεωργική πρακτική ήταν ζωτικής σημασίας τότε για την αύξηση των αποδόσεων των καλλιεργειών. Όμως πολλές φορές η αλόγιστη χρήση τους σε συνδυασμό με την εντατικοποίηση της καλλιέργειας έχει συνδεθεί με την δραματική μείωση της βιοποικιλότητας. H χρήση των ζιζανιοκτόνων επιφέρει αλλαγές στην σύνθεση της αυτοφυούς χλωρίδας (κυριαρχία των ανθεκτικότερων ειδών). Παρά το γεγονός ότι τα ζιζάνια, έχει αποδειχθεί ότι έχουν σημαντική οικολογική σημασία για την σωστή λειτουργία του οικοσυστήματος αλλά και την διατήρηση της βιοποικιλότητας, οι αρνητικές τους επιδράσεις στην απόδοση των καλλιεργειών και την ποιότητα, παρέμεινε ο κύριος οδηγός της διαχείριση τους (Franke et al., 2008). Υπάρχει ανάγκη να αναπτυχθούν συστήματα καλλιέργειας που επιτρέπουν τόσο σε ικανοποιητικό επίπεδο την παραγωγή των καλλιεργειών αλλά συγχρόνως και τη διατήρηση της φυσικής χλωρίδας, έτσι που να μην επηρεάζεται η οικολογική ισορροπία σε ένα αγρο-οικοσύστημα (Altieri, 1999). Οι αρνητικές συνέπειες της γεωργικής χρήση της γης στη βιοποικιλότητα είναι μεταξύ άλλων οι αλλαγές στη σύνθεση της βλάστησης (Von arx et al, 2002; Wagner et al., 2001). Η εντατικοποίηση της γεωργίας συνεπάγεται αλλαγές όπως η αύξηση του μεγέθους της έκτασης που καταλαμβάνουν οι καλλιέργειες, με αποτέλεσμα να εκτοπίζεται η φυσική-ημιφυσική βλάστηση και τα είδη που την απαρτίζουν. Επίσης η επικράτηση συγκεκριμένων τύπων καλλιεργειών όπως των σιτηρών έχει οδηγήσει σε αλλαγή στη σύνθεση των πληθυσμών των ζιζανίων (οι ομάδες των ζιζανίων διαφέρουν ανάλογα με τον είδος της καλλιέργειας). Τα παραπάνω έχουν οδηγήσει σε μείωση των πληθυσμών αλλά και σε εξαφάνιση ειδών (Wiens et al., 1993). Η εντατικοποίηση των καλλιεργειών έχει αναπόφευκτα συνδεθεί με μια δραματική μείωση στη βιοποικιλότητα των αγρο-οικοσυστημάτων (Stoate et al., 2001). Μια τέτοια μείωση έχει τεκμηριωθεί επαρκώς για τα πουλιά (Chamberlain et al., 2000), ασπόνδυλα και φυτά (Andreasen et al., 2008) Κατά την περίοδο της αύξησης της χρήσης ζιζανιοκτόνων ( ), η ποικιλότητα των ειδών μειώθηκε κατά 30-70% στη Γερμανία (Stoate et al., 2001). Η δεξαμενή των σπερμάτων στο έδαφος έχει μειωθεί σε ορισμένες περιπτώσεις από 30, ,000 σπέρματα/m² σε σπέρματα/m² εντός των τελευταίων δεκαετιών (Pallutt & Haaß, 1992). Χρήση για 12 χρόνια ζιζανιοκτόνων στις καλλιέργειες σιτηρών οδήγησαν σε μείωση της δεξαμενής σπερμάτων κατά 35-60% (Pallutt & Burth, 1994). Στη Δανία, ο αριθμός των φυτικών Σελίδα 2

13 ειδών-ζιζανίων μειώθηκε κατά 60% λόγω της αυξανόμενης χρήσης ζιζανιοκτόνων ( ) (Madsen et al., 2000). Παρόμοιες μειώσεις παρατηρήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία (Johnson et al., 1995a). Η σύνθεση της αυτοφυούς χλωρίδας στις καλλιεργούμενες εκτάσεις εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες: α) οι πρακτικές της καλλιέργειας: το είδος της καλλιέργειας (Fried et al., 2010) ο βαθμός εντατικοποίησης και η εναλλαγή ή μη της καλλιέργειας (Pinke et al., 2008), οι καλλιεργητικές τεχνικές, όπως σύστημα οργώματος και ο βαθμός εντατικοποίησης του (Ozpinar, 2004;) και η χρήση ή μη φυτοπροστατευτικών προϊόντων (Roschewitz et al. 2005). Σε καλλιέργειες μη εντατικές, οργανικές και με καμία επέμβαση οργώματος παρατηρείται αύξηση του αριθμού και της αφθονίας των taxa (Roschewitz et al.2005; Ozpinar, 2004;). β) περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως το υψόμετρο, οι κλιματικές συνθήκες, ο τύπος εδάφους και το ph (Losonova et al. 2008; Losonova et al., 2004; Pyšek et al. 2005). Πληροφορίες για την χλωρίδα των σιταγρών στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου έγινε η παρούσα εργασία υπάρχουν στην χλωριδική μελέτη του Ζαγανιάρη (1939). Φυτοκοινωνιολογική μελέτη των σιταγρών στην περιοχή της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής της Θεσσαλονίκης δημοσιεύτηκε από τον Lavrentiadis (1980). Τα στοιχεία που περιέχονται στην μελέτη αυτή προέρχονται από δειγματοληπτικές επιφάνειες του Στοιχεία για την βλάστηση των σιταγρών από την περιοχή της Θεσσαλονίκης περιέχονται και στην φυτοκοινωνιολογική μελέτη διαφόρων τύπων καλλιεργειών του Oberdorfer (1954). Σελίδα 3

14 2) ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να εκτιμηθεί η βιοποικιλότητα σε καλλιέργειες σιτηρών του νομού Θεσσαλονίκης. Ειδικότερα οι επιμέρους στόχοι είναι να γίνει : καταγραφή της ποικιλότητας, διερεύνηση των μεταβολών της ποικιλότητας σε σχέση με το 1965, που είχαν μελετηθεί φυτοκοινωνιολογικά καλλιέργειες σιτηρών του Ν Θεσσαλονίκης (Lavrentiadis, 1980) και διερεύνηση των προτύπων ποικιλότητας και συσχέτιση με περιβαλλοντικούς παράγοντες. Σελίδα 4

15 3) ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.1 Περιοχή μελέτης Η ευρύτερη περιοχή μελέτης ανήκει στον νομό Θεσσαλονίκης και αφορά σε καλλιέργειες σιταριού. Επιλέχθηκαν 80 αγροτεμάχια, 40 ανατολικά και 40 δυτικά της πόλης της Θεσσαλονίκης (Εικόνα 1). Εικόνα 1: Χάρτης με σημειωμένες τις 80 δειγματοληπτικές επιφάνειες με κίτρινο χρώμα. 3.2 Συλλογή φυτικών δειγμάτων και εκτίμηση πληθοκάλυψης Η συλλογή των φυτικών δειγμάτων πραγματοποιήθηκε την τέταρτη εβδομάδα του Μαΐου και τις δύο πρώτες εβδομάδες του Ιουνίου, του έτους Οι δειγματοληπτικές επιφάνειες είχαν έκταση 20 m², και αντιστοιχούσε μια δειγματοληπτική επιφάνεια ανά αγροτεμάχιο με σταθερή απόσταση 3m από την άκρη του αγροτεμαχίου. Παράλληλα με την συλλογή, έγινε εκτίμηση της πληθοκάλυψης ανά δειγματοληπτική επιφάνεια με τη χρήση της 7-βάθμιας κλίμακας του Braun-Blanquet (Πίνακας 1, Παράρτημα IV). Για κάθε επιφάνεια καταγράφηκαν η ημερομηνία δειγματοληψίας, οι γεωγραφικές συντεταγμένες, το υπερθαλάσσιο ύψος και ο Σελίδα 5

16 συνολικός αριθμός των taxa (Παράρτημα I). Για την στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων, για κάθε τιμή της κλίμακας Braun-Blanquet χρησιμοποιήθηκε το αντίστοιχο ποσοστό κάλυψης (Wikum & Shanholltzer, 1978) (Πίνακας 2). Πίνακας 1 :Η 7-βάθμια κλίμακα πληθοκάλυψης του Braun-Blanquet Σύμβολο Περιγραφή r Πολύ σπάνιο σε εμφάνιση (1-2 άτομα) και με πολύ μικρή κάλυψη + Σπάνιο (λίγα άτομα) και με πολύ μικρή κάλυψη 1 Πολυάριθμα άτομα που καλύπτουν λιγότερο από το 5% της δειγματοληπτικής επιφάνειας ή λίγα άτομα με μεγαλύτερη τιμή κάλυψης 2 Οσαδήποτε άτομα με κάλυψη 5-25% 3 Οσαδήποτε άτομα με κάλυψη 25-50% 4 Οσαδήποτε άτομα με κάλυψη 50-75% 5 Οσαδήποτε άτομα με κάλυψη μεγαλύτερη του 75% Πίνακας 2: Μετατροπή της κλίμακας Braun-Blanquet σε ποσοστά κάλυψης Κλίμακα Braun- Blanquet Μέσος όρος ποσοστού κάλυψης r Σελίδα 6

17 3.3 Ταξινομικός Προσδιορισμός Δειγμάτων Τα φυτικά δείγματα που συλλέχθηκαν προσδιορίστηκαν ταξινομικά σύμφωνα με την Flora Hellenica (Strid & Tan, 1997, 2002) για όσα taxa περιλαμβάνονται εκεί και για τα υπόλοιπα ο προσδιορισμός έγινε σύμφωνα με την Flora Europaea (Tutin et al., , 1993). Η ονοματολόγια είναι σύμφωνα με την ηλεκτρονική βάση Euro+Med PlantBase - The information resource for Euro-Mediterranean plant diversity ( Τα αποξηραμένα φυτικά δείγματα κατατέθηκαν στο ερμπάριο του Εργαστηρίου Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας (TAU). 3.4 Βιοτικές μορφές - Χωρολογία Η βιοτική μορφή των taxa προσδιορίστηκε σύμφωνα με τον Pignatti (1982), ο οποίος βασίζεται στο σύστημα του Raunkiaer (1934). Oι πληροφορίες για τους χωρολογικούς τύπους προέρχονται από τον εκτενή κατάλογο που διαμοίρασε ο Pignatti κατά το 16ο Workshop of the European Vegetation Survey (Catania, 2006). Κατά την επεξεργασία των αποτελεσμάτων οι χωρολογικοί τύποι εντάχθηκαν σε πέντε ενότητες (Πίνακας 3). Πίνακας 3: Χωρολογικές ενότητες στις οποίες ομαδοποιούνται οι χωρολογικοί τύποι Χωρολογική ενότητα Χωρολογικός τύπος Αυτόχθονα Βόρεια Ευρασιατικά Κοσμοπολιτικά Circumbor, Eurosiber. Eurasiat., Europ. Caucas., Se-Europ., Eurasiat, Paleotemp, C-Asiat.-Eurimedit Pantrop, Medit.-Turan, Subcosmop, Cosmop, Paleotrop., Subtrop. Μεσογειακά Stenomedit., Eurimedit., Eurimedit.-Turan., Stenomedit. Orient., E-Eurimedit., E-Medit.-Turan., Eurimedit.-Turan., E-Medit.-Mont. Αλλόχθονα Adv. Naturalized Σελίδα 7

18 Τα δεδομένα που αφορούν στις βιοτικές μορφές και στη χωρολογία επεξεργάστηκαν με δύο τρόπους. Πρώτα υπολογίστηκαν τα βιοτικά και χωρολογικά φάσματα των taxa, με βάση μόνο την παρουσία τους, αλλά και λαμβάνοντας υπόψη και τα ποσοστά κάλυψης των taxa με τη χρήση του λογισμικού Microssoft Office Excel Τα παραπάνω υπολογίστηκαν για τα taxa που καταγράφηκαν στην παρούσα εργασία, αλλά και για τα taxa που καταγράφηκαν το 1965 (Lavrentiadis, 1980). 3.5 Δείκτες ποικιλότητας Για την εκτίμηση της βιοποικιλότητας, υπολογίστηκαν οι δείκτες των ειδών (Species Richness) και οι δείκτες Shannon και Simpson για όλες τις δειγματοληπτικές επιφάνειες τόσο της παρούσας εργασίας όσο και για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis, 1980). Ακόμη, υπολογίστηκε η σχετική συχνότητα των taxa, δηλαδή το ποσοστό εμφάνισης των taxa ανά δειγματοληπτική επιφάνεια αλλά και συνολικά. Ο δείκτης Simpson (D) λαμβάνει υπόψη τον αριθμό taxa, όπως και τη σχετική αφθονία κάθε είδους. Υπολογίστηκε με τον παρακάτω τύπο. pi: είναι η αφθονία ενός συγκεκριμένου taxon σε μια συγκεκριμένη δειγματοληπτική επιφάνεια, διαιρεμένη με το σύνολο των taxa που υπάρχουν σε αυτήν. Η τιμή του δείκτη Simpson (D) κυμαίνεται μεταξύ 0 και 1. Όσο αυξάνεται η τιμή του δείκτη τόσο μειωμένη είναι η ποικιλότητα (Simpson, 1949). Ο δείκτης Shannon (Η) είναι ακόμη ένας δείκτης ποικιλότητας που λαμβάνει υπόψη τη σχετική αφθονία κάθε taxon (Shannon, 1948). Οι τιμές που λαμβάνει ο δείκτης κυμαίνονται από 1,5 έως 3,5 συνήθως και σπάνια φτάνει στο 4. Όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή, τόσο μεγαλύτερη ποικιλότητα υπάρχει (Margalef, 1972). Για τον υπολογισμό του χρησιμοποιήθηκε ο ακόλουθος τύπος. Για τον υπολογισμό των δεικτών χρησιμοποιήθηκε το Microsoft Office Excel 2007 και τα γραφήματα έγιναν με Sigma Plot Δείκτες Ellenberg- οικολογικές συνθήκες Οι δείκτες Ellenberg αντανακλούν την οικολογική συμπεριφορά κάθε φυτικού είδους εκφρασμένη σε συγκεκριμένη κλίμακα (van der Maarel 2005). Οι δείκτες αυτοί Σελίδα 8

19 αφορούν στην αντίδραση των taxa στο φως (L), στη θερμοκρασία (T), στην εδαφική υγρασία (M), στο ph του εδάφους (R), στο άζωτο (Ν) και στα θρεπτικά συστατικά (C). Συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν οι δείκτες όπως έχουν υπολογιστεί σύμφωνα με τον Pignatti (2006). Για όλες τις δειγματοληπτικές επιφάνειες τόσο της παρούσας εργασίας όσο και για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis, 1980) υπολογίστηκε ο σταθμισμένος μέσος όρος των τιμών των δεικτών Ellenberg των taxa σύμφωνα με το ποσοστό κάλυψης τους. Τα γραφήματα για όλες τις μεταβλητές για το σύνολο των δειγματοληπτικών επιφανειών έγιναν με χρήση του λογισμικού SigmaPlot Για όσα taxa δεν ήταν διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με τις τιμές των δεικτών, απλά παραλείφθηκαν (Παράρτημα II, ΙΙI). 3.7 Διερεύνηση προτύπων ποικιλότητας Για τη διερεύνηση της ύπαρξης προτύπων ποικιλότητας χρησιμοποιήθηκαν οι παρακάτω μέθοδοι: α) Εύρεση των συντελεστών ομοιότητας Sørensen, μεταξύ των δειγματοληπτικών επιφανειών της παρούσας εργασίας. Ο δείκτης αυτός είναι ένας από τους ευρύτερα χρησιμοποιούμενους δείκτες ομοιότητας, που βασίζεται στην κοινή παρουσία/απουσία taxa ανάμεσα σε δύο σύνολα (Gotelli & Ellison 2004). Η τιμή του συντελεστή (S) δίνεται από τον τύπο: Όπου, a: ο αριθμός taxa που απαντούν μόνο στο σύνολο α, b: ο αριθμός taxa που απαντούν μόνο στο σύνολο b και c: ο αριθμός κοινών taxa μεταξύ των συνόλων α και b β) Ιεραρχική Ομαδοποιός Ανάλυση (Hierarchical Cluster Analysis) των δειγματοληπτικών επιφανειών με μέτρο τον συντελεστή ομοιότητας Sorensen και μέθοδο Average Linkage. Για τα παραπάνω χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο SPSS Statistics 17.0 for Windows. γ) Διορθωτική Ανάλυση Αντιστοιχιών DCA (Detrended Correspondence Analysis), με το λογισμικό Canoco 4.5, με σκοπό την έμμεση διαβάθμιση των επιφανειών Σελίδα 9

20 χρησιμοποιώντας ως μεταβλητές τους μέσους όρους ποσοστών κάλυψης των taxa (Hill & Gauch 1980). Από την ανάλυση εξαιρέθηκαν τα taxa με μικρή σχετική συχνότητα (<5%). Ως επεξηγηματικές μεταβλητές χρησιμοποιήθηκαν οι τιμές των δεικτών Ellenberg και οι χωρολογικοί τύποι. Σελίδα 10

21 4) ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 4.1 Χλωριδικός κατάλογος Στο χλωριδικό κατάλογο οι οικογένειες, τα γένη και τα είδη παρουσιάζονται με αλφαβητική σειρά και για κάθε taxon. Δίνονται κατά σειρά η βιοτική μορφή, η χωρολογική ενότητα και ο κωδικός της δειγματοληπτικής επιφάνειας στην οποία βρέθηκε το taxon, επίσης σημειώθηκαν με αστερίσκο τα taxa τα οποία βρέθηκαν και στις επιφάνειες του 1965 (Παράρτημα I). Boraginaceae Anchusa stylosa Bieb. - Hscap, SE-Europ.; 55 Buglossoides arvensis (L.) I.M. Johnston subsp. arvensis Tscap, Eurimedit.; 2, 51, 56, 69 Heliotropium dolosum De Not. Tscap, E-Stenomedit.; 42 Caryophyllaceae Agrostemma githago L. Tscap, Europ.- C Siber.; 19 * Spergularia bocconei (Scheele) Graebn. Tscap, Subcosmop.; 58 Stellaria media (L.) Vill. Trept, Cosmop.; 18, 25 Chenopodiaceae Atriplex patula L. - Tscap, Circumbor.; 39, 65, 65 Atriplex rosea L. Tscap, C-Asiat.-Eurimedit.; 44 Chenopodium album L. Tscap, Subcosmop.; 18, 23, 52, 66 Chenopodium murale L. Tscap, Subcosmop.; 71, 73 Compositae Anacyclus clavatus (Desf.) Pers. - Tscap, Stenomedit.; 6, 30, 61, 66 Anthemis altisssima L. - Tscap, S-Europ.-Sudsib.; 2, 8, 27, 37, 39 Anthemis segetalis Ten. - Tscap, SE-Europ.; 1, 13, 22, 25, 31, 36, 46, 57 Carduus pycnocephalus subsp. albidus (M. Bieb.) Kazmi Tscap, Medit.-Turan.; 25 * Carthamus lanatus L. subsp. lanatus Tscap, Eurimedit.; 9, 51, 69, 74 Centaurea cyanus L. Tscap, Stenomedit.; 71 Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis Hbienn, Stenomedit.; 51, 63, 65, 66, 69 Chamomila recutita (L.) Rauschert - Tscap, Subcosmop.; 12, 18 Σελίδα 11

22 Cichorium intybus L. - Hscap, Paleotemp.; 59 Cirsium arvense (L.) Scop. - Grad, Eurasiat.; 43, 44, 53, 59, 73 Conyza bonariensis (L.) Cronq- Tscap, Adv. Naturalized; 12, 13, 19, 44, 64, 76 Lactuca serriola L. - Hbienn, S-Europ.-Sudsib.; 66 Filago vulgaris Lam- Tscap, Paleotemp.; 56, Matricaria perforata Merat - Hbienn, N-Europ.; 71 Onopordum acanthium (L.) - Hbienn, E-Medit.-Mont.; 9 Senecio vulgaris (L.) - Tscap, Eurimedit.; 31 * Silybum marianum (L.) Gaertner - Hbienn, Eurasiat. Subcosmop; 12, 24 * Urospermum picroides (L.) F. W. Schmidt - Tscap, Eurimedit.; 25 Sonchus asper (L.) Hill- Tscap, Eurasiat.; 2, 19, 39, 40, 56, 66, 76 Convolvulaceae Convolvulus arvensis L. - Grhiz, Paleotemp.; 1, 2, 7, 12, 22, 25, 26, 35, 40, 43, 46, 47, 48, 49, 53, 54, 55, 59, 62, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80 * Crusiferae (Brassicaceae) Neslia paniculata (L.) Desv. Tscap, Eurimedit.-Turan.; 36 * Capsella bursa pastoris (L.) Medicus - Hbienn, Cosmopol.; 36 * Lepidium draba (L.) Desv. - Grhiz, Eurimedit.-Turan.; 1, 2, 12, 40, 49, 55, 57, 59, 66, 72, 78 * Raphanus raphanistrum L. subsp. landra - Tscap, Eurimedit.; 35 Rapistrum rugosum (L.) All. - Tscap, Eurimedit.; 2, 8, 13, 18, 19, 22, 37, 46, 50, 52, 53, 56, 57, 58, 59, 61, 65, 67, 72 Sinapis arvensis L. - Tscap, Stenomedit.; 40 * Sissybrium orientale L.- Tscap, Eurimedit.; 66 * Sisybrium altisimum L. - Tscap, Adv. Naturalized; 63 Graminae Avena barbata Pott ex Link - Tscap, Eurimedit.; 18, 52, 58, 68, 71, 75 Avena fatua L. Tscap, Eurasiat.; 8, 43, 56 Avena sterilis L. Tscap, Eurimedit.; 1, 5, 9, 11, 13, 14, 19, 25, 27, 35, 39, 44, 45, 47, 48, 50, 51, 54, 57, 59, 61, 64, 66, 67, 72, 73, 76, 80 * Bromus arvensis subsp. arvensis Tscap, Eurosib.; 2 Bromus rigidus Roth. - Tscap, Subtrop.; 2 Σελίδα 12

23 Bromus tectotum L. Tscap, Paleotemp.; 23 * Lolium rigidum Gaudin - Tscap, Subtrop.; 1, 2, 5, 6, 8, 9, 11, 12, 14, 26, 28, 29, 36, 37, 39, 47, 49, 52, 61, 63, 64, 69, 70, 72, 73, 74, 75, 80 Phalaris minor Retz - Tscap, Subtrop.; 11, 12, 29, 31, 39, 44, Labiatae Lamium amplexicaule L. - Tscap, Paleotemp.; 3, 18, 20, 29, 31, 32, 36, 38, Leguminosae (Fabaceae) Lathyrus aphaca L. - Tscap, Eurimedit.; 15 * Trifollium repens L. - Chrept, Paleotemp.; 4, 8, 9, 10 * Vicia lutea L. subsp. lutea - Tscap, Eurimedit.; 44, 57, 59 * Vicia pannonica subsp.. striata (M. Bieb.) Nyman - Tscap, Eurimedit.; 12, 56 * Vicia sativa L. subsp. sativa Tscap, Eurimedit.-Turan.; 2, 5, 18 * Vicia villosa subsp. eriocarpa (Hausskn.) P. W. Ball - Tscap, Eurimedit.; 2, 7, 8, 19, 25, 66, 72, 73 Papaveraceae Fumaria densiflora DC. - Tscap, Subcosmop.; 10, 23, 27 Fumaria officinalis L. - Tscap, Paleotemp.; 2, 3, 16, 19, 20, 21, 23, 26, 31, 32, 45, 47, 49 * Fumaria parviflora Lam. - Tscap, Eurimedit.-Turan.; 24, 26, 33, 40, 41, 42 * Hypecoum imberde Sm. - Tscap, Paleotemp.; 9, 23, 24 Papaver dubium subsp. lecoqii (Lamotte) Syme - Tscap, Eurimedit.-Turan.; 57 Papaver rhoeas L. - Tscap, E-Medit.-Mont.; 1, 2, 3, 6, 13, 14, 16, 18, 20, 22, 24, 25, 29, 37, 38, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 51, 52, 53, 56, 57, 59, 61, 66, 68, 69, 70, 71, 73, 77, 78, 79, 80 * Polygonaceae Fallopia convolvulus L. - Tscap, Circumbor.; 1, 19, 24, 29, 33, 36, 37, 39, 40, 41 Polygonum aviculare L. - Trept, Cosmopol.; 4, 13, 18, 23, 31, 35, 37, 49, 56, 58, 65, 70, 76 * Primulaceae Anagallis arvensis L. - Trept, Eurimedit.; 8, 38, 39 * Σελίδα 13

24 Anagallis foemina Mill. - Trept, Subcosmop.; 58 * Ranunculaceae Adonis aestivalis L. - TScap, Eurasiat.; 38, 49 Consolida hellespontica (Boiss.) Chater - TScap, Stenomedit. Orient.; 13, 16, 22, 59, 60, 61, 72, 76 Rubiaeceae Galium aparine L. - TScap, Eurasiat.; 3, 14, 15, 18, 28, 31, 36, 38, 39, 60 Galium tricornutum Dandy - TScap, Eurimedit.; 19, 56, 62 * Scrophulariaceae Veronica hederifolia L. - TScap, Eurasiat.; 16, 18 * Veronica persica Poir. - TScap, Adv. Naturalized; 3, 27 Solanaceae Datura stramonium L. - TScap, Adv. Naturalized; 55 Solanum elaeagnifolium Cav. - Hscap, Adv. Naturalized; 3, 7, 18, 20, 24, 25, 26, 30, 33, 34, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 51, 52, 56, 57, 59, 61, 64, 65, 66, 67, 70, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 80 * Umbellifereae (Apiaceae) Bifora testiculata (L.) Spreng. - Tscap, Stenomedit.; 36 * Echinophora tenuifolia L. - HScap, E-Medit.-Turan.; 33, 41 Malabaila graveolens (Spreng.) Hoffm. Hscap, Paleotemp.; 25 Orlaya kochii Heywood - Tscap, Stenomedit.; 36, 37 Scandix pecten veneris L. - Tscap, Eurimedit.; 2, 8, 21, 41, 45, 48, 78 * Torilis arvensis (Huds.) Link - Tscap, Subcosmop.; 36 * Torilis nodosa (L.) Gaertn. - Tscap, Eurimedit.-Turan.; 2 * Στο σύνολο των δειγματοληπτικών επιφανειών (1600 m 2 ) καταγράφηκαν συνολικά 79 taxa τα οποία ανήκουν σε 17 οικογένειες. Πολυπληθέστερη είναι αυτή των Compositae με 19 taxa. Τα συχνότερα taxa είναι τα Papaver rhoeas (βρέθηκε στο 46,2% των δειγματοληπτικών επιφανειών), το Solanum elaegnifolium (42,5%), το Σελίδα 14

25 Convolvulus arvensis (38,75), το Lolium rigidum (38,75%) και το Avena sterilis (35%). Ενας μεγάλος αριθμός taxa (48) βρέθηκε σε πολύ μικρό αριθμό επιφανειών (<5%). Στις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis, 1980) βρέθηκαν συνολικά 89 taxa (2100 m 2 ) από τα οποία τα συχνότερα taxa ήταν τα Convolvulus arvensis, Ranunculus arvensis, Lamium amplexicaule, Galium tricornutum, Lathyrus aphaca σε υψηλότερα ποσοστά. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα μας με αυτά του 1965 ως προς τη σύνθεση της χλωρίδας και τις συχνότητες εμφάνισης των taxa φαίνεται να υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Ανάμεσα στα 79 taxa που καταγράφηκαν το 2011 και τα 89 του 1965, τα 29 είναι κοινά. α. Μείωση της εξάπλωσης. Αφορά taxa τα οποία είχαν υψηλή συχνότητα εμφάνισης στις επιφάνειες του 1965 ενώ στις επιφάνειες της παρούσας εργασίας οι συχνότητα εμφάνισης ήταν χαμηλή. Για παράδειγμα, η σχετική συχνότητα εμφάνισης των Scandix pecten-veneris, Vicia sativa και Lathyrus aphaca στις επιφάνειες του 1965 ήταν 85,71, 52,38 και 85,71% ενώ αντίστοιχα στις επιφάνειες του 2011 ήταν μόνο 8,75, 3,75 και 1,25%. β. Αύξηση της εξάπλωσης. Αφορά taxa τα οποία είχαν χαμηλή συχνότητα εμφάνισης το 1965 ενώ σήμερα η συχνότητα είναι υψηλή, π.χ. Avena sterillis με σχετική συχνότητα εμφάνισης 4,76 το 1965, αυξήθηκε στις επιφάνειες του 2011 σε 35%. γ. Πιθανή εξαφάνιση. Αφορά στα taxa που είχαν υψηλή ή σχετικά υψηλή συχνότητα εμφάνισης το 1965 (>75%), αλλά δεν εντοπίστηκαν στο 2011, π.χ. τα Legousia speculum-veneris, Leontice leontopetalum, Linaria chalepensis, Vicia peregrina, Bupleurum lancifolium, Adonis flammea. Οι αλλαγές στη αυτοφυή χλωρίδα των αγροικοσυστημάτων καλλιέργειες οφείλεται στην εντατικοποίηση των καλλιεργειών, η οποία έχει επιφέρει δραματική μείωση συνολικά της βιοποικιλότητα, μείωση της εξάπλωσης ή και εξαφάνιση πολλών ειδών και επικράτηση κάποιων άλλων, ανθεκτικότερων taxa (Wiens et al., 1993; Stoate et al., 2001) Σελίδα 15

26 4.2 Βιοτικές μορφές - Χωρολογία Τα αποτελέσματα μας έδειξαν ότι κυριαρχούν τα θερόφυτα σε υψηλό ποσοστό 81%, ακολουθούμενα κατά σειρά από τα ημικρυπτόφυτα, τα γεώφυτα και τα χαμαίφυτα (Εικόνα 2α) Λαμβάνοντας υπόψη τα ποσοστά κάλυψης των taxa, παρατηρείται ότι τα ποσοστά αλλάζουν με κυριαρχία πάλι των θεροφύτων, σε μειωμένο ποσοστό όμως (72 %), και έπειτα ακολουθούν τα γεώφυτα και τα ημικρυπτόφυτα σε ίδιο ποσοστό (13%) (Εικόνα 2γ). α) % 4% β) % CH G 14% 16% 81% H T 65% 5% γ) % δ) % 5% 8% 13% 17% 72% 70% Εικόνα 2: Βιοτικό φάσμα των taxa. με βάση την παρουσία τους (α, β) και με βάση τα ποσοστά κάλυψης (γ, δ), στις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσας εργασίας και τις επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis 1980) (CH: χαμαίφυτα G: γεώφυτα H: ημικρυπτόφυτα T: θερόφυτα). Στις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis 1980) η βιοτική μορφή που κυριαρχούσε ήταν πάλι αυτή των θεροφύτων, σε μικρότερο ποσοστό (65%) ενώ ήταν υψηλότερα σε σύγκριση με τις επιφάνειες της παρούσας εργασίας τα ποσοστά των ημικρυπτόφυτων και των χαμαίφυτων. Συγκρίνοντας τα βιοφάσματα που υπολογιστήκαν λαμβάνοντας υπόψη τα ποσοστά κάλυψης των taxa δεν παρατηρούνται έντονες διαφορές. Συνοψίζοντας φαίνεται ότι με την πάροδο των ετών αυξήθηκε ο Σελίδα 16

27 αριθμός των taxa τα οποία ανήκουν στα θερόφυτα και μειώθηκε ο αριθμός των χαμαίφυτων και γεώφυτων. Στα χωρολογικό φάσμα των taxa στις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσας εργασίας επικρατούν τα μεσογειακά taxa με ποσοστό 35% και εμφανίζονται σε μεγάλο ποσοστό επίσης τα ευρασιατικά και τα κοσμοπολιτικά taxa. (Εικόνα 3α). Λαμβάνοντας υπόψη τα ποσοστά κάλυψης των taxa, στο χωρολογικό φάσμα επικρατούν τα ευρασιατικά και τα μεσογειακά σε περίπου ίδιο ποσοστό (30 και 29% αντίστοιχα) (Εικόνα 3γ). Τα αλλόχθονα taxa στο σύνολο των taxa που καταγάφηκαν αντιπροσωπεύουν το 6%. Λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη τα ποσοστά κάλυψης, η συμμετοχή τους φτάνει το 13%. α) % 6% Βόρεια β) % 5% 35% 29% Επιγενή Ευρασιατικά 45% 27% Κοσμοπολιτικά 26% Μεσογειακά 21% γ) % δ) % <1% 29% 13% 37% 30% 50% 23% 12% Εικόνα 3: Χωρολογικό φάσμα των taxa. με βάση την παρουσία τους (α, β) και με βάση τα ποσοστά κάλυψης (γ, δ), στις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσας εργασίας και τις επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis 1980) Στο χωρολογικό φάσμα των επιφανειών του 1980 κυριαρχούν τα μεσογειακά taxa με ποσοστό 45% και ακολουθούν τα ευρασιατικά και τα κοσμοπολιτικά taxa (Εικόνα 1β). Ωστόσο λαμβάνοντας υπόψη τους μέσους όρους των ποσοστών κάλυψης των taxa, η συμμετοχή των ευρασιατικών taxa φτάνει το 50%. Τα αλλόχθονα taxa Σελίδα 17

28 αντιπροσωπεύουν το 5% των taxa που είχαν συνολικά καταγραφεί (Εικόνα 2β), ωστόσο ο μέσος όρος της κάλυψης τους ήταν πολύ μικρός, μόνο 1% (Εικόνα 2δ).Συνοψίζοντας, η σύγκριση των χωρολογικών φασμάτων των παλαιότερων με τις σύγχρονες καταγραφές δείχνει ότι υπάρχει μείωση των μεσογειακών taxa, και αύξηση των κοσμοπολιτικών και αλλόχθονων taxa λαμβάνοντας υπόψη τόσο των αριθμό, όσο και τα ποσοστά κάλυψής τους. 4.3 Δείκτες Ποικιλότητας Όπως φαίνεται στην Εικόνα 4 ο αριθμός των taxa/δειγματοληπτική επιφάνεια της παρούσας εργασίας ήταν από 0 μέχρι 17 taxa ( μέση τιμή 5.6). Οι αντίστοιχοι αριθμοί για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis, 1980) ήταν από 17 έως 45 (μέση τιμή 32). Τα αποτελέσματα ανάμεσα στις καταγραφές της παρούσας εργασίας και τις καταγραφές του 1965 δεν είναι άμεσα συγκρίσιμα, λόγω της διαφοράς του μεγέθους των δειγματοληπτικών επιφανειών (20 και 100 m 2 αντίστοιχα). Ωστόσο, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις μας, η κατανομή των taxa είναι ομοιογενής στα αγροτεμάχια που εξετάστηκαν και η δειγματοληπτική επιφάνεια των 20 m 2 είναι επαρκής για μια αντιπροσωπευτική καταγραφή του συνόλου των taxa. Επομένως η μεγάλη διαφορά στον αριθμό των taxa/δειγματοληπτική επιφάνεια (μέση τιμή 26) ανάμεσα στις καταγραφές του 2011 και του 1965, υποδεικνύει ότι υπάρχει μείωση της φυτοποικιλότητας Αριθμός taxa Εικόνα 4: Θηκογράμματα του αριθμού των taxa (Species Richness) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με την παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή. Σελίδα 18

29 Στην Εικόνα 5 παρουσιάζονται οι τιμές του δείκτη Shannon στις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσης εργασίας όπου έχει εύρος τιμών από 0,02 έως 2,6 με μέσο όρο 0,8.Το εύρος τιμών του ιδίου δείκτη για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 σύμφωνα με τον Λαυρεντιάδη (1980) ήταν από 1,7 μέχρι 2,6 με μέσο όρο 2,3. Γνωρίζοντας ότι όσο αυξάνεται η τιμή του δείκτη Shannon τόσο αυξάνεται και η ποικιλότητα στις δειγματοληπτικές επιφάνειες φαίνεται ότι η ποικιλότητα έχει μειωθεί με την πάροδο των ετών σύμφωνα με τα αποτελέσματα αφού οι τιμές του δείκτη για τις παλαιότερες καταγραφές είναι υψηλότερες. 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Εικόνα 5: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Shannon ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με την παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή. Στην Εικόνα 6 φαίνεται ότι το εύρος τιμών του δείκτη Simpson για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσας εργασίας κυμαίνεται από 0 έως 1.1, ενώ αντίστοιχα για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 ήταν από 0,3 έως 0,4. Οι μέσες τιμές είναι 0,6 και 0,4 αντίστοιχα. Για τον δείκτη ποικιλότητας Simpson ισχύει το αντίστροφο σε σχέση με τον δείκτη ποικιλότητας Shannon, δηλαδή όσο μικρότερη είναι η τιμή που παίρνει ο δείκτης τόση μεγαλύτερη ποικιλότητα δείχνει. Τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι ο δείκτης έχει μεγαλύτερες τιμές για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσης εργασίας σε σχέση με τις παλαιότερες, υποδεικνύοντας την μείωση της ποικιλότητας με την πάροδο των ετών. Σελίδα 19

30 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Simpson Simpson Εικόνα 6: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Simpson ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με την παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή. Συνολικά τα παραπάνω αποτελέσματα που αφορούν στους τρείς δείκτες βιοποικιλότητας, τον αριθμό των taxa (Species Richness), τον δείκτη Shannon και τον δείκτη Simpson υπολογισμένοι για δύο διαφορετικές χρονικά περιόδους υποδεικνύουν μείωση της ποικιλότητας στην διάρκεια των ετών στις καλλιέργειες σιτηρών του Νομού Θεσσαλονίκης. Παρόμοια, συγκριτικές μελέτες της χλωρίδας δυο χρονικών περιόδων, που έγιναν στην Γερμανία (Bachthaler, 1969; Rademacher et al., 1970), στην Αγγλία (Fryer & Chancellor, 1971) και στην Ουγγαρία (Ozpinar, 2004) έδειξαν πολύ μεγάλες απώλειες σε αριθμό ειδών. Κατά την περίοδο της αύξησης της χρήσης ζιζανιοκτόνων ( ), η ποικιλότητα των taxa μειώθηκε κατά 30-70% στη Γερμανία (Hanf, 1985). Στη Δανία, μεταξύ 1964 και 1990 ο αριθμός μειώθηκε κατά 60% (Andreasen et al., 1996, Madsen, 2000). Παρόμοιες μειώσεις παρατηρήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία (Johnson, 1999). Σύμφωνα με τον Fried (2010) κατά την περίοδο στις καλλιέργειες σιταριού ο αριθμός taxa μειώθηκε από σε 9.34 και τα ποσοστά της συχνότητας των ειδών επίσης μειώθηκαν από 61,5 % σε 20,2 %. Η δεξαμενή των σπερμάτων στο έδαφος έχει μειωθεί σε ορισμένες περιπτώσεις από 30, ,000 σπέρματα/m² σε σπέρματα/m² εντός των τελευταίων δεκαετιών (Pallutt & Haaß, 1992). Χρήση για 12 Σελίδα 20

31 χρόνια ζιζανιοκτόνων σε καλλιέργειες σιτηρών οδήγησαν σε μείωση της δεξαμενής σπερμάτων κατά 35-60% (Pallutt & Burth, 1994). Σύμφωνα με τον Stoate (2001) οι μείωση της βιοποικιλότητας οφείλεται στην εντατικοποίηση των καλλιεργειών, όπως την αύξηση των ζιζανιοκτόνων, τη συχνότητα και το βάθος οργώματος που είχε σαν αποτέλεσμα την υψηλή διαταραχή του αγροοικοσυστήματος. Επίσης, η αυξημένη αζωτούχος λίπανση, η συστηματική ασβέστωση, οι επαναλαμβανόμενες αλλαγές στις τεχνικές καλλιέργειας οδήγησαν σε περιβαλλοντικές αλλαγές οι οποίες είχαν άμεση επίπτωση στην βιοποικιλότητα των αγρών με συνέπεια την μείωση της (Fried, 2010). Πιο πρόσφατα, ωστόσο, έχουν υπάρξει αναφορές ότι η ποικιλότητα της χλωρίδας των σιτηρών αυξήθηκε κατά τα έτη στη Φινλανδία (Hyvonen et al.,2003a; Hyvonen et al., 2003b), από το 1987 έως το 2004 στη Δανία (Andreasen & Stryhn 2008) και ήταν στο υψηλότερο σημείο της κατά τη διάρκεια στην Τσεχική Δημοκρατία λόγω μείωσης των φυτοπροστατευτικών προϊόντων και αλλαγή της πολιτικής της γεωργικής πρακτικής (Lososova et al., 2004). 4.4 Δείκτες Ellenberg- οικολογικές συνθήκες Στις Εικόνες 7,8,9,10,11 και12 παρουσιάζονται οι τιμές των δεικτών Ellenberg για την θερμοκρασία (T), την υγρασία (M), το άζωτο (Ν), το ph (R), το φώς (L) και τα θρεπτικά συστατικά (C) που υπολογίστηκαν για τις όλες τις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσης εργασίας αλλά και για τις δειγματοληπτικές επιφάνειες του 1965 (Lavrentiadis, 1980). Σελίδα 21

32 9,5 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 5, Εικόνα 7: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Ellenberg για την θερμοκρασία (T) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή. 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1, Εικόνα 8: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Ellenberg για την υγρασία (M) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή. Σελίδα 22

33 Εικόνα 9: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Ellenberg για το άζωτο (N) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με την παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή Εικόνα 10: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Ellenberg για το ph (R) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με την παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή. Σελίδα 23

34 Εικόνα 11: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Ellenberg για το φώς (L) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή (2011) συγκριτικά με την παλαιότερη (1965), (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή 7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4, Εικόνα 12: Θηκογράμματα των τιμών του δείκτη Ellenberg για θρεπτικά συστατικά (C) ανά δειγματοληπτική επιφάνεια, όπως βρέθηκαν στην παρούσα καταγραφή συγκριτικά με την παλαιότερη (Lavrentiadis,1980). Ο μαύρος κύκλος με το λευκό περίγραμμα συμβολίζει την μέση τιμή Το εύρος τιμών του δείκτη Ellenberg για τη θερμοκρασία (Εικόνα 7) στις δειγματοληπτικές επιφάνειες της παρούσας εργασίας είναι 9 έως 6 (μέση τιμή 7,3) ενώ αντίστοιχα στις επιφάνειες του 1965 κυμαίνονται από 5,8 έως 7 (μέση τιμή 6,6). Οι τιμές του δείκτη Ellenberg για την υγρασία στις επιφάνειες του 2011 είναι από 1,9 έως 5,1 (μέση τιμή 3,3) ενώ αυτές στις παλαιότερες καταγραφές κυμαίνονται από 3,4 έως Σελίδα 24

35 4,5 (μέση τιμή 3,9) (Εικόνα 8). Στα αποτελέσματα του δείκτη που αφορά το άζωτο (Εικόνα 9) για τις τωρινές καταγραφές παρατηρούνται τιμές από 1 έως 7,1 (μέση τιμή 3,8) και για τις καταγραφές του 1965 από 4,5 έως 6,4 (μέση τιμή 5,5). Οι τιμές του δείκτη για το ph κυμαίνονται από 3 έως 7,8 (μέση τιμή 5,1) ενώ για τις παλαιότερες επιφάνειες από 4,5 έως 6,8 (μέση τιμή 5,5) (Εικόνα 10). Το εύρος των τιμών για τον δείκτη του φωτός είναι 0 με 13,8 (μέση τιμή 1) για τις τωρινές καταγραφές και 6,8 με 7,7 (μέση τιμή 7,2) για τις παλαιότερες καταγραφές (Εικόνα 11). Τέλος οι τιμές του δείκτη για τα θρεπτικά συστατικά είναι από 4,3 έως 6,4 (μέση τιμή 5) για τις επιφάνειες του 2011 και για τις παλαιότερες 4,4 έως 5,1 (μέση τιμή 4,9) (Εικόνα 12). Σύμφωνα με τα παραπάνω αποτελέσματα έντονες διαφορές παρατηρούνται στις τιμές των παρακάτω δεικτών Ellenberg: α) Θερμοκρασίας. Η διαφορά στις τιμές του δείκτη μπορούν ίσως να εξηγηθούν λόγω της κλιματικής μεταβολής με το πέρασμα του χρόνου. Συνέπεια της ανόδου της θερμοκρασίας είναι η επικράτηση πιο θερμόφιλων taxa (McIntyre et al., 1995). β) Υγρασίας. Γενικά οι χαμηλές τιμές του δείκτη ήταν αναμενόμενες καθότι οι καλλιέργειες σιταριού είναι κατά κύριο λόγο ξηρικές με αποτελέσματα να προσαρμόζονται φυτά χωρίς μεγάλες απαιτήσεις σε υγρασία. Οι σχετικά μειωμένες τιμές στις επιφάνειες του 2011 σε σχέση με αυτές του 1965 πιθανόν επίσης με την κλιματική αλλαγή, η οποία επέφερε λειψυδρία ( McIntyre et al., 1995). γ) Θρεπτικών στοιχείων. Σύμφωνα με την Lososova (2006) η αυτοφυής χλωρίδα των σιταγρών αποτελείται από taxa με χαμηλότερες απαιτήσεις σε θρεπτικά συστατικά και ειδικότερα σε άζωτο επειδή το μεγαλύτερο μέρος παραλαμβάνεται κυρίως από τα καλλιεργούμενα είδη. Το παραπάνω αλλά και η εντατικοποίηση των καλλιεργειών πιθανόν εξηγεί και την μείωση των τιμών του δείκτη για το άζωτο μεταξύ των δύο χρονικών περιόδων. δ) Φωτός. Σύμφωνα με τα αποτελέσματά μας οι τιμές του δείκτη για το φως είναι πολύ μειωμένες με το πέρασμα των ετών. Σύμφωνα με την Lososova (2004) οι τιμές του δείκτη είναι χαμηλές, καθώς επικρατούν σκιόφιλα είδη, επειδή η σκίαση από τα καλλιεργούμενα είδη είναι έντονη. Η μεγάλη διαφορά που διακρίνεται στις τιμές μεταξύ του 2011 και του 1965 πιθανώς να οφείλεται στην εντατικοποίηση των καλλιεργειών τα τελευταία χρόνια, η οποία σημαίνει και πιο πυκνά σπαρμένες καλλιέργειες με συνέπεια εντονότερη σκίαση. Μικρές διαφορές ανάμεσα στις χρονολογικές περιόδους εμφανίζουν οι δείκτες των θρεπτικών συστατικών και του ph. Σελίδα 25

36 4.5 Διερεύνηση προτύπων ποικιλότητας H Ιεραρχική Ομαδοποιός Ανάλυση (Hierarchical Cluster Analysis) των δειγματοληπτικών επιφανειών με βάση τον συντελεστή ομοιότητας Sorensen διέκρινε 9 διαφορετικές ομάδες (Εικόνα 12). Στον Πίνακα 4 δίνεται η σχετική συχνότητα του κάθε taxon στις ομάδες αυτές. Taxa τα οποία εμφανίζονται σε μία έως δύο επιφάνειες εξαιρέθηκαν. Ομάδα 1. Αποτελείται από 42 δειγματοληπτικές επιφάνειες. Στην ομάδα αυτή συναντάμε 36 taxa. Σχετικά υψηλή συχνότητα έχουν τα Convolvulus arvensis (69%) Papaver rhoeas (57%), Solanum elaegnifolium (48%), Lolium rigidum (45%) Rapistrum rugosum (43%) (Πίνακας 4). Η ομάδα χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλότητα, αφού περιέχει 36 από τα 38 συνολικά taxa και έχει 18 επιπλέον taxa από αυτά που υπάρχουν στις άλλες ομάδες. Ομάδα 2. Αποτελείται από 3 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 12). Από τα 17 taxa που εμφανίζονται στις επιφάνειες, υψηλή συχνότητα έχουν τα Avena sterilis (100%) Conyza bonariensis (100%), Papaver rhoeas (67%), Sonchus asper (67%), Vicia villosa subsp eriocarpa (67%). Ομάδα 3. Η τρίτη ομάδα αποτελείται από 4 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 12). Από τα 14 taxa τα οποία καταγράφηκαν στις επιφάνειες, υψηλή σχετική συχνότητα έχουν τα Galium aparine (75%), Fallopia convolvulus (75%), Phalaris minor (75%), Lolium rigidum (75%), Atriplex patula (75%) και Anthemis segetalis (50%), Ομάδα 4. Περιέχει 10 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 12). Από τα 18 taxa οποία καταγράφηκαν στις επιφάνειες υψηλή συχνότητα έχουν τα Avena sterilis (60%) και Papaver rhoeas (40%). Ομάδα 5. Περιέχει 7 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 12). Από τα 11 taxa οποία καταγράφηκαν στις επιφάνειες υψηλή σχετική συχνότητα έχουν τα Solanum elaegnifolium (100%), Fumaria parviflora (71%) και Fallopia convolvulus (57%). Ομάδα 6. Περιέχει 7 δειγματοληπτικές επιφάνειες. Από τα 9 taxa οποία καταγράφηκαν στις επιφάνειες υψηλή σχετική συχνότητα έχουν τα Papaver rhoeas (71%), Fumaria officinalis (71%), Solanum elaegnifolium (57%), Lamium amplexicaule (57%). Ομάδα 7. Περιέχει 2 δειγματοληπτικές επιφάνειες. Από τα 4 taxa οποία καταγράφηκαν στις επιφάνειες υψηλή σχετική συχνότητα έχει η Fumaria densiflora (100%) (Πίνακας 4). Σελίδα 26

37 Ομάδα 8. Περιλαμβάνει 2 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 12) και 5 taxa από τα οποία μεγαλύτερη σχετική συχνότητα έχει το Polygonum aviculare (100%). Ομάδα 9. Περιλαμβάνει 2 δειγματοληπτικές επιφάνειες (Εικόνα 12), στις οποίες καταγράφηκαν 2 taxa, το Galium aparine και η Consolida hellespontica. Σελίδα 27

38 Εικόνα 12: Ιεραρχική Ομαδοποιός Ανάλυση των δειγματοληπτικών επιφανειών που μελετήθηκαν με βάση τον συντελεστή Sorensen. Με τα κόκκινα πλαίσια διαχωρίζονται οι 9 ομάδες. Σελίδα 28

39 Πινάκας 4: Σχετική εμφάνιση των taxa στις εννέα ομάδες που προέκυψαν από την Ιεραρχική Ομαδοποιό Ανάλυση. Taxon Ομάδες Συν. Papaver rhoeas Solanum elaegnifolium Avena sterilis Anthemis altissima Fumaria officinalis Galium aparine Sonchus asper Fallopia convolvulus Anacyclus clavatus Phalaris minor Scandix pecten veneris Convolvulus arvensis Lolium rigidum Polygonum aviculare Lepidium draba Consolida hellespontica Vicia villosa subsp eriocarpa Conyza bonariensis Chenopodium album Silybum marianum Anagallis arvensis Centaurea solstitialis subsp solstitialis Lamium amplexicaule Trifollium repens Hypecoum imberde Rapistrum rugosum Anthemis segetalis Cirsium arvense Atriplex patula Buglosoides arvensis subsp arvensis Galium tricornutum Vicia lutea subsp lutea Vicia sativa subsp sativa Carthamus lanatus subsp lanatus Fumaria parviflora Fumaria densiflora Avena barbata 14 1 Avena fatua 7 1 Σύνολο taxa Σελίδα 29