Abstract. - Σωτηρtinοuλος 1. MIGDAKOS Ε. GOGDS Χ.

Transcript

1 ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΊΥΠΑ- ΠΡΟΊΥΠΑ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ: ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟ-ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ - ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ( ) Περίληψη Στο άρθρο αυτό γίνεται προσπάθεια να περιγραφούν τα διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα κατά τη χρονική περίοδο , από οικονομική και βια-ιατρική άποψη (καταστάσεις υγείας του πληθυσμού, ασφάλεια και υγιεινή των τροφίμων). Χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο περιγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά των διατροφικών προτύπων («Μεσογειακών» και «βιο μηχανικών») υπό οικονομική οπτική γωνία, και οι καταστάσ εις υγείας του πληθυσμού ανά διατροφικό πρότυπο στην εξέλιξή του. Στο δεύτερο μέρο ς αναλύονται τα χαρακτηριστικά των προτύπων στο εσωτερικό κάθε διατροφικής κατηγορίας, και εξειδικεύονται αντίστοιχα τα προβλήματα υγείας του πληθυσμού και ασφάλειας των τροφίμων γι ' αυτή τη χρονική περίοδο. - Σωτηρtinοuλος 1. Εnfιιοuρος Καβηyηπtς ΤΕΙ Hnclpou, Διδιίσιιων (ΠΔ. 407 /80) Παν/μιο Ιωαννfνων. Μuyδιίιιας Ε. Εnlιιοuρος Καβηyητ4ς Παν/μfοu Ιιιαννfνιιν Γιιtiyιιος Χ. Καβηyητ~ς Εtαρμοyών ΤΕΙ Hnclpou SOΠROPOULOS 1. MIGDAKOS Ε. GOGDS Χ. Abstract The present article studies the eνolution of the dietary and health models in Greece at the post - war period ( ). The contribution of the natural ingredients (νegetavanimal) of the diet, and their technical (agricultural/industrial) and nutritional (proteins, calories, greases, νitamins, etc.) characteristics is examined regarding economical criteria. At the start of the period under examination the characteristics of the dietary and health model are «Mediterranean», but at the end of the period they are changed to «lndustrial». This paper, thus establish the foundation for drawing conclusions regarding the correlation of diet and health νariables. JEL Classification: ~ 1, 112 Qιι ke words: dietary mode l.s, health models, economic analysis, correlation of diet and health variables. 15

2 ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ. - ΕΠΙΟΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), Εισαγωγή Αφετηρία της ανάλυσης, που αποτελεί προϋπόθεση της συσχέτισης των προτύπων (διατροφικών και υγείας), είναι η περιγραφή των χαρακτηριστικών τους. Είναι, για παράδειγμα, αδύνατον να αγνοηθεί από την οικονομική ανάλυση η επιρροή των λιπαρών (ζωικής προέλευσης) στη σύγχρονη Ελληνική διατροφική καθημερινότητα (: φυσικά χαρακτηριστικά, όπου αναλύονται τα διατροφικά πρότυπα βάσει φυτικών και ζωικών συστατικών), των τυποποιημένων βιομηχανικών προϊόντων( : τεχνικά χαρακτηριστικά, όπου αναλύονται τα διατροφικά πρότυπα βάσει αγροτικών και βιομηχανικών συστατικών), και των επιπτώσεών τους στην υγεία του πληθυσμού(: χοληστερίνη, καρδιαγγειακά, καρκίνος, Creutzfeld Jacobs, διοξίνες κ.ά.). Είναι, τέλος, αδύνατον να αγνοηθεί και η κοινωνικο-οικονομική συνιστώσα (δημογραφικά, γεωγραφικά, κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά) στην εξέλιξη των προτύπων (διατροφής και υγείας) και στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. 1. Δ ιατροφ ικά πρότυπα και καταστάσεις υγ ε ίας του πληθυσμού. Τα διατροφικά πρότυπα την Ελλάδα έχουν γνωρίσει μεταπολεμικά σημαντικές μεταβολές. Η δομή των διατροφικών προτύπων είναι εντελώς διαφορετική κατά τις δεκαετίες '50-'60, '70-'80, και τέλη της δεκαετίας '90 (βλ. πίνακας 1.1. ). Μέχρι και τη δεκαετία '70 οι κατηγορίες τροφίμων που κυριαρχούν είναι αυτές των δημητριακών, των οσπρίων, φρούτων, λαχανικών, και των ελαίωνλιπών. Κατά τις δεκαετίες '70 και '80 όλες οι κατηγορίες μειώνουν τα ποσοστά τους προς όφελος του κρέατος, κυρίως, και των εξόδων εκτός οικίας. Στην δε καετία και τα ποσοστά του κρέατος μειώνονται, ενώ συνεχίζουν να μειώνονται και αυτά των άλλων κατηγοριών υπέρ των εξόδων εκτός οικίας (κυρίως), κ. ά. βιομηχανικών ειδών. 16

3 SOTIROPOULOS 1., MIGOAKOS Ε., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), Πίνακας Περιγραφή των διατροφικών προτύπων. (Σε ποσοστά%, ΕΟΠ ) ΕΟΠ: '57/58 '63/ '81/82 '87/88 '93/94 '98/99 1 Αλεύρι, ψωμί, δημητριακά κλπ. 15,6 16,9 9,7 8,6 8,8 10,0 8,7 2 Κρέα ς 16,1 14,6 25,9 26,7 23,2 20,2 15,1 3 Ψάρια. 5,3 6,5 4,5 5,0 4,7 5,0 5,1 4 Έλαια και λίπη 11,1 10,2 8,5 6,6 4,8 4,2 3,5 5 Γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά 12,1 8,1 11,6 11,9 12,6 13,0 12,0 6 Όσπρια, πατάτες, και λαχανικά 10,0 8,8 9,9 8,8 8,2 8,4 8,1 7 Φρούτα νωπά, ξηρά, και συντηρημένα, ξηρο ί καρποί 8,0 5,1 7,9 7,1 7,6 6,3 5,4 8 Ζάχαρη και είδη ζαχαροπλαστικής 6,4 8,3 6,8 4,8 5,3 4,7 4,0 9 Άλλα τρόφιμα 0,9 1,1 1,3 0,6 0,9 0,9 0,6 10 Έξοδα εκτός οικίας 12,3 12,8 8,9 17,4 21,1 24,4 33,7 11 Μη οινοπνευματώδη ποτά 2,1 7,6 5,0 2,3 2,8 3,0 3,7 Σύνολο διατροφικών δαπανών *(:κα ι παγωτά στη ν ΕΟΠ 1957/58). Σημ.: Η ΕΟΠ (Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών) 1957/58 διεξήχθη σtα ασtικά νοικοκυρ ιά, η ΕΟΠ 1963/64 σtα αγροτ ικά, και όλες ο ι υπόλο ιπ ες στο σύνολο των νοικοκυριών τη ς χώρας. Πηγή στοιχείων : ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Στο παραδοσιακό Ελληνικό-Μ εσογε ιακ ό διατροφ ικό πρότυπο ( με προ αιώνια ιστορία και παγκόσμια θ ετική αποδοχή ιδ ίω ς από βια-ιατρική άποψη : S.Renaud, 1996) τη ς δεκαετ ία ς του '50 (βλ. πίνα κας ), κυρ ιαρχού σαν τα φυ τική ς (<<τυπικά Μεσογειακά προϊόντα»: ψωμ ί, όσπρια, λαχανικ ά, φρούτα, ε λαιόλαδο, κρασί) έναντι των ζωική ς προ έλ ευ ση ς τροφ ίμων. Πίνακας 1.2. Ποσοστά φυτικών/ζωικά συστατικά στα Μεσογειακά και στα βιομηχανικά διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα (ΕΟΠ 1957 έως και 1999) ΕΟΠ: '57/58 '63/ '81/82 '87/88 '93/94 '98/99 Φυτικά συστατικά 60,2 65,8 52,1 47,9 49,3 50,4 53,1 Ζωικά συστατικά 39,8 34,2 47,9 52,1 50,7 49,6 46,9 Σύνολο " Π γή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 198 1/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99 17

4 ΣΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ. - ΕΠΙθΕΟΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝ - Τεύχος 9 (2006), Ταυτόχρονα υπερείχαν τα αγροτικής, έναντι των βιομηχανικής, φύσεως χαρακτηριστικά. Αυτά σε ένα διατροφικό περιβάλλον στερήσεων, και όχι αφθονίας, μεταξύ των άλλων και βιολογικής φύσεως (για παράδειγμα οι ασθένειες λόγω ανεπαρκειών στη διατροφή και όχι λόγω αφθονίας ή τεχνικών-βιομηχανικών χαρακτηριστικών). Η κατάσταση αυτή αλλάζει σημαντικά από τη δεκαετία '60 και εντεύθεν, ανατρέπεται κατά τη δεκαετία '80, υπέρ των ζωικής προέλευσης (κρέας κυρίως) τροφίμων, και ισορροπεί εκ νέου αργότερα (μέσα δεκαετίας '90) με ελαφρά στην αρχή και εντονότερη στη συνέχεια (προς τα τέλη της ίδιας δεκαετίας) ενίσχυση της κατανάλωσης φυτικών προϊόντων. Αυτά από φυσική άποψη, ενώ από τεχνική οι πρώτες σημαντικές αλλαγές παρατηρούνται κατά τη δεκαετία '60 επίσης, και η πλήρης ανατροπή των παραδοσιακών αγροτικών (έναντι των βιομηχανικών) προτύπων καταγράφεται τυπικά προς τα τέλη της δεκαετίας '90. Σύμφωνα, τέλος, με έρευνες της ιατρικής επιστήμης (Α. Τριχοπούλου, 1989) οι σημαντικότερες αλλαγές από βια-ιατρική άποψη παρατηρούνται μετά τα μέσα της δεκαετίας '60. Από τεχνική άποψη, κατά τη δεκαετία του '50 αναφορές στα βιομηχανικά χαρακτηριστικά των διατροφικών προϊόντων δεν υπήρχαν, γιατί τα διατροφικά πρότυπα δεν ήσαν βιομηχανικq αλλά αγροτικά. Σ ' ότι αφορά ειδικότερα τα βιομηχανικά προϊόντα της εποχής: α) Τα «πρώτης επεξεργασίας» βιομηχανικά προϊόντα (το αλεύρι, τα τυριά, το γιαούρτι, το βούτυρο, το ελαιόλαδο, τα συντηρημένα τρόφιμα με παραδοσιακούς τρόπους π.χ. καπνιστά, αποξηραμένα, αλίπαστα, και οριακά η ζάχαρη και οι μαρμελάδες) παράγονταν από μονάδες που είχαν τη μορφή της οικοτεχνίας ή (οριακά) της βιοτεχνίας(: ανεμόμυλοι-νερόμυλοι, ελαιοτριβεία, τυροκομεία, κ.ά. ). β) Τα «δεύτερης επεξεργασίας» βιομηχανικά προϊόντα(: δημητριακά παρασκευάσματα, ζυμαρικά, ψωμί, φρυγανιές, μπισκότα-βουτήματα και συναφή, παρασκευάσματα κρέατος, κατεψυγμένα, έτο ιμα φαγητά και σε κονσέρβες, φυτικά λίπη, είδη ζαχαροπλαστικής, παγωτά, σοκολάτες κ.ο. κ., έξοδα σε εστιατόρια-καφενεία, μη οινοπνευματώδη ποτά, και «λοιπά τρόφιμα» π.χ. αλάτι, μουστάρδες, σούπες, κ.ά. ) απορροφούσαν σχετικά μικρό μέρος των συνολικών διατροφικών δαπανών. γ) Η προσφορά υπηρεσιών ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Οι καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων «δεύτερη ς επεξεργασίας» (βλ. πίνακας 1.3.) αυξάνουν, σύν τω χρόνω, τη συμμετοχή τους στο σύνολο των διατροφικών δαπανών, απορροφώντας, στα τέλη της μεταπολεμικής αυτής πεντηκονταετίας, το μεγαλύτερο μερίδιο στο σύνολο των διατροφικών δαπανών: Από 36,6% το 1957/58, στο 55,7% το 1998/99. Οι καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων «πρώτης επεξεργασίας», όπως και αγροτικών προϊόντων, μειώνουν σταδιακά τη δική τους συμμετοχή, αποδυναμώνοντας τα αγροτικάπαραδοσιακά χαρακτηριστικά των μεταπολεμικών Ελληνικών διατροφικών προτύπων. 18

5 SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), Πίνακας 1.3. Αγροτικά/βιομηχανικά προϊόντα στα Μεσογειακά και στα βιομηχανικά διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα. (ΕΟΠ , σε ποσοστά%) ΕΟΠ: '57/58 '63/ '81/82 '87/88 '93/94 '98/99 Α γρστικά προϊόντα 43,5 34,0 47,3 45,3 40,8 38,1 32,7 Βιομηχανικά προϊόντα Α' επεξεργασίας 19,9 24,6 16,9 15,6 13,8 13,2 11,6 Βιομηχανικά προϊόντα Β' επεξεργασίας 36,6 41,3 35,8 39,1 45,4 8,6 55,7 Σύνολο διατροφικών δαπανών fuγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Τα πρότυπα υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδα, έτσι, κατά την πρώτη με ταπολεμική δεκαετία ( ) σχετίζονται με ανεπάρκειες θρεπτικής φύσεως, στ ε ρήσεις και ταλαιπωρίες, με την «πείνα της κατοχής», τους θανάτους από πείνα, τον υποσιτισμό, τις αβιταμινώσεις, τις αναιμίες, τη ραχίτιδα, το θυρεοειδή, τη φυματίωση, και ακραίες ιδιαιτερότητες επικίνδυνες για την υγεία και ανάπτυξη του οργανισμού (π.χ.«μπομπότα» ) ειδικά στις μικρότερες ηλικίες(!. Έξαρχος, 1977). Η καταστάσεις αυτές βελτιώνονται μετά τα μέσα της δεκαετίας '50 (βλ. πίνα κας ). Η Ελλάδα, στα τ έλη τη ς μεταπολεμικής αυτής πεντηκονταετία ς, δεν συγκαταλέγεται πλέον στην κατηγορία των χωρών με χαμηλή (π.χ. : «Μέ ση Ανατολή» - Ν. Μεσόγειος, <<τρίτος κόσμος» κ.ο.κ.), αλλά στην κατηγορία των χωρών με την υψηλότερη κατά κεφαλήν (π.χ. : Β. και Δ. Ευρώπη, ΗΠΑ), κατανάλωση θερμίδων, πρωτεϊνών, και λιπών. Από βιο-ιατρική άποψη δεν υφ ίστανται ουσιαστικά ομοιότητες καταστάσεων υγείας σχετικά: Τα πρότυπα υγείας του πληθυσμού είναι, δηλαδή, κατά τη δεκαετία '90 εντελώ ς διαφορετικά από αυτά των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων τη ς δεκαετίας '50. Πίνακας 1.4. Κατανάλωση θρεπτικών συστατικών per capita σε ημερήσια βάση (1961 & 1999) < 1 > θ~ες ΙΙQιιτεtνες Λίπη θ~ες ΙΙQcιnεtνες Προέλευση: kcal % kcal % kcal % kcal % kcal % Α) Φυτική Β) Ζωική Σύνολο llimt F.A.0.(2001). Λίπη kcal % (1) Σύ μφωνα μ ε τα standard's Π. Ο.Υ. ( Παγκόσ μια Ο ργάνωση Υγείας): Α'= Λ ιγότ ερ ες από θ ερ μίδ ες (υποσιτ ισμός) Β ' = θ ε ρμίδ ες (αν επαρκή ς σίτ ιση ) Γ' = θ ε ρμίδ ες (επαρκή ς σ ίτιση ) Δ ' = περισσότερε ς από θ ε ρμ ίδες (υπ ε ρσ ίτιση ) 19

6 ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ. - ΕΠΙΟΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), Από οικονομική άποψη, η εξ έλ ιξη των διατροφικών δαπανών γι ' αυτή τη χρονική περίοδο είναι χαρακτηριστική. Με στοιχεία των Εθνικών Λογαριασμών οι κυριότερες διατροφικές δαπάνες εξελίχθη καν μεταξύ 1950 και 1995 (βλ. και πίνακας Ί. 5. ) εντελώς διαφορετικά ανά κατηγορία : Στο κρ έας πολλαπλασιάστηκαν, στα γαλακτοκομικά αυξήθηκαν πολύ σημαντικά, στα φρουτολαχανικά λιγότερο, στα ψάρια και στα λιπαρά με μικρή αύξηση, και στα δημητριακά παρέμειναν στάσιμες. Κατά την ίδια χρονική περίοδο οι καταναλωτικέ ς δαπάνες υπερ - εξεπλασιάστηκαν και οι διατροφικές υπερ-τριπλασιάστηκαν, και δεν καταλαμβ άνουν, τελικά, παρά το 23,8% των συνολικών καταναλωτικών δαπανών το 1995 αντί του 46,1 % το Παρά ταύτα, μ εταξύ όλων των κατηγοριών κατανάλωσης, οι διατροφ ικές δαπάν ες ε ξακολουθούν να κατέχουν την πρώτη θέση. Πίνακας 1.5. Αναλογίες και ποσοστά (%) των βασικότερων κατηγοριών τροφίμων ΚατηγΟQίες τ QΟφίμων Αναλογίες Κρέας 1 /ιι,96 9,5% 34,3% 2. Γαλακτοκομικά - αυγά 1 /4,58 13,0% 17,9% 3. Λαχανικά - Φρσύτα - Ξ. καρποί - Όσπρια 1 /3,28 26,9% 26,7% 4. Ψάρια 1 /2,27 6,9% 4,7% 5. Έλαια-λίπη l/2,02 12,6% 7,7% 6. Ψωμί - δημητριακά 1 /Ι,002 22,6% 6,8% 7. Λοιπά τρόφιμα, ζαχαρώδη, αφεψήματα 1 /Ο, 72 8,6% 1,9% Τ κ Συνολική δαπάνη για τρόφιμα 1/3,66 100,0% 100,0% Εγχώρια ιδιωτική κατανάλωση 1/6,4 lliιm ΕΣΥΕ, Εθν. Λογαριασμοί. Η μελέτη της διατροφικής κατανάλωσης στη μεταπολεμική Ελλάδα αναδεικνύει, συνοπτικά, τη ρευστότητα και τις ταχύτατες αλλαγ ές των διατροφικών προτύπων γι' αυτή τη χρονική περίοδο. Η μελέτη αντίστοιχα με οικονομικά, κοινωνικά, γεωγραφικά, και δημογραφικά κριτήρια τονίζει, επί πλέον, τη διαστρωματικότητα του φαινομένου στον πληθυσμό (βλ. αναλυτικότερα /. Σωτηρόπουλος - Μ. Ντεμούσης 2002). 20

7 SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), Διατροφικά πρότυπα, πρότυπα υγείας, και ασφάλεια τροφίμων Η περιγραφή και ανάλυση της διάρθρωσης (και της εξέλιξής της) στο εσωτερικό κάθε διατροφικής κατηγορίας αναδεικνύει σημαντικά χαρακτηριστικά με καθοριστική βαρύτητα στην Ελληνική παραδοσιακή διατροφική συμπεριφορά και στις αλλαγές της μεταπολεμικά (ελαιόλαδο, όσπρια, κρέας, κρασί, ούζο, «φέτα»). Στο κρέας, κατ ' αρχάς, η επικράτηση των διεθνών προτύπων «δυτικής» προέλευσης αντί των Μεσογειακών-παραδοσιακών είναι απόλυτη (βλ. πίνακας 2.1. ): Η αναλογία αρνί/μοσχάρι είναι Ι / 1 περίπου στην Ε.Ο.Π. 1957/58 αλλά 1/3.4 στην Ε. Ο.Π. 1998/99. Κατά την ίδια χρονική περίοδο πολλαπλασιάζεται ποσοστιαία η κατανάλωση χοιρινού, αυξάνεται επίσης, αλλά λιγότερο, η κατανάλωση πουλερικών και παρασκευασμάτων κρέατος, και μειώνεται σημαντικά η κατανάλωση βοδινού, προβατίσιου-γιδίσιου κρέατος και κατεψυγμένων (βλ. και Ρ. Lazarίdίs 2003). Σημειωτέον, τέλος, πώς τα κατεψυγμένα, τα παρασκευάσματα, και το μοσχαρίσιο κρέας (σε μεγάλο μέρος της παραγωγικής του διαδικασίας) είναι «δυτικής προέλευσης» αγρο-βιομηχανικά προϊόντα, σε αντίθεση με αρνί-κατσίκι που είναι παραδοσιακά Μεσογειακά. Πίνακας 2.1. Δ ιάρθρωση κατ ανάλωσης κρ έατος, (σε ποσοστά%) Είδη χcιέαtος ανάεοπ: '57/58 '63/ '81/82 '87/88 '93/94 Μοσχαρίσιο 34,8 17,0 43,5 46,2 43,9 43,9 Αρνίσιο 32,0 29,5 13,9 17,3 13,3 12,0 Πουλερικά 6,7 3,5 13,5 8,0 10,7 14,0 Χοιρινό 2,1 22,1 5,1 11,1 11,0 9,7 Παρασκευάσματα 3,6 3,8 4,8 6,4 12,5 13,7 Κατεψυγμένο 3,9 5,3 8,4 5,3 4,0 2,9 Προβατίσιο 5,5 5,6 6,9 2,7 1,7 1,4 Βοδινό 8,3 8,1 1,0 0,6 1,2 0,4 Λοιπά είδη 3,0 5,1 2,9 2,4 1,8 1,9 Σύνολο '98/99 46,5 13,6 14,3 13,0 7,7 1,6 1,3 0,4 1, ' στοι είων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Το ίδιο φαινόμενο (διεθνοποίηση αντί παράδοσης) παρατηρείται στα όσπρια (τα οποία μειώνονται σημαντικά), στα βιομηχανικά λαχανικά (τα οποία αντίθετα αυξάνονται) (βλ. πίνακας 2.2.), αλλά και στα οινοπνευματώδη ποτά (μείωση κρασιού κ.ά. παραδοσιακών, αύξηση μπύρας κ. ά. διεθνού ς προ έλευσης «σκληρών» ποτών π. χ. ουίσκι) (βλ. και πίνακας 2.3. ). 21

8 ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., Μ ΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ χ. - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), Π ίνακας 2.2. Διάρθρωση κατανάλωσης της κατη γορίας «~Οσπρια, πατάτες, και λαχανικά», (σ ε ποσοστά %) ΕΟΠ: '57/58 '63/ '81/82. '87/88 '93/94 '98199 Λαχανικά νωπά 70,5 56,3 63,8 61,8 65,5 62,0 63,8 Πατάτες 16,0 23,6 19,7 24,0 20,7 23,2 20,9 Όσπρια 13,5 20,1 12,1 9,1. 7,6 7,7 6,9 Λαχανικά κατεψυγμένα και συντηρημένα 1,8 3,2 3,8 3,7 4,8 Τοματοπολτός 2,4 2,0 2,5 3,4 3,5 Σύνολο Πηγή στο ι χείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981 /82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Πίνακας 2.3. Εξέλιξη διάρθρωσης στην κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών, (σε ποσοστά%) ΕΟΠ: '57/58 '81/82 '98/99 Κρασί 42,6 26,2 26,1 Μπύρα 18,0 35,3 35,1 Λοιπά οινοπνευματώδη ποτά 39,3 38,6 38,8 Σύνολο οινοπνευματωδών ποτών ΠηΎή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58,198 1/82, & 1998/ Στα ζαχαρώδη η διεθνοποίηση των προτύπων καταγράφεται με την επικράτηση των προϊόντων ζαχαροπλαστικής με κύριο συστατικό το γάλα και «δυτικής» προέλευσης τεχνικές παρασκευής και συντήρησης, αντί των παραδοσιακών γλυκών του <<ταψιού», του «κουταλιού», κ. ά. Στα μη οινοπνευματώδη ποτά με την επικράτηση της coca cola κ.ά., των χυμών πιο πρόσφατα, αντί των παλαιότερων γκαζόζα, βυσσινάδα, κ.ά. Η εξέλιξη της αυτοκατανάλωσης αναδεικνύει επίσης την σταδιακή παρακμή των παραδοσιακών διατροφικών προτύπων: Τα ποσοστά της διατροφικής αυτοκατανάλωσης μειώνονται προς όφελος άλλων κατηγοριών (π.χ. στέγαση), και οι παραδοσιακ ές αυτοκαταναλώσεις τροφίμων (δημητριακά, λαχανικάόσπρια, και φρούτα νωπά) επίσης μειώνονται, προς όφελος κρ έατο ς και ψαριών (βλ. και /. Σωτηρ6πουλος - Ε. Μυγδ ά κο ς, ). Από τεχνική άποψη (βιομηχανικά αντί αγροτικών προϊόντων), η βιομηχανοποίηση των διατροφικών προτύπων έχει επιδράσει σημαντικά στο εσωτερικό κάθε διατροφ ικής κατηγορία ς με αποτέλεσμα τη ριζική αλλαγή των μεταπολεμικών διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα, και το χαρακτηρισμό τους ως

9 SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Ν ο 9 (2006), βιομηχανικών, με τις αντίστοιχες βια-ιατρικές παραμέτρους. Τα δημητριακά (αλεύρι, ψωμί, ρύζι) χαρακτηρίζονταν ανέκαθεν σαν κλασικά παραδοσιακά αγροτικά - αγροτοβιομηχανικά βασικά διατροφικά προϊόντα στην Ελληνική διατροφή. Αυτά τα παραδοσιακά προϊόντα αυτής της κατηγορίας μειώνονται προς όφελος των νεοβιομηχανικών (φρυγανιές, παξιμάδια, είδη μπισκότων, ορισμένα βουτήματα), τα οποία και ακολουθούν τις διεθνείς τάσεις στη διατροφική κατανάλωση. Μετά τη δεκαετία του '60, για παράδειγμα, και τις νέες αντιλήψεις (απομυθοποίηση της παχυσαρκίας ως ένδειξης ευμάρειας) στην εμφάνιση του σώματος (λεπτό και περισσότερο εκτεθειμένο λόγω των νέων τάσεων στην ένδυση, στις διακοπές, κ.ο. κ.), τα δημητριακά (ζυ μαρικά, ψωμί) μειώνουν τη συμμετοχή τους στο σύνολο των διατροφικών δαπανών. Αυτό συμβαίνει και στην εποχή (αργότερα) της «ζαχαροφοβίας» (βλ. Cl. Fischler, 1990), αλλά και της «λιποφοβίας» : Στα λιπαρά, τα σπορέλαια αυξάνουν τα ποσοστά τους εις βάρος του βουτύρου (ζωικής προέλευσης εξ ' άλλου), ενώ το ελαιόλαδο εξακολουθεί να κατέχει τα σημαντικότερα ποσοστά κατανάλωσης της κατηγορίας. Στα γαλακτοκομικά τα βιομηχανικά και διεθνοποιημένα πρότυπα επικράτησαν επί των παραδοσιακών προτύπων με δύο τρόπους: α) Κατ ' αρχήν με την αύξηση των καταναλώσεων γαλακτοκομικών προϊόντων «δυτικού» τύπου (Roquefort, Gouda, Edam, Emmental, Parmesana, τα βιομη χανικά γιαούρτια «δυτικού τύπου», τα προϊόντα «light», κ. ά. ). Σημαντικότερος, πάντως, παράγοντας είναι β) οι μέθοδοι συντήρησής τους (: ηλεκτρικό ψυγείο στη θέση του άλατος κ. ά. παραδοσιακών μεθόδων, παστερίωση, κ. ά.). Αυτό (ηλεκτρικό ψυγείο) ισχύει για όλα τα προϊόντα ζωικής προέλευσης (κρ έ ας, ψάρια), αλλά και για τα λαχανικά και. τα φρούτα. Ο ι νεότερες μέθοδοι συντήρησης (χη μικές μέθοδοι, ψύξη-κατάψυξη) συνετέλεσαν στην αύξηση των μεριδίων κατανάλωση ς των βιομηχανικών και ιδίως των διεθνούς προέλευσης (π. χ. μπανάνες) λαχανι κών και φρούτων, με τη διεύρυνση των εμπορικών ροών, την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου, και την καθιέρωση νέων προϊόντων όπως τα κατεψυγμένα λαχανικά. Ο ι βιομηχανικές μέθοδοι συντήρησης (και οι παλαιότερες όπως το ηλεκτρικό ψυγείο, αλλά και οι νεότερες όπως οι χημικές μέθοδοι) έχουν ειδικότερα δημιουργήσει κατά καιρούς σημαντικά ερωτηματικά ασφάλειας στη διατροφική αλυσίδα, με επιπτώσεις και στην υγεία αλλά και στην ίδια τη ζωή των καταναλωτών. Αυτά έρχονται να προστεθούν σre αυτά της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγή ς (π. χ. διοξ ίνες, πρόσθετα, Creutzfeld Jacobs, φυτοφάρμακα,.s:ιντιβιοτικά, κ.ά.) και επιτείνουν το πρόβλημα ασφάλειας (βλ. και L. Malassis 1986, σελ. 298, Ν. Herpίn - D. Verger 2000, σελ. 52, Α. Τριχοπού λου 1997) των τροφίμων, αποτελώντας σημαντική παράμετρο στη σχέση των διατροφικών προτύπων προς τα πρότυπα υγείας. Η διαφοροποίη ση, τελικά, των διατροφικών προτύπων κατ ' αυτή την πεντηκονταετία έχει μεγαλύτερο εύρος και βαθύτερες επιπτώσεις, προσδίδο ντας νέο περιεχόμενο στην άποψη του Κ Lancaster (1966) για τα χαρακτηρι - 23

10 ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ. - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), στικά των σύγχρονων τροφίμων ως «πακέτων χαρακτηριστικών ιδιοτήτων». Τη δεκαετία του 1950 στις καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων κυριαρχούσαν κατά κανόνα η στοιχειώδης μεταποίηση (π.χ. ζυμαρικά) και οι κονσέρβες. Στη δεκαετία του κυι;:~ιαρχεί η ψύξη-κατάψυξη, η χημεία τροφίμων, η βιοτεχνολογία και πολλών άλλων. μορφών καινοτομίες σχετικές με τη συντήρηση, τη συσκευασία, την τυποποίηση, αλλά και την ίδια την επε ξεργασία των αγρο - διατροφικών προϊόντων. Αυτές είναι διεθνούς - «δυτικής» προέλευσης εισροές (προϊόντων, υπηρεσιών, τεχνολογίας, τεχνογνωσίας, έως και κεφαλαίων). Αυτό έχει διαφοροποιήσει καθοριστικά και τα χαρακτηριστικά τη ς αγροτικής προσφοράς ( φυτοφάρμακα, λιπάσματα, ορμόνες, κρεατάλευρα - πτηνάλευρα, αντιβιοτικά, γε νετική μηχανική κ.ά.), με επιπτώσεις στις ιδιότητες των «νέων», πλέον, αγροτικών προϊόντων που προσφέρονται στον καταναλωτή. Η ανάπτυξη, τέλος, του εμπορίου (εγχωρίου και διεθνούς) και των υπηρεσιών (μεταφορικών, επικοι νωνιακών, χρηματο-οικονομικών με κορυφαίο παράδειγμα τη διαφήμιση και το marketing) έχει εντείνει τη «διεθνοποίηση» της διατροφικής κατανάλωσης, την απώλεια των παραδοσιακών της χαρακτηριστικών, και την επικράτηση των ν έ ων προτύπων. Η εξέλιξη, έτσι, της διατροφικής κατανάλωσης λαμβάνει πράγματι χώρα σε ένα ρευστό «διατροφικό περιβάλλον» ταχύτατα μεταβαλλόμενο (: Α. Deaton 1992). Η «διεθνοποίηση» αυτή των συμπεριφορών έχει χαρακτηριστεί (βλ. και L. Malassίs, 1986, σελ. 323) ως «δυτικοποίηση» ή «Ομοιομορφοποίηση» και αυτό φα ίνεται π. χ. κατά τις εκάστοτε αναθεωρήσεις στο «Γενικό Δείκτη Τιμών Καταναλωτή» για τον υπολογισμό του τιμαρίθμου στα νέα είδη που προστίθενται. Χαρακτηριστικότερα είδη είναι η coca cola (1982), το seνe n up, το toast, το φαγητό σε fast food, η pizza σερβιριζόμενη (1988), ο καφές φίλτρου, η μαγιονέζα, οι έτοιμες σούπες (1994), η pizza έτοιμη, το τσάι σε κουτί (1999) κ.ά. προϊόντα όπως κέτσαπ, corn flakes, πουρές πατάτας, chips πατάτας. Αυτό ισχύει και στις καταναλώσεις εκτός οικίας (βλ. ανάλυση και εκτιμήσε ις σε V Mίha lopoulos - Μ. Demoussίs 2001, και Ρ. Lazarίdίs 2002) όπου ταυτόχρονα παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές και στη μορφή των χώρων όπου αυτή διενεργείται, ιδίως μετά τη δεκαετία '70: Cafeterias, pizzerias, cantinas, catering, και fast foods, εις βάρος «Καφενείου», «Οινο μαγειρείου», «ταβέρνας», και «ε στιατορίου». Από βια-ιατρική άποψη οι συνέπειες είναι πάρα πολύ σημαντικές. Η αύξηση, για παράδειγμα, των t;ωικής προέλευσης θρεπτικών συστατικών (υπερ-διπλασιασμός), και των βιομηχανικών καταναλώσεων, επέφερε μεγάλες αλλα γές στις καταστάσεις υγείας του πληθυσμού: Τα ποσοστά των «ασθενειών του πολιτισμού» γνωρίζουν μετά τη δεκαετία '60 τεράστια αύξηση. Πρόκειται για τα καρδιαγγειακά (βλ. πίνακας 2.4. ), τον καρκίνο, τον σακχαρώδη διαβήτη, την παχυσαρκία, την γεροντική άνοια κ.ά ενώ, ταυτόχρονα, τείνει προς μείωση το «προσδόκιμο ζωής». Στο «προσδόκιμο ζωής» οι Έλληνες κατείχαν πα-

11 SOTI ROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), ραδοσιακά την πρώτη θέση μεταξύ των Ευρωπαϊκών λαών ως τη δεκαετία '70 (:τότε και παγκοσμίως μετά τους Ιάπωνες). Στους άνδρες, έκτοτε, παν-ευρωπαϊκά, την πρώτη θέση κατέχουν οι Σουηδοί (μέσος όρος ηλικίας 76,5 έτη), και τη δεύτερη οι Έλληνες (75,1 έτη). Οι γυναίκες στην Ελλάδα πέρασαν στη δέκατη θέση κατά τη δεκαετία '90, αντί της έκτης που κατείχαν κατά τη δεκαετία '70 (στοιχεία Eurostat 2001). Πίνακας 2.4. Ισχαιμικά καρδ ιακά επεισόδια σε Ελλάδα και Δ. Ευρώπη (αν ά κατ. ) στις νέες δ ιατροφικ ές συνθήκ ε ς ΧώQε ς: Ελλάδα Ολλανδία Σουηδία Αοοτιιια Δανία Φινλανδία Δεκαετία '80 296,15 498,61 597,43 757,66 721,1 259,7 Δεκαετία '90 670,00 558,04 623,85 776,97 738,36 335,00 ll!ι ' στο ι είωv: Π. Ο.Υ. (2001). Πιο πρόσφατη, τέλος, απ' αυτές τις καταστάσεις υγείας είναι η νόσος Creutzfeld Jacobs, και κάπως παλαιότερες οι διοξίνες (το 1999 στα Βελγικά κοτόπουλα), οι σαλμονέλες (σε αυγά και κοτόπουλα), τα τοξικά (π.χ. λάδια με 400 νεκρούς το 1981 στην Ισπανία), ο ιός λιστερίας (20 νεκροί μεταξύ από Γαλλικά γαλακτοκομικά), τα βακτήρια E.Coli με 20 νεκρούς το στη Σκωτία, και αρκετά παλαιότερα τα βιο-χημικά πρόσθετα στα τρόφιμα, ενώ τελευταία συζητείται με μεταλλαγμένων προϊόντων. ένταση και στην Ελλάδα η παραγωγή γενετικά Έχει τεθεί, συνεπώς, με εντελώς διαφορετικούς όρους (και με την ευρύτερη έννοια) το σημαντικό πρόβλημα της ασφάλειας των τροφίμων στα σύγχρονα διατροφικά πρότυπα. Η διεθνής (και η Ελληνική) παραγωγή έχει δώσει πολλές επί μέρους απαντήσεις και στη «χημικοποίηση» της παραγωγής, αλλά και σε ειδικότερα προβλήματα όπως π. χ. η απώλεια θρεπτικών συστατικών κατά την επεξεργασία, η ποιότητα και το είδος των προσθέτων υλών, οι χρονικοί περιορισμοί στη συντήρη ση, κ.ά. Έχει καθιερώσει ποιοτικούς ελέγχους και διαδικασίες «Δι<ψφάλισης Ποιότητας» π.χ. «ISO», «Υγιεινής Πρακτικής», «Ανάλυσης Κινδύνων» και «Καθορισμού των Κρισίμων Σημείων Ελέγχου» π.χ. «HACCP». Έχει, τέλος, προτείνει νέες αντιλήψεις και μεθόδους παραγωγής όπως η «οργανική» ή «βιολογική» γεωργία, τα προϊόντα «Ονομασίας Προέλευση~» (Π.Ο.Π. ), κ. ά. Οι απαντήσεις, πάντως, αυτές της διατροφικής προσφοράς δεν έχουν ανατρέψει την αρνητική συσχέτιση μεταξύ σύγχρονων διατροφικών προτύπων και «ασθενειών του πολιτισμού». Ειδικότερα για τον καρκίνο, ( «το Ι /4 τουλάχιστον των θανάτων από καρκίνο οφεί'λονται στη διατροφή» : αποτελεί κοινή παραδοχή της ιατρικής επιστήμης), και συναρτώμενοι σε μεγάλο βαθμό με τη διατροφή είναι αυτοί του στομάχου, του παχέος εντέρου, και του οισοφάγου (βλ. πίνακα 2.5. ). Για τον καρ- 25

12 ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ι.. ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε.. ΓΚΟΓΚΟΣ χ. - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠ Ι ΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), κίνο του παχέος εντέρου η αύξηση των θανάτων ήταν ταχύτατη (βλ. και Α. Τριχοπούλου, 1997 & 2000). Η κομβική σχετικά χρονιά σταθερής αύξησης των θανάτων είναι το Ανάλογα ισχύουν, με πιο μικρούς, 6μως, ρυθμούς αύξησης, και για τον καρκίνο του στομάχου και του οισοφάγου, και τον σακχαρώδη διαβήτη (βλ. Α. Τριχοπούλου, 1989, 1997,. 2000), με μικρές διακυμάνσεις, και διαφορές γεωγραφικής και δημογραφικής φύσεως. Στον διαβήτη, για παράδειγμα, αυξημένα ποσοστά παρουσιάζει ο αστικ6ς και ο ανδρικ6ς πληθυσμ6ς, και στην παχυσαρκία επίσης οι άνδρες με 35,4% (γυναίκες: 30,8%). Αυ τ6 αποτελεί αρνητικ6 ρεκ6ρ βάρους σώματος σε παν-ευρωπαϊκ6 επίπεδο (15 χώρες-μέλη της Ε.Ε: στοιχεία Eurostat, 2000) και για τα δύο φύλα. Πίνακας 2.5. Σύνολο θανάτων στην Ελλάδα, κατά αιτία (σύνολο πληθυσμού) Αιτία θανάτου 1956 Καρκίνος στομάχου 924 Καρκίνος λεπτού-παχέος εντέρου, κόλου και ορθού 353 Καρκίνος οισοφάγου 80 Σύνολο καρκίνου 6938 Σακχαρώδης διαβήτης !lnr.!i σ τ ο ι χε{ων : ΕΣΥΕ, «Στατιστική τη ς φυ σική ς κινήσ εως τ ου π λη θυσμού τη ς Ελλάδος». 3. Συμπεράσματα Το άρθρο αυτ6 επιχείρησε να περιγράψει τα διατροφικά και τα πρ6τυπα υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδα μεταπολεμικά και έ ως τη σύγχρονη εποχή ( «Μεσογειακά» -παραδοσιακά και «βιομηχανικά» ), με βασικ6 στοιχείο αναφοράς σχετικά την ασφάλεια των τροφίμων, και απ6 6λες τις διαστάσεις που μπορούν να προσδιορίσουν την εξέλιξη και τις σχετικές αλληλεπιδράσεις. Επιχειρώντας, ωστ6σο, να καταγράψει όσο το δυνατόν πληρέστερα το φαινόμενο έδωσε έμφα<τη στην περιγραφή, ώστε να τεθούν οι βάσεις ερμηνεία ς του με τη συσχέτιση των συναφών διαστάσεων (οικονομική και ιατρική). Αυτό είναι και το κυριότερο αντικείμενο έρευνας για την απάντηση στα προβλήματα που δημιουργήθηκαν από την παρούσα εργασία. Μια δεύτερη κατηγορία ερωτημάτ~ν που χρειάζεται ειδικότερη ερευνητική αντιμετώπιση αφορά τη μοντελοποίηση της συσχέτισης αυτών των δυο μεταβλητών (οικονομικής και βιο-ιατρικής). Και αυτή (όπως και η συσχέτιση) αναγκαιεί ποσοτική ανάλυση και οικονομετρική εκτίμηση, ώστ ε στηριζόμενη στα αποτελ έ σματα της παρούσα ς περιγραφικής εργασίας να αξ ιοποιήσει τα αποτελέσματα της συσχέτιση ς των βιο - διατροφικών μεταβλητών. 26

13 SOTIROPOULOS 1., MIGDAKOS Ε., GOGOS Χ. - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), Βιβλιογραφία Deaton Α. (1992). Understandίng consumptίo n. Oxford, Clarendon Press. Έξαρχος 1. (1977). «Το πρόβλη μα τη ς διατροφής των Ελλήνων μ ε πρωτεtν ες ζωικής προελεύσεως στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον». Σπουδαί, τό μ. ΚΖ ', σελ Fischler CI. (1990). L' Homn ίvo re. Paris, ed. Odile Jacob. Herpin Ν. -Verger D. (2000). La consomma tίon des Franr;aίs. tome 1, Paris, ed. La Decouverte. Lancaster Κ. (1966). «Α new approach to consumer theory». Joumal of polίtίca l economy, η ο 74. Lazaridis Ρ. (2002). «Household consumption of food-away-from-home ίη Greece». RISEC, (R ίvίs ta lntemazίona le dί Scίenze Economίche e Commercίalί), Vol. IL, Ν ο 3. Lazaridis Ρ. (2003). «Household Meat Demand ίη Greece: Α Demand Systems Approach Using Microdata». Agrίbusίn ess, Vol. 19 (1) Malassis L. (1986). Economίe agroalίmen taίre, Tome 111. Paris, ed. Cuj as. Mihalopoulos V. - Demoussis Μ. (2001). «Greek household consumption of food away from home (FAFH): a microeconometric approach». European Revίew of Agrίc ultu ra l Economίcs, Vol. 28, Νο 4. Renaud S. (1996). Η μεσογε ι ακή διατροφή. Αθήνα, εκδ. Π. Τραυλός - Ε. Κωσταράκη. Σωτηρόπουλος 1. - Ντεμούσης Μ. (2002). «Η διατροφική στην Ελλάδα κατά τη κατανάλωση μεταπολεμική πεντηκονταετία ». 7 Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ: «Η κοινωνία της υπαίθρου σε ένα μεταβαλλόμενο αγροτ ικ ό χώρο», Ν οε μβρίου. Σωτηρόπουλος 1. - Μυγδάκος Ε. (2004). «Η διατροφική αυτοκατανάλωση στην Ελλάδα». 17 Πανελλήνιο Συνέδριο Στατιστικής : «Στατιστ ι κή και Περι βάλλον», Απριλίου., Trichopoulou Α., Efstathiades Ρ. (1989). «Changes of nutrition patterns and health indicators at the population level ίη Greece». Amerίca n Journal of Clίn ίca l Nutrίt ίon, η ο 49. Trichopoulou Α., Lagiou Ρ. (1997). «Healthy Traditional Mediterranean 27

14 ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ 1., ΜΥΓΔΑΚΟΣ Ε., ΓΚΟΓΚΟΣ Χ. - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), Diet: An Expression of Culture, History, and Lifestyle». Nutritίon Reνiews, 55, no 11. Trichopoulou Α., Lagiou Ρ., Kuper Η., Trichopoulos D. (2000). «Cancer and Mediterranean dietary traditions». Cancer Epidemiology, Biomarkers & Preνen tion, Vol. 9, p νοl. 28