NICCOLÒ MACHIAVELLI. virtù. Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη πολιτική θεωρία του ρεπουμπλικανισμού

Transcript

1 NICCOLÒ MACHIAVELLI virtù και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη πολιτική θεωρία του ρεπουμπλικανισμού

2 Σπύρος Μακρής NICCOLÒ MACHIAVELLI virtù και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη πολιτική θεωρία του ρεπουμπλικανισμού

3 NICCOLÒ MACHIAVELLI VIRTÙ και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ ISBN: Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2009 Copyright Σπύρος Μακρής Copyright Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, Αθήνα Τ: , F: E: S: Επιμέλεια κειμένου: Σπύρος Μακρής Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

4 «Το απόβραδο επιστρέφω στο σπίτι και εργάζομαι στο σπουδαστήριό μου. Στην είσοδο αποβάλλω τα ενδύματά μου και φορώ τη βασιλική αυλική στολή μου. Έτσι με τον πρέποντα τρόπο ενδεδυμένος, διαβαίνω τις αρχαίες πύλες, όπου οι άνθρωποι της αρχαιότητας με δέχονται με αγάπη και όπου τρέφομαι με την μόνη τροφή για την οποία γεννήθηκα. Δεν ντρέπομαι να συνομιλώ μαζί τους και να τους ερωτώ για τα αίτια των πράξεών τους. Αυτοί συγκινημένοι απαντούν. Επί τέσσερις ώρες δεν με ενοχλεί τίποτα, λησμονώ τα βάσανά μου η πενία δεν με τρομάζει και ούτε ο θάνατος με φοβίζει. Μεταφέρομαι στην κοινωνία τους» Niccolò Machiavelli, Απόσπασμα από την Επιστολή στο Francesco Vettori, 1513 Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΧΑΡΤΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ MACHIAVELLI ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ La questione del Machiavelli Συγκειμενικά, φιλοσοφικά και θεωρητικά ζητήματα I. To συγκείμενο της Ιταλικής Αναγέννησης ΙΙ. Το βιογραφικό και εργογραφικό συγκείμενο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Σημασιολογικές προσεγγίσεις Το ζήτημα της μεταφραστικής απόδοσης του όρου virtù Από την πλατωνική αρετή στη μακιαβελλική virtù. Η φιλοσοφική ανάγνωση της Hannah Arendt Η περιπέτεια των σύγχρονων σημασιολογικών προσεγγίσεων Η virtù ως σωματική υγεία Η virtù ως αντικείμενο θεωρητικής και φιλοσοφικής συζήτησης Μία μεταμοντέρνα ανάγνωση της virtù

6 10 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Κειμενικές προσεγγίσεις Ο Καίσαρας Βοργίας και η virtù του κυβερνάν στον Ηγεμόνα (1513) Η ρεπουμπλικανική virtù στις Διατριβές πάνω στα πρώτα δέκα βιβλία του Τίτου Λίβιου ( ) Η στρατιωτική virtù στο Περί της Τέχνης του Πολέμου ( ) Η στρατιωτική virtù ως μυθοπλασία: Η περίπτωση του Castruccio Castracani (1520) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ερμηνευτικές προσεγγίσεις Εισαγωγικά Μαρξισμός και Κριτική Θεωρία Ο γιακωβίνος Machiavelli του Antonio Gramsci ( ) και η έννοια της κομματικής virtù Ο «μοναχικός» Machiavelli του Louis Althusser ( ) και η virtù της πολιτικής ανάγνωσης Ο Machiavelli των Horkheimer και Kamenev Φιλελευθερισμός και Ρεπουμπλικανισμός Ο πλουραλιστής Machiavelli του Isaiah Berlin (1953) και η ηθική της virtù Η Σχολή του Καίμπριτζ και ο μακιαβελλικός ρεπουμπλικανισμός Πολιτικές και Διεθνολογικές Ερμηνείες Ο Machiavelli ως θεωρητικός της raison d état του Friedrich Meinecke (1924) O Machiavelli ως «Γαλιλαίος της Νέας Πολιτικής Επιστήμης» του Ernst Cassirer (1946)

7 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ VIRTÙ ΣΤΟ MACHIAVELLI Η «Μακιαβελλική Πολιτική Επιστήμη» του Harvey C. Mansfield (1998) Η virtù ως θεωρία της πολιτικής επιτυχίας στο Machiavelli της Janet Coleman (2000) Ο διεθνολογικός Machiavelli του Martin Wight (2005) Φιλοσοφικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις: Από το Spinoza στο Leo Strauss Οι αναφορές για το Machiavelli στη Νεοελληνική Βιβλιογραφία από τη σκοπιά της Ιστορίας και της Θεωρίας των Πολιτικών Ιδεών: Από το Νεοκλή Καζάζη στον Πασχάλη Κιτρομηλίδη ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Machiavelli, virtù και πολιτική φιλοσοφία ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ

8 ΧΑΡΤΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Σελ. Χάρτης της Ιταλίας στον ύστερο 15 ο αιώνα Σχήμα 1. Από την ηγεμονική στη θεσμική virtù Σχήμα 2. Η πυραμιδική απεικόνιση της μακιαβελλικής virtù Σχήμα 3. Το δέντρο του νεοτερικού κράτους: Μεταξύ ισχύος και ηθικής Πίνακας 1. Οι λέξεις-κλειδιά της Αναγέννησης Πίνακας 2. Ο οίκος των Μεδίκων Πίνακας 3. Από την τέχνη του κυβερνάν στην κρατική σκοπιμότητα. Η μακιαβελλική virtù ως μεταβατική έννοια προς τη νεοτερικότητα Πίνακας 4. Πιθανές μεταφραστικές αποδόσεις της virtù στα σύγχρονα ελληνικά Πίνακας 5. Η πλατωνική αρετή και η μακιαβελλική virtù Πίνακας 6. Η έννοια της ίδρυσης στον άξονα Ιδεαλισμός-Ρεαλισμός Πίνακας 7. Η μεταφορά της αλεπούς και του λιονταριού στο Machiavelli

9 14 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Πίνακας 8. Virtù και fortuna στο Machiavelli ως παίγνιο μηδενικού αθροίσματος Πίνακας 9. Τα βασικά είδη της virtù στο μακιαβελλικό corpus Πίνακας 10. Τα βασικά στοιχεία της στρατιωτικής virtù Πίνακας 11. Φιλελευθερισμός και Ρεπουμπλικανισμός: Θεμελιώδεις αξίες Πίνακας 12. Ο Δωδεκάλογος του μακιαβελλικού ρεπουμπλικανισμού Πίνακας 13. Όψεις της ρεπουμπλικανικής virtù στη Σχολή του Καίμπριτζ Πίνακας 14. Η θεωρία της virtù ως θεωρία της πολιτικής επιτυχίας: Βασικές αξίες Πίνακας 15. Ο Μachiavelli στη φιλοσοφική γενεαλογία της Διεθνούς Θεωρίας Πίνακας 16. Μακιαβελλικοί, Γκροτιανοί, Καντιανοί Πίνακας 17. Ο ορισμός της virtù ως αξιοσύνης από τον Παναγιώτη Κονδύλη Φ1. Πορτραίτο του Sir John Hawkwood (Πίνακας του Paolo Uccello) Φ2. Ο Niccolò Machiavelli την περίοδο που ήταν Γραμματέας της Φλωρεντίας Φ3. Ο Niccolò Machiavelli μεσήλικας και προς το τέλος της ζωής του Φ4. Ο Cesare Borgia, το πρότυπο του μακιαβελλικού Ηγεμόνα Φ5. Ο Κάρολος Η και η αυλή του Φ6. Το προσκύνημα των Μάγων (Πίνακας του Sandro Botticelli)... 58

10 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ VIRTÙ ΣΤΟ MACHIAVELLI 15 Φ7. Ο Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α και η οικογένειά του Φ8. O Lorenzo de Medici υποδέχεται τις Τέχνες και τις Επιστήμες στη Φλωρεντία Φ9. Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ, πατέρας του Καίσαρα Βοργία Φ10. Ο Girolamo Savonarola εικονιζόμενος σε μπρούντζινο μενταγιόν Φ11. Πανοραμική άποψη της αναγεννησιακής Φλωρεντίας Φ12. O Άγιος Jerome εν ώρα μελέτης (Πίνακας του Antonello Da Messina) Φ13. Γέρος και Νέος (Πίνακας του Domenico Ghirlandaio) Φ14. Πορτραίτο του Δόγη Leonardo Loredan (Πίνακας του Giovanni Bellini) Φ15. Πορτραίτο Κυρίας ως Λουκρητίας (Πίνακας του Lonenzo Lotto) Φ16. Η νίκη του Αλεξάνδρου (Πίνακας του Albrecht Altdorfer) Φ17. Πορτραίτο οικογένειας (Πίνακας του Maerten Van Heemskerck) Φ18. Η εύρεση του Μωυσή (Πίνακας του Paolo Veronese) Φ19. Οι Πρέσβεις (Πίνακας του Hans Holbein The Younger) Φ20. Η βάπτιση του Χριστού (Πίνακας του Piero Della Francesca) Φ21. Προσωπογραφία του Κόζιμο Α των Μεδίκων (Πίνακας του Agnolo Bronzino)

11 16 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Φ22. Αθηνά και Κένταυρος (Πίνακας του Sandro Botticelli) Φ23. Πάπας Λέων Ι (Πίνακας του Raphael) Φ24. Προσωπογραφία του Κάρλο των Μεδίκων (Πίνακας του Andrea Mantegna)

12 Χάρτης της Ιταλίας στον ύστερο 15 ο αιώνα Πηγή: Ross King, Machiavelli 17

13 18 Φ1. Πορτραίτο του Sir John Hawkwood (Πίνακας του Paolo Uccello) Πηγή: Munfred Wundram, Renaissance, London: Taschen, 2006

14 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ MACHIAVELLI 1440: Εφεύρεση της τυπογραφίας. Το 1471 η Φλωρεντία έχει το πρώτο τυπογραφείο της. 1452: Γεννιέται ο Leonardo da Vinci στη Φλωρεντία. 1453: Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους. 1469: Στις 3 Μαΐου γεννιέται στη Φλωρεντία ο Machiavelli, γιος του Bernardo Machiavelli και της Bartolomea di Stefano Nelli : Ο Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής κυβερνήτης της Φλωρεντίας. 1475: Γεννιέται ο Cesare Borgia. 1492: Ο Κολόμβος ανακαλύπτει την Αμερική. 1494: Ο Βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Η εισβάλει στη Βόρεια Ιταλία : Η «θεοκρατική» δημοκρατία του Savonarola. 1496: Πεθαίνει η μητέρα του. 1498: Γίνεται Γραμματέας στη Δεύτερη Καγκελαρία της Φλωρεντίας. 1500: Πεθαίνει ο πατέρας του. 1500: Πρώτη διπλωματική αποστολή στην αυλή του Γάλλου Βασιλιά Λουδοβίκου ΙΒ. 1502: Παντρεύεται τη Marietta Corsini με την οποία απόκτησε πέντε παιδιά. 19

15 20 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ 1502: Συναντά για πρώτη φορά τον Cesare Borgia. 1502: Ο Piero Soderini χρίζεται ισόβιος gonfalonier της Φλωρεντίας. 1503: Ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ πεθαίνει. 1506: Εγκαθιδρύει την πρώτη πολιτοφυλακή. 1507: Πεθαίνει ο Cesare Borgia. 1508: Στην αυλή του Γερμανού Αυτοκράτορα Mαξιμιλιανού Α. 1512: Με τη βοήθεια των ισπανικών στρατευμάτων οι Γάλλοι εκδιώχνονται από την Ιταλία και ο οίκος των Μεδίκων επανέρχεται στην εξουσία. Ο Piero Soderini ανατρέπεται και ο Machiavelli παύεται από τη θέση του. 1513: Ο Machiavelli συλλαμβάνεται με την κατηγορία της συνωμοσίας εναντίον των Μεδίκων, βασανίζεται, φυλακίζεται και, τελικά, το Μάρτιο εξορίζεται στο αγρόκτημά του, στο Αλμπεργκάτσιο, στο Σαν Κασιάνο, όπου εκεί πλέον αφιερώνεται στο συγγραφικό του έργο μέχρι το θάνατό του, αφού ποτέ έκτοτε δεν ανέλαβε ουσιαστικό πολιτικό έργο. 1513: Γράφει τον Ηγεμόνα : Γράφει τις Διατριβές. 1515: Γράφει το Μανδραγόρα : Γράφεται και εκδίδεται η Τέχνη του Πολέμου. 1527: Η δημοκρατία εγκαθιδρύεται ξανά στη Φλωρεντία. 1527: Στις 21 Ιουνίου ο Machiavelli πεθαίνει. * Τα κύρια ονόματα με έντονη μαύρη γραφή περιλαμβάνονται στις Βιογραφίες Κεντρικών Προσωπικοτήτων στο τέλος του Βιβλίου.

16 Η ΠΡΟΛΟΓΟΣ βιβλιογραφία για το βίο και το έργο του Niccolò Machiavelli τείνει να αποκτήσει διαστάσεις μίας ξεχωριστής Βιβλιοθήκης (Index Machiavelli). Κάθε χρόνο παράγεται και δημοσιεύεται διεθνώς ένας αξιόλογος αριθμός από βιβλία, μελέτες και άρθρα, που σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό απεικονίζουν τα εναγώνια εγχειρήματα της παγκόσμιας ακαδημαϊκής κοινότητας, με την ευρύτερη έννοια, να διερευνήσει σε βάθος αυτό το «φαινόμενο Machiavelli», ένας πραγματικός θησαυρός από ερμηνευτικές αναγνώσεις και προσεγγίσεις, οι οποίες καλύπτουν ένα πλατύ φάσμα γνωστικών αντικειμένων και επιστημονικών ειδικοτήτων, το οποίο εκτείνεται από την Πολιτική Φιλοσοφία, την Πολιτική Θεωρία, την Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, τις Διεθνείς Σχέσεις και τις Στρατηγικές Σπουδές έως τη Θεωρία της Λογοτεχνίας και τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερο, τη Διοικητική Επιστήμη, το Μάρκετινγκ και το Μάνατζμεντ. Η ανά χείρας Μονογραφία, το αρχικό επιστημονικό corpus της οποίας υπήρξε η Μεταπτυχιακή Διατριβή που εκπόνησα και υποστήριξα, επιτυχώς, την Άνοιξη του 2008, στον Τομέα Φιλοσοφίας του Τμήματος Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής- Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, εντάσσεται, θέλω να πιστεύω, με πρωτοτυπία και δημιουργικά, στην ακαδημαϊκή και ερευνητική προοπτική του εν λόγω Index και ως εκ τούτου στοχεύει να προσδώσει στο περίφημο «ζήτημα Machiavelli» 21