Υγειονομική Ταφή Απορριμμάτων (2014)

Transcript

1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Ιστορική αναδρομή Η διαχείριση απορριμμάτων απασχόλησε τον άνθρωπο από αρχαιοτάτων χρόνων. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, χρησιμοποιήθηκε σχεδόν από την αρχή η εδαφική διάθεση. Για παράδειγμα, οι Ινδιάνοι της φυλής Μάγια στην Κεντρική Αμερική είχαν δημιουργήσει χωματερές, οι οποίες συχνά καίγονταν. Μία από τις παλαιότερες μορφές διαχείρισης αστικών στερεών απορριμμάτων (ΑΣΑ) υπήρχε από τον 5 ο αιώνα π.χ. στην Αρχαία Αθήνα, όπου ο κάθε πολίτης ήταν υπεύθυνος για την συλλογή των δικών του απορριμμάτων και την μεταφορά τους στον χώρο της κοινής διάθεσης. Ο χώρος αυτός ήταν η πρώτη αστική χωματερή του δυτικού κόσμου, σε απόσταση τουλάχιστον 1,6 km από τα τείχη της πόλεως. Το πρώτο σύστημα συλλογής αναφέρεται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι άνθρωποι άφηναν τα απορρίμματα στους δρόμους, που κατόπιν μεταφέρονταν με οχήματα συρόμενα από άλογα (τα πρώτα απορριμματοφόρα) σε κεντρικό χώρο διάθεσης. Ιστορικές πηγές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη αναφέρουν την ύπαρξη μίας χωματερής στην Κοιλάδα Sheoal έξω από τα Ιεροσόλυμα, η οποία συχνά καιγόταν. Αυτή ήταν η «Γέεννα του Πυρός», η οποία έγινε συνώνυμη με την κόλαση. Γύρω στο 1400 μχ, οι σωροί απορριμμάτων έξω από τα τείχη του Παρισιού στη Γαλλία ήταν τόσο υψηλοί, που δημιουργούσαν προβλήματα με την άμυνα της πόλεως (Barbalace, 2003). Μία καταγραφή, που έγινε στις ΗΠΑ, έδειξε ότι το 1880 το 43% των πόλεων διέθεταν κάποιο σύστημα συλλογής. Το ποσοστό αυξήθηκε στο 50% των πόλεων το 1915 και στο 100% στο τέλος της δεκαετίας του 1930 (McBean et al., 1995). Μέχρι το 1900 περίπου, τα στερεά απόβλητα στις ΗΠΑ απορρίπτονταν απ ευθείας στο έδαφος. Γύρω στο 1910, άρχισαν να αναπτύσσονται μέθοδοι ταφής. Η διάθεση στο έδαφος γινόταν χωρίς κατάλληλο σχεδιασμό και μεθόδους περιβαλλοντικής προστασίας. Σημαντικά προβλήματα οσμών, θορύβου, ποντικών και καπνού ήταν οι προφανείς και άμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Μία από τις πρώτες επιστημονικές μελέτες για ταφή απορριμμάτων στο έδαφος ήταν αυτή των Jones και Owen το 1932 (όπως αναφέρεται από τους McBean et al., 1995), για την πόλη Μanchester της Αγγλίας, που έδειξε ότι η ελεγχόμενη χωματερή μπορεί να είναι μία ασφαλής και ικανοποιητική μέθοδος διάθεσης ΑΣΑ. Έτσι, το 1954 οι πόλεις στις ΗΠΑ 1

2 που χρησιμοποιούσαν ανοικτούς ανεξέλεγκτους χώρους απόρριψης ήταν λιγότερες από 50. Μέχρι το 1959, ο Χώρος Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) έγινε η επικρατούσα μέθοδος διάθεσης ΑΣΑ στις ΗΠΑ. Στην ίδια χρονική περίοδο αναγνωρίσθηκε ο εν δυνάμει κίνδυνος ρύπανσης των υπογείων υδάτων και άρχισε η παρακολούθηση της ποιότητάς τους. Επίσης, ξεκίνησε η μόνωση της βάσεως και η τοποθέτηση καλύμματος για την ελαχιστοποίηση παραγωγής διασταλαγμάτων και διαφυγής τους στο περιβάλλον. Παράλληλα, ή πριν εφαρμοσθούν αυτά τα αυξημένα μέτρα προφύλαξης έλαβε χώραν και η αλλαγή στη νομοθεσία, που έγινε σημαντικά πιο αυστηρή. Παρ όλα τα προστατευτικά μέτρα, η εδαφική διάθεση παραμένει χαμηλά στη συνείδηση του κοινού, που επηρεάζεται από το σύνδρομο Not In My Back Yard (NIMBY). Η άρνηση του κοινού να δεχθεί χωματερές στην γειτονιά κατωκοιμένων περιοχών οφείλεται στις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις που προέρχονται από αυτές. Τέτοιες επιπτώσεις είναι: Ρύπανση επιφανειακών υδάτων Ρύπανση υπογείων υδάτων Διαφυγή αερίων Αύξηση γλάρων και ποντικών Θόρυβος Σκόνη Οσμές Έντομα Από άγνοια ή κακή ενημέρωση, πολλοί θεωρούν ότι οι αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις ισχύουν και για την υγειονομική ταφή και, γι αυτό, αντιδρούν στην χωροθέτηση Χώρων Υγειονομικής Ταφής (ΧΥΤ) πλησίον κατωκημένων περιοχών. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ του ΧΥΤ και του χώρου απλής ή/και ανεξέλεγκτης απόρριψης. Ο ΧΥΤ κατασκευάζεται και λειτουργεί με σκοπό την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και των αρνητικών επιπτώσεων στη δημόσια υγεία. Απεναντίας, ο χώρος απόρριψης είναι ανεξέλεγκτος ως προς την λειτουργία και την τοποθεσία του, που συχνά μεγιστοποιεί τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τις αρνητικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία. 2

3 1.2 H διάθεση ως μέθοδος διαχείρισης αστικών στερεών αποβλήτων Η διάθεση αποτελεί το τελευταίο (καταληκτικό) υποσύστημα του συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης των ΑΣΑ. Σε αυτό είναι δυνατόν να καταλήξουν τα ΑΣΑ χωρίς καμμία επεξεργασία ή το υπολειμματικό υλικό μετά τον διαχωρισμό και ανάκτηση χρήσιμων υλικών. Τα υπολειμματικά αυτά υλικά είναι συστατικά των ΑΣΑ, που δεν ανακυκλώνονται (Σχήμα 1-1). Ιστορικά, η τελική διάθεση των ΑΣΑ γινόταν κυρίως με ταφή στο έδαφος. Αυτή εξελίχθηκε από την ανεξέλεγκτη χωματερή στις διάφορες μορφές του σημερινού χώρου υγειονομικής ταφής. ΠΗΓΕΣ ΑΣΑ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΑΣΑ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗΣ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΗΓΗ Εκτροπή Εκτροπή Εκτροπή ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΧΩΡΟΣ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΔΙΑΘΕΣΗΣ (ΧΥΤ) Βιοαέριο Διασταλάγματα Σχήμα 1-1. Σύστημα διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων (Πηγή: Παναγιωτακόπουλος, 2007). Με βάση το νόμο πλαίσιο για την διαχείριση αποβλήτων (Νόμος 4042/2012, ΦΕΚ 24Α, ), ως διάθεση ορίζεται: «οποιαδήποτε εργασία, η οποία δεν συνιστά ανάκτηση, ακόμη και στην περίπτωση που η εργασία έχει ως δευτερογενή συνέπεια την ανάκτηση ουσιών ή ενέργειας». Στο Παράρτημα Ι του Ν παρατίθεται ο εξής μη εξαντλητικός κατάλογος των εργασιών διάθεσης: D1 Εναπόθεση εντός ή επί του εδάφους (π.χ. χώρος υγειονομικής ταφής, κ.λπ.). 3

4 D2 Επεξεργασία σε χερσαίο χώρο (π.χ. βιοαποδόμηση υγρών αποβλήτων ή απόρριψη ιλύος στο έδαφος κ.λπ.). D3 Έγχυση σε βάθος (π.χ. έγχυση αντλήσιμων αποβλήτων σε φρέατα, σε θόλους άλατος ή σε φυσικά γεωλογικά ρήγματα κ.λπ.). D4 Τελμάτωση (π.χ. έκχυση υγρών αποβλήτων ή ιλύων σε φρέατα, μικρές λίμνες ή λεκάνες κ.λπ.). D5 Ειδικά διευθετημένοι χώροι υγειονομικής ταφής (π.χ. τοποθέτηση σε χωριστές στεγανές κυψελοειδείς κατασκευές, επικαλυμμένες και στεγανοποιημένες τόσο μεταξύ τους όσο και σε σχέση με το περιβάλλον κ.λπ.). D6 Απόρριψη σε υδάτινο σώμα εκτός από θάλασσα/ωκεανό. D7 Απόρριψη σε θάλασσα/ωκεανό συμπεριλαμβανομένης της ταφής στο θαλάσσιο βυθό. D8 Βιολογική επεξεργασία που δεν προσδιορίζεται σε άλλο σημείο του παρόντος Παραρτήματος, από την οποία προκύπτουν τελικές ενώσεις ή μίγματα που διατίθενται με κάποια από τις εργασίες D1 ως D12. D9 Φυσικοχημική επεξεργασία που δεν προσδιορίζεται σε άλλο σημείο του παρόντος Παραρτήματος, από την οποία προκύπτουν ενώσεις ή μίγματα που διατίθενται με κάποια από τις εργασίες D1 ως D12 (π.χ. εξάτμιση, ξήρανση, αποτέφρωση κ.λπ.). D10 Αποτέφρωση στην ξηρά. D11 Αποτέφρωση στη θάλασσα. Όμως, η δραστηριότητα αυτή απαγορεύεται από την κοινοτική νομοθεσία και τις διεθνείς συμβάσεις. D12 Μόνιμη αποθήκευση (π.χ. τοποθέτηση κιβωτίων σε ορυχείο κ.λπ.). D13 Ανάδευση ή ανάμιξη πριν από την υποβολή σε κάποια από τις εργασίες D1 ως D12. Εάν δεν υπάρχει άλλος κατάλληλος κωδικός D, στο σημείο αυτό μπορούν να περιλαμβάνονται προκαταρκτικές εργασίες πριν από τη διάθεση, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η προεπεξεργασία, όπως, μεταξύ άλλων, η διαλογή, η σύνθλιψη, η συμπαγοποίηση, η κοκκοποίηση, η αποξήρανση, το ξέφτισμα, η επανασυσκευασία ή ο διαχωρισμός πριν από την υποβολή σε οποιαδήποτε από τις εργασίες D1 έως D12. D14 Ανασυσκευασία πριν από την υποβολή σε κάποια από τις εργασίες D1 ως D13. D15 Αποθήκευση εν αναμονή υποβολής σε μια από τις εργασίες D1 ως D14 (εκτός από προσωρινή αποθήκευση, εν αναμονή συλλογής, στον τόπο παραγωγής των αποβλήτων). Ως προσωρινή 4

5 αποθήκευση νοείται η προκαταρκτική αποθήκευση σύμφωνα με το άρθρο 3, σημείο 10. Οι ως άνω εργασίες αναφέρονται όχι μόνον στα αστικά απορρίμματα, αλλά στα στερεά απόβλητα γενικότερα. Η υγειονομική ταφή είναι συχνά η πλέον οικονομική μέθοδος διάθεσης αστικών στερεών αποβλήτων. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή και Ελληνική Νομοθεσία, η ελαχιστοποίηση στην πηγή, η επαναχρησιμοποίηση, η ανακύκλωση, η κομποστοποίηση και η ανάκτηση ενέργειας έχουν προτεραιότητα έναντι της ταφής, ως εναλλακτικές μορφές διαχείρισης των ΑΣΑ. Επειδή όμως πάντοτε υπάρχουν συστατικά των ΑΣΑ που δεν μπορούν να ανακυκλωθούν, η ταφή θα αποτελεί το τελευταίο, αλλά απαραίτητο τμήμα κάθε συστήματος διαχείρισης. Δεν ευσταθεί πλέον η άποψη ότι πρόκειται για τελική διάθεση, αφού παράγονται παραπροϊόντα (διασταλάγματα, βιοαέριο), τα οποία απαιτούν διαχείριση. Βασικά πλεονεκτήματα της υγειονομικής ταφής έναντι άλλων μεθόδων τελικής διάθεσης ΑΣΑ είναι (Παναγιωτακόπουλος, 2007): Η υγειονομική ταφή παρέχει ευελιξία στην αντιμετώπιση αυξημένων ή μειωμένων ποσοτήτων ΑΣΑ. Η υγειονομική ταφή έχει την χαμηλότερη αρχική και λειτουργική δαπάνη, σε σχέση με άλλες μεθόδους διάθεσης. Η τελική επιφάνεια του ΧΥΤ δύναται να αξιοποιηθεί για άλλες χρήσεις. Υπάρχουν, όμως, και μειονεκτήματα, τα οποία οδήγησαν πολλές Ευρωπαϊκές χώρες στον περιορισμό των ΧΥΤ, ως μεθόδου διαχείρισης στερεών αποβλήτων. Η Οδηγία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης 1999/31/EΚ της 26 ης Απριλίου 1999 προχωρεί ουσιαστικά στη σταδιακή κατάργηση του ΧΥΤΑ ως αποδέκτη βιοαποδομήσιμης οργανικής ύλης. Στη Γερμανία θα απαγορεύεται μετά το 2020 η είσοδος σε ΧΥΤ απορριμμάτων με οργανική ύλη > 5%. Η απαίτηση αυτή θα οδηγήσει σε πρόσθετες μεγάλες ποσότητες ΑΣΑ σε καύση. Σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, της Ελλάδος συμπεριλαμβανομένης, έχει επιβληθεί υψηλό ειδικό τέλος ταφής για κάθε τόνο ΑΣΑ που ενταφιάζεται, χωρίς προηγούμενη ανάκτηση υλικών και ενέργειας. Οι σημαντικότεροι λόγοι για αυτή την «εχθρική» αντιμετώπιση του ΧΥΤ είναι οι εξής: 5

6 Ο ΧΥΤ έχει αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά απόρριψης αντί ανάκτησης πόρων. Με τη μεγάλη του επιφάνεια, το μακρό χρόνο που μπορεί να μετράται με δεκαετίες, κατά τον οποίο είναι βιοχημικά ενεργός, και με την υπόγεια, πολύ δύσκολα προσπελάσιμη, θέση των στεγανώσεων και αγωγών συλλογής των αερίων και στραγγισμάτων, ο ΧΥΤ έχει χαμηλή τεχνική βασιμότητα. Ο ΧΥΤ, κατά τον παραπάνω μακρό χρόνο, παράγει βιοαέριο με κύριες μεν συνιστώσες το μεθάνιο και το διοξείδιο του άνθρακα, αλλά με υπερεκατό άλλες αέριες συνιστώσες, πολλές από τις οποίες είναι τοξικές. Το βιοαέριο συλλέγεται κατά μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό και καίγεται. Υπό μέσες μετεωρολογικές συνθήκες, είναι πιθανόν ότι η αραίωση στον ατμοσφαιρικό αέρα ταπεινώνει τον κίνδυνο από το βιοαέριο σε χαμηλά επίπεδα, τα οποία όμως δεν μπορούν να εκτιμηθούν, επειδή η γνώση για τη συνεργειστική δράση των τοξικών είναι ανεπαρκής. Ο ΧΥΤ παράγει επίσης, κατά τον μακρό χρόνο της ζωής του, στράγγισμα βαριά φορτισμένο με ρύπους, που πρέπει να συλλέγεται και να καθαρίζεται. Στην όχι απίθανη περίπτωση αστοχίας της στεγάνωσης, μπορεί να προκληθεί σοβαρή ρύπανση των υπόγειων και ίσως των επιφανειακών υδάτων. Κατά το στάδιο της λειτουργίας του, ο ΧΥΤ χαρακτηρίζεται από παραγωγή θορύβου, σκόνης, οσμών και έντονη παρουσία τρωκτικών, γλάρων και εντόμων, που τρέφονται με τα απορρίμματα. Οι παραπάνω αέριες και υγρές εκπομπές, σε συνδυασμό με τη χαμηλή διαχρονική τεχνική βασιμότητα, χαρακτηρίζουν τον ΧΥΤ ως επιλογή με σοβαρό κίνδυνο για το άμεσο ατμοσφαιρικό και υδάτινο περιβάλλον. Ακόμη και για την περίπτωση που πραγματοποιείται ενεργειακή εκμετάλλευση του συλλεγομένου βιοαερίου, η συμβολή του ΧΥΤ στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι σημαντική και μεγαλύτερη αυτής που συνεπάγεται η καύση των ΑΣΑ. Με την Ευρωπαϊκή νομοθεσία να στοχεύει στην εκτροπή ΑΣΑ από ΧΥΤ, ποίο είναι, άραγε, το μέλλον της υγειονομικής ταφής; Είναι προφανές ότι η σύγχρονη τάση για ανακύκλωση, βιολογική επεξεργασία και καύση θα ελαττώσει περαιτέρω τις προοριζόμενες ποσότητες για ΧΥΤ, ειδικά σε περιοχές όπου οι ανωτέρω τεχνολογίες έχουν ακόμη περιορισμένη εφαρμογή. Έτσι ο ΧΥΤ θα μετατραπεί σε χώρο υγειονομικής ταφής των υπολειμμάτων (ΧΥΤΥ), τα οποία προκύπτουν από την εφαρμογή των ανωτέρω τεχνολογιών. Ένας άλλος πιθανός ρόλος του ΧΥΤ είναι να καταστεί χώρος προσωρινής αποθήκευσης για συγκεκριμένα απόβλητα, 6

7 όπως ευγενή μέταλλα και στοιχεία σπανίων γαιών, πριν να ξεκινήσει η ανακύκλωσή τους. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας ανακύκλωσης ξεκινά όταν τα ανακυκλώσιμα υλικά υπάρχουν στα απόβλητα σε ικανές ποσότητες, ώστε η δράση να είναι οικονομικά βιώσιμη. Η ανάκτηση των υλικών αυτών δύναται να γίνει με αστική εξόρυξη (urban mining), μία μέθοδος που ήδη έχει αρχίσει να εφαρμόζεται ακόμη και για ανάκτηση συμβατικών υλικών (Poulsen and Jiaotong, 2014). 1.3 Εδαφική διάθεση στην Ελλάδα Το πρόβλημα της διαχείρισης των οικιακών στερεών αποβλήτων έχει αποκτήσει ιδιαίτερη διάσταση τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, λόγω της αναπτύξεως των μεγάλων αστικών κέντρων, της συνεχούς αυξήσεως του τουριστικού ρεύματος και, κυρίως, λόγω της ανόδου του βιοτικού επιπέδου, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή των καταναλωτικών συνηθειών. Σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα οποία προέκυψαν από τις εφαρμοζόμενες πρακτικές διαχείρισης. Κατά την περίοδο αυτή, η κύρια διαχειριστική πρακτική ήταν η εναπόθεση των οικιακών αποβλήτων σε ανεξέλεγκτες ή ημιελεγχόμενες χωματερές, ενώ η υγειονομική ταφή είχε περιορισμένη μόνον εφαρμογή. Σε πολλούς από τους υπάρχοντες χώρους διάθεσης απορριμμάτων, δημιουργήθηκαν πολύ σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως παραγωγή διασταλαγμάτων και βιοαερίου, αυταναφλέξεις και δυσοσμία. Τα προβλήματα αυτά έκαναν επιτακτική την ανάγκη εφαρμογής νέων τρόπων διαχείρισης των οικιακών αποβλήτων, με αποτέλεσμα, κατά τα τελευταία έτη, να γίνονται σημαντικές προσπάθειες για την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος. Με βάση την αναθεώρηση του εθνικού σχεδιασμού διαχείρισης αποβλήτων (ΥΠΕΚΑ, 2013), η συνολική παραγωγή ΑΣΑ στην Ελλάδα το 2011 ήταν 5,57 εκατομμύρια τόνοι. Η διαχείριση της ποσότητος αυτής έγινε ως εξής: Εδαφική διάθεση: 82% (77,2% σε ΧΥΤΑ και 4,8% σε ΧΑΔΑ) Ανακύκλωση υλικών και συσκευασιών: 14,9% Κομποστοποίηση: 2,8% Ανάκτηση οργανικών για παραγωγή ενέργειας: 0,3% Σχετικά με την ασφαλή διάθεση των ΑΣΑ έχει σημειωθεί θεαματική πρόοδος υλοποίησης των προβλεπόμενων υποδομών κατά τα τελευταία 7 7

8 χρόνια. Το 2013 λειτουργούσαν στην Ελλάδα 75 ΧΥΤ, ενώ προσφάτως (2014) ολοκληρώθηκε η κατασκευή άλλων 3 ΧΥΤΑ (Νότιας Κέρκυρας, Φούρνων, Ίου) και αναμένεται η έναρξη λειτουργίας τους. Για τους 28 ΧΥΤΑ με χρόνο ζωής < 4 έτη, έχουν υλοποιηθεί/δρομολογηθεί εργασίες επέκτασης σύμφωνα με τους αντίστοιχους περιφερειακούς σχεδιασμούς. 1.4 Βιβλιογραφία Barbalace, K. The history of waste. EnvironmentalChemistry.com (2003). Από y.html McBean, E.A., Rovers, F.A., Farquhar, G.J. Solid waste landfill engineering and design. Prentice Hall PTR, Englewood Cliffs, New Jersey (1995). Παναγιωτακόπουλος, Δ. «Βιώσιμη διαχείριση αστικών στερεών αποβλήτων». Β Έκδοση, Ζυγός, Θεσσαλονίκη (2007). Poulsen, T.G., Jiaotong, X. Landfilling, past, present and future. Waste Management and Research, 32(3), (2014). Tchobanoglous, G., Theisen, H., Vigil, S. Integrated solid waste management. McGraw-Hill, New York (1993). ΥΠΕΚΑ (2013). Αναθεώρηση Εθνικού Σχεδιασμού Διαχείρισης Αποβλήτων: Υφιστάμενη Κατάσταση Διαχείρισης Αποβλήτων και Αξιολόγηση της Υφιστάμενης Κατάστασης (2 ο Παραδοτέο). Από 8