Предварително съобщение

Transcript

1 В ъ з р о ж д е н с к а т а и к о н о г р а ф и я н а с в. К и р и л и с в. М е т о д и й к а т о и з т о ч н и к н а н о в и и к о н о г р а ф с к и м о д е л и 1 Vanja Sapundzhieva Η πολιτισµική κληρονοµία των Αγίων αδελφών Κύριλλος και Μεθόδιος είναι ένα από τα συζητηµένα και λεπτοµερώς µελετιµένα θέµατα ανάµεσα των σλαβικών λαών, ιδιαίτερα από το δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα, όταν η µνήµη τους άρχισε να γιορτάζεται επίσηµα, και οι µορφές τους µετατρέπονται σε σύµβολο του διαφωτισµού και της εθνικότητας. Αυτή ήταν η περίοδος, κατά την οποία πολλούς βουλγαρικούς ναούς, σχολεία και διαφωτιστικά κέντρα αρχίζουν να φέρουν τα ονόµατα των αγίων αδελφών. Παράλληλα δραστήρια τρέχει και η διαδικασία διαµόρφωσης της εικονογραφίας των εικόνων τους, η οποία συνδέεται µε την πληθώρα επιλογών για την καλλιτεχνική ερµηνεία. Το πιο σηµαντικό από την άποψη αυτή είναι η συµβολή των γραφικών έργων λιθογραφίες, χάρτινες εικόνες και βιβλία, οι οποίες µε την εµφάνισή τους γρήγορα φτάνουν στο λαό. Η διαδικασία διάδοσης της τιµής και των εικόνων των διαφωτιστών τους Σλάβους στη Βουλγαρία, αποτελούν αντικείµενο επιστηµονικές έρευνες εδώ και πολλές δεκαετίες 2. Ως αποτέλεσµα των ερευνών αυτών, διαθέτουµε µε αποσαφηνισµένες και τεκµηριωµένες παρατηρήσεις, και σχετικά µε την εµφάνιση των διαφόρων τύπων γραφικά µοντέλά, και τους τρόπους µε τους οποίους µετατρέπονται σε εικονογραφικά σχήµατα, που χρησιµοποιούνται από τους ζωγράφους στην εκτέλεση εικόνων και τοιχογραφίων. Θα αναφέρουµε µόνο µερικά βασικά είδη εκ των απεικονίσεων, που µετατρέπονται σε µοντέλα, προτιµώµενα για την ερµηνεία από των ζωγράφων. Μετά από τα χαρακτικά στο βιβλίο «Stematographia» του Christophor Zhepharovich (1741, Βιέννη), η πρότη απεικόνιση στην οποία ο Αγ. Κυρίλλος και Μεθόδος είναι σε µαζική σύνθεση, κρατώντες ένα ειλητάριο µε αλφάβητο, και µοναχικά άµφια, συναντάµε στο βιβλίο «Bulgarski bukvar», (Μόσχα, 1844), που εκτυπόθηκε µε τα έξοδα του Angel Nikolaevich Hadzhioglou, έµπορος από τη πόλη 1 Предварително съобщение 2 Βλ. πλούσια βιβλιογραφία στην Gergova, I. Grafichni modeli vav vazrozhdenskata ikonografia na slavianskite prosvetiteli. Problemi na Izkustvoto. 4, 1993, υποσηµ.1, σ.10.

2 Rousse. 3 Μόλις µερικά χρόνια αργότερα, ο Zachary Zograf χρησιµοποιεί το ίδιο σχήµα, όταν ζωγραφίζει το καθολικό της Μονής Troyansky (1847-8) και στη συνέχεια στη Μονή Μεταµόρφωση ( ), περιοχι Τιρνόβου. Εξαιρετικά παρόµοια της αναφερώµενης λιθογραφίας, είναι αυτή, 4 που εκδόθηκε από τον Nayden Tatarpazardzhishki, τυπωµένη το 1858 στο Βελιγράδι. Αυτή θεωρείται για τη πρώτη λιθογραφία που έγινε ευρέως διαδεδοµένη στη Βουλγαρία, η οποία έγινε πρότυπο για τους βούλγαρους ζωγράφους 5. Είναι γνωστές διάφορες παραλλαγές της, από διάφορα µέρη και ζωγραφούς (δύο εικόνες από το Μουσείο για την Τέχνη της Αναγέννησης - Βάρνα από τους ζωγράφους Atanas Karklisiyski 6 και Dosyu Koiuv, (πιν. 1), µιά εικόνα από τη Πινακοθήκη της Sliven 1859 από τον Paskal Vasilev 8, κ.λπ.). (πιν. 1) Για τον εορτασµό των 1000 χρόνων από τη διαφωτιστική δράση των δύο αδελφών στη Μόσχα ( ), εκδόθηκε το χαρακτικό «Prosvetiteli Slavian», που χρησίµευσε ως πρότυπο του εκδότη Christo G. Danov, που διέταξε ο οποίος παρέγγειλε τέτοια λιθογραφία στη Βιέννη το 1864, µε την οικονοµική υποστήριξη του γιού του Rayno Popovich - Teophan Rainov (µε την ονοµασία 3 Ζωγράφος της χαλκογραφίας К. Tromonin, χαλκογράφος А. Аtanasiev, συγγραφέας του βιβλίου G. Busilin µε τίτλο: «Balgarski knizhici», παρακάτω βρίσκεται το κείµενο του Chernorizec Chrabar О Pismenech ; παραποµπή κατά την Gergova, I. Grafichni modeli..., σ. 4 4 Bozhkov, А. Izobrazheniata..., ил. 116, σ Vasiliev, А. Obrazi na Kiril I Metodii v Balgaria. S. 1970, il Bozhkov, А. Izobrazheniata..., σ.178, il Popova T. Varnenski ikoni, Varna, 2008, kat Milev, Sv. Ikoni ot Sliven, άνευ τόπου και χρόνος εκδόσεως, σ. 78; 1000 Jahre Bulgarische Ikonen. Katalog, 1979, bild 89.

3 Blagarskii prosvetiteli) (πιν. 2). Η λιθογραφία αυτή άσκησε µια πολύ ισχυρή επιρροή στη διαµόρφωση της εικονογραφίας του Αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου, λόγω της ταχείας και ευρείας διανοµής της σε όλη τη χώρα 9. Είναι π ρ ο τ ι µ ό τ ε ρ ο ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ ό πρότυπο για τους ζωγράφους από τη Tryavna, Debar, (πιν. 2) τέτοιες εικόνες είναι γνωστές από τη Ρουµανία και την ΠΓΔΜ. 10 Παράδιγµα τέτιων εικόνων είναι οι εικόνες από τη Μονή (πιν. 4) Μεταµόρφωση 11, Μονή (πιν. 3) «Αγ. Νικολάου» στο χ. Arbanassi 12 (πιν. 3), από το ναό των αγ. Κυρίλλου και Μεθοδίου στο χ. Kolarovo, περιοχή Stara Zagora 13,µιά εικόνα από το ναό «Αγ. Γεωργίου» στη Tulcea, Ρουµανία από το 1886 г. 14 (πιν. 4), καί άλλη στο ναό της «Αγ. Τριάδας», χ. Enikioi, Ρουµανία, 1886 г. 15 και άλλες.) 9 Gergova, I. Grafichni modeli..., σ Gergova, I. Grafichni..., σ Αδηµοσίευτη, ζωγραφισµένη πιθανοτατα από τον Tsonio Simeonov, το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι. Προσωπικό αρχείο. 12 Αδηµοσίευτη, το δεύτερο µισό του 19 ου αι. Προσωπικό αρχείο. 13 Αδηµοσίευτη, το δεύτερο µισό του 19 ου αι. Προσωπικό αρχείο. 14 Bozhkov, А. Balgarska istoricheska zhivopis. S. 1972, σ. 240, il Bozhkov, А. Balgarska istoricheska zhivopis. С. 1972, с. 241, il. 134.

4 Η τελευταία λιθογραφία που γνώρισε ευρεία διάδοση, είναι τυπωµένη στο Βελιγράδι το 1870, και από τη µήτρα της, η οποία φυλάσσεται στο Μοναστήρι της Ρίλας, εκτυπώθηκαν πολλές εκτυπώσεις για τους προσκυνητές του µοναστηριού. Είναι επίσης αντίγραφο από το χαρακτικό στο εξώφυλλο του βιβλίου του Α. Knyazev «Sviatie ravnoapostolnie Kirill i Metodie, prosvetiteli slavian» και έγινε ένα από των προτιµώµενων γραφικών µοντέλων για τους ζωγράφους από τη περιοχή της (πιν. 5) ΠΓΔΜ 16 (πιν. 5). Παρόµιες εικόνες υπάρχουν στο µουσείο του от Svishtov, από τον Christo Tsokev, 1874 г. 17, Anton Mitov τοιχογραφείο στο ναό Ο Αγ. Αλέξανδρος Νιέφσκι στη Σοφία, 1912 г. 18, Boris Eliseev τοιχογραφίο στο ναο Αγ. Μηνά στο Kiustendil, κλπ.). Αυτή η χαρακτική επηρεάσει την εικονογραφία των αγίων αδελφών στην περίοδο µετά την απελευθέρωση στη Βουλγαρία, και άλλους σλαβικούς ζωγράφους του εικοστού αιώνα. Ως παράδειγµα µπορούµε να αναφέρουµε περισσότερα µνηµεία των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Μόσχα Buchovishte και Radhosht 20. Για την ευρεία διάδοση των εικόνων των φωτηστών των σλάβων και η θέση, τη οποία καταλαµβάνουν ανάµεσα στις προτιµώµενες και παραγγειλόµενες στους ζωγράφους εικόνες, αναµφισβήτητα µαρτυρεί την εµφάνιση των ιδιαίτερων τύπων συνθέσεις. Η γραφική σχήµα, γνωστή από τις παρουσιαζόµενες παραπάνω λιθογραφίες, αναγνώρίζεται και σε εικόνες άλλων ζευγαριών ιδιαίτερα σεβαστούς 16 Gergova, I. Grafichni..., с. 9; Bozhkov, А. Izobrazheniata.., с. 172., βλ.: Bozhkov, А. Izobrazheniata..., σ. 109, ил. 65, σ. 128, il Bozhkov, А. Izobrazheniata.., σ Bozhkov, А. Izobrazheniata.., σ Vasiliev, А. Образи..., il Βλ.: Bozhkov, А. Izobrazheniata..., σ. 109, il. 65, σ. 128, il. 85.

5 αγίους. Πιθανότατα, ο ζωγράφος µιάς εικόνας του Αγίου Αθανασίου και Αγίου Χαραλάµπους 21, από τη συλλογή του Μουσείου στο Β. Τίρνοβο (πιν. 6), κατείχε µια σειρά µε γραφικές απεικονίσεις, µεταξύ των οποίων και µιά αποτύπωµα µε τις µωρφές των αγίων αδελφών, από τη λιθογραφία του Christo G. Danov (1864, Βιέννη), παραλλαγή της λιθογραφίας της (πιν. 6) Μόσχας (1863), καθώς και απεικονίσεις από το «Stematographia» του Christophor Zhefarovich 22 (πιν. 7). Προς την υπόθεση αυτή µας οδιγούν, οπώς την µη χαρακτηριστική για την εικονογραφία του Αγιίου Χαραλάµπου µίτρα στο κεφάλη του, έτσι και τόσες πολλές παρόµοιες εικόνες των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, έργα των οι τεχνίτες από την Tryavna. Παρόµοια χρήση των (πιν. 7) εικονογραφικών πρότυπων δεν αποτελεί προηγούµενο για τους ζωγράφους της Αναγέννησης, και στην προκειµένη περίπτωση χρησιµοποιήθηκε ένα ζευγάρι αγίων γιά άλλο ζευγάρι αγίων, οι οποίες παρουσιάζοντε ως προστάτες από την 21 Αγ. Αθανάσιος και αγ. Χαράλαµπος, εικόνα από το Μουσείο της Veliko Tirnovo, αριθ. 438, διαςτάσεις 37,7 х 26 εκ., στην Sapoundzhieva V., Kultat kam sveti Charalampii v Balgaria vek. Διδακτορική διατριβή, 2007, σ. 120, il. 180, αδηµοσίευτη. 22 Βλ.: Vasiliev, А. Obrazi..., il. 2.

6 (πιν. 8) εικονογραφία του σπάνια υπάρχει σταυρός, ως ένα χαρακτηριστικό του µαρτυρίου, και στην απεικόνιση του αγίου απουσιάζει και το χαρακτηριστικά διαµορφωµένο για την εικονογραφία του φελόνιο. Στην εικόνα αυτή, ο Άγιος Χαράλαµπος είναι ζωγραφισµένος ως επίσκοπος, 25 παρόµοια µε την απεικόνιση των αγίων αδελφών στη χαλκογραφία από τη Βιέννη (πιν. 2). Στις κινήσεις των δύο αγίων και στο ειλητάριο το οποίο κρατάει ο Άγιος Αθανάσιος, πανούκλα 23. Σε ένα άλλο έργο από τη Ρουµανία (πιν. 8) 24 µε τις απεικονίσεις του Αγ. Αθανασίου και του Αγίου Χαραλάµπους µπορούµε να βρεθούµε οµοιότητες µε το εικονογραφικά µοντέλα των φωτιστών των σλάβων. Στην εικόνα αυτή και οι δύο άγιοι είναι ζωγραφισµένοι µε επισκοπικά άµφια, ο Άγιος Χαράλαµπος ειναι µε αυξανόµενο δεξί χέρι, στο οποίο κρατάει ένα σταυρό, και ο Άγιος Αθανάσιος κρατάει ένα ειλητάριο µε επιγραφή. Παρά το µαρτυρικό θάνατο του Αγίου Χαραλάµπους, στην µπορούµε να βρούµε οµοιότητες µε το σχήµα από (πιν. 2) την ίδια χαλκογραφία, και σε µιά εικόνα του Krustio Nikolaevich, από το ναο «Αγ. Ηλία» στο χ. Zarovo, περ. Θεσσαλονίκης. 26 Ο ζωγράφος της τελευτέας εικόνας 23 Υπήρχαν και λαϊκές παράδοσεις που ενώνουν τις τιµές προς του Αγίου Χαραλάµπους και του Αγίου Αθανασίου, ως ένα ζευγάρι αγίων. Βλ. Petkova Sv.., Chuma, 143; Iv. Georgieva, 143; Marinov, D. Izbrani proizvedenia, Т. І., S. 1981, 487, Άγ. Αθανάσιος και αγ. Χαράλαµπος, εικόνα από τη Ιερά Μονή Σταυροπόλεως στο Βουκουρέστι, Ρουµανία. Βλ. και: Stavropoleos, Bukuresti, Παρά την έλλειψη στοιχείων στούς βίους του αγίου Άγιου Χαράλαµπου, αν ο άγιος είχε το βαθµό του επισκόπου, από το 18 ου αιώνα είναι γνωστές εικόνες του αγίου µε επισκοπικα άµφια. Βλ. Sapoundzhieva V., Κultat..., σ Vasiliev, А. Obrazi..., il. 65.

7 είναι επηρεαζµένος στη σύσταση του σχέδιο της και στη διαµόρφωση της από τη ποικίλοµορφία των συνθέσεων µε τους διαφωτιστούς των Σλάβων, και σε αντίθεση µε το πρώτο παράδειγµα, εδώ οι επιρροές αυτές οδήγησαν στην εισαγωγή της ποικιλίας και του εµπλουτισµού του έργο αυτό. Την ύπαρξη τέτοιων παραδειγµάτων επιβεβαιώνει την άποψη για την ευρεία διάδοση των εικόνων και προσκύνηση των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, καθώς και εικονογραφικές εφευρέσεων µε τις οποίες ορισµένα, σαφώς αναγνωρίζόµενα και αποδεκτά µοντέλα µετατρέπωντε στη σειρά τους σε πηγή νέων µοντέλων, και επιρεάζουν την εικονογραφία άλλων ιδιαίτερα τιµόµενων και πολύ απεικονιζόµενους αγίους στο δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα. Το πρώιµο στάδιο, στο οποίο βρίσκεται η παρούσα µελέτη πάνω στους εικονογραφικές επιρροές δεν επιτρέπει να κάνουµε γενικά συµπεράσµατα, αλλά δηµιουργεί προϋποθέσεις για ευρύτερες αναζητήσεις και εµπλουτισµό του θέµατος για την διάδοση των εικόνων των αγίων αδελφών.