Η ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΕ ΕΞΕΛ ΙΞΗ(;) Εισαγωγικά

Transcript

1 Η ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΕ ΕΞΕΛ ΙΞΗ(;) Εισαγωγικά Η αφορμή για την ενασχόληση με το κτίριο της πολυκατοικίας δίνεται απλόχερα σε οποιονδήποτε κατοικεί την πόλη της Αθήνας. - O κτιριολογικ ός τύπος της πολυκατοικίας αποτελεί το 80% του χτισμένου περιβάλλο ντος και συνεπώς τον τύπο κατοίκησης του μεγα λύτερου μέρους του πληθυσμού. - Διακρίνεται από ιδιαιτερότητες σε σχέση με συστήματα μαζικήςοργανωμένης δόμησης των δυτικών χωρών(π.χ. μπλόκ), τόσο ως προς τον τρόπο παραγωγής του, όσο και ως προς την επικράτησή του πάνω σε πρότερα μοντέλα(π.χ. νεοκ λασικά). Φέρει δηλαδή κάποια χαρακτηριστικά τοπικότητας. 1 - Είναι σημαντικό πως, εκτός από την περίοδο του μεσοπολέμου, η ενασχόληση των αρχιτεκτόνων σε πρακτικό αλλά και σε ακαδημαϊκό επίπεδο είναι πο λύ μικρή σε σχέση με το μέγεθος του παραγόμενου έργου. - Το μορφολογικό αποτέλεσμα που επιτυγχάνεται δημιουργεί σε καθολικό επίπεδο την εικόνα της πόλης. 2 - Τέλος, εί ναι πάντοτε σημαντική η οποιαδήποτε γνώση γύ ρω από ένα αντικείμενο, το οποίο καλό θα είναι να απασχολήσει περισσότερο την καθημερινότητα των αρχιτεκτόνων. Αφορμή Το λεκανοπέδιο της Αττική ς, σήμερα Ο σκοπός της διάλεξης αυτής είναι να κατανοηθούν οι ομολογουμένως πολύπλοκοι και συχνά αντικρουόμενοι παράγοντες που επηρεάζουν το σχεδιασμό της πο λυ κ ατο ικ ίας, αλλά και να επισημανθούν, μέσα από την κριτική αυτών των παραγό ντων, ενδεχόμενες αδυναμίες της διαδικασίας. Σκοπός Στα τρία πρώτα κεφάλαια της εργασίας θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε πως εξελίχθηκε ο κτιριακός τύπος της αστικής πολυκατοικίας, κυρίως στην Αθήνα, σε σχέση με τις ποσοτικές και ποιοτικές του διακυμάνσεις, τις γενικότερες πρακτικές και τα νομοθετικ ά πλαίσια που κάθε φορά επιδρούσαν στο ν σχ εδιασμό του. Έτσι, θα αναφερθούμε σε τέσσερις φάσεις, οι οποίες λό γω κοινών χαρακτηριστικών μπορούν να θεωρηθούν ως ενότητες. Αυτές είναι: - Η περίοδος του μεσοπολέμου έως το Η μεταπολεμική περίοδος έως το 1985 (με ενδιάμεσους σταθμούς, κυρίως τον Γ.Ο.Κ του 73 ). Μέθοδολογία 1 Σε συνέντευξή του προς τον Π. Παλαιολόγο ο Κώστας Κιτσίκης, «θα πλέξει το εγκώμιό της Ύστερα από τις αρχαιότητες, το μόνο που έχουμε να δείξουμε στους ξένους μας είνα ι η πολυκατοικ ία» «Η αστική πολυκατοικ ία», Τεχνικά Χρονικά, αρ. 11, 1932, σ καθώς αποτελεί «πρότυπο» και για κτίρια προορισμένα για άλλες χρήσεις όπως μονοκατοικ ίες, εμπορικά κέντρα, χώρους εργασίας κ.α. 1

2 - Η περίοδος από το 1985 έως το 1996, έτος ανάληψης των Ολυμπιακών Αγώνων, οπότε ξεκινούν νέες διαδικασίες που επηρεάζουν τη συγκρότηση των επιχειρήσεων και τη δομή και κίνηση των κεφαλαίων. - Τέλος, η σημερινή, τρέχουσα κατάσταση. Οι ενότητες αυτές έχουν εδώ και καιρό αποτυπωθεί στην σχετική βιβλιογραφία. Στο τέταρτο κεφάλαιο χρησιμοποιούνται δύο παραδείγματα συγκροτημάτων κατοικιών, τα οποία κατασκευάζονται την στιγμή που μιλάμε. Αφού αναφερθούμε εν συντομία στα χαρακτηριστικά των περιοχών στις οποίες χωροθετούνται, στην συ νέχεια θα γίνει ένας σχολιασμός των κτιρίων, με σκοπό να φανερωθεί ποια δεδομένα ενερ γούν στον σχεδιασμό και πώς ενδεχόμενες διαφοροποιήσεις αυ τών μεταλλάσουν το τελικό αποτέλεσμα. Στο τελευταίο μέρος, θα ακολουθήσει ένας συμπερασματικός σχολιασμός, όσον αφορά τους διαχρονικούς παράγοντες που διέπουν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, άλλων που φαίνεται να αλλάζουν και εν τέλει τον τρόπο που επιδρούν στο ευρύτερο χτισμένο περιβάλλον. Αθήνα, 1873(πηγή: Κ. Μπίρης) Α. Μεσοπόλεμος. Απαρχές του υψηλού κτιρίου Μια εκτεταμένη ανάλυση όλων των ζητημάτων που αφορούν την πολυκατοικία, είναι σαφές πως θα απαιτούσε πολύ μεγαλύτερη έκταση κειμένου από αυτή που έχουμε στην διάθεσή μας. Έτσι, θα περιοριστούμε σε μία περισσότερο επιλεγμένη και σύντομη αναφορά σε επιμέρους ζητήματα. Αυτά είναι: - Οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κάθε περιόδου. - Η κρατική πολιτικ ή, όσον αφορά την νομοθεσία, την οικονομία και την συνολική ή επιμέρους κάθε φορά πολεοδομική πρακτική που ασκείται. - Ο κυρίαρχος τρόπος κατασκευής. - Ο ρόλος των αρχιτεκτόνων-ειδικών. - Ο παρα γόμενος τύπος. Στις αρχές του αιώνα, η μορφολογία της πόλης χαρακτηρίζεται από μικ ρά, διώροφα, νεοκλασικά και αυθαίρετα σπίτια, μέχρι που το 1917 εμφανίζεται η πρώτη επταόροφη οικοδομή στην πλατεία Συντάγματος 3 (Φωτίου,2004). Εισαγωγή Η πρώτη πολυκατοικία, Φιλελλήνων και Όθωνος, Αλ. Μεταξ άς, Η ανάγκη για την κατασκευή πολυώροφων κτιρίων κατοικίας προέκυψε από: - Την συ νεχή αύξηση του πληθυσμού. Ο διπλασιασμός του την δεκαετία και ύστερα η εκρηκτική αύξηση του με την Κοινωνικές συνθήκες 3 Ενδεικτικό για την αντίληψη περί αστικού περιβάλλοντος των τότε κατοίκων είναι πως οι αντιδράσεις για αυτό το κτίριο επικεντρώνονταν στο γεγονός πως ήταν τόσο ψηλό, ώστε εμπόδιζε την θέα προς τον λόφο της Ακρόπολης. Τέτοιου τύπου αντιδράσεις θα έχουμε και μεταπολεμικά για τους πύργους κατοικίας και κτίρ ια όπ ως το Hilton. 2

3 μικρασιατική καταστροφή, γεννού ν αυτομάτως στεγαστικό πρόβλημα αλλά και μεγάλη ζήτηση εργασίας ( Φωτίου,2004). - Την δυνατότητα για κατασκευή ψηλών κτιρίων, που προσφέρει η τεχνολογία του σκυροδέματος που εισά γεται τότε. - Το θεωρητικό υπόβαθρο του μοντέρνου κινήματος για το ψηλό κτίριο. 4 Οι συνθήκες αυτές υπαγόρευσαν την ανά γκ η για εκκίνηση της διαδικασίας μεγέθυνσης της πόλης της οποίας όμως οι υποδομές σε δίκτυα και δρόμους βρίσκονταν σε εμβρυακό στάδιο. Γενικά, η πολιτική και oι συνθήκες με τις οποίες οικοδομήθηκε η Αθήνα έγινε με κατάτμηση και οικοπεδοποίηση μεγάλων εκτάσεων της περιαστικής τότε γης, χωρίς σχέδιο ή πρόβλεψη του τρόπου ένταξης τους στον ιστό της πόλης. Προέκυψαν με αυτό τον τρόπο, πολλά μικρά οικόπεδα που ανήκαν σε διαφορετικούς ιδιοκτήτες. Αυ τή η παράμετρος του μικρού οικοπέδου θα εί ναι καθοριστική στην μετέπειτα εξέλιξη του κτιριακού τύπου. Αντίστοιχα, και η μικροϊδιοκτησία θα επηρεάσει σημαντικά τις κοινωνικές δομές και διαδικ ασίες που υπάρχουν μέχρι σήμερα. Το Domino του L Corbusier Είναι σκ όπιμο στο σημείο αυτό να τονίσουμε πως μέχρι την διατύπωση του πρώτου οικοδομικού κ ανονισμού το 1929, η πόλη οικοδομείται βάση κάποιων βασιλικών διαταγμάτων που χρονολογούνται από το Το τελευταίο είναι το Β.Δ του 1922, το οποίο έρχεται να τροποποιήσει και να συμπληρώσει αυτό του 1919 περί μέγιστου επιτρεπόμενου ύψους οικοδομών. Ύψος, το οποίο μέχρι τότε δεν επιτρεπόταν να υπερβαίνει τους δύο ορόφους. Με το νέο διάταγμα καθορίζονταν τρεις διαφορετικές ζώνες υψών. Στη ν πρώτη, που αναφερόταν στην τότε κεντρική Αθήνα (ιστορικό κέντρο), καθόριζε αναλογία ύψους κτιρίου και πλάτους δρόμου στα 17.5/10, με μέγιστο τα 26μ. και παράλλη λα το μέγιστο ύψος στους στενούς δρόμους αυξήθηκ ε στα 12μ.(Φωτίου,2004).Στην δεύτερη ζώνη, που περιλάμβανε την υπόλοιπη περιοχή η αναλογία ήταν 15/10, δηλαδή όσο είναι και σήμερα, με μέγιστο τα 24μ. Σημασία έχει πως ανέβασε αισθητά τα επιτρεπόμενα μέγιστα ύψη(μαρμαράς,1991). Με βάση αυτά τα μεγέθη προέκυπταν για το εμπορικό κέντρο κτίρια ύψους από 12 έως 16μ.(δηλ. κτίρια τριών ή τεσσάρων ορόφων), ενώ για την εκτός εμπορικού και διοικητικού κέντρου περιοχή κτίρια ύψους από 9 έως 13μ, λό γω του μικρού πλάτους του δρόμου. Φυσικά, πολύ πιο ψηλά ήταν τα κτίρια πάνω στους φαρδύς δρόμους (Μαρμαράς,1991). Κρατική πολιτικήνομοθεσία Πολυκατοικία επί της Ιουλιανού, Β. Τσαγρής, 1920, λίγο πρίν το πρώτο οικοδομικό κανονισμό 4 Αναφερόμαστε στην μοντέρνα πολεοδομία στην οποία το ψηλό κτίριο είχε δομικό ρόλο, αλλά και στις αναζητήσεις για την αρχιτεκτονική της μονάδας κτιρίου.( το domino του Le Corbusier και οι γενικότερες μορφολογικές επιταγές της εποχής). 5 «Εν Αθήναις,παρά τας εις όλας τας πόλεις του πεπολιτισμένου κόσμου καθιερωθείσας αρχας, οι ιδιοκτ ήτα ι δύνανται ανεξαρτήτως της θέσεως,ην κατέχουσι αι οικοδομαί αυτων εν τη πόλει, να ανεγειρωσιν αυτάς καθ οιονδήποτε σύστημα επιθυμούν»..κ.μπίρης (Α.Δαμάλα,Μ.Ζάμπα,Ε.Κορομβλή, 1978) 3

4 Γενική διαπίστωση είναι πως τα ύψη αυτά ήταν ανεκτά, αν αναλογιστεί κανείς πως η πόλη βρισκ όταν σε φάση ανάπτυξής της και πως, γε νικ ά, από τα ύψη αυ τά τελικά δεν προέκυψε μαζικ ά ο τύπος του ψηλού κτιρίου με την έννοια που το γνωρίσαμε αργότερα. Ο σημαντικότερος σταθμός των νομοθετικών ρυθμίσεων, ίσως και μέχρι τις μέρες μας, αν κρίνουμε από τις επιπτώσεις που είχε στην γέννηση αφενός της πολυκατοικίας αλλά και της μετέπειτα εξέλιξής της, είναι η θέσπιση της οριζόντιας ιδιοκτησίας το Το κάθε κτίριο, διαιρεμένο, θα μπορούσε να ανήκει σε περισσότερους από έναν ιδιοκτήτες. Οι άμεσες επιδιώξεις του νόμου αυτού ήταν: - Να ελεγχθεί η επέκταση της πόλης μέσω της πριμοδότησης του ψηλού κτιρίου. - Η διευκόλυνση ανέγερ σής του, λό γω της ανάληψης των εξόδων από πολλούς ιδιοκτήτες. - Η αντιμετώπιση του στεγαστικού προβλήματος και της συνεχούς γεωγραφικής επέκ τασης της πόλης. Επέκταση, η οποία απαιτούσε κατασκευή δικτύων και υποδομών, ανάγκη την οποία ο κρατικός μηχανισμός δεν ήταν σε θέση να ικανοποιήσει. - Τόνωση της οικονομίας μέσω κινητικότητας περισσότερων κεφαλαίων και αύξηση της ζήτησης εργασίας στις νέες οικοδομές. Είναι η αρχή μιας οικονομικής δραστηριότητας, της κατασκευής, η οποία καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την οικονομία του τόπου και από τότε και στο εξής θα επιστρατεύεται συχνά, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Επ ίσης, γίνεται κατανοητό πως αυτός ο τύπος κτιρίου θα ενταχθεί στην λογική της επένδυσης, θα εξελιχθεί, δηλαδή, σε ένα εμπορεύσιμο προϊόν, το οποίο θα επηρεάζεται από τους νόμους της αγοράς. Λί γους μήνες αργότερα από την θέσπιση της οριζόντιας ιδιοκτησίας, εκδίδεται ο πρώτος Γενικός Οικοδομικός Κα νονισμός (Γ.Ο.Κ 1929). Σκοπός του ήταν η επανατοποθέτηση σε νέες βάσεις οποιουδήποτε θέματος αφορούσε την ανέγερση των οικοδομών μέχρι τότε. Χαρακτηρίστηκε ως το πρώτο συστηματικ ό και ολοκ ληρωμένο κείμενο της σύγχρονης ελλη νικής κτιριοδομικής νομοθεσίας. Επιχειρήθηκε ένας συνειδητός προγραμματισμός των μελλοντικών εξελίξεων. Καθορίζεται ως ελάχιστη μονάδα συγκρότησης της πόλης το οικοδομικό τετράγωνο, παρόλο που στην πράξη η ανοικοδόμηση δεν έγινε στην κλίμακα αυτή(φωτίου,2004). Κατοχυρώνει την οικοδόμηση κατά μήκ ος της οικοδομικής γραμμής και εισάγει τα συστήματα δόμησης(συνεχές, πανταχόθεν ελεύθερο, μικτό κ.α) (Σακελλαρόπουλος,2003). Από το νομοθετικό πλαίσιο αυτό μας ενδιαφέρει να δούμε πώς καθόριζε συγκεκριμένα ζητήματα, όπως οι συντελεστές κάλυψης, και δόμησης, τα επιτρεπόμενα ύψη και ζητήματα που αφορούν στην μορφολογία. Όσον αφορά τον συντελεστή δόμησης: Δεν υπάρχει ακ όμη καθορισμός του. Προκύπτει όμως βάση ενός περίπλοκου τύπου που συνυπολο γιζόταν το ύψος του κτιρίου, το ύψος ορόφου και τα εμβαδά οικοπέδου, ακαλύπτου, και εσοχής (Μαρμαράς,1991). Λόγω σημαντικ ών Κτίριο στην Πατησίων, πρίν το 1929.Μεγ άλο ύψος λόγω της φαρδύτητας του δρόμου Δύο κτίρια στην Ιπποκράτους με αρκετά χαμηλό ύψος, λόγω του στενού δρόμου 4

5 μειώσεων στα επιτρεπόμενα ύψη παρατηρείται μείωση της συνολικής δομήσιμης επιφάνειας σε σχέση με αυτή πο υ επιτρεπόταν με το διάταγμα του 1922 βάσει των υψών. 6 Έτσι, οι συντελεστές δόμησης για κτίρια ύψους 23μ προέκυπταν 5,8, 4.6 και (Σακελλαρόπουλος,2003). Ήταν πρά γματι μειωμένοι σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, όμως πολύ υψηλότεροι από επόμενες περιόδους και από σήμερα. Όσον αφορά τον συντελεστή κάλυψης: Η απουσία καθορισμένου συντελεστή κάλυψης και η μη απαίτηση ενιαίου ακάλυπτου χώρου καθορίζουν το σχεδιασμό του όγκου της πολυκατοικίας. Έτσι, ο χτισμένος όγκος προκύπτει με βάσει τις διατάξεις που αφορούν την ελεύθερη θέα και αερισμό τω ν χώ ρω ν. Το ποσοστό κάλυψης των πολυκατοικιών της περιόδου αγγίζει το 80-90% και είναι το υψηλότερο που συναντάται διαχρονικά (Δημητρακόπουλος,1939). Πρέπει να αναφέρουμε εδώ πως ο νομοθέτης επιτρέπει την δόμηση οικοπέδων εφόσον αυτό δίνει 40τ.μ. χτισμένης επιφάνειας καλυπτόμενης κατά όροφο. Το γεγονός αυτό φανερώνει την γνώση του νο μοθέτη για την υπάρχουσα κατάσταση της κατακερματισμένης γης, αλλά και την πρόθεσή του να την διατηρήσει.(φωτίου,2004). Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μέριμνα, σε επίπεδο προθέσεων, της νομοθεσίας για τον υπαίθριο χώρο των οικοπέδων. Προέβλεπε μεγά λο αριθμό διατάξεων και ορισμών για τον άχτιστο χώρο. Τον ονομάζει αυλή, πλάγια αυλή, ανοιχτή αυλή, κλειστή αυλή, προκήπιο, πρασιά κ.α.(φωτίου,2004). Το γεγονός αυτό φανερώνει μια αντίθεση η οποία είναι διαχρονική. Έχουμε από την μία πρόθεση για ομαλή ένταξη των πο λυκατοικιών στα οικοδομικά τετράγωνα (με τα νεοκ λασικά σπίτια και τις αυ λές) και ανάγκη για μέγιστη εκμετάλλευση των οικοπέδων από την ά λλη. 8 Όσον αφορά τον Καθορισμός υψών: Ισχύουν τα ύψη όπως είχαν καθοριστεί από το 1922 έως το 1934 που ακολουθεί ο επανακαθορισμός τους, ο οποίος προκαλεί ευνοϊκές ρυθμίσεις για τα οικόπεδα που βρίσκονται σε φαρδύς δρόμους και ελάττωση του συνο λικ ού ύψους για αυτά που βρίσκονται σε στενούς. Διαπιστ ώνεται δηλαδή μια διπλή αντιμετώπιση. Καθορίζονταν δύο ειδών ύψη. Αυτό που θα έχει το κτίριο στον δρόμο και το συνολικό. Άρα μπορούμε να πούμε πως με ένα τρόπο η έννοια του νοητού στερεού, που θα έρθει αργότερα, υπάρχει ήδη. Όσον αφορά τα μορφολογικά στοιχεία του κτιρίου: Σχετικά με την εξωτερική εμφάνιση των κτιρίων, διατυπώνονται ορισμένες διατάξεις, από τις οποίες σημαντικ ές είναι εκείνες που αναφέρονται στη Περιορισμένος ακ άλυπτος χώρος, σύμφωνα με τις διατάξεις αερισμού κ φωτισμού των χώρων στην πολυκατοικία του Κ. Δημητριάδη, Πλουτάρχου 24 κ Αλωπεκής, 1928(πηγή:Μαρμαράς,1991) Η περίπτωση των εσω τερικών αυλών στην πολυκατοικία του Κ. Μπίρ η, Μπουμπουλίνας, 1930 (πηγή Μαρμαράς,1991) 6 Συγκεκριμένα ορίστηκε ότι «εις εκάστην πόλιν καθορίζεται ειδικώς το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος των κτιρίων.το ύψος τούτο δια μεν τάς κεντρικάς εμπορικάς οδούς δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει τα 16,5/10 του πλάτους της οδού, δια τας λοιπάς,ήτοι τας συνοικίας των κατοικιών, τα 12/10 του πλάτους της οδού»., και παρακάτω «Το μέγιστον ύψος των οικοδομών εν ουδεμία περιπτώσει επ ιτρέπεται να υπερβαίνει, εις μεν τας πόλεις και τας κώμας τα 23 μ.» 7 Τα μεγέθη αυτά προέκυψαν με βάση υποθετικό παράδειγμα σε οικόπεδο εμβαδού 300τμ.(15μ.x20μ.) 8 Η αντίθεση αυτή υπάρχει και στο σημερινό, ισχύοντα οικοδομικό κανονισμό με τους ημιυπ αιθρ ίους, τα μπαλκόνια και την πιλοτή από την μια, περισσότερα τ.μ και μεγ άλες εκμεταλλεύσεις οικοπέδων από την άλλη. 5

6 δυνατότητα για κατασκευή κλειστών και ανοιχτών προεξοχών στις όψεις. Οι κλειστεί εξώστες, γνωστοί ως έρκερ, επιτράπηκαν σε δρόμους με πλάτος μεγαλύτερο των 7.5 μ. και μπορούσαν να προεξέχου ν έως 1,40μ. σε δρόμους πλάτους μεγαλύτερο των 15μ. Αντίστοιχα, οι ανοιχτοί εξώστ ες μπορούσαν να προεξέχουν μέχρι και 1.10 μ και να καταλάβουν, όχι όλο, α λλά έως τα ¾ του μήκους της πρόσοψης (Μαρμαράς,1991, σελ.57-59). Στις περισσότερες περιπτώσεις(76%) των πολυκ ατοικ ιών της περιόδου, ο χρηματοδότης ήταν και ο τελικός ιδιοκτήτης του κτιρίου και αποσκοπούσε κυρίως στη δημιουργία επένδυσης σε αστικό ακ ίνητο. Σημαντικό είναι πως η αντιπαροχή κάνει την εμφά νισή της στα χρό νια του μεσοπολέμου, καλύπτοντας το 7% της δραστηριότητας. Εμφανίζεται με την μορφή που την γνωρίζουμε σήμερα. Ο αρχικός οικοπεδούχος αποσκοπούσε στην δημιουργία στέγης, ενώ ο επιχειρηματίαςκατασκευαστής στην πώληση των υπόλοιπων διαμερισμάτων. Είχαμε επίσης τις περιπτώσεις όπου ένας κατασκευαστής χρηματοδοτούσε το κτίριο αποσκοπώντας μετέπειτα στην πώλησή του, αλλά και σύμπραξη πολλών μικροκεφαλαιούχων με σκοπό την αυτοστέγαση(16.4%) (Μαρμαράς,1991). Είναι χαρακτηριστικό λοιπόν, ότι οι πρώτες πολυκατοικίες χρηματοδοτούνται από τους ιδιοκτήτες των οικ οπέδων, εύπορους ντόπιους ή πρόσφυγες, γεγο νός που αντανακλά την υψηλή παιδεία και τις οικονομικές δυνατότητες των ιδιοκτητών αυτών. Πατριάρχου Ιωακείμ. Το έρκ ερ και το μπαλκόνι σε συγ κεκριμένα μεγέθη. Χρηματοδότηση της παραγωγήςιδιοκτήτες, σε ποιους απευθυνόταν Σχετικό με την παιδεία των ιδιοκτητών εί ναι το γεγο νός ότι οι πολυκατοικίες αυτής της περιόδου σχεδιάζονται ως επί το πλείστο ν από αρχιτέκτονες, οι οποίοι υποδέχτηκαν θετικά το ψηλό κτίριο. Μια ματιά στην αρθογραφία της εποχής αποδεικνύει αυτή την παρατήρηση. Ο Κυπριανός Μπίρης αντιμετώπιζε την πολυκατοικία σαν ιδανική λύση για το πρόβλημα της στέγασης του πληθυσμού, όπως και για την αισθητική της πόλης, με την προϋπόθεση η δόμηση να γι νόταν με έλεγχο του κράτους και με περιορισμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, δηλαδή της ασύδοτης κερδοσκοπίας. Ο Κώστας Κιτσίκης αναφερόμενος το 1919 στις πολυκατοικίες τις θεωρούσε ανα γκ αίο κακό των μεγα λουπόλεων και τόνιζε την ανάγκη για ολοκ ληρωμένη οικοδομική νομοθεσία, ικ ανή να ρυθμίσει το θέμα σωστά από την άποψη της αισθητικής και της υγιεινής. Αρ γότερα όμως, έμενε ικανοποιημένος έχοντας εξασφαλίσει μέσα στην ίδια πολυκ ατοικ ία και τα προνομιούχα διαμερίσματα για αυ τού ς που διέθεταν υψηλό εισόδημα. (Α.Δαμάλα, Μ.Ζάμπα, Ε.Κορομβλή, 1978) Ο ίδιος το 1940 λέει πως μπορεί οι πολυκατοικίες να εί ναι «από θέμα αρχιτεκτονικής μεν άχαρες, αλλά από απόψεως σκοπιμότητας επιβεβλημένες. 9 ( Δ.Φιλλιπίδης, 1978). Οι αρχιτέκτονες σχεδιάζουν με τον ενθουσιασμό που προκαλεί η ίδια η συγκυρία ενός νέου κτιρίου σε συνδυασμό με τις αρχές του Ο ρόλος των αρχιτεκτόνων 9 Πρόθεσή του άλλωστε ήταν να ενθαρρύνει τη διάδοση της πολυκατοικίας που ήδη κάλυπτε σε μεγάλο βαθμό τις επαγγελματικές ανάγκες των τότε αρχιτεκτόνων. (Δ.φιλλιπίδης, 1978). 6

7 μοντέρνου κινήματος, οι οποίες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για εφαρμογή. 10 Όσον αφορά τον παραγόμενο κτιριακό τύπο, έχουμε συμπαγή κτίρια με μορφολογικά στοιχεία τα έρκερ και το ρετιρέ. Στην όψη η συνερ γασία των έρκερ, των εξωστών και των ανοιγμάτων δημιουργούν ενδιαφέρουσες γεωμετρικές σχέσεις. Μέσα στα αναπόφευκτα πλαίσια της ομοιομορφίας και της επανάληψης στοιχείων οι αρχιτέκτονες με μικρές χειρονομίες δημιουργούσαν πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις. Σημαντικό είναι πως η τελική εικόνα της πόλης που προκύπτει έχει με αυτό τον τρόπο μεγάλη μορφολογική ποικιλία και μια ενδιαφέρουσα προοπτική. Σημαντικό, επίσης, είναι η αλλα γή της δομής του χώρου της εισόδου, η οποία γίνεται κοινόχρηστη 11 και αποτελεί αυτοτελή αρχιτεκτονικ ή ενότητα με ποιότητα στον σχεδιασμό της. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι η μεγάλη αναλογία των τετραγωνικών διαμερίσματος ανά μονάδα α νθρώπου. Αναλογία που καθορίζεται περίπου σε 30τ.μ. (το λιγότερο). 12 Από τη μια τα διαμερίσματα αυτά απευθύνονταν σε υψηλά εισοδήματα όμως από την ά λλη εί ναι ενδεικτική η αντίληψη που επικρατούσε ως προς το ελάχιστο. Γεγο νός που στην μεταπολεμική και στην σημερινή περίοδο έχει αλλάξει άρκετά. Έχει διατυπωθεί από αρκετούς, αρχιτέκ τονες αλλά και κατοίκους της πόλης, πως η πολυκατοικία που παράχθηκε αυτή την περίοδο ήταν ο καλύτερος τύπος τέτοιου κτιρίου σε όλες τις φάσεις της εξέλιξής του. Η καλή κατασκευή των κτιρίων, τα ποιοτικ ά υλικά που διέθεταν αλλά και η εισαγωγή σημαντικού τεχνολογικού εξοπλισμού άλλα ξε άρδην το επίπεδο κατοίκησης. 13 Ο ελεύθερος χώρος (εσωτερικές αυλές και ακάλυπτος) σε σχέση με τον χτισμένο, στην κλίμακα του οικοπέδου, φυσικά δεν ήταν ικανοποιητικός σε έκταση, είχε όμως παραλλαγές και ποικιλία. Όμως το σχετικ ά ανεκτό ύψος των κτιρίων, σε συνδυασμό με την αίσθηση του άπλετου άχτιστου χώρου που υπήρχε στην πόλη, μπορεί ίσως να δικαιολογήσει την οικοδόμηση με αυτούς τους όρους. Τελικά, σε όλη την διάρκεια της περιόδου, η πολυκατοικία δεν μπόρεσε να ελέγξει την εξάπλωση της Αθήνας που γι νόταν με τη συνεχή προσθήκη νέων συνοικιών στις παρυφές της(συνοικισμοί αυ θαιρέτων), αφού η τιμή των διαμερισμάτων ήταν απλησίαστη για την πλειοψηφία των προσφύγων, των ερ γατώ ν και των μικροαστών της πόλης. (Α.Δαμάλα,Μ.Ζάμπα,Ε.Κορομβλή,1978). Παραγόμενος κτιριακός τύπος Διαφ ήμιση του νέου τρόπου ζωής στα Τεχνικά Χρονικά, 31/1933(πηγή:Τουρνικίωτης) Τομές στι ς εισόδους: Πλουτάρχου και Υχηλάντου Στουρνάρη και Ζαϊμη, Αραχώβης 10 Το γενικότερο κλίμα της εποχής ήταν ευνοϊκό λόγω του πρόσφατου 4 ου C.I.A.M και του προγράμματος για την ανέγερση σχολικών κτιρίων, όπου οι αρχιτέκτονες είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο και την ευκαιρία να εκφράσουν το πνεύμα της εποχής. 11 Στις πρώτες διώροφες και τριώροφες κατοικ ίες του τέλους του19ου αιώνα, δεν υπήρχε η έννοια της κεντρικής εισόδου. Κάθε διαμέρισμα διέθετε την ατομική του, ανεξάρτητη είσοδο.(σπίτ ια του 30, σελ.43) 12 Από μετρήσεις σε κατόψεις της εποχής που παραθέτει ο Μαρμαράς το Βέβαια πάντα σε σύγκριση με την κακή ποιότητα του αποθέματος κτιρ ίων και κατο ικ ιών, που υπήρχαν εκείνη την εποχή. 7

8 Ομάδα πολυκατοικιών, στο Κολωνάκι(Λυκαβηττού και Σόλωνος) Εναλλαγή στοιχείων και μορφολογική ποικιλία στο ανάπτυγμα του δρόμου Τρεις πολυκατοικίες Ομήρου 50 έως 54(πηγή:Χατζηδημητρίου Τζέλη) Λεπτομέρεια όψης με σειρά από κυκλικούς φεγγίτες στο πλάτος του έρκερ, Λυκαηηττού 1, 1938(πηγή: Χατζηδημητρίου Τζέλη) Εναλλαγή κλειστών και αν οιχ τών προεξοχών και στην Σκουφά Ευρυχωρία στις ει σόδους, σταδιακ ή μετάβαση από την πόρτα έως το κλιμακοστάσιο Ηρακλείτου 6, 1937 Ασκληπιού Θεμι στοκλέους54, 1937 (πηγή: Μοίρας Νίκος) Λεπτομέρεια εισόδου, Σίνα 42,(πηγή: Χατζηδημητρίου Τζέλη) Η λογική των εσωτερικών αυλών στον Γ.Ο.Κ του 29, Μπλέ πολυκατοικία, 1933(πηγή: Μαρμαράς, 1991) 8

9 Πολυκατοικία, Ναυαρίνου- Μαυρομιχάλη, Β. Δούρας,1936 Πλουτάρχου και Υψηλάντου, 1933, Κ. Κυριακίδης και οι αν τίστοιχ ες κατόψεις(πηγή: Ν. Χολέβας) Μασσαλίας-Σκουφά 62 Μαυρομιχάλη και Ερεσσού Σόλωνος και Εμμ. Μπενάκη, Μεταξάς1934 Λεπτομέρεια έρκ ερ και χτιστής πέργολας στο ρετιρ έ. Λεπτομέρεια 9

10 Β. Μεταπολεμική περίοδος έως το 1985 Η περίοδος της ανασυγκρότησης, στην Ε λλάδα, μετατίθεται χρονικά σε σχέση με τις Δυ τικό-ευρωπαϊκ ές χώρες λόγω του εμφυλίου πολέμου. Ουσιαστικ ά χωρίς διαθέσιμα κεφάλαια, με πλήθος κατεστραμμένων κτιρίων και με εκ νέου μεγάλη, εσωτερική αυτή τη φορά, μετανάστευση, δημιουργείται και πάλι έντονο στεγαστικό πρόβλημα (Βαίου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου,2000). Έτσι, η πο λυκατοικία, το σύμβολο του εκσυγχρονισμού για την μεσοπολεμική Ελλάδα, γίνεται τώρα μια επιτακτική αναγκαιότητα. Αντίθετα με τους προβαλλόμενους στόχους και πολιτικές για τη βιομηχανική ανάπτυξη, το ζήτημα της οικοδόμησης κατοικιών συναρτάται με το ζήτημα της ανάπτυξης της Ελληνικής οικονομίας γενικότερα. Η οικοδομή αναδείχθηκε σε προνομιακό χώρο διοχέτευσης των αποταμιεύσεων αλλά και πεδίο επιχειρηματικής δραστηριότητας των μικροαστικών στρωμάτων 14 ( Βαίου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου,2000). Είναι η περίοδος που η πολυκ ατοικ ία εξαπλώνεται παντού, όχι μόνο σα ν μοντέλο κ ατοικ ίας αλλά και σαν πρότυπο οργάνωσης του χώρου και που στην καθ ύψος ανάπτυξη της, αποτυπώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του πληθυσμού..(φωτ ίου, 1996) Κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες Αν και συνεχώς εκ πονούνται πο λεοδομικά σχέδια με την συμμετοχή πολεοδόμων-αρχιτεκ τόνων και ψηφίζονται νομοσχέδια, η εφαρμογή τους, σπάνια έτυχε ολοκληρωμένης υλοποίησης. Χαρακτηριστικό είναι πως σε ακαδημαϊκό επίπεδο, η λογική των πολεοδομικών σχεδίων βρίσκ εται σε σύμπνοια με την αντίστοιχη, σύγχρονη Ευρωπαϊκή, αλλά πάντα σε απ όσταση με την λο γικ ή κατά την οποία ασκούνταν η πολεοδομία στην Ελλάδα. 15 Στην πράξη η παραγωγή του αστικού χώ ρου κινήθηκε έξω από τα πλαίσια αυ τά και περισσότερο με λογικές συγκυρίας. (Βαίου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου,2000) Το γεγο νός αυτό φανερώνει μια αδυναμία ορισμού, ελέγχου και καθοδήγησης των μηχανισμών που παράγουν το αστικό τοπίο στο σύνολό τους. Σε αυτά τα πλαίσια, έρχεται ο νέος Γ.Ο.Κ το 1955, να τροποποιήσει αυτόν του 29. Γενικά οι σημαντικότερες ρυθμίσεις και επιπτώσεις είναι: - Η εισαγωγή του συντελεστή κάλυψης ο οποίος καθορίζεται στο 70% του οικοπέδου. Κρατική πολιτικήνομοθεσία Πολυκατοικία του Σ. Καλλιγά στην Νεοφύτου Δούκα 10,1960. Ο ακάλυπτος είν αι στο 70% του οικοπέδου και οι ακάλυπτο ι έχουν μικρύν ει. 14 Γιατί σε σχέση με την βιομηχανία και το χρημ ατιστήρ ιο, είναι ένας τομέας όπου δεν υπάρχουν οργανωμένα συμφέροντα κατεστημένων ομίλων και δεν απαιτεί ειδ ικές γνώσεις. (Βαίου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου, 2000 ) 15 Εξαιρετικοί πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες, αντιμετώπιζαν το πρόβλημα της παραγωγής του χτισμένου περιβάλλοντος, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι αυτά που έλεγαν, ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν από τον κρατικό μηχανισμό, λόγω της συγ κυριακής λογικής με την οποία, ανέκαθεν, ενεργ ούσε. 10

11 - Η εμφάνιση πο λυάριθμων ρετιρέ με μόνο περιορισμό την υποχώρησή τους κατά 2.5μ. από τον προκείμενο όροφο. - Η κατάργηση από το σώμα του κτιρίου των εσωτερικών αυλών και χρήσιμων διατάξεων θέας και εξαερισμού και η μείωση του φωταγωγού, ο οποίος αποκ τά τις γνωστές ελάχιστες διαστάσεις 1,20x1,20μ. που τον καθιστούν τρύπα. (Φωτίου, 2004). - Τα ύψη καθορίζονται και διαφοροποιούνται και πάλι με βάση τομείς στους οποίους είναι διαιρεμένη η πόλη και τα μέγιστα νούμερα εμφανίζο νται αυξημένα. Με το διάταγμα του έχουν ήδη αυξηθεί κατά 5% τα ύψη όλων των οικοδομικών μετώπων. Η αλλαγή αυτή έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση κατά ένα όροφο του μετώπου του κτιρίου και κατά συνέπεια την αύξηση της συνολικής εκμετάλλευσης των οικοπέδων.(σακελλαρόλουλος,2003). - Τέλος το νομοθέτημα αυτό αποδεσμεύει το κτίριο από την οικοδομική γραμμή, ρύθμιση η οποία στην πράξη δεν εφαρμόστηκε. (Σακελλαρόλουλος,2003) Το νέος νόμος προβλέπει αύξηση των συντελεστώ ν δόμησης κατά 20 έως 40% ανάλογα με τον ισχύοντα συ ντελεστή, με σκοπό την απόκτηση καλύτερου φωτισμού, αερισμού και ηλιασμού του κτιρίου όπως χαρακτηριστικά αναφερόταν. Βέβαια η αντίφαση είναι προφανής, αφού το κύριο αίτιο έλλειψης ηλιασμού και αερισμού, είναι οι υψηλοί συντελεστές που δημιουργούν μεγά λους όγκους.(φυσικά, χωρίς να μεταβάλλεται το πλάτος των δρόμων) (Σαρρηγιάνης Γ, 1978) Η τυπολογ ία του ρετιρέ στον Γ.Ο.Κ του 55 Όπως προαναφέρθηκε, η ανοικοδόμηση της χώρας δεν στηρίχθηκε σε άμεσες κρατικές πρωτοβουλίες αντίστοιχες των Ευρωπαϊκών κρατών. Έτσι ο ρό λος του κράτος περιορίστηκ ε στην ισχυρή υποστήριξη της ιδιωτικής οικοδόμησης,(ουσιαστικά αντιπαροχής) η οποία εκ φράστηκ ε με μια σειρά από μέτρα. Τα σημαντικότερα είναι: - Η συνεχιζόμενη ανοχή στην κατάτμηση και μεταπώληση της περιαστικής γης από τους οικοπεδούχους. - Η συνεχής ένταξη των αυθαιρέτων, σε μια προσπάθεια να αμβλυνθούν οι έντονες κοινωνικές ανισότητες και να υπάρξει κοινωνική ενσωμάτωση. - Απα λλα γή του συστήματος της αντιπαροχής από σημαντικές φορολογικές επιβαρύνσεις Μέτρα για υψηλή φορολόγηση των μεταβιβάσεων ακινήτων, αποθαρρύνοντας έτσι τις αγοραπωλησίες μεταχειρισμένων κατοικ ιών. 19 Κρατική πολιτικήοικονομία 16 Ν.Δ 13.7/ Νόμος της χούντας-όροφος του Παττακού. Χαρακτηριστικό είναι πώς οι κάτοικοι του Ψυχικού δεν τον χρησιμοποίησαν. 18 Οι εργολάβοι δεν υποχρεώνονταν να συνεισφέρουν στην κατασκευή των υποδομών της περιοχής στην οποία έχτιζαν. 19 Οι ενοικιαστές φορολογούνται για τις στεγαστικές τους δαπάνες. Γενικά, λόγω έλλειψης, τα ενοίκια των νέων μισθ ώσεων διαμορφώνονται σε πολύ υψηλά επίπεδα κα ι η διαφορά τους από τα ενοικιοστασιακά γίνεται τόσο μεγάλη που συμφέρει τους ιδιοκτήτες να διώξουν τους παλαιούς ενοικιαστές, πληρώνοντας πολύ ακριβές αποζημιώσεις και να χτίσουν ένα νέο κτίριο προς εκμετάλλευση. Άρα στρέφον ταν προς την αντιπαροχή. (Βαίου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου, 2000) 11

12 Έτσι, εί ναι περισσότερο συμφέρουσα η ιδιοκατοίκηση η οποία λειτουργεί προς όφελος της αντιπαροχής. -Οι νέες κατασκευές δεν υπόκεινται σε κανένα έλεγχο ποιότητας και κατά συνέπεια οι εργολάβοι-κατασκευαστές μπορούν να συμπιέζουν το κόστος παραγωγής του κτιρίου (Σακελλαρόπουλος,2003). Η οικοδομική δραστηριότητα περνά στα χέρια των ερ γολάβων, οι οποίοι χτίζουν με το σύστημα της αντιπαροχής. Μικροί σε οικονομικές δυνατότητες, δραστηριοποιούνται στην κλίμακα της συνοικίας. Διευκολύνονται από τις μικρές ιδιοκτησίες οι οποίες επικρατούν ως μέτρο οικοδομήσιμου κτιρίου. Οι συ νενώσεις οικοπέδων ακόμα και με την λογική της αντιπαροχής, δεν ευ νοούνται, και λό γω πολύπλοκων ιδιοκτησιακών καταστάσεων. Ο οικονομικός χαρακτήρας της αντιπαροχής -ανεξάρτητα από τη νομική μορφή της σχέσης- προσδιορίζεται από το ότι με την συμφωνία μεταξύ οικοπεδούχου και εργολάβου εγκαθίσταται μια σχέση ανταλλαγής. Μέσα από αυτή τη σχέση τα δικαιώματα εκ μετάλλευσης του εδάφους εκχωρούνται στον επιχειρηματία έναντι μιας μελλοντικής πληρωμής με κατασκευασμένο χώρο, με σκοπό την ανέγερ ση της οικοδομής και εν συνεχεία την πώληση του προϊόντος που του αναλογεί(παπαμίχος,1999). Η σχέση αυτή προσφέρει τελικά στον οικοπεδούχο ένα πιο σύγχρο νο προϊόν, επαρκές και για οικονομική εκμετάλλευση(εκτός από ιδιοκ ατοίκ ηση), χωρίς κανένα κόπο, χωρίς διάθεση χρημάτων και ως μοναδική απώλεια την πλήρη κυριότητα του οικοπέδου. Αντίστοιχα ο αντιπαροχέας παίρνει το ρίσκο της όλης οικονομικής διαδικασίας, μειώνοντας αισθητά το απαραίτητο αρχικό κεφάλαιο, το οποίο αποδείχτηκ ε εκ των υστέρων μικρό. 20 Η πόλη συνεχίζει να αναπτύσσεται συσωρευτικά από πολλές, μικρής κλίμακας ανοικοδομήσεις. Από πολιτική άποψη τονίζεται πως, παρόλο των αναποτελεσματικών τρόπων ρύθμισης του χώρου, το όλο σύστημα γης και οικοδομής που αναπτύχθηκε, είχε λειτουργικότητα κοινωνική, οικονομική και πολιτική. Μοιραία γύρω από αυτό έχουν δομηθεί παραγωγικές δομές, κοινωνικές σχέσεις, συμφέροντα και αντιλήψεις. Αναμφισβήτητα, έχει συνδεθεί με διαδικασίες που συνέβαλα ν θετικά στην κοινωνική ενσωμάτωση και τη συνοχή της κοινωνίας σε μια περίοδο πολιτικά κρίσιμη και με έντονους ρυθμούς κοινωνικών διαφοροποιήσεων. Έτσι, παρά τη διάχυτη και συχνά έντονη δυσφορία για την λειτουργία και την εικόνα της Ελλη νικής πόλης (για τις αυθαίρετες εκτάσεις, την υπερεκμετάλλευση και τις καταστροφές στο περιβάλλο ν κ.α) η λειτουργία αυτού του συστήματος οικοδόμησης ανταποκρίνεται σε μία ευρύτατη κοινωνική συναίνεση η οποία αποσκοπούσε στην αυτοσυντήρησή του και ταυτόχρονα στην δικαιολόγηση των πάμπο λων παρατυπιών (Μαντουβάλου-Μπαλλά,2004). Στην πο λυκ ατοικ ία της αντιπαροχής οι αρχιτέκτονες αποκτούν δευτερεύοντα ρόλο. Ο ρόλος τους περιορίζεται στη διαμόρφωση της Κυρίαρχος τρόπος παραγωγής- Αντιπαροχή Μορφή διαφήμισης, σε τοίχο κατοικίας που περιμένει να γίνει πολύ-κατοικία., Ακαδημία Πλάτωνος Ο ρόλος των αρχιτεκτόνων 20 Αυτό γιατί, λόγω της μεγάλης ζήτησης, πουλούσαν από τα σχέδια ή κατά την διάρκεια της κατασκευής. Άρα ουσιαστικά λιγόστευαν και το αρχικό κεφάλαιο και το ρίσκο. 12

13 πρόσοψης και της εισόδου με πολύ καθορισμένα όρια ή ακόμα στο να βάλουν την υπο γραφή τους για να εκδοθεί η άδεια(αναστασία Ε. Τζάκου, 1978). Βεβαίως και οι καλοί αρχιτέκτονες συνεχίζουν να σχεδιάζουν και να χτίζουν κτίρια πολυκατοικιών. Και σε αυτή την περίοδο παρήχθηκ αν αποτελέσματα εξίσου καλά με αυτά του μεσοπολέμου. Φυσικά με βάση τα νέα δεδομένα, όσον αφορά τις νομοθετικ ές διατάξεις, τις τάσεις της εποχής και τους νέους αρχιτεκ τονικούς προβληματισμούς που είχαν τεθεί. Ο Βαλσαμάκης αρχικά και ο Ζενέτος στην συνέχεια κατάφεραν να οργανώσουν την όψη του κτιρίου. Ενοποιώντας ουσιαστικά τους εξώστ ες, δημιούργησαν την διπλή όψη, ελέγχοντας ταυτόχρονα την εικόνα του κτιρίου και κατά συνέπεια της πόλης. Όμως τα κτίρια αυτά ήταν σαφέστατα ελάχιστα σε σχέση με τον όγκο της οικοδομικής δραστηριότητας, και επομένως δεν συ νέβαλαν στην διαμόρφωση της εικόνας της πόλης με την παρουσία τους,παρά μόνο λειτουργώντας ως μορφολογικά, και πάλι, πρότυπα στους εργολάβους. 21 Ν. Βαλσαμάκης, πολυκατοικία στη Σεμιτέλου 5,1951 Τ. Ζενέτος, πολυκατοικία στην Αμαλίας- Δαιδάλου,1959 Αφού η πολυκ ατοικία παράγεται μαζικά, αναμενόμενη ήταν και η προσπάθεια στοιχειώδους συστηματοποίησής της παραγωγής της, από τους εργολάβους. Μια διάσταση του φαινομένου αυτού, είναι η κωδικοποίηση αναγκών και η κατηγοριοποίηση σε επίπεδο ορολογίας. Το δυάρι, το τριάρι κ.ο.κ αποτελούν τους όρους επικοινωνίας των κατασκευαστών με το κοινό. Άλλη μια διάσταση είναι η τυποποίηση του ορόφου. Ο τυπικό ς όροφος υπαγορεύτηκε από τα μικρά οικόπεδα, από την ταχύτητα κατασκευής, αλλά και την σχεδιαστική ευκολία, λό γω επανάληψης. Σε μορφολογικό επίπεδο καταργούνται τα συνεχή κουφώματα και οι μεγάλες οριζόντιες διαιρέσεις που χαρακτήριζαν τις όψεις των μοντέρνων πο λυκ ατοικ ιών του μεσοπολέμου. Τα ανοίγματα των κουφωμάτων αποτελούν τρύπες στην επιφάνεια του αρτιφισιέλ, που μερικές φορές διαιρείται με κάναβο αρμών(αναστασία Ε. Τζάκου,1978). Τα κλιμακοστάσια και οι κοινόχρηστοι χώροι γενικά μικραίνουν και χάνουν την αίγλη τους. Οι εξώστες έχουν συνήθως 1μ. πλάτος και Κτιριακός τύπος 21 Για παράδειγμα αυτή η ενοποίηση εξωστών χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα, κυρίως προς το τέλος της δεκαετίας του 80, σε μια προσπάθεια να αναιρεθεί η μονοτονία της όψης. 13

14 καταλαμβάνουν όλο το μήκος της όψης. 22 Σε πο λλές περιπτώσεις ο χώρος του εξώστη δεν χρησιμοποιείται λόγω του μικρού του πλάτους και του ημιδιωτικού χαρακτήρα που έχει, αναφερόμενος σε δύο ή συχνά περισσότερες ιδιοκτησίες. Συνεπώς γεμίζει με πράγματα αποκτώντας κυρίως αποθηκευτικό ρόλο. Η τελικ ή προοπτική εικόνα ενός δρόμου, χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια και από έλλειψη οποιασδήποτε ενα λλαγής που θα τραβούσε το μάτι του περιπατητή. Ταυτόχρονα όμως, η πόλη έχει αποκτήσει έναν ρυθμό, που της δίνει η αποτύπωση της μικροδιοκτησίας στο ανάπτυγμα των οικοδομικών τετραγώνων. Παράλληλα, στο εσωτερικό, εντεί νεται το φαινόμενο του ασυνεχούς και διασπασμένου χώρου. Κατά κ ανόνα όλες οι ιδιοκτησίες αποτυπώνονται στον χώρο με την κατασκευή μαντρότοιχου στα όρια των ιδιοκτησιών, διαλύοντας οποιαδήποτε επαφή. Κατακερματισμένο και απροσπέλαστο το εσωτερικό των τετραγώνων όχι μόνο παραμένει ανενεργό, αλλά δεν μπορεί ούτε καν να φυτευτεί. Γεγο νός που από μόνο του θα διαφοροποιούσε παρασάγγας την ποιότητα των διαμερισμάτων αλλά και το μικροκλίμα της πόλης συνολικά.. Έτ σι ελάχιστα εί ναι τα παραδείγματα μεγάλης κλίμακας που κατασκευάστηκαν σε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο. Ένα από αυτά ήταν το συγκρότημα κατοικιών Χαρά που έδωσε ένα παράδειγμα μεγά λης ενιαίας εσωτερικ ής αυλής. 23. Το πείραμα όμως των πολυκατοικιών αυτού του είδους δεν ευδοκίμησε τότε, γιατί δεν μπόρεσε να ανταπεξέλθει στον συ να γωνισμό της μικρής εμπορικότερης πολυκατοικίας(αναστασία Ε. Τζάκου, 1978). Ανοίγματα και κάναβος στον σοβά Πολυκατοικίες μετά το 68 στο Μαρούσι Συγκρότημα Χαρά, Πατησίων 337 Κάτοψη του συγκροτήματος Γ.Ο.Κ του 73 Ο Γ.Ο.Κ του 73 σε γενικές γραμμές επαναλαμβάνει τον προηγούμενο. Ο κτιριακός τύπος της πολυκατοικίας συνεχίζει να παράγεται σχεδόν με τους ίδιους όρους, όσον αφορά το συνεχές σύστημα. Το ενδιαφέρον που έχει είναι ότι εισάγει νόμους που ουσιαστικά δημιουργούν το πλαίσιο για την εμφάνιση των πύργων κ ατοικ ιών, οι οποίοι εμφανίζονται εκτός του παραδοσιακού κέντρου της πόλης, και δομούν ένα τελείως διαφορετικό μοντέλο στον χώρο.(φωτίου,2004). Τομπάζης, πύργ ος κατοικ ιών Δίφ ρος, Χαλάνδρι, Η δυνατότητα αυτή δινόταν από τον Γ.Ο.Κ, με μόνο περιορισμό, την απόσταση 0.5μ. που έπρεπε να αφήνεται από την όμορη πολυκατοικία. 23 Κατασκευάστηκε από την εργοληπτική εταιρία «Νέστωρ» το 1955, με αρχιτέκτονες τους Ι. Παπαηλιόπουλο και Α. Σπανό. 14

15 Η μορφολογία της μεταπολεμικής πολυκατοικίας Συνεχείς εξώστες σε όλο το μήκος της όψης και συμμετρ ικά ανοίγματα Εικόνα από έναν συνηθισμένο ακάλυπτο χώρο. 15

16 Γ. Περίοδος από το 85 έως το 1996, μια διαδικασία μετάβασης: παγκόσμιες ανακατατάξεις και νέες δομές κεφαλαίων και επιχειρήσεων. Η Αθήνα έχει πλέον χτιστεί αρκετά. Στο κέντρο και στα προάστια, σε συνεχές αλλά και πανταχόθεν, ελεύθερο σύστημα, έχουν κατασκευαστεί πλήθος πολυκ ατοικ ιών. Κριτικές αποτιμήσεις για την ποιότητα, της μέχρι τότε αστικοποίησης είχαν διατυπωθεί και τα προβλήματα είχαν επισημανθεί. Ο συγκεκριμένος τύπος κτιρίου έχει πλέον εδραιωθεί ως το κατεξοχήν κτίριο κατοικίας στην συνείδηση του οποιουδήποτε. Όχι όμως ως μια καλή συνθήκη κατοίκησης. Το χτισμένο περιβάλλο ν έχει επιβαρυνθεί. Το φυσικό τοπίο, στοιχείο ιδιαίτερης σημασίας για το λεκ ανοπέδιο, αντικαταστάθηκε ταχύτατα από ένα τεράστιο στρώμα χτισμένου όγκου πολυκατοικιών. Κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα Πάνω: πανοραμική όψη κεντρικ ών περιοχ ών Αριστερά: άποψ η του λεκανοπεδίου από τον Yμηττό Είναι η στιγμή που δημιουργούνται και αποτυπώνονται σε επιστημονικές συναντήσεις και σε νομοθεσίες, σε παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό επίπεδο, οι αντιλήψεις για την προστασία του περιβάλλοντος, αρχές για την βιώσιμη ή αειφόρο ανάπτυξη και την προστασία της κτισμένης κληρονομιάς. 24 Σε αυτή την περίοδο υπάρχει μια άνοδος του βιοτικ ού επιπέδου των μεσοστρωμάτων του πληθυσμού, με ταυτόχρονη μετακίνηση ενός μέρους του στα προάστια. Παράλληλα διαμορφώνεται από τις τράπεζες η λο γική του δανείου ως ένα δημοφιλές και προσιτό σε πο λύ κόσμο τραπεζικό προϊόν. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με ρυθμίσεις που απαλλάσσουν από φόρο μεταβίβασης, τους αγοραστές πρώτης κ ατοικ ίας, αυξάνει την ζήτηση γενικά και ωθεί σε μεγαλύτερη εμπορευματοποίηση της πολυκατοικίας. Σε αυτό το πλαίσιο οι 24 Η έννοια της βιωσιμότητας εισάγεται το 1987, από την Διεθνή Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη του Ο.Η.Ε. Βρίσκεται στο επίκεντρο του προβληματισμού στις παγκόσμιες συναντήσεις του Ρίο(1992) και της Κωνστ αντινούπολης (Habitat II, 1996). Όμως, όσο και αν εν δυνάμει οι προβληματισμοί αυτοί είναι σημαντικοί, τα αποτελέσματά τους είναι στην αντιμετώπιση του του συνολικού περιβαλλοντικού προβλήματος είναι προς το παρόν αμελητέα.(μαντουβάλου, 2000) 16

17 οικονομικοί όροι επιβάλλου ν συνο λικότερες πιέσεις για την αύξηση εκμετάλλευσης του αστικ ού χώρου. 25 Στην Ελλη νική κοινωνία ο ρόλος του life style, εδραιώνεται. Σε αυτές τις δύο τελευταίες δεκαετίες του αιώνα διαφοροποιείται η κ αταναλωτική κοινωνία και διαμορφώνεται όπως την γνωρίζουμε σήμερα. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού έρχεται σε επαφή με προτάσεις και ιδέες διακόσμησης και εξοπλισμού της κατοικίας. Αυτή η κατάσταση επηρεάζει την εξωτερική εμφάνιση του κτιρίου αλλά πο λύ περισσότερο το εσωτερικό. Αυτό έχει μεγάλη σημασία γιατί σε ατομικό επίπεδο, το ενδιαφέρον εστιάζεται στο μέσα. 26 Η αντίληψη αυτή έχει σαν συνέπεια την πλήρη απαξίωση των υπόλοιπων στοιχείων του κτιρίου, από την κλίμακά του έως την ποιότητα της εξωτερικής του εμφάνισης. Όσον αφορά το μέγεθος των διαμερισμάτων, παρατηρείται μια αύξηση στα τετρα γωνικ ά αναλο γικ ά με τα άτομα του διαμερίσματος, σε σχέση με την αμέσως μεταπο λεμική περίοδο. Τα μικρά διαμερίσματα(γκ αρσονιέρα, δυάρι) λιγοστεύου ν και κυριαρχούν μεγα λύτερα, με τρία(3) ή τέσσερα(4) δωμάτια, μεγέθους 105 και 120 τ.μ. αντίστοιχα. 27 Η κατάσταση αυτή ίσχυσε μέχρι περίπου το τέλος της δεκαετίας του 90 όπου ξαναεμφανίστηκαν μικρότερα διαμερίσματα για ίδιου τύπου οικογένειες, λόγω οικονομικών συνθηκών. Μια από τις πολλές εσωτερικ ές διαμορφώσεις που φτάνει καθημερινά σε κάθε σπίτι. Ο Γ.Ο.Κ του 85 (αναθεωρημένος) αποτελεί το πλαίσιο προσαρμογής των οικοδομικών μελετών μέχρι σήμερα. - Εισάγει την έννοια του νοητού στερεού, διαφοροποιώντας την μέχρι τότε λο γική του σχεδιασμού, δίνοντας στον σχεδιαστή μεγα λύτερη, φαινομενικά, ελευθερία επι λογών, γεγο νός που συνεπάγεται και μικρότε ρη άμεση εμπλοκή του στον καθορισμό της εικόνας της πόλης Το μέγιστο ύψος του στερεού καθορίζεται με βάση τον Σ.Δ που ισχύει για κάθε περιοχή. - Πριμοδοτεί συγκεκριμένους χώρους. Την πιλοτή, μια κοινόχρηστη αίθουσα καθώς και το σημαντικό ποσοστό του 40% επί της δομήσιμης επιφάνειας, για κατασκευή ημιυπαιθρίων χώρων και εξωστ ών (20% και 20%, αντίστοιχα). Με την πριμοδότηση των χώρων Γ.Ο.Κ Είναι γνωστή η διαχρονικά μεγάλη πίεση που ασκείται από τους συνοικιακούς κατασκευαστές, αλλά και από την πλειοψηφία των ιδιοκτητών-πολιτών, για την μέγιστη εκμετάλλευση του χώρου. Είναι όμως, επίσης, γνωστό πως σε άλλες περιοχές που ο σ. δόμησης είναι χαμηλότερος,οι κατασκευαστές δεν ζημιώνονται από την επένδυσή τους, απλώς κερδίζουν λιγότερο. 26 Βλ. Richard Scoffie Η πόλη χωρίς το έξω. 27 Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τα μεγέθη. Η αναφορά γίνεται με βάση συζητήσεις με κατασκευαστές και προσωπική εμπειρ ία, για αυτό και ελέγχεται. 28 Οι προηγούμενοι Γ.Ο.Κ και κυρίως αυτός του 29 με τα έρκερ και τις γενικότερες ρυθμίσεις που είχαν αντίκτυπο στην μορφολογία του κτιρίου, έπαιρνε θέση για την εικόνα της πόλης. Ως έναν βαθμό προκαθόριζε την εξωτερική εμφάνιση των κτιρίων, γεγονός που δεν συμβαίνει σε επίπεδο διατάξεων στον Γ.Ο.Κ του

18 αυτών είχαμε έμμεση προσαύξηση του συντελεστή δόμησης αφού οι χώροι αυτοί δεν προσμετρώνται στην συνο λική δόμηση Εισάγει την έννοια του ενεργού-ενοποιημένου οικοδομικού τετραγώνου, ως απάντηση στον κατακερματισμό του. Δυστυχώς όμως, δεν εφαρμόστηκε παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις. 30 Γενικά όμως δεν προ νοεί για ζητήματα κλίμακας, τα οποία δημιουργούν στην συ νέχεια περιβαλλο ντικά προβλήματα. Οι απαιτήσεις για βιοκλιματικό σχεδιασμό δεν λογίζο νται και δεν ενθαρρύνο νται καθόλου. Σημαντικό είναι να τονιστεί η αναμφισβήτητη βελτίωση των στατικ ών και μηχανολογικών (θερμομόνωση, ανελκυστήρα, πυρασφάλεια, αντισεισμική επάρκεια) μελετών και γε νικ ά όλων των μελετών που απαιτούνται για να εκδοθεί η άδεια. Φυσικά αυξάνοντας το κόστος της μελέτης και της κατασκευής. Το κτίριο σύμφωνα με τον Γ.Ο.Κ τoυ 85 μπορεί να τοποθετηθεί με μεγαλύτερη ελευθερία στο οικόπεδο. Το περίγραμμα της οικοδομής, πρέπει πάντα να εί ναι μέσα στα όρια του νοητού στερεού, δίχως να εί ναι απαραίτητο να εφάπτ εται στην οικοδομική γραμμή. Το νοητό στερεό προκύπτει από τις παρακ άτω σχέσεις: - Το μέγιστο ύψος στην οικοδομική γραμμή ορίζεται από το γι νόμενο 1,5 επί το εκ άστοτε πλάτος του δρόμου. - Οι υπόλοιπες τρεις πλευρές, στην περίπτωση που το κτίριο δεν κ ολλάει στο όρια του οικοπέδου, καθορίζονται από την σχέση Δ= 3+0.1x Ύψος. 31 Ορισμός του νοητού στερεού Το κτίριο της πολυκατοικίας συνεχίζει να παρά γεται, εξίσου συστηματικά, με τη μέθοδο της αντιπαροχής. Με παραδοσιακά μέσα, χωρίς προκατασκευή ή χρήση εξελιγμένων τεχνικών. Ενδιαφέρον έχουν οι έξυπνες προσαρμογές, στη ν λογική της πατέντας, οι οποίες συχνά επινοούνται προς επί λυση των κατασκευαστικών δυσκολιών που γε ννά η προσαρμογή μεγά λων όγκων σε μικρά οικόπεδα. (εκσκαφές, συγκράτηση των όμορων κτιρίων, πώς να δουλέψει η μπετονιέρα σε στενά οικόπεδα; κακοτεχνίες που προκύπτουν, έντεχνη προσαρμογή των παρανομιώ ν κ.α). Μόνη ίσως διαφορά αποτελεί, το μεγα λύτερο ποσοστό αντιπαροχής που δίνεται στον οικοπεδούχο. Ο ρόλος του τελευταίου αποκτά λίγο μεγαλύτερη ισχύ. Βέβαια η συνδιαμόρφωση του κτιρίου στην οποία λαμβάνει μέρος είναι πάντα σε προκαθορισμένα Η διαδικασία παραγωγής-ο ρόλος των ιδιοκτητών των οικοπέδων 29 Συνέβη με τον νέο Γ.Ο.Κ, ακριβώς το αντίθετο από αυτό που αναμενόταν, δηλαδή να κατορθωθεί, έστω και έμμεσα και μέσα από ορισμένες διατάξεις του, η μείωση του Σ.Δ. τουλάχιστον στους τομείς των πόλεων που είναι απαράδεκτα υψηλός. (Αραβαντινός 1997, 172) 30 Ενεργοποιείται εφόσον το 60% των κατοίκων του τετραγώνου συναποφασίσουν για ενοποίηση του εσωτερικού. 31 Η κλίση προκύπτει από τη γραμμή που ενώνει την απέναντι οικοδομική γραμμή με το πέρας της κατακόρυφου που προκύπτει στη οικοδομική γραμμή του οικοπέδου.(η κλίση αυτή είναι περίπου 46 μοίρες)(σκ ίτσο). Το συνολικό ύψος του στερεού καθορίζεται σε συνάρτηση με τον σ.δ που έχει οριστεί για την κάθε περιοχή. Ο σ. κάλυψης παραμένει στο 70% του συνόλου του οικοπέδου.(γ.ο.κ 85) 18

19 πλαίσια(τι δίνει το οικόπεδο). Παρόλα αυτά, η διαμόρφωση του τυπικού ορόφου γίνεται συχνά με βάση τις δικές του ανάγκες. Συνεπώς έχει μερίδιο και όσον αφορά τον σχεδιασμό του κτιρίου αλλά και για την συναί νεσή του στην παράνομη αύξηση του χώρου(μέσω του κλεισίματος των ημιυπαιθρίων). Στην συνέχεια θα εξεταστεί ο κτιριακός τύπος που παράγεται σε επιμέρους ζητήματα όπως: - ο τρόπος που τοποθετείται το κτίριο στο οικόπεδο - η σχέση του με την πόλη στο επίπεδο του εδάφους. - το κυρίως σώμα- οργά νωση της κάτοψης. - το τελείωμα του κτιρίου-δώμα. Έχουμε κατά κ ανόνα υποχώρηση του κτιρίου από την οικοδομική γραμμή της τάξεως του ενός με ενάμιση μέτρου. Το γεγο νός αυτό επιτρέπει στο κτίριο να έχει αφενός άλλον ένα τυπικ ό όροφο (όχι ρετιρέ) και αφετέρου μεγαλύτερο πλάτος εξωστών. Η πριμοδότηση των εξωστ ών και η ευνοϊκή υποδοχή τους από την αγορά, ωθούν σε αυτή την επιλο γή. Το εμβαδόν σε κάτοψη που προκύπτει από την υποχώρηση, μετράει κανονικά στην ακάλυπτη επιφάνεια. Για την πίσω πλευρά του κτιρίου δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Οποιαδήποτε προεξοχή μειώνει τον ακάλυπτο. Έτσι συνήθως, σε αυτή την πλευρά τοποθετούνται οι ημιυπαίθριοι (με μία μικρή προβολή της πλάκας κατά 40 εκ., την ονομαζόμενη αρχιτεκτονική προεξοχή). Από το πίσω όριο, στην περίπτωση που ένα μέρος του κτιρίου δεν κολλήσει, αφήνεται απόσταση Δ, σύμφωνα με το τελικό ύψος, η οποία συνήθως δεν εί ναι μεγα λύτερη των 5.5 μ.(αφού το συνολικό ύψος, με βάση τους συντελεστές που ισχύουν, δύσκολα ξεπερνά τα 24μ.). Με την υποχώρηση του κτιρίου το πλάτος του δρόμου αυξάνεται. Όμως ο επιπλέο ν χώρος που προκύπτει αναιρείται από την μάζα των εξωστών, οι οποίοι τοποθετημένοι ο ένας πάνω από τον άλλο αποτελούν υπολογίσιμο όγκο στην οπτική αντίληψη των οικοδομικών τετραγώνων. Τοποθέτηση του κτιρίου στο οικόπεδο Η κυρίαρχη τοποθέτηση στο οικόπεδο και ο μπροστινός ακάλυπτος, που δεν προσμετράται στην δόμηση Ο όχι και τόσο αμελητέος όγκος των εξ ωστών γεμίζει το κενό 19

20 Τι συμβαίνει όμως με την κλίμακα του ακ αλύπτου χώρου; Από τον τρόπο που καθορίζεται το στερεό, βλέπουμε πως η κλίση που προβλέπει ισχύει μονοδιάστατα. Έτσι, ενώ φροντίζει για το φωτισμό και την κλίμακα του δρόμου, αδιαφορεί για το εσωτερικό του οικ. τετραγώνου ακ όμα και όταν ο προσανατολισμός θα το επέβαλε. Τελικά το παραγόμενο σχήμα, όταν έχουμε υψηλούς συντελεστές δημιουργεί ακόμη πιο δυσμενείς συ νθήκες στο εσωτερικό. Φ ανερώνεται εδώ μια αδυναμία του κανονισμού που έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι είναι ΓΕΝΙΚΟΣ. Γεγο νός που σημαίνει ότι αντιμετωπίζει κάθε περιοχή και κάθε οικόπεδο με τον ίδιο τρόπο, αδιαφορώντας για τις τοπικές συνθήκες και κυρίως τον προσανατολισμό. Η κλίση του νοητού στερ εού προνοεί για τον φωτισμό και την κλίμακ α του δρόμου, γιατί όχι και για το εσωτ ερικό(;) Η πιλοτή αποκτά ευρεία διάδοση ύστερα από τον νόμο Μάνου στο τέλος της δεκαετίας του 70, ο οποίος υποχρεώνει τις νέες οικοδομές να έχουν μία θέση στάθμευσης για κάθε διαμέρισμα άνω των 50τ.μ. Σχεδό ν το σύνολο των πο λυκατοικιών της περιόδου χτίζονται σε πιλοτή. Απελευθερώνοντας το κτίριο από το έδαφος, η πιλοτή, θα μπορούσε να αποτελέσει το ν ενδιάμεσο χώρο που θα ενοποιήσει τον δρόμο με τον ακάλυπτο. Γεγο νός που σημαίνει ποικιλία στην ενα λλα γή δημόσιων και ημιδημόσιων, στεγασμένων ή μη, χώρων. Θα μπορούσε να αποτελέσει, επίσης, την αφορμή για την ενεργοποίηση ημιυπαίθριων δραστηριοτήτων, δίπλα από τον δρόμο ο οποίος, λόγω της υπερβολικής φόρτισής του από κυκλοφορία οχημάτων, δεν προσφέρεται για περαιτέρω οικειοποίηση. Επίσης με την πιλοτή η κατοικία απελευθερώνεται από την άμεση επαφή με ανεπιθύμητες οχλήσεις του δρόμου, αναιρώ ντας την ανάμιξη χρήσεων στην πόλη που με επιτυχία είχε καταφέρει το προηγούμενο, μεταπολεμικό, μοντέλο. Βέβαια για να συμβούν τα παραπάνω ο χώρος της πιλοτής θα πρέπει να εί ναι ελεύθερος και ευχάριστος. Όμως λόγω του σχήματός της(βάθος οικοπέδου) και του χαμηλού της ύψους, τα σκοτεινά σημεία, συνήθως, υπερτερούν των φωτεινών. Επίσης συστηματικά φράσσεται με χαμηλό κ ιγκ λίδωμα και ουσιαστικά έχει παγιωθεί η χρήση της ως πάρκινγκ αφού σε πολλές περιπτώσεις, λόγω και πάλι του μικρού οικοπέδου, δεν δύναται να ικανοποιηθεί αυτή η λειτουργία στους υπόγειους χώρους, οι οποίοι επίσης δεν προσμετρώνται στην δόμηση. Πιλοτή 20

21 Τελικά αναιρούνται στην πράξη οι δυνατότητες του χώρου αυτού. Επίσης αναιρείται και η οποιαδήποτε φύτευση του οικοπέδου, είτε μπροστά, στο πεζοδρόμιο, είτε στην πίσω ακάλυπτη επιφάνεια η οποία στρώνεται και αυτή με σκ ληρό υλικό, παρόλο που ο Γ.Ο.Κ απαγορεύει την χρήση οποιουδήποτε υλικού, εκ τός του χώματος. Επομένως δεν φυτεύεται, ενισχύοντας την έλλειψη του αστικού πράσινου. Το κυρίως σώμα του κτιρίου συνεχίζει να αποτελείται από την επανάληψη του τυπικού ορόφου. Η λογική του διαμερίσματος σε έναν όροφο δεν έχει αλλάξει και έλκει, όπως είδαμε, την καταγωγή της από τον νόμο της οριζόντιας ιδιοκτησίας του μεσοπολέμου. Το οροφοδιαμέρισμα έχει καθιερωθεί στην συνείδηση του κοινού ως καλή κ ατοικ ία. Η συνθήκη αυτή βολεύει την μαζική κατασκευή σε όλα τα επίπεδα.(ευκολία σχ εδιασμού μέσω επανάληψης, απλός δομικός σκελετός κ.α.). Επίσης μπορεί να ειπωθεί πως αποτελεί την προβο λή μιας φαντασίωσης του μοντέρ νου σπιτιού κάτω από μια πλάκαστέγαστρο, η οποία εκφράστηκε από αρχιτέκτονες των οποίων το έρ γο αποτέλεσε πρότυπο. Με την αποδοχή της οριζόντιας κατοικίας δημιουργείται ένας ομοιόμορφος όγκος. Παρόλο που μιλάμε για ψη λό κτίριο η καθ ύψος κ ατοικ ία δεν υπάρχει. Ελάχιστα κτίρια έχουν δώσει μια εναλλακτική πρόταση με πλοκή των διαμερισμάτων στην τομή ( Δ. και Σ. Αντωνακάκη στην Εμ. Μπενάκ η, Α. Πατσούρης στην Διδότου). Το κυρίως σώμα Ν. Βαλσαμάκης, Ανάβυσσος, 1961 Πλοκή στην τομή στην πολυκατοικία των Δ. και Σ. Αντωνακάκη. Εναλλαγές στο ύψος των ορόφων στην τομή της πολυκα τοικίας του Α. Πατσούρη Δ. και Σ. Αντωνακάκη, Εμ. Μπενάκη 21

22 Η εσωτερική οργάνωση της κάτοψης οργανώνεται σχεδόν αναγκαστικά, λόγω των στενόμακρων οικοπέδων, σε τρεις ζώ νες. Κατά κ ανόνα προς τον δρόμο τοποθετούνται οι χώροι διημέρευσης, στην μεσαία ζώνη οι χώροι υγιεινής και η κουζίνα και πίσω τα υπνοδωμάτια. Λό γω του ότι ο χώρος των διαμερισμάτων έχει και πάλι μικρύνει αναλογικά, αλλά και λόγω της σταδιακής αλλαγής στην χρήση της, η κουζίνα σχεδιάζεται ανοιχτή, σε συνέχεια με το καθιστικό. Οι ημιυπαίθριοι και οι εξώστες που είναι οι γενναία πριμοδοτούμενοι από τον νέο κ ανονισμό χώροι, σχεδιάζονται έντεχνα στην κάτοψη του ορόφου και κατά κ ανόνα κ λεί νο νται, ύστερα από τον έλεγχο της πολεοδομίας. Οι ελάχιστες διαστάσεις 2,5χ2.5 μ. 32 ουσιαστικά εξασφαλίζουν μέγεθος δωματίου. Ο κατασκευαστής έχει περισσότερα τετραγωνικά διαθέσιμα και ταυτόχρονα ο αγοραστής συναι νεί με το σκεπτικό ότι θα έχει περισσότερο κλειστό και άρα ωφέλιμο χώρο. Οι εξώστες σχεδιάζονται πολύ πλατύτεροι από οποιοδήποτε προηγούμενο μοντέλο, αμβλύνοντας έτσι την αίσθηση του περιορισμένου κλειστού χώρου, κυρίως στα μικρά διαμερίσματα, καθιστώντας τον περισσότερο ευχάριστο. Επίσης πλέον φαί νεται να συμμετέχουν στην καθημερινή λειτουργία του διαμερίσματος περισσότερο ως βιώσιμος χώρος και λιγότερο ως χώρος αποθήκευσηςτοποθέτησης άχρηστων πραγμάτων. Λειτουργία που είχε κατά κόρων στην προη γούμενη περίοδο. Α. Πατσούρης, Διδότου,1987 Η αναφορά στο δώμα ως τελείωμα του κτιρίου δεν θα μπορούσε να μην συμπερι λάβει την γε νικ ή αντίληψη του μοντέρνου κινήματος για λειτουργική χρήση αυτού του χώρου. Η χαρά του δρόμου (δηλαδή έμμεση αντικατάστασή του) μεταφέρεται και επάνω, ψηλά στο δώμα. Σε μια ιδανικ ή κατάσταση στο δώμα μπορούν οι κάτοικοι της πολυκατοικίας να βρεθούν όλοι μαζί ή να ατενίσουν την πό λη τους από ψηλά. Δραστηριότητες που ευνοούνται και από το μεσογειακό κλίμα. Το δώμα, στον κτιριακό τύπο της πολυκατοικίας, καθαρά για λόγου ς εξάντ λησης της δόμησης εμφανίζεται διαιρεμένο καθ ύψος, αποδιδόμενο στα διάφορα ρετιρέ. Η επιφάνεια της πλάκας του τελευταίου, είναι πολύ μικρή για να ικανοποιήσει οποιαδήποτε χρήση. Γεμίζει από τις κεραίες και από τους ηλιακούς συλλέκτες. 33 Τα ρετιρέ αποδείχθηκαν προνομιακά σε όλες τις περιόδους και όχι άδικα. Προσφέρουν περισσότερη ησυχία, υπαίθριο χώρο, πράσινο και σε κάποιες περιπτώσεις, καλή θέα. Ιδιαίτερη σημασία έχει και το φαινόμενο των ιδιοκατασκευών, που παρατηρείται στην ζώνη των ρετιρέ, η οποία αποτελεί άλλον ένα χώρο που εντοπίζεται η παραβατικότητα. Ολόκληρο ή μέρος του ρετιρέ κλείνεται με πλήθος υλικών. Η νοητή κλίση του στερεού, εάν υπό άλλες συ νθήκες κατασκευαζόταν, εκτός από το ότι θα προέκυπτε μια πιο ενδιαφέρουσα Τελείωμα του κτιρίουδώμα Έκφραση της παραβατικότητας στα ρετιρ έ με πλ ηθώρα υλικών. 32 Οι ελάχιστες διαστάσεις του ημιυπα ιθρ ίου καθορίζεται στον Γ.Ο.Κ από την σχέση α β>2,5μ. όπου α, β οι δύο πλευρές του. 33 Βέβαια και ρετιρέ να μην έχει το κτίρ ιο, πάλι την ίδ ια χρήση έχει το δώμα. 22