Σάββας Αλοίμονος. Η τέχνη της πρόβλεψης. Για εργασιακά, οικονοµικά, κοινωνικά ή άλλα θέµατα. Ατομική & Επαγγελματική Βελτίωση ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Transcript

1 Σάββας Αλοίμονος Η τέχνη της πρόβλεψης - Για εργασιακά, οικονοµικά, κοινωνικά ή άλλα θέµατα Ατομική & Επαγγελματική Βελτίωση 0 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

2 Η τέχνη της πρόβλεψης 1

3 Δημιουργική Βιβλιοθήκη Ατομική & επαγγελματική βελτίωση & σταδιοδρομία Είναι ένας καλός σύμβουλος η Δημιουργική Βιβλιοθήκη, για κάθε εργαζόμενο και άνεργο, σπουδαστή και απόφοιτο, υπάλληλο και στέλεχος επιχείρησης, επαγγελματία και επιχειρηματία. Με επιλεγμένα θέματα, δίνει απαντήσεις σε σύγχρονα ζητήματα που αντιμετωπίζεις, για τα οικονομικά, την απασχόληση, την καριέρα, τις επιχειρήσεις και άλλα. Στο περιβάλλον που δημιούργησε η κρίση, βρίσκεις χρήσιμες ιδέες και υποδείξεις για το τι να κάνεις και πώς να το κάνεις. Σε καθένα από τα εγχειρίδια της Δημιουργικής Βιβλιοθήκης, συγκεντρώνεται η ουσία πολυσέλιδων βιβλίων και σεμιναρίων επιμόρφωσης, για ένα θέμα. Είναι καλογραμμένα, απλά, συνοπτικά, ευανάγνωστα. Με ευχάριστη ανάγνωση μιας ώρας, θυμάσαι περισσότερα, μαθαίνεις περισσότερα. Με τις βήμα-βήμα οδηγίες, μπορείς να τα εφαρμόζεις κατευθείαν στη σταδιοδρομία και στη δουλειά σου. Μια από τις χιλιάδες ιδέες και προτάσεις που θα βρεις στις σελίδες της, μπορεί να αλλάξει, να βελτιώσει τη ζωή σου. Η Δημιουργική Βιβλιοθήκη είναι πολύτιμο δώρο για όλους. Χάρισέ την στον εαυτό σου. Ανακάλυψε νέες, εφαρμόσιμες, δημιουργικές ιδέες, αύξησε την αυτοπεποίθηση, βελτίωσε τις γνώσεις, τα προσόντα και τις προοπτικές σου. Χάρισέ την σε νέους, δώρο αγάπης! Θα είναι πολύτιμος σύμβουλος στη σταδιοδρομία, στη δουλειά, στη ζωή τους. Προσφέρουν γνώσεις, μεθόδους, ιδέες, που μόνο μετά από δεκαετίες δουλειάς και ζωής, μπορούν να αποκτηθούν. Χάρισέ την σε υπαλλήλους και συνεργάτες, σαν δώρο αναγνώρισης! Θα αποδειχθεί ωφέλιμο για τους ίδιους και με πολλούς τρόπους παραγωγικό για την επιχείρηση. 2

4 Λίγα χρήσιμα για τον αναγνώστη Το μέλλον επέρχεται για όλους μας αμείλικτο και άγνωστο. Ένας μόνος τρόπος υπάρχει για να το ελέγξεις. Να δημιουργείς εσύ τις εξελίξεις. Αλλά αυτό αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο των πολύ ισχυρών αυτού του κόσμου. Για τους υπόλοιπους, απομένει η καλή προετοιμασία και η πρόβλεψη. Μια Αφρικάνικη παροιμία λέει, Το μέλλον ανήκει σε όσους προετοιμάζονται γι αυτό. Τη σπουδαιότητα της πρόβλεψης μπορεί να την καταλάβει απόλυτα ο σύγχρονος δημιουργικός άνθρωπος, όταν αναζητά λύσεις, με λιγότερα δαπανηρά λάθη. Με αυτό το εγχειρίδιο επιμόρφωσης, η τέχνη της πρόβλεψης, προνόμιο ως τώρα ελάχιστων ανθρώπων, με υψηλά συνήθως αξιώματα, μπορεί τώρα να αρχίσει να γίνεται κτήμα κάθε επαγγελματία και επιχειρηματία, κάθε υπαλλήλου και στελέχους επιχείρησης. Για τη συγγραφή του αξιοποιήθηκαν διάφορες πηγές και επιδιώχθηκε η απλοποίηση, η χρηστικότητα, η δυνατότητα άμεσης πρακτικής εφαρμογής των υποδείξεων βήμα- βήμα. Πρακτικές παρόμοιες με αυτές που αναπτύσσονται εδώ, χρησιμοποιούνται από επιχειρήσεις, από τον κρατικό μηχανισμό, το στρατό, τις πολιτικές δυνάμεις, στην προσπάθεια πρόβλεψης πιθανών οικονομικών, στρατηγικών, πολιτικών εξελίξεων. Ωστόσο, η ανάγνωση του εγχειριδίου, δεν αποτελεί γνώση. Η γνώση εμπεδώνεται με την επανάληψη, εμπλουτίζεται με την αναζήτηση, βεβαιώνεται με τη βάσανο της αντιπαράθεσης με άλλες θεωρίες και μεθόδους, δοκιμάζεται με τις ασκήσεις και τέλος γίνεται εμπειρική με την εφαρμογή στην πράξη. Έτσι θα μπορέσει και η τέχνη της πρόβλεψης, να σε βοηθήσει να προβλέπεις έγκαιρα μελλοντικές ευκαιρίες και κινδύνους και θα αποτελέσει αξιόμαχο όπλο και πλεονέκτημα, στον καθημερινό αγώνα σου για επιβίωση. 3

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑ Σελ Για τον αναγνώστη 3 Η Τέχνη της Πρόβλεψης 5 Το σκηνικό του σημερινού κόσμου. - Το σενάριο. Η Πρόβλεψη 11 Πρόβλεψη δεν είναι η προέκταση του παρόντος στο μέλλον. - Είμαστε αιχμάλωτοι της προκατάληψης. - Εστίασε σωστά. Η δύναμη της αφήγησης. Η Συλλογή Πληροφοριών 16 Γεγονότα κοινού ενδιαφέροντος. Επιστήμη τεχνολογία, καινοτομίες. Η μουσική και οι τέχνες. - Το περιθώριο. - Οι αξιόλογοι άνθρωποι. Οι πολιτικοί. - Τα ψιλά γράμματα των εφημερίδων. Ανιχνεύοντας τις επικρατούσες τάσεις. Να εκτίθεσαι σε συχνές αλλαγές. Φίλτρα αξιολόγησης. Πώς σχεδιάζεις ένα σενάριο 27 Οι καθοριστικοί παράγοντες. Τα σταθερά δεδομένα. Οι κρίσιμες αβεβαιότητες. Βασικές πλοκές σεναρίων 33 Νικητές και χαμένοι. Πρόκληση και αντίδραση. Εξελικτική πλοκή. Χρησιμοποίησε την κατάλληλη πλοκή. Η ανάπτυξη σεναρίων 39 Οι βασικές αρχές. Θέτοντας ερωτήματα.- Οδηγός σεναρίου σε 8 βήματα. Παραδείγματα πολλαπλών σεναρίων πρόβλεψης. - Ανάλυση των σεναρίων του παραδείγματος. Κτίζοντας ένα σενάριο. - Πρακτική εφαρμογή των σεναρίων στην πραγματική ζωή. Μια ανασκόπηση αντί επιλόγου 52 Βιβλιογραφία 57 Στον ενικό, με πλήρη σεβασμό 4

6 Η Τέχνη της Πρόβλεψης 5

7 Το σκηνικό του σημερινού κόσμου Ο σημερινός οικονομικός άνθρωπος, φαίνεται προνομιούχος σε σύγκριση με πολλούς προγόνους του. Έχει πολλές επιλογές. Ζει σ' ένα κόσμο του οποίου οι προοπτικές, εκτείνονται πέρα από τον ορατό ορίζοντα του τόπου κατοικίας του, απλώνονται πολύ μακρύτερα από τη γεωγραφική γειτονιά της χώρας του, σε μια παγκόσμια οικονομική αγορά, που προσφέρεται διαθέσιμη και σχεδόν χωρίς σύνορα. Διαθέτει επίσης πολλά μέσα και ευκολίες, που ενδυναμώνουν αφάνταστα τις ικανότητές του και οι ικανότητές του μπορούν να βελτιωθούν με χιλιάδες τρόπους, προσιτούς σε όλους και αποτελεσματικούς. Αυτή η τεράστια ποικιλία δυνατοτήτων, συνδυασμών και επιλογών, θα ήταν α- κατανίκητο πλεονέκτημα για οποιονδήποτε, σε ένα σταθερό, ελεγχόμενο περιβάλλον. Αλλά τέτοιο περιβάλλον δεν υπάρχει. Παράλληλα με τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες, έχει αυξηθεί η πολυπλοκότητα και τα προβλήματα, στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Η τεχνολογία εξελίσσεται με φρενήρη ρυθμό, οι καινοτομίες διαδέχονται η μια την άλλη, ενώ μεγάλες πολιτικές, τεχνολογικές, κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές και ανακατατάξεις, συντελούνται καθημερινά τριγύρω του και στον πλανήτη ολόκληρο. Έχουν αλλάξει οι εποχές! Αλλάζουν συνεχώς και με γρήγορους ρυθμούς. Πρέπει ο σύγχρονος άνθρωπος να προσαρμόζεται κάθε τόσο σε νέα δεδομένα, σε νέους κανόνες, σε νέα συστήματα και τρόπους ζωής. Γι αυτό προβληματίζεται περισσότερο από ποτέ, στο τί θα φέρει το αύριο. Προσπαθεί να προβλέψει και να πάρει σωστές αποφάσεις για τα σημαντικά της ζωής του, τα οικονομικά, τις δουλειές, τη σταδιοδρομία, το επάγγελμα ή την ε- πιχείρηση του και τόσα άλλα. Πρέπει να κατανοήσει κατά πού βαδίζουν τα πράγματα, ώστε να επενδύσει σωστά, άλλοτε το χρόνο ή τις σπουδές ή τα χρήματά του, άλλοτε τις δραστηριότητες και τον εξοπλισμό της επιχείρησής του, ώστε να μην ακυρωθούν από απρόσμενες σύντομες ή μεσοπρόθεσμες εξελίξεις. 6

8 Ας υποθέσουμε ότι: Είσαι επαγγελματίας και πρέπει να νοικιάσεις ένα κατάστημα. Ποια περιοχή έχει πιθανότητες να αναπτυχθεί γρήγορα στο μέλλον, ώστε να επενδύσεις εκεί τις προσπάθειές σου; Είσαι επιχειρηματίας και ενδιαφέρεσαι να μηχανογραφήσεις την επιχείρησή σου. Ποια τεχνολογία σου φαίνεται ότι έχει πιθανότητες να επικρατήσει στους υπολογιστές και πότε, ώστε να επενδύσεις σωστά; Αν κυκλοφορήσουν σύντομα νέες τεχνολογίες, θα χρειαστείς δαπανηρές αλλαγές. Να περιμένεις ή να προχωρήσεις; Είσαι φοιτητής ή σπουδαστής και πρέπει να επιλέξεις μιαν ειδικότητα. Ποιες έχουν τις καλύτερες προοπτικές, που θα σου δώσουν σταθερή δουλειά, ικανοποιητικό εισόδημα και δυνατότητες εξέλιξης; Είσαι μέτοχος επιχείρησης, που ενδιαφέρεται να δραστηριοποιηθεί σε μια από τις πολλά υποσχόμενες καινούριες αγορές. Γνωρίζεις ότι οι συνθήκες σε ευνοούν, όμως μια λάθος απόφαση θα είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα. Η χώρα που σε ενδιαφέρει έχει πολιτικά και οικονομικά προβλήματα. Τα πράγματα δείχνουν να βελτιώνονται, τι θα κάνεις όμως αν αλλάξουν προς το χειρότερο; Ενώ οι αμφιβολίες σου αυξάνονται, αναζητάς όλο και πιο συχνά καταφύγιο σε στατιστικές, σε προβλέψεις και σε υπολογισμούς, αναβάλλοντας συνεχώς την οριστική απόφαση. Δεν θα χρειάζονταν όμως να αναβάλλεις, αν μπορούσες να προβλέψεις. Αλλά πώς να προβλέψεις το μέλλον; Κανείς δεν μπορεί να το κάνει αυτό με ακρίβεια, πόσο μάλλον για να επενδύσει με σιγουριά, πολύχρονες σπουδές ή κεφάλαια και δάνεια που υποθηκεύουν όλη τη ζωή του. Ωστόσο υπάρχει τρόπος να εκτιμήσεις τις πιο πιθανές μελλοντικές εξελίξεις και να συμπεράνεις κατά πού φαίνεται να οδηγείται μια κατάσταση, ώστε να πάρεις αποφάσεις και κατευθύνσεις από σήμερα και να προετοιμαστείς. Αυτό γίνεται με τη δημιουργία Σεναρίων, δηλαδή με την περιγραφή ενός φανταστικού, αλλά πιθανού μέλλοντος, με τη μορφή διήγησης, στην οποία προσπαθείς να περιγράψεις το αύριο και στο πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί η ζωή και το περιβάλλον σου, σε ζητήματα που σε ενδιαφέρουν πολύ. 7

9 Το Σενάριο Το Σενάριο" προσφέρεται, σαν το πιο αποτελεσματικό εργαλείο προετοιμασίας για το μέλλον. Παρότι χρησιμοποιούμε για απλοποίηση στο εγχειρίδιο αυτό, την έννοια Σενάριο πρόβλεψης, στην πραγματικότητα πρόκειται για μια τεχνική, που παράγει φανταστικά δυνητικά μοντέλα για το μέλλον, δοκιμάζοντας νέους τρόπους σκέψης θεώρησης, υποθέτοντας και εξάγοντας συμπεράσματα, από τα όσα φαίνονται να συμβαίνουν γύρω μας. Όλα αυτά βασίζονται στις δικές μας προσωπικές αντιλήψεις. Καθένας με τα ίδια στοιχεία στη διάθεσή του, διαμορφώνει διαφορετικά Σενάρια από τους άλλους. Ας μην ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι μπορεί να βλέπουμε ή να συμμετέχουμε στο ίδιο γεγονός, αλλά την ίδια στιγμή, να αντιλαμβάνεται καθένας διαφορετικά πράγματα, να σχηματίζει δικές του προσωπικές εικόνες και αντιλήψεις για το τι συμβαίνει και να τα ερμηνεύει με διαφορετικό τρόπο από ότι όλοι οι άλλοι. Ό,τι είναι προφανές για σένα, δεν είναι απαραίτητα το ίδιο προφανές και για τους άλλους. Ωστόσο μαθαίνοντας να δημιουργείς σενάρια, ανοίγεις παράθυρα στο μέλλον. Ένα από αυτά θα σου δώσει την καλύτερη "θέα" και σ' αυτό θα πρέπει να βασιστείς για να πάρεις σωστές αποφάσεις. Ένα σενάριο φέρνει κοντά, περιγράφει το μέλλον, με τη διασταύρωση γνώσεων και πληροφοριών και με τη λογική επεξεργασία στοιχείων και πληροφοριών που συγκεντρώνουμε. Είναι μια χρήσιμη διαδικασία, κυρίως γιατί μπορεί να σχηματοποιήσει σήμερα, έστω και υποθετικά, τις συνθήκες του αύριο, συμβάλλοντας στην προετοιμασία και στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή τους, αλλά και γιατί έχει τη δύναμη να εκθέτει και να εξαφανίζει κρυμμένες προκαταλήψεις και αβάσιμες αντιλήψεις. Απόδειξη της χρησιμότητας και της αποτελεσματικότητας του σεναρίου, είναι το γεγονός ότι οι σοβαρές επιχειρήσεις, αλλά και ο κρατικός μηχανισμός, ο στρατός 8

10 και οι πολιτικές δυνάμεις, αναζητούν μέσα από τη διαμόρφωση διάφορων σεναρίων, την πρόβλεψη των πιθανότερων οικονομικών, στρατηγικών και πολιτικών εξελίξεων. Με βάση τις προβλέψεις αυτές, επιδιώκουν την εκπαίδευση των στελεχών και την προετοιμασία των μηχανισμών τους, ώστε να ανταποκριθούν με τον καλύτερο τρόπο αν και όταν έλθει η στιγμή. Κυρίως όμως σχεδιάζουν δράσεις, που θα οδηγήσουν σε επιθυμητά αποτελέσματα. Με άλλα λόγια επιδιώκουν να επηρεάσουν με τις ενέργειές τους το κοινό όπου απευθύνονται ή και να διαμορφώσουν ακόμη το μέλλον, χειραγωγώντας ή πειθαναγκάζοντας διάφορους παράγοντες, οικονομικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς και άλλους, ώστε να εξυπηρετήσουν, να κάνουν πραγματικότητα, τα Σενάρια που έχουν σχεδιάσει. Ένα σενάριο πρόβλεψης, δεν αραδιάζει απλά κάποια επιχειρήματα. Αιχμαλωτίζει τη φαντασία. Είναι ουσιαστικά η απεικόνιση μιας από τις πιθανές μελλοντικές πραγματικότητες και συχνά στην περιγραφή ή στην αναπαράστασή του, αυτήν ακριβώς την αίσθηση δίνει και πρέπει να δίνει. Την αίσθηση της πραγματικότητας. Για τους λόγους αυτούς αποτελεί ισχυρό εργαλείο πρόβλεψης, προγραμματισμού και εκπαίδευσης στελεχών επιχειρήσεων και οργανισμών, αλλά και καθενός από εμάς. Είναι σημαντικά τα όσα προσφέρει η δημιουργία σεναρίων Ανακινεί το ενδιαφέρον σου για ένα ζήτημα. Σε αναγκάζει να σηκώσεις τα μάτια από τα άμεσα ζητήματα, που απασχολούν καθημερινά την προσοχή και τη σκέψη σου και να ενδιαφερθείς, να εξετάσεις το μέλλον σου. Οργανώνει τη σκέψη, κωδικοποιεί τις πληροφορίες, προσδιορίζει και συγκεκριμενοποιεί το στόχο. Αποδεσμεύει τη δημιουργικότητα και προβάλλει με τον πιο παραστατικό τρόπο, το σκοπό που επιδιώκεται και που πρέπει να επιτευχθεί. Σε βοηθάει να ξεκαθαρίσεις τι πρέπει να κάνεις, πώς να το κάνεις και τι πρέπει να αποφύγεις στο μέλλον. Βοηθάει να συνειδητοποιήσεις, το πώς παίρνονται οι αποφάσεις. Οι περισσότερες αποφάσεις όλων μας λαμβάνονται υποσυνείδητα, περισσότερο με τη διαίσθηση, παρά με τη συνειδητή σκέψη. Με τη δημιουργία σεναρίων, οι 9

11 διαισθητικές αυτές λειτουργίες, γίνονται πιο συνειδητές και ελεγχόμενες. Είναι τελικά μια διαδικασία μάθησης. Σε ενθαρρύνει να εμβαθύνεις στο α- ντικείμενο που εξετάζεις και να μάθεις γι αυτό πράγματα που δεν ξέρεις, που δεν τα υποπτεύεσαι ίσως και τα οποία υπό άλλες συνθήκες, μάλλον δεν θα τα αποκάλυπτες ποτέ. Δημιουργώντας σενάρια, συνειδητοποιείς διάφορα ενδεχόμενα που θα μπορούσαν να συμβούν, περιορίζοντας έτσι το ρίσκο να βιώσεις δυσάρεστες εκπλήξεις και να σου συμβούν καταστροφές. Τα στελέχη των σημερινών επιχειρήσεων συχνά χάνουν τον προσανατολισμό τους μέσα σ' ένα κόσμο πολύπλοκο, γεμάτο πολιτικές, κοινωνικές και επαγγελματικές ίντριγκες. Το ίδιο αίσθημα είναι κοινό σε οποιονδήποτε πολίτη. Έτσι αν και θεωρητικά είμαστε πιο ελεύθεροι από ποτέ, όλοι αισθανόμαστε αιχμάλωτοι της αβεβαιότητας για το μέλλον. Με το σενάριο χειρίζεσαι το μέλλον, θέτοντας και απαντώντας σε ερωτήσεις κλειδιά, όπως "Τι θα μπορούσε να συμβεί αν...". Μπορεί να γίνει μια πρώτης τάξεως πυξίδα, στην ταραγμένη από τις φουρτούνες της εποχής μας, επιχειρησιακή, οικονομική και την κάθε είδους πορεία σου. Δεν σου εξασφαλίζει αλάθητες προβλέψεις, είναι όμως σίγουρο ότι σου προσφέρει πολύτιμη βοήθεια. Το εγχειρίδιο αυτό Θα σε εφοδιάσει με μια συνταγή, για τη δημιουργία σεναρίων πρόβλεψης. Θα εξηγήσει τον αρνητικό ρόλο που παίζουν οι προκαταλήψεις σου. Το πόσο σημαντικές είναι οι πληροφορίες γύρω από το ζήτημα που σε ενδιαφέρει, όσο και η συνειδητοποίηση των όσων συμβαίνουν, γύρω σου και σε όλο τον κόσμο. Θα σου δείξει τρόπους να δομείς ένα σενάριο, ανάλογα με την περίπτωση, να εξάγεις χρήσιμα συμπεράσματα και να προβλέπεις μελλοντικές εξελίξεις. 10

12 Η Πρόβλεψη Το μέλλον δεν είναι κάτι δεδομένο, ούτε σταθερό. Δεν υπάρχει καν. Απλά υποθέτουμε ότι θα υπάρξει. Με τη διαδικασία της πρόβλεψης προσπαθούμε να εξετάσουμε το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί μια συγκεκριμένη κατάσταση, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις και περιορισμούς. Για να τηρηθούμε μέσα στα όρια, που θα επιτρέψουν τη δημιουργία ενός Σεναρίου με ικανοποιητική προσέγγιση στη μελλοντική πραγματικότητα, θα πρέπει να αποφύγουμε λανθασμένες συλλογιστικές και να εκφραστούμε με τον κατάλληλο τρόπο Οι επισημάνσεις που ακολουθούν είναι καθοριστικές. 11

13 Πρόβλεψη δεν είναι η προέκταση του παρόντος στο μέλλον Ας διευκρινίσουμε κάτι από την αρχή. Το σενάριο δεν είναι μια απλή προέκταση των σύγχρονων δεδομένων στο μέλλον. Αν ήταν έτσι δεν θα μας οδηγούσε σε πρόβλεψη, αλλά μάλλον στην αναπαραγωγή των σημερινών συνθηκών, σε μέλλοντα χρόνο. Στο σενάριο υπολογίζονται και περιγράφονται, νέοι παράγοντες, νέες καταστάσεις, νέες συνθήκες και πιθανές εξελίξεις, που προκύπτουν όχι μόνο από τη λογική, αλλά και από τη δημιουργική επεξεργασία πληροφοριών. Έτσι τα στοιχεία αυτά δεν διαμορφώνουν μια προέκταση του παρόντος, αλλά την πρόβλεψη ε- νός ενδεχόμενου μέλλοντος. Συνειδητοποιώντας αυτή τη διαφορά, θα αποφύγουμε ένα σφάλμα που επαναλαμβάνουν κατά καιρούς ακόμη και πεπειραμένοι σύμβουλοι και αναλυτές και που μπορεί να οδηγήσει επιχειρηματικές ή κρατικές, όσο και προσωπικές υποθέσεις, σε εντελώς λανθασμένα συμπεράσματα και προβλέψεις. Με το σενάριο λοιπόν επιδιώκουμε την πρόβλεψη και ποτέ την προέκταση του παρόντος στο μέλλον. Στη διαδικασία αυτή παίζουν κύριο ρόλο παράγοντες ό- πως, οι πληροφορίες, η διερεύνηση των τάσεων στην κοινωνία και στις προτιμήσεις των ανθρώπων, η φαντασία και η πείρα. Όχι τόσο η επεξεργασία στατιστικών στοιχείων. Τα στατιστικά περιγράφουν με αριθμούς και ποσοτικά στοιχεία, στατικές καταστάσεις μιας περιόδου. Είναι στοιχεία που καταγράφουν όσα συνέβησαν στο παρελθόν. Μπορεί ο συνδυασμός τους να δίνει τις μεταξύ τους διαφορές και από τη σύγκρισή τους να συμπεραίνονται οι μέχρι σήμερα εξελίξεις. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν θα μπορούσε η προέκτασή τους στο μέλλον, να αποτελέσει εργαλείο πρόβλεψης. Για να το πούμε απλά. Ο πολύμηνος πίνακας διακυμάνσεων μιας χρηματιστηριακής μετοχής, δεν θα μπορούσε ποτέ, να δώσει καμιά πρόβλεψη για την εξέλιξή της. Ας δούμε ένα παράδειγμα: Ιδιαίτερα από τα τέλη της δεκαετίας του 90, επικράτησε στην Ελλάδα υπέρμετρη αισιοδοξία για τις δυνατότητες και τις προοπτικές της χώρας. Υπό τις συνθήκες εκείνες, οι πολιτικοί, οι επιχειρηματίες, ο λαός, προεκτείνοντας στο μέλλον 12

14 το αισιόδοξο παρόν της εποχής και επαναπαυμένοι σε στατιστικά στοιχεία για τους ρυθμούς ανάπτυξης, θεώρησαν ότι όλα πηγαίνουν καλά. Σε ένα κλίμα αισιοδοξίας, με τις προοπτικές της χώρας να περιγράφονται ως ε- ξαιρετικές, ξεκίνησαν πολιτικές παροχών και καταναλωτισμού, που μέσα στα επόμενα χρόνια εξελίχθηκαν σε ξέφρενο πάρτι ασυλλόγιστης υπερχρέωσης του κράτους, των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών, άκρατης σπατάλης του δημόσιου χρήματος, καταλήστευσης τεράστιων κεφαλαίων του Δημοσίου με χρηματιστηριακά κόλπα, διαπλοκής πολιτικών προσώπων, με μίζες από προμήθειες όπλων και άλλων συστημάτων και υλικών του Δημοσίου και δεκάδες άλλες παράνομες συμπεριφορές παντού, συχνά με την κάλυψη, των πολιτικών, της δικαιοσύνης και των εντεταλμένων υπηρεσιών του Δημοσίου και την ανοχή των πολιτών. Ακολούθησαν ακόμη χειρότερες συμπεριφορές. Δεκάδες χιλιάδες επιχειρήσεις επιδοτήθηκαν, για να μεταφέρουν τις δραστηριότητές τους στα Βαλκάνια και αλλού, απογυμνώνοντας τη χώρα από την παραγωγική της ικανότητα. Γιγαντώθηκε ένας απόλυτα αντιπαραγωγικός Δημόσιος τομέας, αφέθηκε η χώρα χωρίς κανενός είδους οργάνωση, σε κανένα τομέα, να ζει κυριολεκτικά ελέω θεού. Οι ελάχιστοι που μπήκαν στον κόπο να παρουσιάσουν προβλέψεις τους για το πού οδηγούν οι εξελίξεις και να προτείνουν αλλαγή πορείας, εκπαραθυρώθηκαν από την πολιτική και την οικονομική ζωή της χώρας. Πολίτες που στηλίτευαν το όργιο της τότε ασυδοσίας, στιγματίστηκαν με διάφορους χαρακτηρισμούς και καταδιώχθηκαν ως κοινωνικά επικίνδυνοι. Το αποτέλεσμα υπήρξε καταστροφικό. Η οικονομία, η κοινωνία, οι κρατικές υ- πηρεσίες έφτασαν ένα βήμα πριν την κατάρρευση και το μόνο που απέμενε ή- ταν η αφορμή. Έτσι ξεκίνησε η κρίση περί το Αν στη θέση των συλλογιστικών που οδήγησαν στην καταστροφή, είχε σχεδιαστεί ένα στοιχειώδες σενάριο πρόβλεψης, από αρμόδιες υπηρεσίες του κράτους και εχέφρονες πολιτικούς, το οποίο δεν θα βασίζονταν σε επιπόλαιες συλλογιστικές "προβολής του παρόντος στο μέλλον", θα ήταν εύκολο να προβλέψει και ο πιο αδαής, ποιο ήταν το πιθανότερο αποτέλεσμα και πού οδηγούνταν η χώρα. Θα είχε αλλάξει έγκαιρα πορεία, πριν φθάσει στο σημείο χωρίς επιστροφή, στην οικονομική κρίση και σε όσα ακολούθησαν. 13

15 Ξεπέρασε τις προκαταλήψεις. Εστίασε σωστά Είναι σημαντικό για τη διαδικασία της πρόβλεψης να συνειδητοποιήσεις ότι κι εσύ όπως όλοι μας, αντιλαμβάνεσαι τον κόσμο μέσα από τις προσωπικές σου προκαταλήψεις, που εμποδίζουν να δεις αντικειμενικά τα πράγματα, να δεις την αλήθεια. Προσπάθησε να αποβάλλεις αυτά τα "φίλτρα στρέβλωσης της πραγματικότητας και να εξετάσεις χωρίς πάθος, όλες τις αντίθετες με τις δικές σου απόψεις. Αν πιστεύεις για παράδειγμα ότι η επιστήμη και η τεχνολογία οδηγούν τον άνθρωπο στην καταστροφή, δοκίμασε να δεις και την αισιόδοξη εκδοχή, ότι δηλαδή με τις επιστήμες επιλύονται πολλά από τα προβλήματα των κοινωνιών, κι αυτό συνεπάγεται μια καλύτερη ζωή για όλους μας. Συζήτησε τις προκαταλήψεις σου με γνωστούς, φίλους και συναδέλφους. Υποστήριξε τις απόψεις σου, αλλά με ανοικτό μυαλό, ώστε η αντιπαράθεση να οδηγήσει σε εποικοδομητικές αποκαλύψεις για όλους, συχνά πολύ πιο χρήσιμες και από την ίδια την ψυχανάλυση. Όταν εξετάζεις ένα ζήτημα, για να εστιάσεις σωστά, πρέπει να ξεπεράσεις τις προκαταλήψεις σου. Είναι απαραίτητα γι αυτό, η αυτογνωσία και η αυτοσυγκέντρωση. Χρειάζεται δε θάρρος και ειλικρίνεια για την αυτογνωσία και αυτοπειθαρχία για την αυτοσυγκέντρωση. Στη διαδικασία της πρόβλεψης είναι επίσης σημαντικό να αποφύγεις γενικότητες του τύπου: "Που βαδίζει ο κόσμος σήμερα". Είναι ορθότερο να προσδιορίσεις με ακρίβεια το θέμα, για το οποίο επιδιώκεις να κάνεις μια πρόβλεψη. Μπορείς να θέσεις δηλαδή ένα βασικό ερώτημα, όπως για παράδειγμα: "Ποιο από αυτά τα δύο ή τρία συγκεκριμένα αντικείμενα απασχόλησης που με ενδιαφέρουν πολύ, έχει τις καλύτερες προοπτικές και αξίζει να το ακολουθήσω;". Προσοχή όμως, εστιάζοντας δεν σημαίνει ότι πρέπει να αποδεσμεύσεις το θέμα σου από την ευρύτερη πραγματικότητα και τους γενικότερους προβληματισμούς που μπορεί να υπάρχουν, γιατί έτσι θα καταλήξεις σε λάθος εκτιμήσεις. Το αντίθετο μάλιστα, πρέπει να τα συμπεριλάβεις όλα αυτά στο σενάριό σου. 14

16 Η δύναμη της αφήγησης Πολλά στελέχη επιχειρήσεων και άλλοι τεχνοκράτες, έχουν μάθει να παίρνουν "στα σοβαρά" μόνο τις πληροφορίες που παρουσιάζονται με τη μορφή πινάκων, στατιστικών προβλέψεων και επίσημων αναφορών. Ωστόσο, αν δημιουργήσει κάποιος ένα σενάριο πρόβλεψης, βασισμένο αποκλειστικά σε στείρα στατιστικά στοιχεία, θα είχε σαν αποτέλεσμα ένα "άκαμπτο" μαθηματικό μοντέλο, που πιθανότατα μικρή σχέση θα είχε με την "ελαστική πραγματικότητα. Η αναφορά στο μέλλον χρειάζεται γλώσσα ασαφή. Βέβαια η ασαφής γλώσσα και η αντίστοιχη νοοτροπία, πλησιάζουν περισσότερο σε φιλολογική και φιλοσοφική προσέγγιση, που είναι ξένα για την τεχνοκρατική λογική και τον τρόπο έκφρασης στο επιχειρησιακό περιβάλλον. Ένας επιχειρηματίας ή τεχνοκράτης λοιπόν, πρέπει να προσπαθήσει, για να χρησιμοποιήσει σε ένα Σενάριο πρόβλεψης, μια γλώσσα σαν αυτή που διηγούμαστε ιστορίες και παραμύθια. Γιατί οι ιστορίες; Γιατί έχουν πάντα ψυχολογική διάσταση. Γιατί αιτιολογούν τα πράγματα, αφού πρέπει να εξηγήσουν γιατί γίνονται όπως γίνονται. Γιατί καλύπτουν τα γεγονότα, με τάξη και συνοχή. Γιατί είναι ο παλαιότερος τρόπος οργάνωσης και μετάδοσης γνώσεων, που χρησιμοποιείται από καταβολής κόσμου. Γιατί τελικά, είναι ένας σίγουρος τρόπος για την ξεκάθαρη παρουσίαση μιας φανταστικής ιστορίας, που εκτυλίσσεται στο μέλλον". Αυτός ο συγκεκριμένος τρόπος «της εξιστόρησης» ταιριάζει απόλυτα για την παρουσίαση του σεναρίου, αφού και το Σενάριο όπως και οι αφηγήσεις: - Έχει τη δύναμη (και πρέπει), να βγάζει στην επιφάνεια κρυμμένα συναισθήματα, κίνητρα και αντιδράσεις. - Σκιαγραφεί αμείλικτα τους ανθρώπινους χαρακτήρες, τις μεταξύ τους σχέσεις, τις αντιπαλότητες, τα δράματα και την ποικιλία των αντιδράσεών τους, στις κάθε λογής δοκιμασίες όπου εκτίθενται. - Ερεθίζει τις αισθήσεις και εμπλέκει συναισθηματικά, αυτόν που διηγείται. - Περιγράφει συμπεριφορές και συνθήκες, χρησιμοποιώντας τους κανόνες και τη γλώσσα της καθημερινής ζωής. Έτσι βοηθάει τόσο στην κατανόηση της πραγματικότητας, όσο και στην περιγραφή του αβέβαιου μέλλοντος. 15

17 Η συλλογή πληροφοριών Πριν δημιουργηθεί ένα ζήτημα προϋπάρχουν οι "τάσεις". Οξύνοντας την ικανότητα εντοπισμού των τάσεων, ενδυναμώνεις την ικανότητα πρόβλεψης. Εντοπίζεις τις τάσεις συγκεντρώνοντας πληροφορίες. Κάθε σενάριο απαιτεί έρευνα και συγκέντρωση πληροφοριών. Αν δεν κατανοήσεις, όσο το δυνατόν βαθύτερα, το περιβάλλον μέσα στο οποίο εξελίσσεται το ζήτημά σου, δεν μπορείς να έχεις επιτυχία στην πρόβλεψή σου. Το περιβάλλον αυτό είναι η καθημερινή ζωή, η οικονομική, η εργασιακή, η οικογενειακή, τα πολιτικά ζητήματα και τα κοινωνικά, οι άνθρωποι και οι νοοτροπίες τους, η ψυχολογία και οι αντιδράσεις τους, γενικότερα αλλά και ειδικότερα γύ- 16

18 ρω από το ζήτημα που σε ενδιαφέρει. Πρέπει να μπορείς να κατανοείς τις συλλογιστικές τους, τον τρόπο που σκέπτονται για να επιλέξουν και να αγοράσουν, να κάνουν φιλίες, να ακολουθήσουν νέα ρεύματα, να φανατιστούν με ένα ζήτημα ή να το απορρίψουν. Οι δυνατότητες για ορθή πρόβλεψη αυξάνονται, όσες περισσότερες γνώσεις έ- χεις για τα γενικά αυτά θέματα, για τη ζωή την ίδια, όσο και για τα ειδικά θέματα που αφορούν στο ζήτημά σου. Αυτά αποτελούν το " περιβάλλον - πλαίσιο" μέσα στο οποίο εξελίσσεται η ιστορία σου και γι αυτό πρέπει όλα να συνεκτιμώνται. Η συγκέντρωση πληροφοριών, πρέπει να ξεκινήσει πολύ πριν αρχίσεις να σχεδιάζεις ένα σενάριο. Πρέπει να ζεις ενεργά την καθημερινή ζωή, για να έχεις τις πληροφορίες αυτές. Αν ζεις απομονωμένος, δεν έχεις ελπίδες να φτιάξεις ένα καλό σενάριο, ούτε να καταλήξεις σε σωστή πρόβλεψη. Το είδος της πληροφόρησης που συγκεντρώνεις και η εικόνα που σχηματίζεις για το περιβάλλον πλαίσιο, επηρεάζουν το αφήγημά σου. Οι πολλοί επηρεάζονται κυρίως από τα Μ.Μ.Ε, την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, τα έντυπα, τις ιστοσελίδες ειδήσεων και ενημέρωσης του Internet. Αλλά τα σημαντικότερα από τα μέσα μεγάλης κυκλοφορίας και οι διασημότερες από τις ιστοσελίδες, ανήκουν ιδιοκτησιακά σε μεγάλες επιχειρήσεις, διασυνδεδεμένες με την πολιτική, το χρήμα και τη δύναμη. Κατευθύνουν σκόπιμα την πληροφόρηση, ώστε να εξυπηρετεί τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις τους. Από την άποψη αυτή, έχουν μεν βαρύνοντα ρόλο στη διαμόρφωση των εξελίξεων, αλλά δεν αρκούν για το Σενάριο πρόβλεψης που ετοιμάζεσαι να αφηγηθείς. Να μερικές ιδέες για το είδος των πληροφοριών που χρειάζεσαι και για το πού μπορείς να τις συλλέγεις Γεγονότα κοινού ενδιαφέροντος Να παρακολουθείς με ενδιαφέρον και να εξετάζεις τα σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια και που συμβαίνουν διαρκώς. Αυτά που κινούν το παγκόσμιο ενδιαφέρον, με τις επιπτώσεις τους στη ζωή του πλανήτη. Τέτοια είναι για παράδειγμα, : 17

19 Το Φαινόμενο το θερμοκηπίου, που εικάζεται ότι ευθύνεται για την αλλαγή του κλίματος, την υπερθέρμανση του πλανήτη και πολλά μελλοντικά δεινά για την ανθρωπότητα και τα έμβια όντα. Η εξασθένιση του στρώματος Όζοντος, που ενοχοποιείται για την αύξηση των καρκίνων του δέρματος. Η βιοτεχνολογία και ο ρόλος της στη μελλοντική ζωή στον πλανήτη Η υπερχρέωση μικρών και μεγάλων εθνών και οι συνέπειές της. Η έξαρση του θρησκευτικού φανατισμού, σαν αποτέλεσμα των οικονομικών και στρατιωτικών επεμβάσεων σε πετρελαιοπαραγωγές και άλλες χώρες. Η μαζική μετανάστευση λαών, σε χώρες του δυτικού κόσμου, από τη φτώχεια και τους πολέμους. Οι επιπτώσεις της στις προηγμένες αυτές κοινωνίες. Και άλλα πολλά. Πολλά από τα γεγονότα εθνικού ή παγκόσμιου ενδιαφέροντος, που πληροφορούμαστε από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή μας, επιδρούν στο μέλλον μας. Είναι λοιπόν στοιχεία που πιθανότατα θα τα χρειαστείς κάποια στιγμή για να σχεδιάσεις, συνειδητά ή υποσυνείδητα, σενάρια πρόβλεψης. Αν ένα ζήτημα αγγίξει ευαίσθητες χορδές της κοινωνίας, οι επιπτώσεις του στην συμπεριφορά του κοινού, αλλά και στις εξελίξεις, θα είναι ποικίλες, σε σοβαρότητα, σε έκταση και σε βάθος. Πιθανότατα θα επηρεάσουν, λιγότερο ή περισσότερο και το δικό σου μέλλον. Προβληματίσου λοιπόν Πόσο επηρεάζουν την κοινή γνώμη; Πότε και πώς θα αντιδράσουν οι κοινωνίες; Θα δραστηριοποιήσουν άραγε το μέσο πολίτη, σε ποιο βαθμό, με ποιο τρόπο; Τέτοια ερωτήματα πρέπει να γεννιούνται αυτόματα σε κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο. Επιστήμη, Τεχνολογία, Καινοτομίες. Καθοριστικοί παράγοντες για τις μελλοντικές εξελίξεις, σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, η επιστήμη, η τεχνολογία και οι καινοτομίες, πρέπει να παρακολουθούνται στενά. Η επιστήμη και τα επιτεύγματά της, είναι από τις πιο σταθερές και ισχυρές δυνά- 18

20 μεις στον κόσμο μας. Οι μεγάλες θετικές αλλαγές που συνέβησαν στην ανθρωπότητα τους τελευταίους αιώνες, ξεκίνησαν και στηρίχθηκαν στις επιστήμες. Πολλά πράγματα μπορεί να αλλάξουν στο μέλλον, γύρω από την εθνική ή τη διεθνή πολιτική κατάσταση και σχετικά με την κατανομή της δύναμης στον πλανήτη, αλλά τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει την πρόοδο της επιστήμης και το ρόλο της στις εξελίξεις. Να παρακολουθείς λοιπόν προσεκτικά τις εξελίξεις στη φυσική, στη βιοτεχνολογία, στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, στην οικολογία, στη μικροβιολογία, στη μηχανική. Κρύβουν πολλά για τις μελλοντικές εξελίξεις. Μεταξύ αυτών και ευκαιρίες για σταδιοδρομία, για απασχόληση, για επιχειρηματικότητα. Η Μουσική και οι Τέχνες Η μουσική επηρεάζει τους ανθρώπους, αποτελεί τρόπο έκφρασης και αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τις εσώτερες απόψεις, τις προτιμήσεις, την ψυχολογία και τα συναισθήματα του κοινού. Ένας μουσικός μπορεί με τα έργα του να επηρεάσει την ψυχολογία ενός ολόκληρου έθνους. Με ανάλογο τρόπο, πρόσωπα του θεάτρου, παρουσιαστές, ποιητές, συγγραφείς και άλλοι καλλιτέχνες, αναδύονται κάθε τόσο και επηρεάζουν τις νοοτροπίες και τις προτιμήσεις του κοινού. Στην Ελληνική μουσική σκηνή, μεγάλοι συνθέτες και ερμηνευτές, δεν χαρακτήρισαν απλά μια εποχή, αλλά ενέπνευσαν, ενεργοποίησαν, κινητοποίησαν γενιές ολόκληρες, αναζωπύρωσαν ελπίδες, ενίσχυσαν οράματα, επικοινώνησαν ιδέες, επηρεάζοντας αποφασιστικά την εξέλιξη πολιτικών και όχι μόνο εξελίξεων. Στη διεθνή σκηνή, δημοφιλείς μουσικοί και συγκροτήματα, έχουν αλλάξει τον κόσμο, με το ρεύμα που δημιούργησαν. Ο Bob Dylan για παράδειγμα μιλούσε ήδη από το 1964 για κοινωνική επανάσταση, που ξέσπασε στην Αμερική το Η δημοτικότητα των Beatles, του Elvis Presley και των ροκ συγκροτημάτων της δεκαετίας του '60, έδειξαν την ανάγκη των νέων της εποχής για κάτι καινούριο, διαφορετικό, επαναστατικό. Μια παγκόσμια κοινότητα νέων δημιουργήθηκε τότε, με κοινά γούστα και οράματα. Αυτοί οι νέοι είναι οι ενήλικες που διαμόρφωσαν τον κόσμο επί δεκαετίες 19

21 μετά το 60. Κάθε νέο μουσικό ρεύμα, ο βαθμός διείσδυσής του στο εθνικό ή στο παγκόσμιο κοινό, έχει πολλά να πει για τις ζωές και τις προτιμήσεις των ανθρώπων. Η παρακολούθηση λοιπόν των μουσικών και γενικότερα των καλλιτεχνικών ρευμάτων και των προτιμήσεων του κοινού, σου δίνει τη δυνατότητα να πιάσεις το σφυγμό του, να κατανοήσεις την ψυχολογία του και να προβλέψεις σε κάποιο βαθμό, τωρινές και μελλοντικές τάσεις του, σε καταναλωτικά και άλλα θέματα. Οι άνθρωποι του Περιθωρίου. Από τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες, μια διαδικασία διαρκούς ανανέωσης συνέβαινε "στο περιθώριο". Κάθε τόσο καινούριες, ριζοσπαστικές, επαναστατικές, προκλητικές, άλλοτε ουτοπικές ή και ακραίες "προτάσεις", παρουσιάζονταν από πρόσωπα ή ομάδες, διεκδικώντας υποστηρικτές και οπαδούς. Χαρακτηρίστηκαν στην εποχή τους ως περιθωριακοί ή εκκεντρικοί, άλλοτε πάλι διώχθηκαν ως επαναστάτες ή γιατί εισάγουν καινά δαιμόνια, πολλοί κάηκαν στην πυρά ως μάγοι, δαιμονισμένοι ή αιρετικοί. Πολλές από τις προτάσεις αυτές δοκιμάστηκαν και απορρίφθηκαν, όπως η φιλοσοφία των "Χίπις" που διήρκεσε μόλις λίγα χρόνια. Ορισμένες άλλες επικράτησαν και κυριάρχησαν για αιώνες, ανάμεσά τους διάφορες επιστήμες, θρησκείες και φιλοσοφικά ρεύματα. Όποιος θέλει λοιπόν να προβλέπει το μέλλον, πρέπει να μάθει να αναζητά προσεκτικά και να επισημαίνει τις "εκπλήξεις", στα κάθε λογής περιθώρια. Έμπειροι στις προβλέψεις, επιμένουν ότι εκεί κρύβονται ενδιαφέροντα πράγματα, πολλά από τα μελλοντικά ρεύματα και άνθρωποι που μπορεί να σημαδέψουν την εποχή τους, σε τοπική, σε εθνική ή σε διεθνή κλίμακα. Σκέψου για παράδειγμα τον Αϊνστάιν. Ήταν ένας απλός κλητήρας στη Γενεύη και κανείς δεν ήθελε να τον προσλάβει σαν καθηγητή. Ο Steve Job, ένα από τα ιερά τέρατα στον κόσμο των υπολογιστών, ιδρυτής της Apple Computers, ανήκε σε ένα κύκλο μυστικιστών και σε ερασιτεχνικά κυκλώματα ηλεκτρονικών υπολογιστών. Την επαφή σου με το περιθώριο μπορείς να τη διατηρήσεις, χωρίς απαραίτητα 20

22 να χρειαστεί να κυκλοφορείς στα ανάλογα στέκια ή να συμμετέχεις στα κλειστά κυκλώματά του. Απλά παρακολουθείς και εξετάζεις τις ιδέες που διακινούνται εκεί: - Διαβάζοντας ειδικά περιοδικά, συνήθως μικρής κυκλοφορίας. - Παρακολουθώντας διαλέξεις για ασυνήθιστα θέματα. - Ψάχνοντας για φρέσκες ιδέες, που έχουν προοπτικές να εφαρμοστούν και να επικρατήσουν. Βέβαια δεν είναι καθόλου εύκολο να ξεχωρίσεις τις κρυμμένες ευκαιρίες, μέσα από το πλήθος των ιδεών που προτείνονται καθημερινά. Μόνο μετά από αρκετό χρόνο και μέσα από πολλές εμπειρίες, θα αποκτήσεις την απαραίτητη οξυδέρκεια. Οι αξιόλογοι άνθρωποι. Ιδιόμορφες προσωπικότητες, είναι πλούσιες πηγές για άντληση ιδεών και πληροφοριών. Συχνά οι αντιλήψεις τους φαίνονται να μην έχουν πολλή σχέση με την πραγματικότητα ή να περιγράφουν μια πραγματικότητα δυσνόητη ή δύσκολα παραδεκτή. Αυτός ο διαφορετικός τρόπος σκέψης είναι ίσως το μόνο πράγμα που κάνει τους αξιόλογους ανθρώπους να ξεχωρίζουν, αλλά και να είναι πολύτιμοι. Μην περιμένεις να βρεις δημοσιεύματά τους σε περιοδικά και εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας. Θα τους βρεις στα πιο περίεργα μέρη να κάνουν τα πιο περίεργα πράγματα ή να μην ξεχωρίζουν καθόλου από τους "κοινούς θνητούς". Αν τους ανακαλύψεις διάβασε τα βιβλία τους, παρακολούθησε τις συζητήσεις τους, επικοινώνησε μαζί τους. Εξέτασε προσεκτικά τις ανακοινώσεις που κάνουν κι αν έχουν κάτι πραγματικά καινούριο να πουν, ανάλυσέ το. Πιθανότατα θα ανακαλύψεις εκεί χρήσιμες ιδέες και κατευθύνσεις, που θα βοηθήσουν κάθε μελλοντικό σου "σενάριο". Οι Πολιτικοί Μια από τις "ικανότητες" των πολιτικών είναι, να λένε πολλά, χωρίς να ανακοινώνουν τίποτα καινούριο, ιδιαίτερα όταν αναφέρονται σε σοβαρά θέματα. Η τακτική τους αυτή, γιατί περί τακτικής πρόκειται, τους εξασφαλίζει μια "πισινή", τη δυνατότητα δηλαδή να είναι "μέσα" στις μελλοντικές καταστάσεις, όπως κι αν εξελιχθούν. 21

23 Αλλά ενώ τα λόγια τους είναι φτωχά σε πληροφορίες, η "στάση" τους απέναντι σ' ένα θέμα λέει πολλά περισσότερα, σε κάποιον που θα μπορέσει να την αποκωδικοποιήσει. Ωστόσο θα χρειαστείς αρκετή πείρα στην ανάλυση αυτών των στοιχείων, για να βγάλεις αξιοποιήσιμα συμπεράσματα. Τα "Ψιλά " των εφημερίδων και τα άλλα ΜΜΕ Στα μέσα ενημέρωσης εκφράζονται πολλές τάσεις. Μπορούν γι αυτό να αποτελέσουν πηγή πληροφοριών για τα σενάρια πρόβλεψης. Όμως η εικόνα το κόσμου, η εικόνα των εξελίξεων όπως παρουσιάζεται από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης είναι αρκετά παραμορφωμένη, σε βαθμό ώστε πολλές φορές να μην έχει πολύ σχέση με την πραγματικότητα. Για παράδειγμα "Οι Ειδήσεις", τονίζουν κυρίως τα εντυπωσιακά θέματα, που τραβούν την προσοχή του κοινού, με στόχο την αύξηση της κυκλοφορίας ή της ακροαματικότητας. Ουσιαστικά, καθένα από τα εντυπωσιακά θέματα των ειδήσεων, αποτελεί ένα ελάχιστο ποσοστό, μικρότερο του εκατομμυριοστού ή του δισεκατομμυριοστού της καθημερινής πραγματικότητας. Έτσι η αίσθηση που διαμορφώνει το κοινό, για την πραγματικότητα, είναι σε μεγάλο βαθμό στρεβλή. Θα πρέπει να γίνει αναγωγή των καταστάσεων στις πραγματικές τους διαστάσεις, να πάρουν τα πράγματα το βάρος και τη θέση που τους ταιριάζει, στη συνολική εικόνα, ούτε μεγαλύτερη, ούτε μικρότερη, ώστε "οι ειδήσεις" να αποτελέσουν αξιόλογη πηγή εντοπισμού τάσεων και πληροφοριών για τη διαδικασία της πρόβλεψης. Αυτό θα γίνει με την παρέμβαση της κοινής λογικής και της πείρας καθενός. Ωστόσο υπάρχουν και στα μαζικά μέσα ενημέρωσης πληροφορίες που μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμες στη διαδικασία των προβλέψεων. Πολλές από τις πληροφορίες αυτές δεν βρίσκονται κάτω από τους πηχυαίους τίτλους, αλλά στα "Ψιλά" των εφημερίδων και στα μέτριας ή χαμηλής ακροαματικότητας ενημερωτικά προγράμματα τηλεόρασης και ραδιοφώνου. Εκεί αναζήτησε ειδήσεις που αφορούν: Στα τρόφιμα και τα ποτά, στα καινούρια προϊόντα, στις καινοτομίες, στις αλλα- 22

24 γές που συμβαίνουν στη δομή της οικογένειας, στις αλλαγές στην εργασία, στα θέματα περιβάλλοντος, στην οικονομία και γενικά σε ότι έχει σχέση με τη διαμόρφωση του πολιτισμού. Προβληματίσου στο πόση πραγματική αγωνία ή αισιοδοξία, εμπεριέχεται στα θέματα αυτά και πόσο αυτή μπορεί να συντελέσει στις μελλοντικές εξελίξεις. 23

25 Ανιχνεύοντας τις επικρατούσες τάσεις Ανεξάρτητα από το προσωπικό σου επίπεδο, τις προσωπικές σου προτιμήσεις, τις δικές σου επιδιώξεις. Ανεξάρτητα με το πώς θα ήθελες να εξελιχθούν τα πράγματα σε διάφορους τομείς. Ανεξάρτητα ακόμη κι από τον ποιοτικό προσανατολισμό και τις επαγγελματικές επιλογές σου, ο "έξω κόσμος", ο πραγματικός, διαμορφώνει το μέλλον, χαράσσοντας τις αυριανές εξελίξεις, με τις σημερινές επιλογές του. Διερευνώντας λοιπόν τις εκδηλώσεις και τις προτιμήσεις του σημερινού πολίτη, μπορείς να εντοπίσεις τις τάσεις, που θα διαμορφώσουν την αυριανή πραγματικότητα. Να μερικές ιδέες πάνω σ' αυτό: - Να παρακολουθείς τα προγράμματα της τηλεόρασης συνειδητά και με έντονα κριτικό πνεύμα. Ας υποθέσουμε ότι βλέπεις ένα τηλεοπτικό σίριαλ, ένα πρωϊνάδικο ή μια διαφήμιση. Συνήθως βλέπεις παθητικά, με εγκεφαλικά κύματα στο μηδέν, ί- σως με κάποιο συναισθηματισμό ή άλλοτε με ενόχληση. 24

26 Όπως κι αν αισθάνεσαι, μάθε να αναρωτιέσαι κάθε τόσο : o Σε τι είδους κοινό απευθύνεται αυτή η παραγωγή; o Πόσο μεγάλο είναι αυτό το κοινό; o Τι προτιμήσεις θα έχει ένα τέτοιο κοινό; o Πως θα διαμορφωθούν στο μέλλον οι προτιμήσεις αυτές; o Πώς θα μπορούσε να προσεγγίσει κανείς αυτό το κοινό; o Ποιος ο ρόλος αυτού του κοινού στη διαμόρφωση της αυριανής πραγματικότητας; Τα συμπεράσματά σου αυτά μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμα για το σχεδιασμό κάθε σεναρίου, για το μέλλον το δικό σου ή της επιχείρησής σου. - Να διαβάζεις στατιστικά πωλήσεων ή ακροαματικότητας και διάφορες έρευνες, που δημοσιεύονται κάθε τόσο για προϊόντα, για προγράμματα τηλεόρασης και ραδιοφώνου, για βιβλία ή δίσκους που πουλάνε περισσότερο, τις κριτικές για θεατρικά έργα, τις δημοσκοπήσεις για πολιτικά κόμματα και τις πολιτικές τους. Διάβαζε ό,τι σύγχρονο πέφτει στα χέρια σου και σημείωνε όσα σε ενδιαφέρουν γι αργότερα. Κάθε φορά να βάζεις στον εαυτό σου ερωτήσεις όπως: o Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί τώρα; o Τι μπορεί να υπάρχει πίσω από αυτό; o Ποιον εξυπηρετεί και σε τί; Ποιον βλάπτει και πόσο; o Πώς μπορεί να αντιδράσουν όσοι εξυπηρετούνται ή βλάπτονται; o Γιατί ο κόσμος προτιμά αυτό και όχι το άλλο; o Τι μπορεί να δείχνει αυτό για τις προτιμήσεις του; o Πώς μπορεί να επηρεάσει αυτό το σχεδιασμό μου για το μέλλον; - Να εκτίθεσαι σε συχνές αλλαγές Κάθε αλλαγή, στο περιβάλλον ή στον τρόπο ζωής, ανανεώνει αλλά και ερεθίζει τις νοητικές διεργασίες, προσθέτει νέα στοιχεία και γνώσεις, βοηθά να αναπτύξεις νέες προοπτικές, ενδυναμώνοντας την ικανότητά σου και στις προβλέψεις. Μην κλείνεσαι λοιπόν στο χώρο του γραφείου, του σπιτιού και του στενού σου περιβάλλοντος. Κυκλοφόρησε έξω από τα συνηθισμένα στέκια σου. Μίλησε με ταξιτζήδες και ανθρώπους της πιάτσας. Το μέλλον και οι εξελίξεις είναι εκεί έξω και όχι στην τηλεόραση και στις συ- 25

27 ζητήσεις του καναπέ, όπως νομίζει ο πολύς κόσμος. Μόνον έτσι θα έχεις δική σου εικόνα, του πώς λειτουργούν τα πράγματα σήμερα και ποιες τάσεις υπάρχουν για το μέλλον. - Να ταξιδεύεις. Τα ταξίδια αναγκάζουν το μυαλό να δουλέψει, για να προσαρμοστείς σε νέα περιβάλλοντα. Συναντάς ανθρώπους με άλλες συνήθειες και νοοτροπίες. Διευρύνουν το πνεύμα και την αντίληψη. Σε ενημερώνουν για το πώς λειτουργεί ο κόσμος, πέρα από τους δικούς σου ορίζοντες. Κατανοείς έτσι καλύτερα τις ειδήσεις και τον τρόπο που επηρεάζουν τις εξελίξεις. - Να δικτυώνεσαι στο Internet. Το Internet προσφέρει μοναδικές δυνατότητες για ανταλλαγή πληροφοριών, σε ειδικά θέματα που σε ενδιαφέρουν. Αναζήτησε γνώμες που διαφέρουν από τη δική σου. Γίνε μέλος σε Social Media και σε διάφορα Blogs, ώστε να έχεις ευκαιρίες να ανταλλάξεις γνώμες με πολλούς, να συμμετέχεις σε συζητήσεις και προτάσεις άλλων που ασχολούνται με το ίδιο θέμα που σε ενδιαφέρει, ίσως ακόμη και ειδικών. Παρακολούθησε τις αντιδράσεις του κόσμου, το πώς σκέπτεται και πόσο επηρεάζουν τη συμπεριφορά του, τα μηνύματα που κυκλοφορούν στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Αναλύοντας με κάθε ευκαιρία, τις καταστάσεις που συμβαίνουν γύρω σου, θα μάθεις μόνος σου να διακρίνεις όλο και πιο εύκολα, τις επερχόμενες αλλαγές, μέσα από τις επικρατούσες τάσεις. Φίλτρα Αξιολόγησης Ένα από τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίσεις με τη συλλογή πληροφοριών, είναι η υπερπληροφόρηση. Πολλές οι πηγές, άπειρες οι πληροφορίες που μπορείς να συλλέξεις, ποιες όμως από αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ποιες είναι πραγματικά σημαντικές για την πρόβλεψη; Στην πρώτη φάση συγκέντρωσης πληροφοριών, σχεδόν κάθε στοιχείο που φαίνεται να αγγίζει το θέμα σου, πρέπει να συλλέγεται και να ταξινομείται. Για να μην "πελαγώσεις" όμως, με ένα τεράστιο όγκο ακατάλληλου υλικού, που μάλλον θα σε αποπροσανατολίσει, πρέπει να χρησιμοποιείς φίλτρα, που βοη- 26

28 θούν στην αυτόματη απόρριψη αδιάφορων και άσχετων, άκυρων και ανεπιβεβαίωτων πληροφοριών. Σκοπός των φίλτρων είναι να συλλέγεις μόνο αρκετά αξιολογημένο και αξιόπιστο υλικό. Μπορείς για παράδειγμα να χρησιμοποιήσεις ως φίλτρα αξιολόγησης, τα έγκυρα κρατικά ή τα ανεξάρτητα ενημερωτικά έντυπα, με αναγνωρισμένη αξία. Εκεί φιλοξενούνται συνήθως μόνον γνώμες ειδικών με κύρος και αξιολογείται μεγάλος όγκος πληροφοριών της σύγχρονης ζωής, πριν δημοσιευτεί. Έτσι σου αποδίδουν αρκετά αξιόπιστες πληροφορίες. Πρέπει τα μέσα ενημέρωσης που θα επιλέξεις να είναι έγκριτα. Αλλά μη θεωρήσεις τη μεγάλη κυκλοφορία, ως κριτήριο αξιοπιστίας, είναι μάλλον κριτήριο ποιότητας του κοινού. Μάθε να φιλτράρεις και τον εαυτό σου. Αν δεν αισθάνεσαι άνετα με μιαν ιδέα, ψάξε για τις αιτίες. Ίσως ανακαλύψεις κρυμμένες προκαταλήψεις, που στρεβλώνουν την κρίση σου, με αρνητικά αποτελέσματα για την ορθότητα και του σεναρίου σου. Στηρίξου στην κοινή λογική, στις γνώσεις και στη διαίσθησή σου. Αυτός άλλωστε είναι τελικά και ο στόχος του σεναρίου. Γιατί οι πληροφορίες είναι απρόσωπα στοιχεία, που πρέπει να ενταχθούν με δημιουργική διαδικασία στην προσπάθεια της πρόβλεψης. Γιατί ο εαυτός σου είναι το τελικό φίλτρο αξιολόγησης, που θα μετρήσει την α- ξία κάθε πληροφορίας και θα της δώσει το βάρος που της πρέπει, στη δημιουργία κάθε Σεναρίου πρόβλεψης. 27

29 Πώς σχεδιάζεις ένα Σενάριο 28

30 Ένα σενάριο, έχει σκοπό την πρόβλεψη μελλοντικών εξελίξεων. Η πρόβλεψη με τη σειρά της θα βοηθήσει στο να ληφθεί μια σημαντική απόφαση, της οποίας τα αποτελέσματα μπορεί να προεκτείνονται τόσο μακριά στο μέλλον, όσο και η χρονική διάρκεια του σεναρίου που δημιούργησες. Στο σχεδιασμό κάθε σεναρίου πρωταρχικό ρόλο παίζουν τρία βασικά στοιχεία: 1. Οι Καθοριστικοί Παράγοντες, 2. Τα Σταθερά Δεδομένα και 3. Οι Κρίσιμες Αβεβαιότητες. Ας τα εξετάσουμε εκτενέστερα: 1. Οι καθοριστικοί παράγοντες Είναι οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν αποφασιστικά την έκβαση της ι- στορίας σου. Μπορεί να είναι ενδογενείς, δηλαδή να έχουν σχέση με δικές σου λειτουργίες, όπως για παράδειγμα κάποιες αμετάκλητες αποφάσεις που έλαβες για τη ζωή σου ή τη σταδιοδρομία σου. Μπορεί να είναι εξωγενείς, όπως για παράδειγμα κάποιες κυβερνητικές αποφάσεις που αλλάζουν αποφασιστικά το σκηνικό. Η επιλογή των "Καθοριστικών παραγόντων" που θα παίξουν ρόλο στο σενάριο που δημιουργείς, είναι δική σου υπόθεση. Θα πρέπει να βασιστείς στην πείρα και στις γνώσεις σου ή να εμπιστευτείς το ένστικτό σου, για να διακρίνεις και να αξιολογήσεις ποιοι είναι αυτοί και πόσο μπορούν να επηρεάσουν μια πρόβλεψή σου. Θα πρέπει να σε ενδιαφέρουν κυρίως, όσοι παράγοντες σχετίζονται άμεσα με το σενάριό σου και μπορούν να επηρεάσουν, είτε στην εξέλιξή του, είτε τις αποφάσεις που πιθανόν θα χρειαστεί να πάρεις, μετά την πρόβλεψή σου. Οι περισσότεροι Καθοριστικοί Παράγοντες ανήκουν συνήθως, στις ακόλουθες δύο κατηγορίες (1α) και (1β): (1α) Τα Φαινόμενα αργής εξέλιξης: Έτσι χαρακτηρίζονται τα φαινόμενα, που διαμορφώνουν το ευρύτερο πλαίσιο, το σκηνικό στο οποίο εκτυλίσσεται ένα σενάριο. Είναι για παράδειγμα, η αύξηση του πληθυσμού και άλλα δημογραφικά στοιχεία, οι περιβαλλοντικές και οι κοινωνικές δομές, οι φυσικοί πόροι, κλπ. 29

31 Τα δημογραφικά στοιχεία για παράδειγμα, θα μπορούσαν να αποδειχθούν καθοριστικός παράγοντας σε κάποιο σενάριο, που θα είχε στόχο την πρόβλεψη πιθανών εξελίξεων στη χώρα μας ή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η χρησιμοποίησή τους μπορεί να οδηγήσει στην πρόβλεψη εξελίξεων που σε μεγάλο βαθμό θα ήταν αναπόφευκτες, όπως για τη μετανάστευση. Για παράδειγμα: Οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης, ο καταναλωτισμός, το κυνήγι τις ευμάρειας και του χρήματος, το άγχος της σταδιοδρομίας, η έλλειψη καθοδήγησης των πολιτών, οδήγησαν την Ελληνική κοινωνία μετά το 1970 κυρίως, σε διαρκώς αυξανόμενη υπογεννητικότητα. Τα αποτελέσματα έγιναν αισθητά τη δεκαετία του 90 και μετά. Η οικονομία "ξέμεινε" από ανειδίκευτο δυναμικό, για κατασκευαστικές επιχειρήσεις και δημόσια έργα. Έγινε έτσι αναγκαίο το άνοιγμα των συνόρων, που ακολουθήθηκε από ανεξέλεγκτη είσοδο μεταναστών. Η διαρροή πολλών δισεκατομμυρίων κάθε χρόνο, με τα εμβάσματα προς τις πατρίδες τους, ήταν ένα από τα αρνητικά στοιχεία, που οδήγησαν αργότερα την Ελληνική οικονομία σε αδιέξοδο.. (1β) Οι μόνιμοι περιορισμοί: Είναι αναγκαστικές προϋποθέσεις που θέτουν περιορισμούς και χωρίς αυτές θα ήταν δύσκολο, είτε να εξεταστεί υπό αντικειμενικές συνθήκες ένα θέμα, είτε ακόμη και να θεωρηθεί ομαλή μελλοντική εξέλιξη γι αυτό. Για παράδειγμα, εξετάζοντας θέματα που αφορούν το Ελληνικό εξωτερικό οικονομικό ισοζύγιο, όσο και την εξωτερική μας πολιτική, πρέπει να δεχτούμε ότι είμαστε αναγκασμένοι, να ενεργούμε υπό ένα μόνιμο περιορισμό. Πρέπει να διατηρούμε πολυέξοδα αμυντικά συστήματα και να βρισκόμαστε σε διαρκή ε- γρήγορση, καθώς έχουμε απέναντί μας επιθετικούς γείτονες, που έχουν αποδείξει ότι καραδοκούν, άλλοτε μεν για να παραβιάσουν κυριαρχικά δικαιώματα και άλλοτε για να υφαρπάσουν οτιδήποτε, από τα όσα παράλογα διεκδικούν. 2. Τα σταθερά Δεδομένα Είναι τα δεδομένα που δεν θα αλλάξουν αισθητά στο μέλλον ή κι αν αλλάξουν, μπορεί να προϋπολογιστεί εκ του ασφαλούς η μεταβολή τους, για συγκεκριμένες χρονικές περιόδους ή κάτω από συγκεκριμένες επιδράσεις. 30

32 Για παράδειγμα, γνωρίζουμε πόσοι νεαροί 18 χρονών θα υπάρχουν στην Ελλάδα το 2018, γιατί γνωρίζουμε πόσες γεννήσεις είχαμε το έτος Μένει να υπολογιστεί η θνησιμότητα σ' αυτές τις ηλικίες και η μετανάστευση. 3. Οι κρίσιμες αβεβαιότητες Η αβεβαιότητα είναι πανταχού παρούσα στο σενάριο. Είναι αυτή που το κάνει να διαφέρει από ένα στατιστικό πίνακα πρόβλεψης. Μια αβεβαιότητα παράγεται από τις τάσεις που υπάρχουν, όταν επενεργούν επάνω σε καταστάσεις, που σχετίζονται με την πρόβλεψη. Με άλλα λόγια, αβεβαιότητα δημιουργείται όταν κάτι απειλεί να ανατρέψει μια σταθερή κατάσταση, που ενδιαφέρει το σενάριό μας. Για παράδειγμα, μια σταθερή κατάσταση στην κοινωνία μας επί δεκαετίες, είναι η μονιμότητα των Δημοσίων υπαλλήλων. Το ενδεχόμενο όμως να ανέλθει στην εξουσία μια κυβέρνηση, η οποία έχει δηλώσει την πρόθεσή της να άρει αυτή τη μονιμότητα, δημιουργεί αβεβαιότητες σε ένα σενάριο σταδιοδρομίας, όπου μια από τις επιλογές είναι η εργασία στο Δημόσιο. Ένας πρακτικός τρόπος για να χειρίζεσαι τις κρίσιμες αβεβαιότητες σε ένα σενάριο, είναι να τις τοποθετείς σε ένα άξονα με δύο πόλους. Η αβεβαιότητα θα κινηθεί προς ένα από τα δύο άκρα του άξονα, το λιγότερο ή το περισσότερο, το πιθανότερο ή το πιο απίθανο, το ασθενέστερο ή το ισχυρότερο, το πιο βλαβερό ή το πιο χρήσιμο, κ.ο.κ, όπως φαίνεται στο σχήμα που ακολουθεί. Προς τα πού κινείται μια συγκεκριμένη αβεβαιότητα Λιγότερο στη χρονική διάρκεια του σεναρίου Περισσότερο Αβεβαιότητα προκαλείται επίσης, όταν φαίνεται να ανατρέπονται υπάρχουσες προκαταλήψεις για ένα θέμα, που σχετίζεται με το σενάριο. Προκειμένου λοιπόν να περιορίσεις μια-μια τις περισσότερες από τις αβεβαιότητες στη δημιουργία ενός σεναρίου, μια πρώτη σου κίνηση είναι, να ξεπεράσεις τις προκαταλήψεις σου. Όσες λιγότερες απομείνουν, τόσο καλύτερη πρόβλεψη θα σου δώσει το σενάριο. Ας δούμε για παράδειγμα ένα φανταστικό σενάριο, που μπορεί να δημιουργήσει ένας Δήμος και το ρόλο που μπορεί να παίξουν οι προκαταλήψεις στην πρό- 31

33 βλεψη των εξελίξεων: Όλοι ξέρουμε ότι η Αθήνα υποφέρει από συγκοινωνιακό πρόβλημα στο κέντρο της. Αν τώρα το πρόβλημα αυτό εξαπλώνονταν και σε άλλους Δήμους της περιοχής ή άλλων μεγάλων πόλεων στον ίδιο βαθμό, θα είχαμε κάποιου είδους αλλαγές που θα μπορούσαν να προβλεφθούν; Ποιες αλλαγές, σε ποια έκταση και με ποιες συνέπειες; 1. Θα δημιουργούσαν οι επιχειρήσεις εύκαμπτο ωράριο εργασίας, για να περιορίσουν το μποτιλιάρισμα; 2. Θα αναγείρονταν μεγάλα κτίρια για κατοικία στα κέντρα, ώστε να μένουν οι υπάλληλοι πιο κοντά στη δουλειά τους; 3. Θα είχαμε κάποιου είδους προσαρμογή των επιχειρηματιών και επαγγελματιών, που θα χρησιμοποιούσαν τα κινητά τους τηλέφωνα, μέσα στα μποτιλιαρισμένα αυτοκίνητα και τι ευκαιρίες θα δημιουργούσε αυτό; 4. Θα γίνονταν διάσπαση του εμπορικού-οικονομικού κέντρου, σε άλλα μικρότερα περιφερειακά; 5. Θα γίνονταν χωροταξικές ρυθμίσεις ώστε να πλησιάσουν οι βιοτεχνίες στις γειτονιές και να περιοριστούν οι μετακινήσεις ; 6. Θα υπήρχε μαζική μετατόπιση ενδιαφέροντος για τηλεργασία ή εργασία στο σπίτι; Οι αβεβαιότητες που υπάρχουν σε καθένα από τα σενάρια αυτά, κάνουν δύσκολη την πρόβλεψη. Για παράδειγμα: Αν γίνονταν πραγματικότητα το σενάριο Νο.1, η πόλη σχεδόν θα παρέλυε χωρίς τάξη και ρυθμό. Το σενάριο Νο.2, προϋποθέτει αλλαγή στον τρόπο ζωής, χωρίς όμως βελτίωση του φαινομένου, λόγω μεγάλης κυκλοφορίας από την αύξηση πληθυσμού, κ.ο.κ. Κάθε μια από τις αβεβαιότητες αυτές οφείλεται σε βαθιά εδραιωμένες προκαταλήψεις σχετικές με τον τρόπο ζωής στην Αθήνα, που συχνά είναι δύσκολο α- κόμη και να συνειδητοποιηθούν, πόσο μάλλον να ξεπεραστούν. Μια λύση που θα μπορούσαν να προβλέψουν όσοι παρακολουθούν τις εξελίξεις διεθνώς, ήταν τελικά η εκ περιτροπής κυκλοφορία των οχημάτων στο κέντρο. Τα 32

34 μονά ζυγά. Εφαρμόστηκε με τεχνοκρατική λογική και ακύρωσε όλα τα ενδεχόμενα σενάρια, που ήταν εξαρτημένα από τις προκαταλήψεις. Αν ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις, γίνεται ευκολότερο να βρεθούν νέες, ίσως ριζοσπαστικές λύσεις. Όσο δεν μπορεί να γίνει αυτό, είναι σχεδόν αδύνατο να πλησιάσει κανείς σε ι- κανοποιητικές προβλέψεις και λύσεις. 33

35 Βασικές πλοκές Σεναρίων Όπως ίσως παρατηρήσετε ότι συμβαίνει στα σενάρια των ταινιών, έτσι και σε αυτά της πρόβλεψης, η ιστορία μας πρέπει να εκτυλίσσεται με μιαν από τις α- κόλουθες τρεις βασικές πλοκές 1. Νικητές και Χαμένοι 2. Πρόκληση και Αντίδραση 3. Εξελικτική Πλοκή Ας εξετάσουμε αναλυτικότερα καθένα από αυτά: 1. Νικητές και Χαμένοι Το σενάριο αυτού του τύπου, προσφέρεται για την πρόβλεψη καταστάσεων ό- που υπάρχει σύγκρουση, μεταξύ πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών, επιχειρηματικών ή άλλων αντιπάλων, οι οποίοι επιδιώκουν να επικρατήσουν σε βάρος των ανταγωνιστών τους. Είναι η κατηγορία του σεναρίου, που θα μπορούσε να διαμορφώσει πολιτικός αναλυτής, στην προσπάθειά του να προβλέψει για παράδειγμα τις πολιτικές ε- ξελίξεις στη χώρα μας, πριν την οικονομική κρίση. Θα είχε δε εντελώς περιληπτικά την ακόλουθη μορφή: Έχουμε ένα διπολικό σύστημα, όπου δεν υπάρχει κουλτούρα πολιτικών συνεργασιών. Το πιθανότερο είναι να υπάρξει μονοκομματική κυβέρνηση. Ελάχιστες οι πιθανότητες συμβιβασμού, ώστε να μοιραστούν την εξουσία οι αντιμαχόμενοι, προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού, τα προβλήματα της χώρας. Στο σενάριο αυτό θα διακρίνεις τα ακόλουθα χαρακτηριστικά στοιχεία, αντίστοιχα των οποίων πρέπει να χρησιμοποιείς κι εσύ, κάθε φορά που δημιουργείς 34

36 35

37 για τις ανάγκες σου, ένα σενάριο του τύπου Νικητές-Χαμένοι. 1. Κατά κανόνα μόνον ένας από τους εμπλεκόμενους μπορεί να βγει νικητής, (Πρωθυπουργός αν πρόκειται για εκλογές ή κυρίαρχος της αγοράς αν πρόκειται για ανταγωνιστικές επιχειρήσεις, κ.ο.κ). 2. Οι συγκρούσεις κάθε είδους, ανοικτές ή καλυμμένες είναι αναπόφευκτες, μέχρι την τελική πτώση του ενός από τους δύο αντιμαχόμενους. Ο συμβιβασμός δεν αποκλείεται, αλλά έχει περιορισμένες πιθανότητες. 3. Τα κύρια πρόσωπα της διαμάχης είναι και καθοριστικοί παράγοντες που ε- πηρεάζουν την τελική έκβαση. Η πλοκή όμως επιδέχεται καλυμμένες, αλλά αποφασιστικής σημασίας, συμμαχίες με τρίτους. 4. Χειρίσου με φαντασία τις κάθε είδους συμμαχίες που μπορούν να δημιουργηθούν από κάθε πλευρά και τους διάφορους ρόλους που μπορούν αυτές να διαδραματίσουν. Δέξου χωρίς προκαταλήψεις οποιεσδήποτε συμμαχίες με οποιονδήποτε, φίλο ή εχθρό, αρκεί να εξυπηρετούνται συγκεκριμένα συμφέροντα. Σκέψου για παράδειγμα το προηγούμενο των εκλογών του 1990 στη χώρα μας. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΚΚΕ) βρίσκονταν σε κίνδυνο εξαφάνισης από τις πειστικές Σοσιαλιστικές πολιτικές διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ. Η Νέα Δημοκρατία του Κ. Μητσοτάκη χρειάζονταν ψήφους εμπιστοσύνης στη Βουλή για να γίνει κυβέρνηση. Οι συνθήκες ήταν ώριμες για παράξενες, απρόβλεπτες ίσως λυκοσυμμαχίες. Το ΠΑΣΟΚ ως κοινός εχθρός, για διαφορετικούς λόγους, έπρεπε να αποκλειστεί. Έτσι το ΚΚΕ, παρότι εκ διαμέτρου αντίθετο ιδεολογικά και πολιτικά, βοήθησε με τις ψήφους του το δεξιό κόμμα της Ν.Δ να ανέλθει στην Κυβέρνηση. Φαντάσου ανάλογες καταστάσεις σε επιχειρηματικές, σε πολιτικές ή άλλες σχετικές διαμάχες. Τα τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν, σε συνδυασμό με τις ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος όπου εκτυλίσσεται ένα σενάριο, μπορούν να αποδώσουν πολλούς συνδυασμούς, ανάμεσα στους οποίους θα επιλέξεις τους δυνητικά πιθανότερους, για τις προβλέψεις σου. 2. Πρόκληση και Αντίδραση. Τα σενάρια αυτού του τύπου προσφέρονται για την πρόβλεψη της πορείας πολιτικών προσώπων και κινημάτων. Επίσης είναι χρήσιμα για τα στελέχη επιχειρήσεων που καλούνται να αντιμετωπίσουν οικονομικά, περιβαλλοντικά ή κοι- 36

38 νωνικά εμπόδια, στις προσπάθειές τους "για το καλό της επιχείρησης". Η πλοκή τους βασίζεται στο μύθο του ήρωα, που αντιμετωπίζει και υπερνικά διάφορα εμπόδια. Σκέψου το κάπως σαν τις επικές ταινίες, όπου χρησιμοποιούνται συνήθως τα εξής πρόσωπα: 1. Ένα κύριο πρόσωπο, που είναι ο πρωταγωνιστής - ήρωας. Διαθέτει έντονη προσωπικότητα, είναι ανεξάρτητος και μαχητικός, αμφισβητεί τα "κακώς κείμενα" μιας κατάστασης και αναλαμβάνει δυναμικές πρωτοβουλίες επιδιώκοντας την ανατροπή τους, προς το καλό όλων. 2. Υπάρχουν εξελίξεις όπως στις ταινίες και ρόλοι για δευτερεύοντα πρόσωπα: o Τους εμφανείς και αφανείς "κακούς", που πρέπει να ηττηθούν. o Αγαπημένα ή φιλικά πρόσωπα, τα οποία στηρίζουν τον πρωταγωνιστή και άλλα βοηθητικά, με τα οποία δημιουργεί περιστασιακές συμμαχίες. o Το κοινό, που επηρεάζεται από τις εξελίξεις ή την προπαγάνδα και τάσσεται με τον ένα ή τον άλλο, γέρνοντας τη ζυγαριά αναλόγως. Τα σενάρια Πρόκλησης/Αντίδρασης, προσφέρονται για την πρόβλεψη των εξελίξεων, στις διαμάχες των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όταν πρέπει να αποφασιστεί η πολιτική για σημαντικά ζητήματα, όπως λιτότητα ή ανάπτυξη, κλπ. Κάποιος από τους ηγέτες διεκδικεί τα δίκαια ενός λαού, κάποιος παίρνει το ρόλο του σκληρού που αντιδρά σκληρά και οι υπόλοιποι τάσσονται με τη μία ή την άλλη πλευρά. Άλλο παγκόσμιο πρόβλημα, που αναζητά πρόβλεψη με το σενάριο αυτού του τύπου, είναι το Φαινόμενο του θερμοκηπίου. Υπάρχει εκεί μια διαρκής πολύχρονη διαμάχη, μεταξύ περιβαλλοντολόγων και οπαδών της βιομηχανικής επέκτασης. Οι χώρες έχουν χωριστεί σε δύο στρατόπεδα και το δίλλημα είναι μεγάλο. Αν μεν επικρατήσει η οικολογική άποψη, θα πρέπει όλα να προσαρμοστούν σε μια ανάπτυξη με περιβαλλοντικά κριτήρια, ανατρέποντας την κουλτούρα δεκαετιών, όπου όλα έχουν κτιστεί με γνώμονα το κέρδος. Θα μπορούσε όμως να γίνει διαφορετικά; Πώς και με ποιες επιπτώσεις; Πολλοί επιδιώκουν κάθε τόσο να προβλέψουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια, την πιθανή εξέλιξη παρόμοιων διεθνών αντιπαραθέσεων. Από το αποτέλεσμά της, θα εξαρτηθούν σημαντικές πολιτικές, οικονομικές, τεχνολογικές, γεωστρατηγικές αποφάσεις, από τα κράτη, τις βιομηχανίες, το οικονομικό κατεστημένο. 37

39 3. Η Εξελικτική πλοκή Σε πολλές περιπτώσεις χρειάζεται να γίνει πρόβλεψη, για καταστάσεις και θέματα που εξελίσσονται προοδευτικά, με ρυθμό μάλιστα που λίγα πράγματα φαίνεται ότι μπορούν να τον επηρεάσουν σημαντικά. Τέτοια είναι θέματα, σχετικά με την τεχνολογική εξέλιξη για παράδειγμα. Τα δομικά στοιχεία που συνήθως χρησιμοποιούνται στην πλοκή σεναρίων αυτού του τύπου, είναι τα ακόλουθα: 1. Τα πράγματα εξελίσσονται κινούμενα πάντα προς μία κατεύθυνση, είτε της ανάπτυξης, είτε του μαρασμού. 2. Οι αλλαγές πραγματοποιούνται σταδιακά και με ρυθμούς που προσομοιάζουν στους βιολογικούς. Δηλαδή, (όπως συμβαίνει και στις τεχνολογίες), μια εξέλιξη αναδύεται αργά, αναπτύσσεται, ωριμάζει και στη συνέχεια εκρήγνυται πάνω από τις αγορές και τους πληθυσμούς. 3. Οι αλλαγές αυτές συντελούνται συνήθως σιωπηρά. Δεν προκαλούν την προσοχή, ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια (όπως και στις τεχνολογίες) και γι' αυτό δεν επισημαίνονται εύκολα. 4. Σε λίγες περιπτώσεις, επαναστατικές διεργασίες που είναι δύσκολο να προβλεφθούν, μπορούν να ανατρέψουν όλο το σκηνικό. Τα οφέλη από την πρόβλεψη των επαναστατικών αυτών αλλαγών είναι τεράστια, γιατί αν συμβούν αλλάζουν όλο το χάρτη. Για παράδειγμα, το γκρέμισμα του τείχους του Βερολίνου, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και όλων όσων ακολούθησαν, ήταν επαναστατική εξέλιξη, σε μια κατάσταση που εξελίσσονταν αργά και σταθερά. Χρησιμοποίησε την κατάλληλη πλοκή Ένα από τα πολύ σημαντικά ζητήματα για τη σωστή πρόβλεψη, είναι να χρησιμοποιήσεις την κατάλληλη πλοκή, στο κάθε σενάριο που δημιουργείς. Για να γίνει αυτό θα χρειαστεί να αναγνωρίσεις την κατάσταση που εξετάζεις και να την εντάξεις σε μιαν από τις τρεις κατηγορίες που αναπτύχθηκαν παραπάνω. (Νικητές και χαμένοι. Πρόκληση και αντίδραση. Εξελικτική πλοκή). Οι ενέργειες αυτές βέβαια, προϋποθέτουν ότι διαθέτεις τις ανάλογες ικανότητες 38

40 ή ότι θα τις αναπτύξεις, με εξάσκηση. Ο απλούστερος και αποτελεσματικότερος τρόπος για να εξασκηθείς, είναι να δημιουργήσεις ετεροχρονισμένα σενάρια, για μια κατάσταση της οποίας έχεις ήδη παρακολουθήσει την εξέλιξη ως σήμερα. Να συμπεριφερθείς δηλαδή, σαν να προσπαθείς να προβλέψεις πέντε ή δέκα χρόνια πριν, όσα έχεις ήδη παρακολουθήσει να συμβαίνουν στην περίοδο αυτή. Τι θα έλεγες για παράδειγμα, αν προσπαθούσες υποθετικά να προβλέψεις, την οικονομική κρίση και τα όσα έχουν ήδη συμβεί γύρω από αυτήν; Για τη δημιουργία αυτού του "ετεροχρονισμένου" σεναρίου, πρέπει να ανατρέξεις στο παρελθόν, επιστρατεύοντας τη μνήμη και πληροφορίες από διάφορες πηγές. Με βάση τα στοιχεία αυτά θα πλάσεις το σενάριο, όχι πια τόσο με τη φαντασία, αλλά επάνω σε πραγματικά περιστατικά, που έχουν συμβεί, παριστάνοντας βέβαια με τις συλλογιστικές που αναπτύσσεις, ότι εσύ τα προβλέπεις. Αργότερα, όταν κατανοήσεις τους μηχανισμούς των σεναρίων, τι θα έλεγες να ασχοληθείς με μια πραγματική πρόβλεψη, αυτήν της σταδιοδρομίας ή της ε- παγγελματικής ή της επιχειρηματικής σου εξέλιξης, μετά την οικονομική κρίση; Ή το πώς θα πάει η δουλειά σου τα επόμενα χρόνια και ποιες επιλογές έχεις, για να αποφύγεις κακοτοπιές και να την αναπτύξεις; Ποια θα είναι για την περίπτωσή σου, η κατάλληλη πλοκή; Νικητές και χαμένοι; Πρόκληση και αντίδραση; Εξελικτική πλοκή; Ποιους "Καθοριστικούς Παράγοντες", ποια "Αμετάβλητα Δεδομένα" και ποιες "Κρίσιμες Αβεβαιότητες" θα επέλεγες σαν αποφασιστικά στοιχεία, που επηρεάζουν την εξέλιξή του. Πού πρέπει να δώσεις περισσότερη σημασία; Ποιες πληροφορίες πρέπει να συλλέξεις; Θα μπορούσες να επισημάνεις και να ξεπεράσεις τις προκαταλήψεις σου; Ποιες είναι αυτές; Πόσο σε αποπροσανατολίζουν και σε εμποδίζουν να δεις την πραγματικότητα και να την αντιμετωπίσεις; Πόσα πράγματα αλήθεια, μπορεί να προβλέψει κανείς, στήνοντας διαφορετικά σενάρια! Αλλά και πόσα από τα πράγματα που οργανώνουμε ως τώρα για το μέλλον, δεν βασίζονται σε ερασιτεχνικά σενάρια, πρόβλεψης και σχεδιασμού! Πόσα προβλήματα τέλος θα μπορούσαμε να αποφύγουμε, στην προσωπική ή στην επαγγελματική μας ζωή, αν χρησιμοποιούσαμε ακόμη και στοιχειώδη συνειδητό προγραμματισμό, βασισμένο σε απλά σενάρια πρόβλεψης! 39

41 Η Ανάπτυξη Σεναρίων Οι βασικές αρχές ανάπτυξης Σεναρίων 40

42 Στη διαδικασία της πρόβλεψης, είναι απαραίτητη η ανάπτυξη ενός αριθμού σεναρίων, καθένα από τα οποία θα περιγράφει μια διαφορετική εκδοχή, για ένα φανταστικό μεν αλλά αληθοφανές μέλλον. Κανείς δεν μπορεί να καθιερώσει μια μοναδική και εξασφαλισμένα αποτελεσματική συνταγή για τη δημιουργία των σεναρίων. Ωστόσο πρέπει να τηρούνται ορισμένες βασικές αρχές, όπως οι ακόλουθες: 1. Υπάρχουν πάντα πολλά και διάφορα ενδεχόμενα για το πώς μπορεί να εξελιχθούν τα πράγματα. Είναι απαραίτητο λοιπόν να δημιουργείς πολλές ε- ναλλακτικές πλοκές και σενάρια, προβλέποντας σε καθένα από αυτά διαφορετικές εξελίξεις μιας κατάστασης "με διαφορετική κατάληξη κάθε φορά". 2. Καθένα από τα σενάρια που δημιουργούνται να είναι αποκλειστικό. Να περιγράφει το πώς μπορεί να εξελιχθεί μια συγκεκριμένη κατάσταση στο μέλλον, "με βάση την προβλεπόμενη συμπεριφορά της". Προβλεπόμενη μπορεί να μην είναι η μέχρι σήμερα συμπεριφορά της και να είσαι πολύ προσεκτικός με αυτό, γιατί τελικά πρόβλεψη, δεν είναι ούτε η προέκταση, ούτε η προβολή, του παρελθόντος ή του παρόντος, στο μέλλον. 3. Κάθε σενάριο είναι και ένα πιθανό μέλλον. Περιγράφει ένα μέλλον σαν να ήταν πραγματικό και το εξηγεί. Δεν είναι πρόβλεψη, με την έννοια της μαντείας. Δεν προσπαθούμε να μαντέψουμε το μέλλον. Είναι η εξιστόρηση ε- νός πιθανού μέλλοντος, με βάση τις τάσεις που επικρατούν σήμερα στο ζήτημα που εξετάζουμε, τις επιρροές που ασκούνται πάνω στις υπάρχουσες τάσεις, από οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και άλλες συνθήκες και τις εξελίξεις που περιμένουμε, εξ αιτίας όλων αυτών. 4. Κάθε σενάριο, πρέπει να είναι σχετικό με το ζήτημα που εξετάζεις. Αναπτύσσοντας ένα σενάριο, μην ξεχνάς το σκοπό του. Δεν είναι σενάριο αχαλίνωτης επιστημονικής φαντασίας ή επικού ηρωισμού άλλων εποχών. Είναι η προσπάθεια πρόβλεψης και χρησιμότητά του είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων, που με τη σειρά τους θα βοηθήσουν στη λήψη σημαντικών αποφάσεων για τη ζωή σου, με μεσο-μακροπρόθεσμη συνήθως ισχύ. Για τον λόγο αυτό, σε κάθε σενάριό σου, έχει θέση οτιδήποτε μπορεί να συμβεί στην πραγματικότητα. Οι εξωπραγματικές υπερβολές, οι αχαλίνωτες ακρότητες και άλλα ευρήματα που χρησιμοποιούν οι σεναριογράφοι επι- 41

43 στημονικής φαντασίας, δεν έχουν θέση. Ας έχουμε πάντως στην άκρη του μυαλού, ότι συχνά η πραγματικότητα μας εκπλήσσει, υπερβαίνοντας και την πιο τρελή φαντασία. 5. Κτίζοντας ένα σενάριο πρόσεξε κάτι βασικό. Μην παραβλέπεις και μην αλλοιώνεις γεγονότα, που είναι αδύνατο να αλλάξουν. Για παράδειγμα "οι σημερινοί ενήλικες, είναι απόλυτα σίγουρο ότι θα είναι οι μελλοντικοί υπερήλικες". 6. Υπό τις παραπάνω έννοιες, κάθε σενάριο είναι υποχρεωτικό, εξελίσσεται αναγκαστικά κάτω από συγκεκριμένες-προσγειωμένες συλλογιστικές. Περιγράφει δηλαδή, το πώς θα ήταν πιο πιθανό, να εξελιχθούν φυσιολογικά τα πράγματα, κάτω από συγκεκριμένες επιλεγμένες για την περίπτωση επιρροές, από συγκεκριμένους παράγοντες που απαριθμούνται, σύμφωνα με την πείρα, τις γνώσεις και τις εκτιμήσεις σου. Θέτοντας ερωτήματα Η προσπάθεια πρόβλεψης ξεκινάει από μια παραδοχή... Αναγνωρίζουμε ότι όλα αλλάζουν συνεχώς και τίποτε δεν μένει το ίδιο. Θα αλλάξουν ξανά, πρέπει να αλλάξουν, έχουν ήδη αλλάξει. Καμιά κατεστημένη κατάσταση (status quo) δεν παραμένει για πάντα και κάθε σενάριο πρόβλεψης, προτείνει το πώς μπορεί να αλλάξει και γιατί. Παραδέχεται ότι οι παλιές αντιλήψεις χάνουν ή έχουν χάσει την αξία και την επιρροή τους, ενώ υποδεικνύει ποιες νέες αντιλήψεις είναι πιθανές και αναμενόμενες. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή παίζουν τα ερωτήματα. Κάθε σενάριο πρόβλεψης, δεν είναι παρά μια σειρά ερωτημάτων που πρέπει να απαντηθούν. Διαφορετικά ερωτήματα σε κάθε στάδιο του σεναρίου και ανάλογα με το αν πρόκειται για προσωπικά, επαγγελματικά ή επιχειρηματικά σενάρια. Να μερικά παραδείγματα : Προκειμένου να αποφασίσεις αν υπάρχει και ποιο είναι το ουσιαστικό ζήτημα, που πρέπει να αναλυθεί με τη δημιουργία σεναρίων, βάζεις ερωτήματα όπως: 42

44 Έχω ουσιαστικά ερωτήματα για τις επερχόμενες εξελίξεις, τα επόμενα Χ χρόνια και για ποια ακριβώς θέματα χρειάζομαι πρόβλεψη; Πώς θα ήθελα να εξελιχθούν τα πράγματα τα επόμενα Χ χρόνια και τι πιθανότητες έχω να συμβεί αυτό; Ποιοι είναι οι φόβοι μου και ποιες οι φιλοδοξίες μου; Ποια είναι τα σημαντικά θέματα στα οποία πρέπει να αποφασίσω για το επόμενο Χ χρονικό διάστημα; Προκειμένου να διαμορφώσεις το σενάριο σε διάφορα στάδια, βάζεις ερωτήματα όπως: Τι θα γίνει αν ; Πώς θα μπορούσε το μέλλον να διαφέρει από το παρόν; Πώς θα επηρεάσει το στοιχείο Α την κατάσταση B; Ποιες από τις παρούσες καταστάσεις θα παραμείνουν αμετάβλητες και ποιες θα αλλάξουν σημαντικά ; Ποιες βεβαιότητες και ποιες αβεβαιότητες θα επηρεάσουν τις εξελίξεις; Τι δεν γνωρίζω που πρέπει να το μάθω ; Τι πρέπει να κάνω για το ζήτημα αυτό; Πότε πρέπει να το επανεξετάσω ; Ποια συμπεράσματα πρέπει να βγάλω από την εξέταση αυτού του ζητήματος; Ποια θα είναι τα αποτελέσματα των ενεργειών μου/μας; Τι ή ποιος θα μπορούσε να επηρεάσει το μέλλον μου/μας Τι είναι αυτό που θα επηρεαστεί περισσότερο από τις μελλοντικές εξελίξεις; Οδηγός σεναρίου σε 8 βήματα Οργανώνοντας όλες τις σκέψεις που αναπτύχθηκαν ως εδώ, θα δημιουργήσουμε μια πρόταση για τη δημιουργία σεναρίου πρόβλεψης, σε οκτώ βήματα. 1ο Βήμα. Προσδιόρισε το θέμα σου ή την απόφαση που πρέπει να πάρεις. Αυτό θα αποτελέσει την κεντρική ιδέα πάνω στην οποία θα αναπτύξεις το σενάριο. 43

45 Για να την προσδιορίσεις αναρωτήσου: Τι με απασχολεί περισσότερο; Τι με κρατάει άυπνο αν δεν βρω λύση; Είναι πολύ σημαντικό να προσδιορίσεις με ακρίβεια, αυτό που προσπαθείς να κατανοήσεις και να προβλέψεις. Ξεκίνησε με την κεντρική ιδέα σαν πυρήνα και "κτίσε" πάνω σε αυτήν. Αν το σενάριο αφορά στη δουλειά σου, κάνε ερωτήσεις του τύπου: Τι θα απασχολήσει περισσότερο εμένα, τον εργοδότη και τους συνεργάτες στη δουλειά μου; Πως θα βελτιωθούν τα έσοδα της εταιρείας; Για παράδειγμα. Αν πουλάς αυτοκίνητα κτίσε σενάρια γύρω από τις τιμές των καυσίμων, την οικονομική κατάσταση και τη φορολογία. Αν εκμεταλλεύεσαι ξυλεία αναζήτησε σενάρια γύρω από την οικοδομική δραστηριότητα, την τιμή του πετρελαίου και την πολιτική υλοτόμησης. 2ο Βήμα. Απαρίθμησε διάφορους συντελεστές που επηρεάζουν αποφασιστικά το περιβάλλον σου και την επιτυχία της απόφασης που θα πάρεις. Τέτοιοι συντελεστές μπορεί να είναι τα διάφορα στατιστικά στοιχεία για τους πελάτες, τους προμηθευτές ή τους ανταγωνιστές. Αν πρόκειται για επιχείρηση, πρέπει να κατανοήσεις τη φιλοσοφία και τις λειτουργίες της. Να αναρωτηθείς για θέματα όπως: Γιατί εστιάζουμε στο πρόβλημα αυτό και γιατί ζητούμε απαντήσεις; Ποιες είναι οι σκέψεις της ε- πιχείρησης για το μέλλον; Πώς βλέπει τις εξελίξεις και τι περιμένει να συμβεί στο θέμα που εξετάζουμε; Τι ελπίζει και τι φοβάται; Ποιες είναι οι αξίες της επιχείρησης; Εφαρμόζονται στην πράξη; Ποιοι επηρεάζονται και πώς ο καθένας από τις μελλοντικές εξελίξεις; 3ο Βήμα. Επισήμανε τους "Καθοριστικούς Παράγοντες", δηλαδή τους οικονομικούς, πολιτικούς, περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και τεχνολογικούς παράγοντες, που μπορούν να προξενήσουν τόσο σημαντικές αλλαγές στο "περιβάλλον" του θέματός σου, ώστε να επηρεαστούν οι συντελεστές του 2 ου Βήματος. Αναζήτησε τις επιρροές που δέχονται οι Καθοριστικοί παράγοντες, θέτοντας ερωτήσεις του τύπου: Πού οδηγεί τις επιχειρήσεις η τεχνολογία; Τι θα 44

46 συμβεί στην αγορά αν ανέβει ο πληθωρισμός; κλπ. Αξιολόγησε τους "Καθοριστικούς Παράγοντες" και τις Τάσεις, χρησιμοποιώντας γι' αυτό δύο κριτήρια: α) Ποιοι είναι οι πιο σημαντικοί και ταυτόχρονα οι πιο δύσκολο να προβλεφθούν. β) Πόσο καθοριστικοί είναι για την επιτυχία του 1ου Βήματος. 4ο Βήμα. Δημιούργησε δύο ή το πολύ μέχρι τέσσερις σταθερούς άξονες, που να μπορούν να χρησιμεύσουν σαν πυξίδα στην ανάπτυξη της πλοκής. Αν για παράδειγμα σε ενδιαφέρουν τα αυτοκίνητα, ο άξονας που σχετίζεται με αυτά μπορεί να είναι καύσιμα/περιβάλλον/οικονομία/πολιτική. Ζητούμενο είναι: Βασισμένο στους άξονες αυτούς το σενάριο, να πιάνει την ουσία και να δίνει όλη τη διάσταση του θέματος. Στο στάδιο αυτό, είναι χρήσιμο να συζητήσεις και να συμβουλευτείς διάφορους ανθρώπους. Επειδή οι εξελίξεις πολλές φορές ξεκινούν από ασυνήθιστες καταστάσεις, είναι προτιμότερο να συζητήσεις με άπειρους συνεργάτες, παρά με έμπειρους, που έχουν μια παγιωμένη αντίληψη για τα πράγματα. Οι αντίθετες γνώμες είναι πιο σημαντικές από εκείνες που συμπίπτουν με τις δικές σου. Έτσι σου δίνεται η δυνατότητα να ξεφύγεις από μαζικές κατεστημένες αντιλήψεις, διεισδύοντας σε ενδεχόμενα που είναι μεν πιθανά, αλλά που ίσως δεν θα τα εξέταζες χωρίς τη βοήθειά τους. 5ο Βήμα. Δώσε σάρκα και οστά στο σενάριό σου. Εμπλούτισέ το, κάνε το ζωντανό, προσθέτοντας τις λεπτομέρειες που χρειάζονται, για να μοιάσει με μιαν ο- μαλή και πλήρη διήγηση, όπως στα παραμύθια. Διηγήσου το σαν ιστορία. Δημιούργησε αληθοφανείς καταστάσεις, όσο γίνεται πιο κοντά στην πραγματικότητα και δώσε μια ρεαλιστική έκβαση. Ίσως χρειαστεί να εξετάσεις να διηγηθείς δυσάρεστα ενδεχόμενα, κάνε το χωρίς ενδοιασμούς, αρκεί να είναι πιστευτά. Δεν είναι απαραίτητο το Happy End ούτε ένα ηρωικό ή ένα δραματικό τέλος. Μπορεί να είναι ένα άχρωμο μεν, αλλά κυρίως ένα τέλος συμβατό με την καθημερινότητα. 45

47 6ο Βήμα. Ανάπτυξε τις επιπτώσεις που θα υπάρξουν, για κάθε μια από τις υποθέσεις που κάνεις. Χρησιμοποίησε σαν υλικό για την ανάπτυξη των επιπτώσεων, τους συντελεστές και τους "Καθοριστικούς παράγοντες" που συγκέντρωσες στα βήματα δύο και τρία. 7ο Βήμα. Όταν τελειώσεις το σενάριο, εξέτασε άλλη μια φορά την ιστορία σου βήμαβήμα. Ψάξε για αδύνατα σημεία στη συλλογιστική σου. Αναζήτησε και ξεπέρασε τυχόν προκαταλήψεις. Αναρωτήσου αν ακολούθησες ενιαία πορεία κι αν τα επιχειρήματα είναι δυνατά σε όλο το εύρος της πλοκής. Αν ένα επιχείρημα δεν "στέκει" σε όλα τα σενάρια όπου το χρησιμοποίησες, εγκατάλειψέ το. Εξέτασε και αντιμετώπισε αποφασιστικά τις αβεβαιότητες. Δεν υπάρχει περιθώριο γι αυτές, αφού αυξάνουν κατακόρυφα τις πιθανότητες αποτυχίας στην πρόβλεψή σου. 8ο Βήμα. Αναζήτησε μέσα στο σενάριό σου τους Δείκτες, τα ισχυρά εκείνα σημεία, που προκύπτουν μέσα από την πλοκή και στα οποία πρέπει να βασιστείς, για να οδηγηθείς σε σωστές προβλέψεις. Βάλε τους σε δοκιμασίες. Ασχολήσου και εξέτασε τις επιπτώσεις κάθε σεναρίου, πάνω στο πρόβλημα που εξετάζεις, το δικό σου ή της επιχείρησης. Αναρωτήσου Τι σημαίνει το σενάριο αυτό για την επιχείρηση; Ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχει για την πορεία της, για το σχεδιασμό και τη στρατηγική της; Ποιού είδους σχέδια προσαρμογής ή πρόληψης ή ποια άλλα πρέπει να επεξεργαστούμε; 46

48 Παραδείγματα πολλαπλών σεναρίων πρόβλεψης Μια Ελληνική εταιρεία κατασκευάζει εργαλεία κηπουρικής και ενδιαφέρεται να προβλέψει τις εξελίξεις στην αγορά, τόσο στο εσωτερικό της χώρας, όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το δίλλημα είναι, αν πρέπει να προχωρήσει σε επενδύσεις και ανάπτυξη ή να διατηρήσει τα κεκτημένα, με μια πολιτική για επιβίωση και αντοχή. Η απόφασή της θα εξαρτηθεί από την πρόβλεψη για τις μελλοντικές μεταβολές, στις ανάγκες των Ελλήνων και των Ευρωπαίων καταναλωτών. Πρόκειται για Σενάριο Εξελικτικής πλοκής και τα στελέχη της εταιρείας θα μπορούσαν να αναπτύξουν τρεις βασικές εκδοχές: 1η εκδοχή (Η αισιόδοξη) Ευρώπη και Ελλάδα ξεπερνούν την οικονομική κρίση σε 1-2 χρόνια και συνεχίζουν να αναπτύσσονται με γρήγορους ρυθμούς, επιλέγοντας την ανάπτυξη και τον καταναλωτισμό, εξ αιτίας της ανάγκης για αυξημένη κυκλοφορία του χρήματος, ώστε να περιοριστεί η ανεργία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, διαπιστώνοντας ότι οι αγεφύρωτες διαφορές στους ρυθμούς ανάπτυξης των κρατών μελών, δημιουργούν ανισότητες μεταξύ των κρατών, στην ανταγωνιστικότητα και τελικά στη συνοχή της Ευρώπης, ξεκινά μια νέα πολιτική, που τείνει στην εξισορρόπηση των διαφορών. Οι κυβερνήσεις ενδιαφέρονται να λύσουν τα κοινωνικά προβλήματα και τις ανισότητες μέσα στις χώρες τους. Οι πολίτες, διαθέτοντας αρκετά χρήματα για να καταναλώσουν, αγοράζουν όσα χρειάζονται, αλλά και όσα δεν χρειάζονται ακόμη, αν τους πείσουν οι διαφημιστικές καμπάνιες. Με άλλα λόγια, το σενάριο αυτό προβλέπει ένα κόσμο του αύριο, όπου όλα συνεχίζονται με τις παλιές υπερβολές, την πληθώρα, την ευκολία 2η εκδοχή. (Η απαισιόδοξη) Η κρίση είναι δομική. Θα συνεχιστεί τουλάχιστον για μερικές ακόμη δεκαε- 47

49 τίες, σε όλους τους τομείς, ενεργειακό, περιβαλλοντικό, οικονομικό, πολιτικό, εργασιακό, με μικρές αποκλίσεις και διακυμάνσεις κάθε τόσο. Θα δημιουργηθούν βέβαια σοβαρά προβλήματα στις αγορές, η μεσαία τάξη θα εξαφανιστεί σταδιακά και μια μικρή οικονομική και πολιτική ελίτ, σε ποσοστό 20% - 30% των κοινωνιών, θα ζει σε βάρος μιας εξαθλιωμένης μάζας, χωρίς δουλειές, με συντάξεις πείνας, χωρίς δυνατότητα σπουδών, με ανεπαρκή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, χωρίς χρήματα. Οι πολίτες καταπιάνονται με την παραγωγή σαλατικών στον κήπο του σπιτιού, χρησιμοποιώντας ότι πρόχειρο εργαλείο ανακαλύπτουν στις αποθήκες τους, με σκοπό την εξοικονόμηση χρημάτων. 3η εκδοχή. (Η ανατρεπτική) Καθοριστικές αλλαγές στη νοοτροπία των Ευρωπαίων πολιτών, τους οδηγούν με σχετικά γρήγορους ρυθμούς, σε νέες επιλογές και σε οικολογικό τρόπο ζωής, φιλικό προς το περιβάλλον. Δίνουν μεγάλη έμφαση στην ποιοτητα ζωής. Στρέφονται στη φυσική ζωή και στην καλλιέργεια του εσωτερικού τους κόσμου, σε χειρονακτικές ασχολίες, για πιο υγιεινή διαβίωση. Ο καταναλωτισμός αντικαθίσταται από νοικοκυρεμένες, οικογενειακές, μετριοπαθείς συμπεριφορές. Οι άνθρωποι καταπιάνονται περισσότερο με τη φύση, με ασχολίες και με δικές τους κατασκευές, μετασκευάζοντας παλιά έπιπλα, αξιοποιώντας τον κήπο του σπιτιού για να φυτέψουν υγιεινά σαλατικά, κ.ο.κ. Αφήνουν τα αυτοκίνητα και χρησιμοποιούν ποδήλατα και ηλεκτρικά δίκυκλα. Ανάλυση των σεναρίων του παραδείγματος Είναι μάλλον σίγουρο, ότι όλα τα σενάρια του παραδείγματος θα είχαν σημαντική επίδραση στην αγορά των εργαλείων κήπου: Στην πρώτη εκδοχή, η κηπουρική γίνεται χόμπι και η συλλογή εργαλείων, αντικείμενο επίδειξης για οικονομική επιτυχία. Οι πολίτες επιθυμούν περιποιημέ- 48

50 νους κήπους που θα περιστοιχίζουν τα ωραία σπίτια τους. Όλοι λίγο πολύ μπορούν να αγοράσουν ακόμη και τις ακριβές συλλογές εργαλείων της εταιρείας. Η εταιρεία προσανατολίζεται στο να προχωρήσει σε επενδύσεις ανάπτυξης και επέκτασης, χωρίς μεγάλες αλλαγές στο είδος και την ποιότητα των εργαλείων της. Στη δεύτερη εκδοχή, η κηπουρική γίνεται τρόπος επιβίωσης. Ο κόσμος θα προτιμούσε τα οικονομικότερα εργαλεία, γιατί δεν διαθέτει αρκετά χρήματα. Είναι πιθανό να υποχωρήσουν οι πωλήσεις. Η εταιρεία, περιμένοντας το χειρότερο μετράει την αντοχή της και εστιάζει σε περικοπές και απολύσεις προσωπικού Στην τρίτη εκδοχή, η κοινωνική μεταμόρφωση, δημιουργεί προϋποθέσεις για ευχάριστα, οικολογικού περιεχομένου, χόμπι σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Η κηπουρική προσφέρει σε όλους, πέρα από την υγιεινή διατροφή, την ευκαιρία για ένα πιο υγιεινό τρόπο ζωής, με ενασχόληση σε ευχάριστες χειρονακτικές α- σχολίες στον ελεύθερο χρόνο. Η εταιρεία εκτιμά ότι η αγορά των εργαλείων της, θα είχε μεγάλη ανάπτυξη. Εστιάζει στην παραγωγή εύχρηστων οικονομικών εργαλείων, που είναι κατάλληλα για ερασιτέχνες, σε δουλειές σαν αυτές που αναφέρθηκαν στο σενάριο αυτό. Προγραμματίζει επίσης την επέκτασή της στην παραγωγή εργαλείων και για άλλες χρήσεις, καθώς και ηλεκτρικών δικύκλων. Οργανώνει νέες μεθόδους για να τα προωθήσει. Στην επεξεργασία των παραπάνω σεναρίων, έχουν ληφθεί υπόψη κι άλλες σημαντικές παράμετροι, που δεν φαίνονται στην περιληπτική παρουσίαση του θέματος της πρόβλεψης, όπως για παράδειγμα: Η ανταγωνιστικότητα στις τιμές. Όταν αυξάνει η ισοτιμία του Ευρώ, έναντι ξένων παγκόσμιων νομισμάτων, κάνει πιο ανταγωνιστικά τα εργαλεία τρίτων χωρών με χαμηλό εργατικό κόστος, εκτοπίζοντας όσα παράγονται στις χώρες μέλη. Το αντίθετο συμβαίνει όταν το Ευρώ γίνεται φθηνότερο στις διεθνείς αγορές. Το διαφημιστικό κόστος είναι υψηλό και η διαφήμιση μέσω τηλεόρασης για τα εργαλεία κήπου είναι σχετικά αναποτελεσματική, καθώς προσφέρεται 49

51 κυρίως για είδη ευρείας κατανάλωσης, για τα οποία αποδίδει καλύτερα. Εξετάζεται παράλληλα λοιπόν ένα άλλο σενάριο, στο οποίο η επιχείρηση, προωθεί τα εργαλεία της με καταλόγους, που θα μοιράζονται σε επιλεγμένες κατηγορίες καταναλωτών, αντί να διατίθενται μέσα από τα παραδοσιακά καταστήματα του είδους. 50

52 Κτίζοντας ένα Σενάριο Το κτίσιμο ενός σεναρίου δεν είναι επιστήμη, είναι μεθοδολογία. Ας πούμε τέχνη που χρειάζεται ικανότητα/ταλέντο εξιστόρησης ιστοριών και παραμυθιών. Δεν υπάρχουν ακριβείς συνταγές. Πρέπει να στηριχτείς στη λογική, στις πληροφορίες που θα τις ανανεώνεις ανελλιπώς και τέλος στην κρίση σου. Ένας αποτελεσματικός τρόπος προσέγγισης είναι να ξεκινάς από το ζητούμενο. Θα ήθελα να γίνει αυτό ή θέλω να φθάσω εκεί και να χτίζεις το σενάριο α- νάποδα άρα πρέπει να ενεργήσω έτσι κι έτσι Μπορείς για παράδειγμα να ξεκινήσεις με κάποιο νέο προϊόν ή μια υπηρεσία, που σχεδιάζεις να ρίξεις στην αγορά. Να θεωρήσεις, να φανταστείς ότι κυκλοφόρησε και να αναλύσεις την πιθανή πορεία του, τις επιπτώσεις που θα έχει, σε ομοειδή προϊόντα και υπηρεσίες που κυκλοφορούν και στις αντιδράσεις των καταναλωτών. Όποιον τρόπο κι αν διαλέξεις, να θυμάσαι ότι το σενάριο είναι ο μόνος σίγουρος τρόπος για να ξεκαθαρίσεις τις αμφιβολίες και το χάος που σε περιβάλλει. Ο μόνος τρόπος για να πραγματοποιήσεις μιαν ικανοποιητική πρόβλεψη. Ας εξετάσουμε για λίγο τον τρόπο, με τον οποίο τα στελέχη της εταιρείας με τα εργαλεία κήπου, έκτισαν τα σενάριά τους. Αρχικά έθεσαν μιαν ερώτηση κλειδί: Τι θα μπορούσε να γίνει στην αγορά που θα επηρέαζε την πώληση εργαλείων κηπουρικής; Ενώ εξέταζαν το θέμα προέκυψαν άλλες εξ ίσου σημαντικές ερωτήσεις όπως: Τι θα μπορούσε να συμβεί στους αυριανούς πελάτες, στην αγοραστική τους δύναμη ή στην κηπουρική; Αναλύοντας το θέμα κατέληξαν, ότι οι πιο σημαντικές αβεβαιότητες ήταν το μέλλον της οικονομίας και οι αλλαγές νοοτροπίας του καταναλωτικού κοινού, σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης. Γι' αυτό έφτιαξαν τρεις εκδοχές, βασι- 51

53 σμένες στις αβεβαιότητες αυτές. Μια με σταθερή οικονομική πρόοδο. Μια δεύτερη με οικονομική κρίση και Μια τρίτη υποθέτοντας ανατροπή των γνωστών κοινωνικών δεδομένων και του τρόπου ζωής. Εσύ μπορείς να δημιουργήσεις τα δικά σου σενάρια με διαφορετική πλοκή και να χρησιμοποιήσεις δική σου μεθοδολογία, προκειμένου να διερευνήσεις δικές σου αβεβαιότητες και να καταλήξεις σε δικά σου χρήσιμα συμπεράσματα και προβλέψεις. Πρακτική εφαρμογή των Σεναρίων στην καθημερινή ζωή Θα ήταν λάθος να θεωρήσει κανείς, ότι η διαδικασία της πρόβλεψης που περιγράφηκε στο εγχειρίδιο αυτό, μπορεί και να αποτελεί πολυτέλεια, για την καθημερινή πραγματικότητα. Όχι δεν είναι. Όπως δεν είναι πολυτέλεια οι λειτουργίες της πρόβλεψης και της προετοιμασίας, που καθοδηγούν χιλιάδες έμβια όντα στον πλανήτη, να προετοιμάζονται πυρετικά, συγκεντρώνοντας τρόφιμα για τον επερχόμενο, τον προβλεπόμενο, χειμώνα. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Αυτή η ενστικτώδης διαδικασία της πρόβλεψης, είναι απαραίτητη λειτουργία για την επιβίωση. Στον πολιτισμένο, το λογικό άνθρωπο, η ίδια αυτή προετοιμασία που παρατηρούμε στη φύση, εκφράζεται πιο σύνθετα, με τη Φαντασία και το Όραμα, που με τη σειρά τους, δεν είναι παρά Μηχανισμοί δημιουργίας Σεναρίων. Οι ιστορίες που πλάθει καθένας στο μυαλό του, στις ώρες περίσκεψης και απομόνωσης, διαμορφώνουν μιαν εικονική πραγματικότητα, με τις πιο πιθανές εκδοχές του αύριο. Μέσα στην ονειρική αυτή πραγματικότητα, ο άνθρωπος σχεδιάζει φανταστικές λύσεις και δοκιμάζει νοητά τα αποτελέσματά τους. Εξάγει έτσι πολύτιμα συμπεράσματα και τελικά προετοιμάζεται και δρομολογεί τις ενέργειες, που θα επι- 52

54 λύσουν τα σύνθετα ζητήματα της ζωής του και τα ενδεχόμενα προβλήματα που τον περιμένουν στο εγγύς ή στο απώτερο μέλλον. Σκέψου τα όλα αυτά και βάλε στη ζωή σου το όνειρο και στο όραμα. Δεν είναι καθόλου αρνητικό να ονειρεύεσαι το μέλλον, με ωραίες ιστορίες όπου πρωταγωνιστείς εσύ. Ιστορίες για τη σταδιοδρομία, την απασχόληση, τον έρωτα, την επιτυχία, για όλα τα θετικά και τα σημαντικά στη ζωή σου. Αυτή τελικά είναι η ουσία και η χρησιμότητα του Σεναρίου Πρόβλεψης. Να προβάλει δηλαδή μια μελλοντική εικόνα, ένα όραμα, στην οθόνη του μυαλού σου, να το επεξεργάζεσαι σε όλες του τις λεπτομέρειες και να φαντάζεσαι ότι το ζεις, αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα που παρουσιάζονται μέσα σε αυτό και απολαμβάνοντας την ευχαρίστηση που σου προσφέρουν, οι λύσεις που δίνεις. Όσο εξωπραγματικό και αβάσιμο είναι αυτό σου το όραμα, τόσο ανεκπλήρωτες θα είναι επιθυμίες που εκφράζεις με αυτό και το αντίθετο. Είσαι σήμερα αυτό που ονειρευόσουν, που οραματιζόσουν ως τώρα! Χωρίς να το καταλάβεις, τα Σενάρια και το Όραμα που δημιουργείς, γίνεται υ- ποσυνείδητος οδηγός όλων των αποφάσεων και των ενεργειών σου. Γίνεται η προοπτική στη ζωή σου Γιατί προοπτική, είναι ο τρόπος που φαντάζεσαι, που κοιτάζεις το μέλλον και το πώς στα προβλήματά σου εστιάζεις. Το μέλλον σου, η μοίρα σου, ορίζεται από την προοπτική σου. 53

55 Μια ανασκόπηση αντί επιλόγου Η χρησιμότητα των σεναρίων στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, είναι αναμφισβήτητη. Η απασχόληση, η ασφάλιση, η επιλογή του σωστού αντικειμένου σπουδών, τα επαγγελματικά, τα επιχειρηματικά, τα προσωπικά και κάθε τομέας της πολύπλοκης σύγχρονης ζωής του, μπορεί να οδηγηθεί σε καλύτερα αποτελέσματα, αν χρησιμοποιήσει μεθοδευμένα και συνειδητά, τα σενάρια πρόβλεψης. Θα ήταν άραγε δυνατό να προβλέψει κανείς, λίγα χρόνια πριν την επανάσταση των τηλεπικοινωνιών, ότι μικροί και μεγάλοι θα επικοινωνούσαν με κινητά τηλέφωνα, θα έστελναν γραπτά μηνύματα, θα έβλεπαν το πρόσωπο του συνομιλητή τους στην οθόνη ενός κινητού τηλεφώνου και θα είχαν πρόσβαση με αυτό, 54