Transcript

1 Κώστας Κωστής Όταν µου ζητήθηκε να µιλήσω στη σηµερινή συγκέντρωση δέχθηκα µε εξαιρετική προθυµία και χωρίς να το σκεφτώ πολύ. Αφενός µεν ήταν µεγάλη η τιµή που µου γινόταν, αφετέρου δε τα προσωπικά χρέη από µια γνωριµία που ξεπερνάει τα είκοσι πέντε χρόνια είναι τόσα πολλά ώστε µια παρουσίαση του επιστηµονικού έργου της Ελένης Αντωνιάδη δεν θα αποτελούσε παρά ένα φτωχό αντίδωρο. Ωστόσο από τη στιγµή που άρχισα να σκέφτοµαι, πολύ δε περισσότερο να προσπαθώ να ετοιµάσω τη σηµερινή οµιλία, οι δυσκολίες που µου παρουσιάστηκαν ήταν πολλές. Πρώτα απ όλα συναισθηµατικού χαρακτήρα: είναι πολύ δύσκολο, θα έπρεπε µάλλον να πω αδύνατον, να αποµονώσεις ένα επιστηµονικό έργο από τα βιώµατα και κατ επέκταση τα συναισθήµατα που τα συνοδεύουν. Αυτό ισχύει δε κατά µείζονα λόγο όταν έχεις παρακολουθήσει από κοντά τη δηµιουργία ενός µεγάλου µέρους αυτού του έργου. Ελλοχεύει πάντα εδώ ο κίνδυνος, συναισθηµατισµός και µεροληψία να µειώσουν ή και να µεγεθύνουν τη σηµασία µιας προσπάθειας που εκφράζει µια ζωή ολόκληρη. Κατά δεύτερο λόγο, όχι ασφαλώς άσχετο µε τον πρώτο, είναι η σχέση µου µε την Ελένη Αντωνιάδη τέτοια, που εκ των πραγµάτων δεν µπορεί παρά να επηρεάζει οποιαδήποτε προσπάθεια παρουσίασης της επιστηµονικής της πορείας. Σχέση καθηγητή και µαθητή, είναι οπωσδήποτε σχέση φορτισµένη µε µεγάλη ένταση και δεν µπορεί παρά να επηρεάζει την εικόνα που έχει ο ένας για τον άλλο. Αν έκρινα σκόπιµο να τα πω όλα αυτά είναι γιατί δεν θέλω να διεκδικήσω µια αντικειµενικότητα στην παρουσίαση µου, που ξέρω πως είναι ανέφικτη. Αντιθέτως γνωρίζω πως όσα έχω να σας πω θα χαρακτηρίζονται από τις οφειλές, τις πολλές οφειλές, που εγώ προσωπικά, όπως και πολλοί άλλοι στην αίθουσα αυτή έχουµε προς την Ελένη Αντωνιάδη. Εκείνο που θέλω µόνο να προσθέσω τη στιγµή αυτή είναι ότι τα όσα έπονται δεν εκφράζουν µόνον εµένα, αλλά και πολλούς άλλους συναδέλφους και συνάµα µαθητές της Ελένης, οι οποίοι, εξάλλου, µε συνέδραµαν στη σύνταξη αυτής της παρουσίασης. Στο προκείµενο λοιπόν: Γαλλία, ιστορία και µαρξισµός, αυτές είναι οι βασικές συντεταγµένες στο έργο της Ελένης, συντεταγµένες που πολύ νωρίς προσδιορίζονται και καθορίζουν, µε τη σειρά τους, όλη την επιστηµονική της πορεία µέχρι σήµερα. Η Γαλλία µπαίνει στη ζωή της Ελένης Αντωνιάδη ουσιαστικά µέσω του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ένα χρόνο µετά την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά, το 1937, η Ελένη Αντωνιάδη εγγράφεται σε αυτό. Ο ρόλος που θα παίξει στη ζωή της, καθώς επίσης και στη ζωή ενός µεγάλου αριθµού Ελλήνων διανοουµένων, για να µην πω στη συγκρότηση της ελληνικής µεταπολεµικής διανόησης ήταν καθοριστικός. Προς το παρόν όµως, η πρώτη επαφή θα έχει να κάνει µε µια γλώσσα και µια κουλτούρα που εξακολουθούσαν να κατέχουν την εποχή εκείνη µια πρωτεύουσα θέση διεθνώς στο χώρο της σκέψης και των ιδεών. Η δεύτερη συντεταγµένη στο επιστηµονικό έργο της Ελένης Αντωνιάδη προσδιορίζεται από τη Φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Εγγράφεται το 1938 σε µια σχολή που την εποχή εκείνη, µόλο το συντηρητισµό της, διαθέτει δασκάλους που ξεχωρίζουν χωρίς καµιά 1

2 αµφιβολία: Ιωάννης Κακριδής, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος και ασφαλώς πριν απ όλους, κυρίως για το ρόλο που έπαιξε στη διαµόρφωση της επιστηµονικής προσωπικότητας της Ελένης, ο ιονύσιος Ζακυθηνός. Ο τελευταίος έχοντας κάνει σπουδές στη Γαλλία, έρχεται και φέρνει στη Φιλοσοφική µια διαφορετική από την επικρατούσα στην Ελλάδα και πολύ γαλλική, αντίληψη για την ιστορία. Στα ίδια αυτά χρόνια, χρόνια που επιταχύνουν την πολιτική ριζοσπαστικοποίηση στη χώρα µας, η Ελένη εντάσσεται ενεργά στο αριστερό κίνηµα: δεν έχω υπόψη µου αν είναι ο µαρξισµός που οδηγεί την Ελένη στην πολιτική της ενεργοποίηση ή το αντίστροφο. Σηµασία όµως έχει ότι στο εξής ο µαρξισµός θα αποτελεί το επιστηµολογικό θεµέλιο του έργου της, γεγονός που δεν µπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστες και τις θεµατολογικές, αλλά και άλλες, επιλογές της. Αυτό νοµίζω θα φανεί µε σαφήνεια στη συνέχεια. Εποµένως, ήδη πριν από τον 2 ο Παγκόσµιο Πόλεµο οι βασικές συνιστώσες της επιστηµονικής προσωπικότητας της Ελένης έχουν προδιαγραφεί. Θα πρέπει όµως να µεσολαβήσει ο Πόλεµος για να αποκτήσουν τη χροιά που γνωρίζουµε εµείς σήµερα. Πρώτα απ όλα το ταξίδι στη Γαλλία, η φυγή υπό την πίεση των πολιτικών συνθηκών της εποχής. Το 1947, η Ελένη εγκαθίσταται στο Παρίσι. Το Γαλλικό Ινστιτούτο και στην πραγµατικότητα ο Οκτάβιος Μερλιέ µε τους συνεργάτες του, της δίνουν αυτή τη δυνατότητα, όπως και σε πολλούς άλλους έλληνες που στα χρόνια του µεταπολέµου θα διακριθούν σε κάθε πεδίο του επιστητού: σας θυµίζω µερικά από τα ονόµατα αυτά Νίκος Σβορώνος, Κώστας Αξελός, Κορνήλιος Καστοριάδης, Μέµος Μακρής. Τελικά δεν γνωρίζουµε παρά ελάχιστα πράγµατα για το συλλογικό πεπρωµένο αυτών των Νίκος Μπακουνάκης, Σούλα Αντωνίου, Κώστας Κώστής ανθρώπων που επηρέασαν σηµαντικά τα ελληνικά γράµµατα, και ασφαλώς, πολλοί από αυτούς, κινήθηκαν και σε σύνορα πολύ πιο ευρύτερα από τα ελληνικά. Να ένα θέµα διατριβής που µένει να γίνει. Το νέο περιβάλλον στο οποίο έρχεται να ενσωµατωθεί η Ελένη ήταν επόµενο να οδηγήσει και σε µιαν αλλαγή των επιστηµονικών ενδιαφερόντων της. Μέχρι τότε οι έρευνές της περιστρέφονταν περί την νεότερη ελληνική ιστορία: το Αρχείο του Εκτελεστικού, η Συλλογή Ζερλέντη της οποίας, από κοινού µε τον Λευτέρη Πρεβελάκη, ετοίµαζε µιαν έκδοση, ή ακόµη τα δηµοσιονοµικά αρχεία των Οθωνικών κυβερνήσεων Τα ενδιαφέροντα αυτά για τα νεώτερα χρόνια δεν θα την εγκαταλείψουν αµέσως, ωστόσο στο Παρίσι, µε την εγκατάστασή της θα αρχίσει να παρακολουθεί, από κοινού µε τον Νίκο Σβορώνο, το σεµινάριο ενός σηµαντικού βυζαντινολόγου του Paul Lemerle. Στο πλαίσιο του σεµιναρίου αυτού κάνει και τις πρώτες δηµοσιεύσεις της στη βυζαντινή ιστορία. Η πρόκληση, όµως, για έναν ιστορικό της εποχής εκείνης βρισκόταν στη νεότερη Ελλάδα, ή τουλάχιστον έτσι πιθανολογώ. Η διαµόρφωση της πολιτικής, κοινωνικής και οικονοµικής πραγµατικότητας στο ελληνικό κράτος δεν µπορούσε παρά να απασχολεί του νέους έλληνες 2

3 επιστήµονες µιας και σε αυτήν, πίστευαν, ότι θα εύρισκαν απαντήσεις στα ερωτήµατά τους και µιαν ερµηνεία για όσα συνέβαιναν γύρω τους και επηρέαζαν τη ζωή τους. Αυτός είναι και ο λόγος, νοµίζω, για τον οποίο η Ελένη θα ακολουθήσει την πεπατηµένη, ως ένα βαθµό τουλάχιστον, καθώς αποφασίζει να εγγραφεί στη Σορβόννη, διαλέγοντας ως θέµα διδακτορικής διατριβής τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας και την κοινή γνώµη στη Γαλλία. ιευθυντής της διατριβής ο Charles Pouthas. Την ίδια πάνω κάτω εποχή ο Νίκος Σβορώνος δουλεύει τη Θεσσαλονίκη τον 18 ο αιώνα. Η κατοχική και µετακατοχική εµπειρία είναι, θαρρώ, φανερή στις επιλογές και των δύο. Λίγο αργότερα, το 1951, η Ελένη θα ενταχθεί στο Εθνικό Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών της Γαλλίας, και οι συµπτώσεις θα οδηγήσουν στη συνάντησή της µε τον Fernand Braudel, συνάντηση που θα αλλάξει τελείως την επιστηµονική τροχιά της. Νοµίζω ότι είναι περιττό να µιλήσω για τον Braudel, τον άνθρωπο ο οποίος έδωσε αυτή την εκπληκτική δυναµική που χαρακτήριζε τη γαλλική ιστορική σχολή στα χρόνια 1960, 1970 και 1980 και που σε µεγάλο βαθµό είναι υπεύθυνος για την απόλυτη κυριαρχία της Ecole des Annales στη Γαλλία αλλά και διεθνώς, κατά την ίδια περίοδο. Εκείνο που έχει σηµασία είναι ότι η Ελένη Αντωνιάδη προσκαλείται και συµµετέχει στην οµάδα που έχει συγκροτήσει ο Braudel στο πλαίσιο της 6 e section της Ecole Pratique des Hautes Etudes, και στην οποία συµµετείχαν ονόµατα που δεν νοµίζω ότι χρειάζονται κάποιον ξέχωρο σχολιασµό: Ruggiero Romano, Alberto Tenenti, Gentile da Silva. Γύρω από την οµάδα αυτή, εξάλλου θα συγκροτηθεί και το Centre des Recherches Historiques, που, ίσως είναι περιττό να το προσθέσω, εξακολουθεί να αποτελεί το σηµαντικότερο ερευνητικό κέντρο της Γαλλίας στο χώρο της ιστορίας. Η Ελένη Αντωνιάδη βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο των µεγάλων αλλαγών που κυοφορούνται στη Γαλλική ιστοριογραφία. Τα ενδιαφέροντα του Braudel, αλλά και των υπολοίπων συντρόφων της στο C.R.H, δεν µπορούσαν παρά να επηρεάσουν το έργο της. Η µελέτη του µεσογειακού κόσµου και η οικονοµική ιστορία αποτελούν τους άξονες ενδιαφέροντος της οµάδας και η Ελένη έσπευσε να προσαρµοστεί. Η θεµατική της διατριβής της αλλάζει και ο κύριος όγκος της ερευνητικής της δουλειάς στρέφεται οριστικά προς τη Βυζαντινή ιστορία, τη δε θέση του Charles Pouthas ως διευθυντή της διατριβής παίρνει ο Paul Lemerle. H θεµατική επίσης αλλάζει: αντί για την πολιτική ιστορία, το ενδιαφέρον της απορροφάται από την οικονοµική ιστορία. Θέµα της νέας διατριβής Οι οικονοµικές σχέσεις του Βυζαντίου µε τα ξένα κράτη, 11 ος 12 ος αιώνας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η Ελένη Αντωνιάδη προχωρά σε σειρά δηµοσιευµάτων για την οικονοµική και κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου. Σηµειώνω δύο, λόγω της ιδιαίτερης σηµασίας τους Recherches sur les douanes a Byzance και Etudes sur l histoire maritime de Byzance, τα οποία πλαισιώνονται από έναν πολύ µεγάλο αριθµό άρθρων σε µεγάλα βυζαντινολογικά περιοδικά, αλλά και στα Annales E.S.C. εν είναι άσκοπο, το αντίθετο µάλιστα, να σηµειώσω ότι η Ελένη ήταν η πρώτη ιστορικός από την Ελλάδα που είδε κείµενο της να δηµοσιεύεται στο κορυφαίο αυτό περιοδικό της ιστορίας και µέχρι σχετικά πολύ πρόσφατα µε τον Νίκο Σβορώνο ήσαν οι µόνοι Έλληνες που είχαν δει το όνοµά τους στον Πίνακα Περιεχοµένων του. Θα πρέπει εδώ να προσθέσω και µια ακόµη σηµαντική δηµοσίευση της εποχής, ο τίτλος της Byzance et le mode de production asiatique. Με το εν λόγω κείµενο, αλλά και µε µία σειρά άλλων που ακολούθησαν η Ελένη συµµετέχει σε µία εξαιρετικά έντονη διεθνή συζήτηση της εποχής για τη φεουδαρχία στο Βυζάντιο, και προσπαθεί να εντάξει τον ανατολικόευρωπαϊκό µεσαίωνα σε µια µαρξιστική προοπτική. Ο µαρξισµός, η Τρίτη συνιστώσα του έργου της Ελένης Αντωνιάδη, παίρνει εδώ µια περισσότερο θεωρητική χροιά, καθώς επιδιώκει να διατυπώσει ένα θεωρητικό σχήµα για τη φεουδαρχική συγκρότηση του Βυζαντίου στους τελευταίους αιώνες της ιστορίας του. Για όσους είχαν την τύχη να παρακολουθήσουν το σεµινάριο της Ελένης, οι όροι χαριστίκιον και χαριστικάριος, πρόνοια και προνοιάριος ασφαλώς δεν είναι άγνωστοι, ακόµη και αν δεν είναι βυζαντινολόγοι. 3

4 Νοµίζω ότι εδώ θα πρέπει να κάνω µια διευκρίνιση: ζώντας στο Παρίσι, ενσωµατωµένη σε µιαν οµάδα η οποία πραγµατοποιούσε σηµαντικές και συνεχείς ανατροπές στον χώρο της ιστοριογραφίας, η Ελένη Αντωνιάδη δεν θα µπορούσε να συγκριθεί µε ή να ενταχθεί στα ελληνικά τεκταινόµενα. Κάτι τέτοιο θα αδικούσε την ίδια αλλά θα ήταν επίσης άδικο και για την ελληνική ιστοριογραφία, µιας και δεν υπάρχουν περιθώρια σύγκρισης. Οι θεµατικές επιλογές τις οποίες κάνει αρχικά, και για τις οποίες σας µίλησα ήδη δείχνουν να δικαιώνουν, ότι µόλις σας ανέφερα, την αδυναµία δηλαδή ένταξης της Ελένης στην ελληνική ιστοριογραφία της εποχής. Οι επιλογές στις οποίες προβαίνει στη συνέχεια το επιβεβαιώνουν. Έτσι, τη στιγµή που η κίνηση του Braudel παίρνει µια θεσµική έκφραση µέσω της απόσχισης της 6e section της Ecole Pratique des Hautes Etudes και της δηµιουργίας της Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, η Ελένη δηµοσιεύει για θέµατα όπως το παιδί, η δηµογραφία, οι µισθοί και οι τιµές στο Βυζάντιο, θέµατα που για τη Γαλλία αποτελούσαν την αιχµή του δόρατος της νέας ιστοριογραφίας για δε την Ελλάδα ήσαν εξωπραγµατικά και ακατανόητα, αν όχι αδιανόητα. Το γεγονός ότι η Ελένη από ένα σηµείο και πέρα γίνεται Βυζαντινολόγος δεν την εµπόδισε ποτέ από του να εξακολουθεί να ενδιαφέρεται και για τα νεότερα χρόνια, ή για την ακρίβεια να προσπαθεί να ξεπεράσει τα φράγµατα των συµβατικών περιοδολογήσεων. Κορυφαίο δείγµα αυτού του ενδιαφέροντος η έρευνα, στο πλαίσιο πάντοτε του C.R.H., των ερηµωµένων χωριών στην Ελλάδα, 11 ος 19 ος αιώνας, που θα οδηγήσει στη συνέχεια σε ένα δηµοσίευµα εξαιρετικά καινοτόµο, το οποίο πέρα από οτιδήποτε άλλο είχε και το χαρακτηριστικό του συγκερασµού της µεσαιωνικής και νεώτερης ιστορίας. Κάτι τέτοιο ελάχιστοι έλληνες ιστορικοί είχαν δοκιµάσει να κάνουν µέχρι τότε: ο.ζακυνθηνός ήταν ένας από αυτούς. Πέρα όµως από την προσωπική ερευνητική δουλειά, η Ελένη ενδιαφέρθηκε, και λόγω πολιτικών πεποιθήσεων ασφαλώς αλλά και λόγω ιδιοσυγκρασίας και εµπειριών, για της διαµόρφωση µιας συλλογικότερης όσο και συστηµατικότερης βάσης των επιστηµονικών της δραστηριοτήτων. Η οικονοµική και κοινωνική ιστορία αποτελούσε ένα πεδίο εντελώς ακαλλιέργητο για την ελληνική ιστοριογραφία. Και όχι µόνο αυτό. Αποτελούσε ένα πεδίο το οποίο µε εχθρικότητα αντιµετωπιζόταν από το ελληνικό πανεπιστήµιο, ακριβώς λόγω της φύσης του. υστυχώς ο Μιχάλης Σακελλαρίου δεν είναι εδώ απόψε ώστε και εξ ιδίας πείρας να βεβαιώσει του λόγου το αληθές. Από την πλευρά της η Ελένη Αντωνιάδη βρισκόταν ακριβώς στη θέση που όχι µόνο της επέτρεπε, στην πραγµατικότητα της επέβαλλε την ενασχόλησή της µε το πεδίο αυτό. Πρώτα απ όλα για ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους, ο µαρξισµός οδηγεί κατευθείαν στην οικονοµική ιστορία, κατά δεύτερο αλλά όχι λιγότερο σηµαντικό λόγο εξαιτίας της ένταξής της στην 6e section και της θητείας της κοντά στον Braudel αλλά και τους υπόλοιπους µεγάλους ιστορικούς που τον περιστοίχιζαν. Όπως ήδη σας ανέφερα είναι ακριβώς η εποχή που η οικονοµική και κοινωνική ιστορία διανύει στη Γαλλία τη φάση της απογείωσής της, µια φάση που έµελλε να δώσει κλασικά, πλέον, έργα στο πεδίο αυτό. Σε αυτές τις καθόλα ζηλευτές και γόνιµες διανοητικά συνθήκες η Ελένη Αντωνιάδη ξεκινάει το σεµινάριο της για την Οικονοµική και Κοινωνική ιστορία της µεσαιωνικής και νεώτερης Ελλάδας. Ήταν το 1964 και ήταν, επίσης, το πρώτο ανάλογο εγχείρηµα δηµιουργίας µιας διδακτικής και συνάµα ερευνητικής µονάδας στο χώρο αυτό. Γιατί αν ήταν κάνουµε λόγο για την οικονοµική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας ή του βυζαντίου µόνο, τότε το εγχείρηµα δεν θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον, ανάλογες προσπάθειες είχαν προηγηθεί ή γίνονταν παράλληλα µε εκείνην της Ελένης. Ωστόσο στην ιστοριογραφία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδα δεν υπήρχε κάποιο ανάλογο προηγούµενο. Κάτι τέτοιο ίσχυε κατά µείζονα λόγο για την προσπάθεια υπέρβασης των συµβατικών περιοδολογήσεων και προσέγγισης της διαµόρφωσης της σύγχρονης ελληνικής πραγµατικότητας στην οπτική µιας µακρόχρονης ιστορικής διαδικασίας που είχε τις ρίζες της στον ύστερο µεσαίωνα. 4

5 Ένα χρόνο αργότερα η Ελένη Αντωνιάδη αποκτά το δικαίωµα να διευθύνει διδακτορικές διατριβές. Οι βάσεις ενός ολόκληρου ερευνητικού προγράµµατος είχαν πια τεθεί. Ίσως το µόνο που απέµενε να γίνει, για τυπικούς λόγους περισσότερο, ήταν η ένταξη του σεµιναρίου της στο επίσηµο πρόγραµµα της 6e section της Ecole Pratique des Hautes Etudes, που θα πραγµατοποιηθεί λίγο αργότερα. Ωστόσο το πλαίσιο για µια συστηµατική µελέτη της Οικονοµικής και Κοινωνικής Ιστορίας του βυζαντινού και µεταβυζαντινού κόσµου είχε ήδη διαµορφωθεί. Οι θεµατολογίες του σεµιναρίου εναλλάσσονται από τη µεσαιωνική πραγµατικότητα στη νεώτερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία. Χαρακτηριστική της οπτικής της είναι η θεµατική της πρώτης ακαδηµαϊκής χρονιάς, εκείνης του , για την οποία διαθέτουµε πληροφορίες από την επετηρίδα της σχολής: οι σχέσεις του Βυζαντίου και των ελληνικών χωρών µε τη δύση κατά τη διάρκεια δύο περιόδων, από τον 11 ο έως τον 15 ο αιώνα και από τον 16 ο 17 ο αιώνας. Παράτολµο ασφαλώς το εγχείρηµα και όχι άµεσα αντιληπτή η σηµασία του. Κατά τον ίδιο τρόπο εναλλάσσονται και οι φοιτητές σε όλα αυτά τα χρόνια µέχρι πέρυσι, οπότε το σεµινάριο πραγµατοποιήθηκε για τελευταία φορά. εν είµαστε σε θέση να προσφέρουµε µε στατιστική ακρίβεια τους αριθµούς όσων συµµετείχαν στο σεµινάριο, αλλά µπορούµε να υπολογίσουµε ότι σε 30 περίπου ανέρχονται εκείνοι που µε πλαίσιο το σεµινάριο της Ελένης Αντωνιάδη υποστήριξαν τη διδακτορική τους διατριβή και διδάσκουν σήµερα σε Πανεπιστήµια της Ελλάδας, της Γαλλίας, της Τουρκίας και του Βελγίου. Κοντά σε αυτά τα διδακτορικά θα πρέπει να συνυπολογίσετε και έναν σηµαντικό αριθµό από diplomes και DEA που είδαν το φως. Όσον αφορά τον αριθµό εκείνων που πέρασαν από αυτό το σεµινάριο εδώ οι δυσκολίες είναι αξεπέραστες, µπορώ ωστόσο να σας βεβαιώσω ότι πολλοί και σηµαντικοί ιστορικοί παρουσίασαν τη δουλειά τους, ακόµη δε περισσότεροι συµµετείχαν σε αυτό. Θα µπορούσε να πει πολλά κανείς για το σεµινάριο της Ελένης. Περιορίζοµαι µόνο να σηµειώσω ότι κάθε ένας από µας που διδάσκει θα ήταν ευτυχής αν κατάφερνε κάποτε να έχει τόσους φοιτητές γύρω του, που να τον εκτιµούν, να τον αγαπούν και κυρίως να τον έχουν ως σηµείο αναφοράς. Και µόνο αυτό αρκεί, κατά τη γνώµη µου, για να θεωρηθεί το έργο µιας ζωής επιτυχηµένο και πολύ θα ήθελα να βρεθώ κάποτε σε µια θέση ανάλογη µε τη δική της τώρα. εν σκοπεύω να σας κουράσω µε µια εκτενή αναφορά των δηµοσιευµάτων και των επιστηµονικών δραστηριοτήτων της Ελένης Αντωνιάδη, που παρέλειψα προηγουµένως. Ή ακόµη µε τα ενδιαφέροντά της για τη λογοτεχνία και την ποίηση, που οδήγησαν σε δηµοσιεύµατα, πολύ συχνά, αξιοµνηµόνευτα. Μου αρκεί να σηµειώσω ότι ακόµη και σήµερα οι δραστηριότητές της εξακολουθούν να διατηρούν έναν διεθνή χαρακτήρα, όπως, σας θυµίζω συνέβη µε τις συναντήσεις του Forum d Athenes τη δεκαετία του 1990 που είχαν ως θέµα Pour une revalorization des sciences de l homme et de la societe. Σήµερα εξακολουθεί και καταγίνεται µε το πάθος που τη χαρακτηρίζει όποτε αποφασίζει να κάνει κάτι, συχνά µάλιστα προκαλώντας τον πανικό των µαθητών της, µε την ολοκλήρωση της έρευνας και τη δηµοσιοποίηση των ευρηµάτων µιας Μεγάλης Ιστορίας των Βαλκανίων, έρευνα που πραγµατοποιεί στο πλαίσιο της Association Internationale des Etudes du Sud-Est Europeen. Θεωρητικά τελειώνοντας θα έπρεπε να συγχαρώ την Ελένη Αντωνιάδη για το βραβείο που της απονέµεται απόψε. Θα µου συγχωρεθεί ωστόσο, το ελπίζω τουλάχιστον, να µην το κάνω και αντ αυτού να την ευχαριστήσω προσωπικά αλλά και εκ µέρους όλων των φοιτητών της που σήµερα βρίσκονται εδώ ή και που δεν µπόρεσαν να έρθουν για όσα µας προσέφερε. 5