ΜΕΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΔΩΝ «ΦΙΛΟΟΦΙΑ»

Transcript

1 ΜΕΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΔΩΝ «ΦΙΛΟΟΦΙΑ» Νεότερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία Ι Γιάννης Πρελορέντζος Εαρινό εξάμηνο 2016 Πορεία διδακτικών ενοτήτων - μαθημάτων 1. Περιγραφή και στόχοι του μαθήματος: Εισαγωγή στο ένα από τα δύο μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα του 17 ου αιώνα, τον ρασιοναλισμό (ορθολογισμό), με έμφαση στις βασικές φιλοσοφικές θεωρίες των δύο σημαντικότερων εκπροσώπων του, του Καρτέσιου (Descartes) και του πινόζα. Με την επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος, οι μεταπτυχιακοί φοιτητές α) θα έχουν εξοικειωθεί με βασικές θεωρίες και έννοιες, καθώς και με τη μεθοδολογία των δύο φιλοσόφων και, γενικότερα, του φιλοσοφικού ρεύματος του ρασιοναλισμού β) θα είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τον τύπο επιχειρηματολογίας τους και τα κεντρικά επιχειρήματά τους γ) θα έχουν μια πρώτη εποπτεία των θεμελιωδών συζητήσεων της περιόδου γύρω από τα βασικά μεταφυσικά, γνωσιοθεωρητικά, ανθρωπολογικά, ηθικά και πολιτικά ζητήματα της περιόδου δ) θα έχουν κατανοήσει την αναγκαιότητα της ένταξης των φιλοσοφικών προβλημάτων στο ιστορικό και κοινωνικό τους πλαίσιο, στο βαθύτερο δυνατό επίπεδο ε) θα έχουν εξοικειωθεί με τη διερώτηση αναφορικά με τις εκάστοτε σχέσεις της φιλοσοφίας με τις επιστήμες, τη θρησκεία και τη θεολογία, τις τέχνες και τη λογοτεχνία και με τις αναπόφευκτες διακυμάνσεις αυτών των σχέσεων. Σο βασικό ζητούμενο είναι μια γρηγορούσα κριτική στάση, η οποία προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, την αναγνώριση του πολύπλοκου και αενάως δυναμικού χαρακτήρα της εκάστοτε πραγματικότητας, καθώς και τη διαπίστωση ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το όλον βάσει άθροισης ορισμένων όψεών του. 1

2 2. Προαπαιτούμενα: Κανένα, αν και είναι καλοδεχούμενη η εξοικείωση με το φιλοσοφείν (προβλήματα, έννοιες, μεθοδολογία κ.λπ.) μέσω της μελέτης φιλοσοφικών κειμένων (στο πρωτότυπο ή σε έγκριτη μετάφραση) και εργασιών ιστορίας της φιλοσοφίας, καθώς φυσικά και ενός απορητικού και αναστοχαστικού υπαρξιακού ανοίγματος στην πραγματικότητα. Σεμινάριο 1 ης εβδομάδας (18/2/2016) - Εισαγωγή, παρουσίαση του μαθήματος, ανάθεση εργασιών (θέματα) και μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας. - Βασικά γνωρίσματα της φιλοσοφίας του 17 ου αιώνα στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες. χέση της φιλοσοφίας με τη θρησκεία και τις επιστήμες. Η ζωή και το έργο του Descartes. Οι άλλοι μεγάλοι φιλόσοφοι του 17 ου αιώνα. Ορθολογισμός vs εμπειρισμός. Σο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. - Προτεινόμενη μελέτη: - Jacqueline Russ, Η περιπέτεια της ευρωπαϊκής σκέψης. Μια ιστορία των ιδεών της Δύσης, επιμέλεια-μετάφραση Κυριάκος Κατσιμάνης, Αθήνα: Παραφερνάλια Συπωθήτω, 2005, σ , René Descartes, Λόγος περί της μεθόδου, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Φριστόφορος Φρηστίδης, Β έκδοση, αναθεωρημένη, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σειρά «Υιλοσοφία-Πηγές», 1976, εισαγωγή, ιδ. σ. ιζ -κβ, «βιογραφικό σημείωμα» και «τα έργα του Ντεκάρτ». - Εναλλακτικά: Geneviève Rodis-Lewis, «Descartes life and the development of his philosophy», στο John Cottingham (επιμ.), The Cambridge Companion to Descartes, Cambridge University Press, 1998 (1 η έκδοση 1992), σ Σεμινάριο 2 ης εβδομάδας (25/2/2016) Τίτλος Μαθήματος: Από τη λογική στη μεταφυσική. Από τους Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος στους Μεταφυσικούς στοχασμούς. Ο ρόλος του Λόγου περί της μεθόδου. 2

3 Ενότητες: - To δέντρο της γνώσης - Οι κανόνες της μεθόδου. Ανάλυση και σύνθεση - χέση φιλοσοφίας και θρησκείας - Η μεθοδική αμφιβολία (τα αντικείμενα και τα στάδιά της). To cogito. Η βεβαιότητα των σαφών και διακριτών ιδεών - Σο επίπεδο της θεωρίας και το επίπεδο του πρακτικού βίου. Η «προσωρινή ηθική» - Σο ζήτημα της ύπαρξης και της ουσίας του Θεού - Βούληση και νόηση - Ο ριζικός δυϊσμός σώματος και ψυχής Υποχρεωτική μελέτη Ύλη: - Ρενέ Ντεκάρτ, τοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, μτφρ. Ευάγγελος Βανταράκης, Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σειρά «Ευμενείς έλεγχοι», 2003, πρώτος και δεύτερος στοχασμός. - René Descartes, Λόγος περί της μεθόδου, ό.π., (σ ) και 29-33, (σ ). - Ρενέ Ντεκάρτ, Οι αρχές της φιλοσοφίας Ι & II, εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός Βασιλική Γρηγοροπούλου, Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σειρά «Ευμενείς έλεγχοι», ιδ. σ και Ενδεικτική βιβλιογραφία: Ζαν-Μισέλ Μπενιέ, Ιστορία της Νεωτερικής και ύγχρονης Υιλοσοφίας. Υυσιογνωμίες και Έργα, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, σειρά «Ιστορία της φιλοσοφίας», 2001, σ : «Ντεκάρτ *Καρτέσιος+». Nigel Warburton, Υιλοσοφία: Σα κλασικά κείμενα, μτφρ. Θοδωρής Δρίτσας, Αθήνα: Εκδόσεις Αρσενίδη, 2015, κεφ. 6: «Οι μεταφυσικοί στοχασμοί του Ρενέ Ντεκάρτ». Jean-Marie Beyssade, Descartes, στο Υρανσουά ατελέ (επιμ.), Η φιλοσοφία, τόμ. Β : Από τον Γαλιλαίο ως τον Ζ.-Ζ. Ρουσσώ, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, 2 η έκδοση Αθήνα, Εκδόσεις «Γνώση», 1990, σ Peter Markie, «The Cogito and its importance» και Jean-Marie Beyssade, The idea of God and the proofs of his existence, στο John Cottingham (επιμ.), The Cambridge Companion to Descartes, Cambridge 3

4 University Press, 1998 (1 η έκδοση 1992), σ και αντιστοίχως. Συμπληρωματικό υλικό: Θα διανεμηθεί και θα συζητηθεί συμπληρωματική βιβλιογραφία (στα ελληνικά, στα αγγλικά και στα γαλλικά) κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου. Σεμινάριο 3 ης εβδομάδας (3/3/2016) Τίτλος Μαθήματος: Από τη μεταφυσική στη φιλοσοφική ανθρωπολογία και την ηθική: Από τους Μεταφυσικούς στοχασμούς στα Πάθη της ψυχής. Ενότητες: - Οι τρεις υποστάσεις: σώμα, ψυχή, ένωση και αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος (μόνο στην περίπτωση του ανθρώπου) - Η διάκριση μεταξύ παθών και ενεργειών. - Ο κατάλογος των παθών: πρωταρχικά και δευτερεύοντα πάθη. Κριτήρια διάκρισης των πρωταρχικών παθών. - Ο ρόλος της αγάπης και της χαράς. - Η δυνατότητα ελέγχου των παθών μέσω της βούλησης. - Η γενναιοφροσύνη: ο σημαντικότερος καρπός της καρτεσιανής μεταφυσικής. - Σα πάθη είναι καλά ή κακά; Υποχρεωτική μελέτη: René Descartes, Σα πάθη της ψυχής, εισαγωγή-μετάφραση Γιάννης Πρελορέντζος, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, σειρά «Γλώσσα-Θεωρία-Πράξη», 1996: α) «Εισαγωγή»: σ («Δομή και μορφή του έργου»), και β) Σα πάθη της ψυχής, άρθρα 1-3, 51-57, 68-69, 79, 86-87, 91-93, , , 203 και Συμπληρωματικό υλικό: - Γιάννης Πρελορέντζος, «Ανατομία και έλεγχος των παθών της ψυχής στην ηθική φιλοσοφία του Καρτέσιου», Αξιολογικά (Αθήνα, Εξάντας), ειδικό τεύχος 1 σε συνεργασία με τον Πολίτη: «Πολιτικές του ορθολογισμού: δέκα μελέτες για τον Καρτέσιο», Μάιος 1999, σ

5 - Jean-Marie Beyssade, «Η καρτεσιανή ταξινόμηση των παθών», μτφρ. Γιάννης Πρελορέντζος, Υιλοσοφίας Ανάλεκτα, τόμ. 1, τχ. 1-2, 2001, σ Pierre Macherey, «Η χρήση των παθών στον Ντεκάρτ και στον πινόζα», Τπόμνημα στη φιλοσοφία (Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις), τχ. 7, Μάιος 2008, σ Antonio R. Damasio, Σο λάθος του Καρτέσιου. υγκίνηση, Λογική και Ανθρώπινος Εγκέφαλος, μτφρ. Κώστας Παπακωνσταντίνου, Αθήνα: Εκδόσεις ύναλμα, Θα διανεμηθεί και θα συζητηθεί συμπληρωματική βιβλιογραφία (στα ελληνικά, στα αγγλικά και στα γαλλικά) κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου. Σεμινάριο 4 ης εβδομάδας (10/3/2016) Τίτλος Μαθήματος: Εισαγωγή στη φιλοσοφία του Spinoza Ενότητα Α : Ο βίος και το έργο του Spinoza. Ενότητα Β : Σο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Ενότητα Γ : Η αναζήτηση ενός «πραγματικού και κοινωνήσιμου αγαθού» στον πρόλογο της Πραγματείας για τη διόρθωση του νου. Ενότητα Δ : Εισαγωγή στην Ηθική. Υποχρεωτική μελέτη: - Roger Scruton, πινόζα. Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, μτφρ. Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα/Σο Βήμα, 2006, κεφ. 1 («Η ζωή και η προσωπικότητα») και κεφ. 2 («Πνευματικό κλίμα»). - Stuart Hampshire, πινόζα. Μια εισαγωγή στον φιλοσοφικό στοχασμό του, μτφρ. τέλλα Σσιλεδάκη, εισαγωγή-επιμέλεια Β. Γρηγοροπούλου, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2013, σ : «Σο φιλοσοφικό υπόβαθρο». - Ετιέν Μπαλιμπάρ, Ο πινόζα και η πολιτική, μτφρ. Άρης Ι. τυλιανού, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1996, σ : «Η θέση του πινόζα». 5

6 - πινόζα, Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, μτφρ. Bernard Jacquemart και Β. Γρηγοροπούλου, επιμέλεια-σχόλια-επίμετρο Β. Γρηγοροπούλου, 2 η έκδοση Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2002 (1 η έκδοση 2000), 1-17 (σ ) και σ : «Ο αφηγητής, ο βίος και το κείμενο». - Προτεινόμενη μελέτη: Ζαν-Μισέλ Μπενιέ, Ιστορία της Νεωτερικής και ύγχρονης Υιλοσοφίας. Υυσιογνωμίες και Έργα, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, σειρά «Ιστορία της φιλοσοφίας», 2001, σ : «πινόζα». - Εναλλακτικά: W. N. A. Klever, «Spinoza s life and works», στο Don Garrett (επιμ.), The Cambridge Companion to Spinoza, Cambridge University Press, 1996, σ Συμπληρωματικό υλικό: - Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, στ έκδοση βελτιωμένη και επαυξημένη, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις ταμούλης, 2012, σ Σεμινάριο 5 ης εβδομάδας (17/3/2016) Τίτλος Μαθήματος: Η οντολογία, η γνωσιοθεωρία και η φιλοσοφική ανθρωπολογία του Spinoza Ενότητες: - Τπόσταση (μία και μοναδική: Θεός ή Υύση), κατηγορήματα (απειράριθμα) και τρόποι (άπειροι και πεπερασμένοι) - Η αναπόδραστη αλληλεπίδραση των πεπερασμένων τρόπων - Οντολογία της δύναμης - Διαρρήδην απόρριψη της τελεολογίας (Ηθική, παράρτημα του πρώτου μέρους). - Καταστατική θέση του ανθρώπου (ενότητα ψυχής και σώματος) Ορισμός του σώματος και σπινοζική φυσική Ορισμός της ψυχής ή πνεύματος (mens) - Σι είναι η φαντασία - χέση νόησης και βούλησης - Σο θέμα του αυτεξουσίου και της ελευθερίας - Σα τρία είδη γνώσης 6

7 - O ορισμός των συναισθηματικών επηρειών (affectuum), η θεμελιώδης θεωρία του conatus, τα τρία πρωταρχικά συναισθήματα (επιθυμία, χαρά και λύπη) και τα παράγωγα ή τα μείγματά τους. Υποχρεωτική μελέτη: - πινόζα, Ηθική, μτφρ. Ευάγγελος Βανταράκης, Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σειρά «Ευμενείς Έλεγχοι», 2009, μέρος Α : ορισμοί και αξιώματα, θεωρήματα 28, και παράρτημα μέρος Β : ορισμοί και αξιώματα, θεωρήματα 7, και 40 μέρος Γ : από την αρχή ως και το θεώρημα Ζιλ Ντελέζ, πινόζα. Πρακτική φιλοσοφία, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, επιμέλεια Γ. Βώκος και Π. Πούλος, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 1996, κεφ. 4: «Ευρετήριο των βασικών εννοιών της Ηθικής». - Εναλλακτικά: Jonathan Bennett, «Spinoza s metaphysics» και Margaret D. Wilson, «Spinoza s theory of knowledge», στο Don Garrett (επιμ.), The Cambridge Companion to Spinoza, Cambridge University Press, 1996, σ και σ αντιστοίχως. Συμπληρωματικό υλικό: - Roger Scruton, πινόζα. Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, μτφρ. Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα/Σο Βήμα, 2006, κεφ. 3 («Ο Θεός»). - Stuart Hampshire, πινόζα. Μια εισαγωγή στον φιλοσοφικό στοχασμό του, μτφρ. τέλλα Σσιλεδάκη, εισαγωγή-επιμέλεια Β. Γρηγοροπούλου, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2013, κεφ. 2: «Περίγραμμα της μεταφυσικής». Σεμινάριο 6 ης εβδομάδας (24/3/2016) Τίτλος Μαθήματος: Η ηθική και η πολιτική φιλοσοφία του Spinoza Ενότητες: - Η υποδούλωση στα πάθη και το εγχείρημα μετατροπής των παθών σε ενεργήματα - Απελευθέρωση και ελευθερία - Βασικές προκείμενες της πολιτικής φιλοσοφίας του Spinoza: δύναμη και δίκαιο - Οφείλουμε άραγε να τηρούμε τις υποσχέσεις μας; - Ο θεμελιώδης ρόλος του πλήθους 7

8 - Περί των πολιτευμάτων (μοναρχικού, αριστοκρατικών, δημοκρατικού) Υποχρεωτική μελέτη: - πινόζα, Ηθική, μτφρ. Ευάγγελος Βανταράκης, Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σειρά «Ευμενείς Έλεγχοι», 2009, μέρος Δ : πρόλογος, ορισμοί, αξίωμα, θεωρήματα 2-9 και παράρτημα, κεφ μέρος Ε : πρόλογος, αξιώματα και θεωρήματα πινόζα, Πολιτική πραγματεία, μτφρ. Ά. τυλιανού, εισαγωγή Γεράσιμος Βώκος, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, σειρά «Ναυτίλος/Αναγνώσματα», 1996, κεφ. 1, κεφ. 2, 1-8, 12-13, κεφ. 3, 17-18, κεφ. 4, 4, κεφ. 5, 2, 5-7, κεφ. 6, 1-6 και κεφ Ετιέν Μπαλιμπάρ, Ο πινόζα και η πολιτική, μτφρ. Άρης Ι. τυλιανού, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1996, σ : «Η Ηθική: μια πολιτική ανθρωπολογία» και σ : «Η Πολιτική πραγματεία: μια επιστήμη του κράτους». Συμπληρωματικό υλικό: - Γιάννης Πρελορέντζος, «χετικισμός και κανονιστικότητα στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία του πινόζα», Αξιολογικά (Αθήνα: Εκδόσεις Εξάντας), ειδικό τεύχος 2: πινόζα: Προς την ελευθερία. Δέκα σύγχρονες ελληνικές μελέτες, 2002, σ Pierre Macherey, «Η χρήση των παθών στον Ντεκάρτ και στον πινόζα», Τπόμνημα στη φιλοσοφία (Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις), τχ. 7, Μάιος 2008, σ Άννα Μπουκουβάλα, «Η αδυναμία του λόγου και η λειτουργία του υποδείγματος της ανθρώπινης φύσης στη φιλοσοφία του πινόζα», Τπόμνημα στη φιλοσοφία (Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις), τχ. 7, Μάιος 2008, σ Marianne Shaub, «Ο πινόζα ή μια γαλιλαιϊκή πολιτική φιλοσοφία», στο Υρανσουά ατελέ, Η φιλοσοφία, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, τόμ. Α : Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά Ακινάτη. Από τον Γαλιλαίο ως τον Ζ.Ζ. Ρουσσώ, Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση, σειρά «Υιλοσοφική και Πολιτική Βιβλιοθήκη», 2 η έκδοση, 2006, σ Συνεχίζει ο κος Κλιματσάκης. 8