Μνημεία του Ηρακλείου: Ιστορία και Μνήμη. Ο ναός του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών

Transcript

1 3 ο Γενικό Λύκειο Ηρακλείου Μνημεία του Ηρακλείου: Ιστορία και Μνήμη Ο ναός του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών Ομάδα εργασίας Βασιλάκης Δημήτρης Δοξαστάκη Μαρία Καραγιάννη Έλενα Περάκη Σοφία Υπεύθυνοι καθηγητές Περράκη Λιάνα Τσαλουχίδης Κώστας Ηράκλειο, Δεκέμβριος 2011

2 Μονή του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών Στη βόρεια πλευρά του Ηρακλείου, σχεδόν πάνω στο ενετικό τείχος, το γνωστό «Μπεντενάκι», σώζεται ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών. Πρόκειται για μία μοναστηριακή Βασιλική που αποτελούσε το καθολικό της μονής του Τάγματος των Δομηνικανών μοναχών και είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πρώιμης Βενετοκρατίας στο Ηράκλειο. Ήταν αφιερωμένη σε έναν καθολικό Εικόνα 1: Η θέση του ναού του Αγίου Πέτρου άγιο, μέλος του ίδιου τάγματος, τον Πέτρο από τη Βερόνα. Το μνημείο αυτό ήρθε τον τελευταίο καιρό στο προσκήνιο λόγω της αναστήλωσής του και της γενικότερης αναβάθμισης του παραλιακού μετώπου της πόλης μας. Η ομάδα μας ανέλαβε να το μελετήσει και να απαντήσει στα ερωτήματα που γεννιούνται στο μυαλό του παρατηρητικού περιπατητή ή επισκέπτη του μνημείου. Για παράδειγμα, τι ήταν οι Δομηνικανοί μοναχοί και ποιος ήταν ο Άγιος Πέτρος των Δομηνικανών; Πότε χτίστηκε ο ναός και ποια η ιστορία του; Πότε και γιατί καταστράφηκε; Ποια είναι η τωρινή χρήση του; Οι Δομηνικανοί μοναχοί Το τάγμα των Δομηνικανών είναι ένα θρησκευτικό τάγμα μοναχών της καθολικής εκκλησίας που ιδρύθηκε από τον ισπανικής καταγωγής Άγιο Δομήνικο το 1215 με κύριο σκοπό τη σωτηρία των ψυχών των ανθρώπων, την υπεράσπιση της πίστης και την καταπολέμηση των αιρέσεων. Επικεφαλής του τάγματος ήταν ο λεγόμενος «Γενικός Μάγιστρος», ο οποίος είχε ευρύτατη εξουσία σε όλα τα μέλη του, που όφειλαν προς αυτόν τυφλή υπακοή. Το τάγμα των Δομηνικανών συνδέεται αναμφίβολα με αυτό των Φραγκισκανών. Οι ιδρυτές των 2 ταγμάτων ήταν αυτοί που πρώτοι απαρνήθηκαν την ιδιοκτησία και κατέκριναν την προγενέστερη πρακτική των μοναχών να ζουν απομονωμένοι καλλιεργώντας τη γη που κατείχαν τα μοναστήρια. Μάλιστα οι Δομηνικανοί συνήθιζαν να χτίζουν τα μοναστήρια τους μέσα στην αστική περίμετρο, είτε σε προϋπάρχοντες ναούς είτε στις άκρες των πόλεων, όπως συμβαίνει στην περίπτωση που μελετάμε. Τα τάγματα των Δομηνικανών και των Φραγκισκανών υιοθέτησαν τον «επαιτικό μοναχισμό», δηλαδή δρούσαν μέσα στις πόλεις, οι μοναχοί τους ζητιάνευαν για να ζήσουν και ήταν φτωχοί και περιπλανώμενοι κήρυκες της μετάνοιας, της ακτημοσύνης και της επιστροφής στην αποστολική απλότητα. Από πολύ νωρίς όμως τα δύο αυτά τάγματα διαφοροποιήθηκαν πολύ το ένα από το άλλο. Οι Φραγκισκανοί έμειναν σταθεροί στην απλότητα, την αποφυγή αξιωμάτων, στις πράξεις φιλανθρωπίας και αγάπης. Οι Δομηνικανοί αντίθετα ανέλαβαν έντονη αντιαιρετική δράση, γι αυτό συνεργάστηκαν με τη εξουσία του πάπα, στελέχωσαν την Ιερά Εξέταση και ασχολήθηκαν πολύ συστηματικά με τη φιλοσοφία προκειμένου

3 να επικρατήσουν ιδεολογικά έναντι των αιρετικών. Πέτρος από τη Βερόνα Γεννήθηκε στη Βερόνα της Ιταλίας το Φοίτησε σε καθολικό σχολείο και σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Μπολόνιας. Σε ηλικία 15 ετών γνώρισε τον Άγιο Δομήνικο και εντάχθηκε στο μοναχικό τάγμα του. Έγινε φημισμένος ιεροκήρυκας σε όλη τη βόρεια και κεντρική Ιταλία. Από το 1230, ο Πέτρος κήρυξε κατά της αίρεσης των «Καθαρών» που ήταν πολύ διαδεδομένη στη βόρεια Ιταλία κατά το 13 ο αιώνα. Ο Πάπας Γρηγόριος ο 9 ος τον διόρισε γενικό ιεροεξεταστή της βόρειας Ιταλίας το 1234 και ο Άγιος Πέτρος κήρυξε σχεδόν σε όλη την Ιταλία (Ρώμη, Φλωρεντία, Μπολόνια, Γένοβα και Κόμο). Το 1251, ο Πάπας Ιννοκέντιος ο 4 ος αναγνώρισε τις αρετές του Αγίου Πέτρου (την εγκράτεια του βίου του, τη δογματική του αυστηρότητα, το ταλέντο του ως ιεροκήρυκα και το ζήλο του για την ορθή καθολική πίστη) και τον διόρισε ιεροεξεταστή στη Λομβαρδία. Κατά την ολιγόμηνη θητεία του στο αξίωμα αυτό φαίνεται πως στάθηκε επιεικής απέναντι στους αιρετικούς που μετανοούσαν. Εικόνα 2: Ο Άγιος Πέτρος από τη Βερόνα, όπως τον αγιογράφησε ο Pedro Berruguete Στα κηρύγματά του καταγγέλλει την αίρεση, αλλά και κάποιους υποκριτές καθολικούς που υπερασπίζονταν την πίστη τους στα λόγια, ενώ οι πράξεις τους ήταν αντίθετες προς αυτήν. Ο λαός τον ακολουθούσε και πολλοί εγκατέλειψαν την αίρεση και επέστρεψαν στον καθολικισμό. Εξαιτίας αυτού, μία ομάδα από Μιλανέζους «Καθαρούς» συνωμότησαν να τον σκοτώσουν μισθώνοντας ένα δολοφόνο. Στις 6 Απριλίου 1252, όταν ο Πέτρος επέστρεφε από το Κόμο στο Μιλάνο, τον σκότωσαν χτυπώντας τον με τσεκούρι στο κεφάλι. Ένα χρόνο μετά το θάνατό του ο πάπας Ιννοκέντιος ο 4 ος τον αναγόρευσε άγιο της καθολικής εκκλησίας. Ιστορία του ναού Η ανέγερση του ναού προγραμματίστηκε, όπως φαίνεται, ήδη από το 1248 και αφιερώθηκε στον Άγιο Πέτρο οπωσδήποτε μετά το 1253, έτος κατά το οποίο εκείνος ανακηρύχθηκε άγιος. Το 16 ο αι. με έδρα το ναό του Αγίου Πέτρου, ιδρύθηκε η αδελφότητα του Αγίου Ροζαρίου, η οποία ήταν πολύ ισχυρή και είχε ως μέλη της ευγενείς με μεγάλη κοινωνική επιρροή και οικονομική ισχύ. Στο ναό αυτόν, όπως συνέβαινε συχνά την περίοδο εκείνη σε όλες τις μεγάλες εκκλησίες, τάφηκαν πολλοί ευγενείς και καταξιωμένοι Βενετοί. Συγκεκριμένα τάφηκε το 13 ο αι. ένας μοναχός του Δομηνικανού Τάγματος, ο Ιάκωβος, που έζησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στον

4 Εικόνα 3: Τάφος στο εσωτερικό του ναού Χάνδακα, καθώς επίσης στην αυλή του ναού τάφηκαν και 4 δούκες κατά τον 14 ο αι. Είναι πολύ πιθανό ότι στο ναό του Αγίου Πέτρου κατά τις ιεροτελεστίες έπαιζε ορχήστρα, γεγονός που προσέλκυε πυκνότατο εκκλησίασμα. Σύμφωνα με την έκθεση του Stella στον Χάνδακα υπήρχαν εκκλησιαστικά όργανα επίσης στους ναούς του Αγίου Τίτου και της Αγίας Αικατερίνης. Ο ναός του Αγίου Πέτρου λειτούργησε επίσης ως χώρος εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση αυτή δεν ήταν συστηματική αλλά ευκαιριακή. Αν και ο κίνδυνος να προσηλυτιστούν οι διδασκόμενοι στον καθολικισμό ήταν υπαρκτός, φαίνεται ότι αρκετές ευγενείς ορθόδοξες οικογένειες εμπιστεύονταν τα παιδιά τους στους δομινικανούς μοναχούς, θέλοντας να μην αφήσουν ανεκμετάλλευτες τις προσφερόμενες ευκαιρίες εκπαίδευσης. Από την κατασκευή του ο ναός του αγίου Πέτρου είχε προβλήματα στατικής επάρκειας. Οι τοίχοι του ήταν πολύ ψηλοί και λεπτοί, ενώ υπήρχε παντελής έλλειψη συνδετηρίων στοιχείων ή αντηρίδων, που θα «έδεναν» αυτή την κατασκευή. Έτσι ο ναός κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας υπέστη τουλάχιστον τρεις μεγάλες καταρρεύσεις από σεισμούς, το 1303, το 1306 και το Στα μέσα του 17 ου αι. η μονή ήταν πλούσια, είχε πάρα πολλά εισοδήματα που προέρχονταν κυρίως από αγροτικές περιουσίες και από δωρεές. Ο ναός ήταν ωραία εξοπλισμένος και διέθετε επίσης βωμό, το λεγόμενο αλτάριο, αφιερωμένο στον Saint Francesco di Paola. Στο ναό κατέφευγαν όσοι ήθελαν να θεραπεύσουν τα μωρά τους και όσοι υπέφεραν από πυρετό. Μετά την τούρκικη κατάκτηση ο ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος στη μνήμη του σουλτάνου Ιμπραήμ. Τότε μάλιστα προστέθηκε στη νοτιοδυτική πλευρά του ένας μιναρές. Στο τέλος του 18 ου και στις αρχές Εικόνα 4: Ο ναός του αγίου Πέτρου στις αρχές του 20ου αιώνα. Διακρίνεται η βάση του μιναρέ που πρόσθεσαν οι Τούρκοι του 19 ου αιώνα υπέστη νέα μεγάλη κατάρρευση από σεισμό, πιθανότατα γύρω στο Τα κελιά των μοναχών που τον περιστοίχιζαν καταστράφηκαν σταδιακά και στις αρχές του 20 ου αιώνα έγιναν εκτεταμένες επιχώσεις που κάλυψαν μεγάλη έκταση της μονής.

5 Πάνω από τις επιχώσεις αυτές στη νότια πλευρά του σημερινού κτηρίου κτίστηκαν κατοικίες της νεότερης Τουρκοκρατίας. Στη βορειοανατολική πλευρά του ναού κατασκευάστηκε το κτήριο της Καστέλλας και οι εγκαταστάσεις της ποτοποιίας Κονιόρδου. Μετά την απελευθέρωση, στο μνημείο λειτούργησε κινηματογράφος, ενώ κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου ένα τμήμα του ναού χρησιμοποιήθηκε ως ξυλουργείο. Το 1947 το κτήριο του ναού αγοράστηκε από τη γειτονική ενορία του Αγίου Δημητρίου. Στις αρχές της δεκαετίας του 70 άρχισε η προσπάθεια αποκατάστασης του μνημείου. Η τελευταία φάση των εργασιών ξεκίνησε το 1991 και κορυφώθηκε την περίοδο Δόθηκε μεγάλη έμφαση στο να επιτευχθεί η στατική επάρκεια του κτηρίου, όμως με τις επεμβάσεις που έγιναν ο ναός απέκτησε μία διαφορετική όψη εξωτερικά. Παρά ταύτα «τα υλικά και η φιλοσοφία δόμησης των προσθηκών του δεν ανταγωνίζονται τα σωζόμενα στοιχεία του», όπως αναφέρει η 13 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που επέβλεψε την αναστήλωση σε συνεργασία με την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης. Σήμερα ο ναός, που τιμάται στο όνομα των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, είναι χαρακτηρισμένος από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο ως επετειακός, αλλά λειτουργεί κυρίως ως μουσειακός χώρος. Η Αρχιεπισκοπή της Κρήτης προτείνει να χρησιμοποιηθεί ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και φιλοξενίας διαχριστιανικών, διαθρησκευτικών και διορθόδοξων συνεδρίων. Αρχιτεκτονική: Ο ναός του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών αποτελεί ένα από τα παλαιότερα μνημεία αρχιτεκτονικής των Δομηνικανών του 13 ου αιώνα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Οι ειδικοί χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική του μνημείου ως εξαιρετικά τολμηρή και εντοπίζουν συγγένειες με κτίσματα της ίδιας αρχιτεκτονικής μορφής στη Γαλλία και στην Ιταλία του 13 ου αιώνα στο Silvanes, το Venzone και το Rieti. Στην αρχική του μορφή ήταν ναός μονόκλιτος, ξυλόστεγος και με ελαφρά προεξέχον εγκάρσιο κλίτος μπροστά από το ιερό. Το τελευταίο ήταν ορθογώνιο, καλυπτόμενο από δύο Εικόνα 5: Ο ναός του Αγίου Πέτρου, όπως ήταν το 13ο αιώνα. Διακρίνεται το εγκάρσιο κλίτος μπροστά από το ιερό. χαμηλά σταυροθόλια και πλαισιωμένο από δύο συμφυή τετράγωνα παρεκκλήσια (παστοφόρια). Το ιερό δεν είχε το συνηθισμένο ημικυκλικό σχήμα, αλλά ήταν τετράγωνο και κοσμημένο σε όλο του το πλάτος με ένα μεγάλο τρίλοβο παράθυρο, όμοιο με αυτό που βλέπουμε και σήμερα στη δυτική πλευρά του ναού.

6 Το δάπεδο του ναού ήταν καλυμμένο από τάφους. Από τις πηγές είναι γνωστό ότι σε όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, στο ναό τόσο στο εσωτερικό δάπεδο του ναού όσο και εξωτερικά, περιμετρικά των τοίχων του, τάφηκαν πολλοί από τους ισχυρούς κύκλους των Δομηνικανών και των τοπικών Βενετών Αρχόντων. Μεταξύ 14 ου και 16 ου αιώνα σταδιακά προστέθηκαν τέσσερα παρεκκλήσια στη σειρά στη νότια πλευρά του ναού. Στο ένα από αυτά διατηρούνται μέχρι σήμερα τοιχογραφίες που ανήκουν στο 15 ο αι., μοναδικές στην πόλη του Ηρακλείου. Και στα τέσσερα αυτά παρεκκλήσια βρέθηκαν ταφές, η μια από τις οποίες σε τάφο με μαρμαρόγλυφη διακόσμηση. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι ειδικά ως προς τη διώροφη διάταξη των αρχικών παρεκκλησιών του Ιερού, αυτή δεν έχει Εικόνα 6: Ένα από τα παρεκκλήσια του ναού εντοπιστεί σε άλλο μνημείο της κατηγορίας του. Με την έλευση της Οθωμανικής κυριαρχίας ο Άγιος Πέτρος μετατράπηκε αμέσως σε μουσουλμανικό τέμενος και του προστέθηκε εξωτερικά στη ΝΔ γωνία μιναρές. Άλλα στοιχεία της οθωμανικής περιόδου που αποκαλύφτηκαν κατά τις εργασίες αποκατάστασης είναι το μιχράμπ του τεμένους, τα βοτσαλωτά δάπεδα του περιβάλλοντα χώρου, καθώς και ένας κεραμικός κλίβανος. Όπως προαναφέρθηκε, το κτήριο λόγω των στατικών αδυναμιών του κατέρρευσε πολλές φορές. Τον 19 ο αι. μετά από νέες καταρρεύσεις, το ένα σταυροθόλιο του ιερού μετατράπηκε σε θόλο και ο βόρειος τοίχος ανακατασκευάστηκε. Τα κελιά σταδιακά καταστράφηκαν και στις αρχές του 20ού αι. χτίστηκε το κτήριο της Καστέλλας, που κάλυψε μεγάλο μέρος στο Β.Α. τμήμα του μοναστηριού. Τα προβλήματα στατικότητας του ναού καθιστούσαν δύσκολο το έργο της στατικής ενίσχυσης και αρχιτεκτονικής αποκατάστασής του. Μετά από προσπάθειες δεκαετιών για την εξεύρεση αποδεκτής λύσης, εγκρίθηκε η κατασκευή 8 λιθόκτιστων αντηρίδων με αντίστοιχες εσωτερικές κτιστές νευρώσεις στο βόρειο τοίχο, και 3 μικρότερων αντηρίδων στο νότιο τοίχο. Επίσης, με την αναστήλωση ανοικοδομήθηκαν όλα τα ερειπωμένα παρεκκλήσια με συμβατικά υλικά, γιατί πέρα από την μορφολογική αποκατάσταση συμβάλλουν και στην στατική επάρκεια του συνόλου. Εικόνα 7: Η σημερινή μορφή της βόρειας πλευράς του ναού μετά την προσθήκη αντηρίδων

7 Ανακατασκευάστηκε το τρίλοβο παράθυρο του δυτικού τοίχου, ενώ εκείνο του ανατολικού παρέμεινε τοιχισμένο κυρίως για στατικούς λόγους, αλλά διατηρήθηκε ο κυκλικός φεγγίτης της Οθωμανικής περιόδου. Εικόνα 8: Ο δυτικός τοίχος του ναού με το χαρακτηριστικό τρίλοβο παράθυρο. Εικόνα 9: Η ανατολική όψη του ναού με τον κυκλικό οθωμανικό φεγγίτη Βιβλιογραφία Κανελλόπουλος, Π. (2010), Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τόμ. Α, Αθήνα, εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Πανταγάκη, Ι. (2007) (επιμ), Γνωρίζω την πόλη μου, Συλλογική εργασία μαθητών της Β τάξης του 3 ου Ενιαίου Λυκείου Ηρακλείου σχ. Έτους Σπανάκης, Σ. (1990), Το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων, Ηράκλειο, Δήμος Ηρακλείου. Υφαντής, Π. Αρ. (2009), Η αγιότητα του μαρτυρίου και η μαρτυρία της αγιότητας. Θεολογικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη, εκδ. Π. Πουρναρά, σ Υφαντής, Π. Αρ. (2008), Τα μοναστικά Τάγματα, στο: Ιστορία της Ορθοδοξίας, τ. 4, εκδ. Αθήνα 2008, σσ η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων «Ο ναός του Αγίου Πέτρου των Δομινικανών» Ενημερωτικό φυλλάδιο για τους επισκέπτες του μνημείου.