ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ

Transcript

1 ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 27 ΜΑΪΟΥ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΤΡΕΙΣ (3) Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Πολιτικά (Α1,1/Γ1,2/Γ1,3-4/6/12) Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δῆλον ὡς πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας. Αὕτη δ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική. Ἐπεὶ δ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ ἐκ πολλῶν μορίων, δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν. Ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον. Καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης. Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστίν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν)... πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς.... Τίς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν... οὐκ ἔστι πολίτης.». Β1. Ποια είναι η δομή του συλλογισμού, με τον οποίο ο Αριστοτέλης ορίζει την πόλη ως την τελειότερη μορφή κοινωνίας; Β2. Γιατί ο Αριστοτέλης επιδιώκει να προσδιορίσει την έννοια του πολίτη και πώς ορίζει τη σχέση του πολίτη με την πόλη; ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ

2 ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ Β3. Με βάση το κείμενο που σας δίνεται και το παρακάτω μεταφρασμένο απόσπασμα, να εξηγήσετε γιατί, κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη είναι «κοινωνική οντότητα τέλεια» και γιατί υπάρχει «εκ φύσεως». ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του: αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Αριστοτέλους Πολιτικά (Α2, 5) Β4. Ποια είναι η σημασία της λέξης «πόλη» στα Πολιτικά του Αριστοτέλη και ποιοι είναι οι στόχοι της; Β5. Να βρείτε στο παραπάνω πρωτότυπο διδαγμένο κείμενο μία ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: ενόραση, σύσταση, κατάσχεση, σύγκλητος, κειμήλιο, σκόπιμος, άρχοντας, άφαντος, ρητό, άφιξη. Γ. Αδίδακτο κείμενο Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Ζ 28 Μηνύεται οὖν ἀπὸ μετοίκων τέ τινων καὶ ἀκολούθων περὶ μὲν τῶν Ἑρμῶν οὐδέν, ἄλλων δὲ ἀγαλμάτων περικοπαί τινες πρότερον ὑπὸ νεωτέρων μετὰ παιδιᾶς καὶ οἴνου γεγενημέναι, καὶ τὰ μυστήρια ἅμα ὡς ποιεῖται ἐν οἰκίαις ἐφ ὕβρει ὧν καὶ τὸν Ἀλκιβιάδην ἐπῃτιῶντο. καὶ αὐτὰ ὑπολαμβάνοντες οἱ μάλιστα τῷ Ἀλκιβιάδῃ ἀχθόμενοι ἐμποδὼν ὄντι σφίσι μὴ αὐτοῖς τοῦ δήμου βεβαίως προεστάναι, καὶ νομίσαντες, εἰ αὐτὸν ἐξελάσειαν, πρῶτοι ἂν εἶναι, ἐμεγάλυνον καὶ ἐβόων ὡς ἐπὶ δήμου καταλύσει τὰ τε μυστικὰ καὶ ἡ τῶν Ἑρμῶν περικοπὴ γένοιτο καὶ οὐδὲν εἴη αὐτῶν ὅτι οὐ μετ ἐκείνου ἐπράχθη, ἐπιλέγοντες τεκμήρια τὴν ἄλλην αὐτοῦ ἐς τὰ ἐπιτηδεύματα οὐ δημοτικὴν παρανομίαν. μεγαλύνω: μεγαλοποιώ δημοτική: δημοκρατική ΤΕΛΟΣ 2ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ

3 ΑΡΧΗ 3ΗΣ ΣΕΛΙ ΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παραπάνω κειμένου. Μονάδες 20 Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: τινων : την αιτιατική ενικού στο θηλυκό γένος ὕβρει : την αιτιατική ενικού ὄντι : τη δοτική πληθυντικού στον ίδιο τύπο μάλιστα : τον θετικό βαθμό του ιδίου τύπου ἐπῃτιῶντο : το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής του ενεστώτα στην ίδια φωνή ὑπολαμβάνοντες : τη δοτική πληθυντικού της μετοχής του αορίστου της παθητικής φωνής στο ίδιο γένος ἐξελάσειαν : το γ πληθυντικό πρόσωπο της ευκτικής του μέλλοντα στην ίδια φωνή ἐβόων : το απαρέμφατο του ενεστώτα στην ίδια φωνή εἴη : το γ ενικό πρόσωπο της οριστικής του μέλλοντα ἐπράχθη : το γ ενικό πρόσωπο της προστακτικής του παρακειμένου στην ίδια φωνή. Γ3α. Γ3β. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων και φράσεων: περὶ τῶν Ἑρμῶν, ὑπὸ νεωτέρων, τὰ μυστήρια, τὸν Ἀλκιβιάδην, δήμου (το δεύτερο στο κείμενο), αὐτοῦ (μονάδες 6). Να γράψετε τον υποθετικό λόγο του κειμένου (μονάδες 2) και να τον χαρακτηρίσετε ως προς το είδος του (μονάδες 2). ΟΔΗΓΙΕΣ (για τους εξεταζομένους) 1. Στο εξώφυλλο να γράψετε το εξεταζόμενο μάθημα. Στο εσώφυλλο πάνω-πάνω να συμπληρώσετε τα ατομικά στοιχεία μαθητή. Στην αρχή των απαντήσεών σας να γράψετε πάνω-πάνω την ημερομηνία και το εξεταζόμενο μάθημα. Να μην αντιγράψετε τα θέματα στο τετράδιο και να μη γράψετε πουθενά στις απαντήσεις σας το όνομά σας. 2. Να γράψετε το ονοματεπώνυμό σας στο πάνω μέρος των φωτοαντιγράφων αμέσως μόλις σας παραδοθούν. Τυχόν σημειώσεις σας πάνω στα θέματα δεν θα βαθμολογηθούν σε καμία περίπτωση. Κατά την αποχώρησή σας να παραδώσετε μαζί με το τετράδιο και τα φωτοαντίγραφα. 3. Να απαντήσετε στο τετράδιό σας σε όλα τα θέματα μόνο με μπλε ή μόνο με μαύρο στυλό με μελάνι που δεν σβήνει. 4. Κάθε απάντηση τεκμηριωμένη είναι αποδεκτή. 5. Διάρκεια εξέτασης: τρεις (3) ώρες μετά τη διανομή των φωτοαντιγράφων. 6. Χρόνος δυνατής αποχώρησης: π.μ. KΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΤΕΛΟΣ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ ΤΕΛΟΣ 3ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ

4 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2013 Α1. Επειδή βλέπουμε ότι η κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συσταθεί για την επίτευξη κάποιου αγαθού (πράγματι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρείται ότι είναι καλό), είναι φανερό ότι όλες (οι κοινότητες) αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό και, φυσικά, στο ανώτερο απ όλα τα αγαθά (αποβλέπει) αυτή που είναι ανώτερη απ όλες (τις κοινωνίες) και κλείνει μέσα της όλες τις άλλες. Αυτή είναι η λεγόμενη πόλη ή κοινωνία πολιτική. Επειδή όμως η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι «όλον», αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρέπει πρώτα να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο «πολίτης» γιατί η πόλη είναι κάποιο σύνολο πολιτών. Επομένως, πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια είναι η ουσία της έννοιας «πολίτης». Και πράγματι για το περιεχόμενο της λέξης «πολίτης» διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες δεν υπάρχει δηλαδή μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης «πολίτης» γιατί κάποιος ενώ είναι πολίτης σ ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σ ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. 1

5 Β1. Μελετώντας τα παρατιθέμενα χωρία από το πρώτο και τρίτο έργο των αριστοτελικών «Πολιτικών» διαφαίνεται η αλυσιδωτή επιχειρηματολογία και οι υπάλληλες αιτιολογήσεις στην προσπάθεια του φιλοσόφου να αποδείξει ότι η πόλη είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας. Η διερεύνηση γίνεται μέσω της γενετικής μεθόδου στο πλαίσιο αναζήτησης για το πώς γεννήθηκε η πόλη. Ο φιλόσοφος άλλωστε δηλώνει ξεκάθαρα από τις πρώτες κιόλας σειρές του πρωτότυπου κειμένου ότι η άποψη που διατυπώνει προκύπτει από την εμπειρική παρατήρηση. Αναλυτικότερα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν παραγωγικό συλλογισμό, διότι συνήθιζε να αρχίζει την έκθεσή του με μία γενική πρόταση και να προχωρεί ύστερα στην εξέταση των επιμέρους περιπτώσεων. Κατά βάθος πίστευε ότι είναι κατά φύσιν να αναφερόμαστε πρώτα στα κοινά, γενικά θέματα και ύστερα να περνούμε στα ειδικά, στα επιμέρους ζητήματα ( τὰ περὶ ἕκαστον ἴδια). Έτσι λοιπόν με την πρώτη του προκείμενη «ἐπειδή πᾶσαν πόλιν τινά οὖσαν» ο φιλόσοφος ισχυρίζεται ότι η πόλη είναι μία μορφή κοινωνικής οργάνωσης αφού άλλωστε ο όρος «κοινωνίαν» προήλθε από το ρήμα κοινωνῶ που σήμαινε «συμμετέχω σε κάτι», παίρνω μέρος σε κάτι μαζί με κάποιον άλλο ( ή με κάποιους άλλους). Άλλωστε, οποιοδήποτε σύνολο διαθέτει οργάνωση αποτελεί σαφέστατα συγκεκριμένη μορφή συνύπαρξης. Ακολούθως, ο εμπειριστής φιλόσοφος διαπιστώνει, αναδεικνύοντας παράλληλα και την τελεολογική του αντίληψη, ότι κάθε κοινωνία έχει συσταθεί αποσκοπώντας με την ύπαρξή της στην επίτευξη κάποιου αγαθού «καὶ πᾶσαν κοινωνίαν συνεστηκυῖαν». Η αιτιολόγησή του ισχυρισμού του που παρεμβάλλεται συμπληρώνει ότι κάθε πράξη αποβλέπει σε κάποιο αγαθό, φαινομενικό ή πραγματικό «τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος πράττουσι πάντες». Στο συμπέρασμα, μέσα στο οποίο υπολανθάνει και μία ακόμη προκείμενη «ἡ πασῶν κυριωτάτη περιέχουσα τὰς ἄλλας» συνάγεται ότι αφενός κάθε κοινωνική συνύπαρξη επιδιώκει κάποιο επιμέρους αγαθό, όμως αυτή, δηλαδή η πόλη, επειδή είναι ανώτερη ποιοτικά και ποσοτικά αφού «περικλείει» όλες τις άλλες μορφές κοινωνιών ( οἶκος, κώμη) επιδιώκει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά «δῆλον ὡς κοινωνία ἡ πολιτική». Αυτό το υπέρτατο αγαθό είναι η ευδαιμονία, που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά της πόλης από τις άλλες κοινωνικές μορφές συμβίωσης. Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για διάφορες κοινωνίες, που η καθεμιά τους έχει ένα επιμέρους συμφέρον. Αυτοί π.χ. που πολεμούν μαζί επιδιώκουν τον πλούτο, τη νίκη ή την κατάκτηση μιας πόλης, οι ναυτικοί έχουν στόχο την απόκτηση χρημάτων, και κάτι 2

6 ανάλογο συμβαίνει σε όσους ανήκουν σε μια φυλή ή σε έναν δήμο. Αυτές τις κοινωνίες ο Αριστοτέλης τις θεωρεί μόρια της πολιτικής κοινωνίας και τις τοποθετεί σε υποδεέστερη από αυτήν θέση, αφού η πολιτική κοινωνία δεν στοχεύει στο ειδικό κατά περίπτωση συμφέρον, στο συμφέρον της στιγμής, αλλά σε αυτό που αφορά ἃπαντα τὸν βίον. Από παραπάνω λοιπόν στοιχεία του προλογικού κομματιού των «Πολιτικών» ο φιλόσοφος διαγράφει το πλαίσιο της διερεύνησής του έργου, έχοντας ως κεντρικό άξονα την έννοια της πολιτικής κοινωνίας και παράλληλα την εξέταση όσων στοιχείων την αφορούν όπως για παράδειγμα οι έννοιες του «πολίτη», του «πολιτεύματος» και θέματα παιδείας και εκπαίδευσης. Β2. Ο Αριστοτέλης εγκαταλείποντας τη γενετική μέθοδο που εφάρμοζε στις μέχρι τώρα ενότητες από το πρώτο βιβλίο των «Πολιτικών» του, στο τρίτο βιβλίο του ίδιου έργου ο φιλόσοφος εφαρμόζει πλέον την «αναλυτική», αυτή δηλαδή που πραγματεύεται τα συστατικά στοιχεία μιας έννοιας. Η έρευνά του αφορά το «πολίτευμα» όμως ο ίδιος με μία έμμεση ερευνητική υπόδειξη καταδεικνύει τη μελέτη της «πόλης» και του «πολίτη» ως απαραίτητο ξεκίνημα της μελέτης του. Πιο αναλυτικά, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η «πόλη» ανήκει στην κατηγορία των «σύνθετων» πραγμάτων, είναι δηλαδή ένα ενιαίο σύνολο που αποτελείται από «μέρη». Αυτή σύμφωνα με το φιλόσοφο είναι κάποιο πλήθος πολιτών «ἡ γὰρ πόλις πλῆθος ἐστί». Μείζονος σημασίας ερώτημα που χρειάζεται να διερευνηθεί, για να απαντηθεί το αφετηριακό ερώτημα για τη φύση και τα είδη των πολιτευμάτων που έθεσε παραπάνω είναι το να αναζητήσει κανείς πρώτα πρώτα ποιος πρέπει να αποκαλείται «πολίτης», ποια δηλαδή είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που κάνουν κάποιον να ανήκει στο σύνολο «ἐπεί δ ἡ πόλις ζητητέος», αφού ο ρόλος του στην πολιτική τάξη είναι καθοριστικός. Σύμφωνα με τον Σταγειρίτη δεν υπάρχει ομοφωνία για το περιεχόμενο της έννοιας «πολίτης» («Καὶ γὰρ ὁ πόλίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις»). Διαφορετικά νοείται αυτός σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα και διαφορετικά σε ένα ολιγαρχικό. Ο ορισμός του εξαρτάται από το πολίτευμα που ισχύει στην πόλη. Επειδή όμως υπάρχουν διαφορετικά πολιτεύματα με διαφορετικά ποιοτικά γνωρίσματα, ο πολίτης ορίζεται ανάλογα με τα διαφορετικά γνωρίσματα του πολιτεύματος της πόλης του. Έτσι, μπορεί κανείς να είναι πολίτης σε δημοκρατικό πολίτευμα, όχι όμως και σε ολιγαρχικό ή τυραννικό «οὐ γὰρ τὸν αύτόν ὁμολογοῦσι οὐκ ἐστι πολίτης». Κριτήρια για την απόδοση της ιδιότητας του πολίτη μπορεί να 3

7 ήταν κατά περίπτωση η καταγωγή, το εισόδημα, το είδος της απασχόλησης, τον τρόπο διακυβέρνησης που επικρατεί κάποια φορά. Ακολούθως, στο τρίτο απόσπασμα του πρωτότυπου μέσω του σχήματος άρσης θέσης ο Αριστοτέλης απορρίπτει δύο κριτήρια ως μη επαρκή για την πιστοποίηση της ταυτότητας του «πολίτη» ενώ αναδεικνύει το τρίτο ως καθοριστικό της έννοιας αυτής. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης έχει απορρίψει το κριτήριο του τόπου κατοικίας «ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν οἰκήσεως» και το δικαίωμα εμφάνισης κάποιου στο δικαστήριο είτε ως εναγόμενου είτε ως ενάγοντα «οὐδ οἱ τῶν δικαίων κοινωνούσι» ως ικανά στοιχεία για να καταστήσουν κάποιον πολίτη μιας πόλης. Αντιθέτως, προβάλλει τα επαρκή στοιχεία, που αυτά είναι σύμφωνα με το φιλόσοφο η συμμετοχή κάποιου στην πολιτική και δικαστική εξουσία «πολίτης δ ἁπλὼς ταύτης τῆς πόλεως». Για τον Αριστοτέλη η συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες είναι ουσιώδες στοιχείο για τον ορισμό του πολίτη. Για τον Πλάτωνα η μη συμμετοχή σε αυτές ισοδυναμούσε με μη συμμετοχή στο σύνολο των λειτουργιών της πόλης. Εν ολίγοις, ο «αριστοτελικός» πολίτης είναι αυτός που συμμετέχει στη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική αρχή. Αυτή η συμμετοχή παρουσιάζεται από τον φιλόσοφο ως το σπουδαιότερο δικαίωμά του, διότι χάρη σε αυτό ο πολίτης διαχειρίζεται τα πολιτικά πράγματα, πολιτεύεται. Ισοδυναμεί με τη συμμετοχή στο σύνολο σχεδόν των λειτουργιών της πόλης κράτους. Επομένως, ο ορισμός του πολίτη οδηγεί το φιλόσοφο στη διατύπωση ενός ακόμη ορισμού της πόλης. Έτσι λοιπόν, ο Σταγειρίτης διατυπώνει έναν ακόμη ορισμό της έννοιας «πόλη» συνοψίζοντας ότι αυτή είναι το σύνολο «τέτοιων» πολιτών, με την αντωνυμία «τοιούτων» να παραπέμπει στα επαρκή κριτήρια της ταυτότητας του πολίτη, «ικανό» να εξασφαλίσει την αυτάρκεια στην πόλη «πόλιν δὲ τὸ ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν». Ο Αριστοτέλης λοιπόν με τη λέξη «ἱκανόν» εννοεί το σύνολο των πολιτών που είναι «αρκετοί» στον αριθμό και ικανοί στην αξιοσύνη, την αρετή (διανοητική και ηθική), όχι τυχαίοι και ανάξιοι, ικανοί να εξασφαλίζουν αυτάρκεια στην πόλη. Με τη λέξη «πλῆθος» υπονοείται ότι οι πολίτες δεν πρέπει να είναι πάρα πολλοί ούτε πολύ λίγοι αλλά βάσει της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη περί μεσότητας τόσοι όσοι μπορούν να εξασφαλίσουν στην πόλη την αυτάρκεια που είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να κατακτηθεί η ευδαιμονία. Με τον όρο «αυτάρκεια» άλλωστε δηλώνεται ότι κάτι είναι και μοναχό του τέλειο αγαθό ότι και μόνο του κάνει τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς, έχοντας το αίσθημα ότι δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο. Σε άλλο σημείο των «Πολιτικών» του ο Αριστοτέλης διδάσκει «ἡ πόλις πλῆθος ἐστίν κοινωνίαν εἶναι ταύτην» και εμείς έχουμε ήδη δει ότι η αυτάρκεια της πόλης συνδέεται κατά τον Αριστοτέλη με το εὖ ζῆν των πολιτών. 4

8 Β3. Ο Αριστοτέλης στα παρατιθέμενα αποσπάσματα του πολιτικού του έργου αντλώντας στοιχεία από την κοινή εμπειρική παρατήρηση, επιθυμεί να αποδείξει μέσω της γενετικής μεθόδου ότι η πόλη είναι μία κοινωνική οντότητα ολοκληρωμένη. Συνδυάζει μάλιστα την άποψή του αυτή με την τελεολογική του αντίληψη και παράλληλα με το ότι η δημιουργία της είναι αποτέλεσμα της έμφυτης τάσης του ανθρώπου να κατοικεί μέσα σε αυτές. Συγκεκριμένα, στο πρωτότυπο κείμενο, ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι κάθε πόλη είναι μια μορφή κοινωνικής συμβίωσης «πᾶσαν πόλιν κοινωνίαν τινά». Ο κοινός νους διαπιστώνει ότι κάθε οργανωμένο σύνολο που διαθέτει αυτονομία είναι μία συγκεκριμένη μορφή συνύπαρξης. Ακολούθως, με τη δεύτερη προκείμενη του παραγωγικού συλλογισμού του υπογραμμίζει ότι κάθε μορφή συμβιωτικής κοινότητας οφείλει την ύπαρξή της σε αυτό για χάρη του οποίου υπάρχει. Κάθε κοινωνική συνύπαρξη δηλαδή συστήνεται αποσκοπώντας στην κατάκτηση κάποιου αγαθού αποκαλύπτοντας ξεκάθαρα την τελεολογική του αντίληψη «καὶ πᾶσαν κοινωνίαν συνεστηκυῖαν». Επομένως, καθίσταται σαφές ότι κάθε πράξη του ανθρώπου είναι εξ ορισμού σκόπιμη «τοῦ γὰρ εἶναι.. πράττουσι πάντες». Έτσι καταλήγει στο ότι κάθε επιμέρους ομαδοποίηση έχει ως σκοπό κάποιο συγκεκριμένο για την ίδια αγαθό, την πραγμάτωση δηλαδή εκείνης της επιδίωξης που κρίνει ως αγαθό για αυτή «ὡς πᾶσαι στοχάζονται». Το δεύτερο μέρος του συμπεράσματος αφορά το γεγονός ότι η πιο σπουδαία συμβιωτική κοινότητα «πασῶν κυριωτάτη», η πόλη, αποβλέπει στα ανώτερο από όλα τα αγαθά «πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας» («μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου περιέχουσα τὰς ἄλλας». Αυτή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι η «πολιτική κοινωνία», η οποία «ενσαρκώνει» την γενικότερη πεποίθηση του φιλοσόφου για το ότι καθετί δημιουργείται έχοντας ένα συγκεκριμένο «ἔργον», έναν προορισμό. Η άποψή του αυτή διαφαίνεται ξεκάθαρα και στο παρατιθέμενο μεταφρασμένο απόσπασμα, όπου ο Σταγειρίτης συμπληρώνει επιμέρους στοιχεία της έννοιας «πόλη». Ισχυρίζεται ότι η «πόλη» προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών «η κοινωνική οντότητα είναι η πόλη» Μιλώντας για την πόλιν ο Αριστοτέλης δηλώνει καθαρά ότι τη θεωρεί μία από τις κοινωνικές οντότητες (ομάδες συνύπαρξης) των ανθρώπων. Η πρώτη ήταν, κατά τη διδασκαλία του, η οικογένεια (οἰκία, οἶκος), το αποτέλεσμα του φυσικού «συνδυασμού» άρρενος και θήλεος σκοπός της ήταν η ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών του ανθρώπου. Η δεύτερη ήταν το χωριό (η κώμη), η κοινωνία που σχηματίστηκε από πλείονας οἰκίας για την ικανοποίηση αναγκών ανώτερων από τις καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου. Τέτοιες ήταν, βέβαια, οι πνευματικότερες ανάγκες του, π.χ. η ανάγκη για λατρεία του θείου ή για 5

9 απόδοση της δικαιοσύνης η οικογένεια δε μπορούσε να έχει ούτε τυπικό λατρείας λατρευτικές δηλαδή ιεροτελεστίες, ούτε μηχανισμό απόδοσης δικαιοσύνης. Η τρίτη κοινωνική οντότητα ήταν η πόλις. Παράλληλα, είναι μία κοινωνική οντότητα «τέλεια» «μία κοινωνική οντότητα τέλεια». Μέσα στη λέξη αυτή ο αρχαίος Έλληνας άκουγε καθαρά τη λέξη τέλος μια λέξη που δήλωνε τον σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο το καθετί, τον προορισμό του. Είναι φανερό ότι με αυτή τη σημασία η λέξη δεν δήλωνε ότι η δική μας λέξη τέλος ίσα ίσα δήλωνε τη στιγμή της τελείωσης, της ακμής, της ολοκλήρωσης. Στη συγκεκριμένη λοιπόν περίπτωση του κειμένου μας το επίθετο τέλεια λέγεται σε σχέση με την ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου που παρακολουθούμε (οἰκία κώμη πόλις) με το νόημα αυτό η στιγμή της ολοκλήρωσης δηλώνει και το τέλος της εξέλιξης ( η οποία όμως δεν οδηγεί σε μία τελική φθορά, αλλά σε μία τελική ολοκλήρωση). Η πόλη πέτυχε την ύψιστη αυτάρκεια «που μπορούμε να πούμε ύψιστη αυτάρκεια». Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης μας είπε καθαρά τι εννοεί με αυτή τη λέξη. Χρησιμοποιούμε, είπε, αυτή τη λέξη όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι κάτι είναι και μοναχό του τέλειο αγαθό, ότι και μόνο του κάνει τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς, έχοντας το αίσθημα ότι δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο. Στο δικό μας χωρίο, η πόλις χαρακτηρίζεται τέλεια, ακριβώς γιατί τίποτε άλλο δε χρειάζεται πέρα από αυτήν ο πολίτης, αφού η πόλις είναι αυτάρκης μπορεί δηλαδή και μόνη της να του χαρίσει το πιο μεγάλο αγαθό, που είναι το εὖ ζῆν, η ευδαιμονία. Μια πόλις λοιπόν είναι αυτάρκης αν η γεωγραφική της θέση της εξασφαλίζει άφθονα τα υλικά αγαθά και τη βοηθεί στην εμπορική της ανάπτυξη, αν έχει τις απαραίτητες αμυντικές δυνατότητες και αν διαθέτει σύστημα χρηστής διοίκησης και, προπαντός, απονομής της δικαιοσύνης, επομένως αν είναι ανεξάρτητη ή, με άλλα λόγια, αν δεν χρειάζεται εξωτερική βοήθεια, για να καλύψει τις υλικές και ηθικές πνευματικές κοινωνικές ανάγκες της. Αυτή συγκροτήθηκε όχι μόνο για να διασφαλίζει το ζῆν των πολιτών αλλά το εὖ ζῆν «συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει την καλή ζωή». Επιθυμία του Αριστοτέλη είναι να αποδείξει με έναν ακόμη συλλογισμό ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως, κάτι που αποτελεί και την αποδεικτέα θέση, είναι δηλαδή έμφυτη τάση του ανθρώπου να ζει μέσα σε αυτή, αφού άλλωστε είναι «ζῷον πολιτικόν» όπως θα ισχυριστεί και παρακάτω «η πόλη επομένως στην ύπαρξη εκ φύσεως». Τονίζει λοιπόν ότι και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες (οίκος,κώμη) υπάρχουν εκ φύσεως «όπως ακριβώς κοινωνικές οντότητες». Αν λοιπόν σκεφτεί κανείς ότι η πόλη είναι το τέλος, η ολοκλήρωση, των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων «αφού αυτή τέλος εκείνων» και αφού φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει τη στιγμή της ολοκλήρωσης του «και αφού αυτό που λέμε της ολοκλήρωσής του» απορρέει ως λογικό συμπέρασμα 6

10 ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως, είναι μία έμφυτη ανθρώπινη τάση. Η άποψη λοιπόν του φιλοσόφου απορρέει και πάλι μέσω της κοινής εμπειρίας κάτι που αποδεικνύει την ενάργεια της σκέψης του και το επιστημονικό του ύφος. Β4. Προαιρετικά: Από το έργο αυτό εμείς θα έχουμε την ευκαιρία να διαβάσουμε μερικές ενότητες. Στην πραγματικότητα θα παρακολουθήσουμε διδασκαλίες του Αριστοτέλη α) για τη γένεση της πόλης, β) για το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης, γ) για το περιεχόμενο της έννοιας πολίτευμα (πολιτεία), δ) για τα είδη των πολιτευμάτων, ε) για θέματα σχετικά με τη διακυβέρνηση της πόλης, στ) για θέματα παιδείας και εκπαίδευσης. Κρίνεται απαραίτητο, καθώς η λέξη πόλις συναντάται στις ενότητες των Πολιτικών, να έχουμε υπόψη μας ότι η αρχαία ελληνική αυτή λέξη δεν είχε τη σημασία που έχει η δική μας λέξη πόλη. H αρχαία ελληνική λέξη πόλις αντιστοιχεί μάλλον στη δική μας έννοια κράτος. Αυτή η πόλις κράτος είναι στα Πολιτικά μια κοινότητα που την αποτελούν κυβερνώντες και κυβερνώμενοι, ἄρχοντες και ἀρχόμενοι. Είναι ένα όλον που το αποτελούν, όπως θα δούμε, μέρη τα μέρη αυτά δεν χάνουν μέσα στο όλον τη δική τους φυσιογνωμία. Ως όλον λοιπόν η πόλις κράτος αποτελείται από ανόμοια μεταξύ τους στοιχεία μερικά από αυτά ασκούν εξουσία, τα άλλα υπακούουν. Ως όλον η πόλις έχει για στόχο της την ευδαιμονία, κι αυτή πάλι είναι το αποτέλεσμα της αυτάρκειας, της απόλυτης μακάρι ανεξαρτησίας από οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την πόλιν. Σημείωση: Η φράση του σχολικού βιβλίου «επειδή διαβάζοντας / σελ. 178 ( τελευταία σειρά ) δεν είναι δόκιμο να μεταφερθεί αυτούσια, για το λόγο αυτόν, καλό θα ήταν να διατυπωνόταν λίγο διαφορετικά, προκειμένου να καταστεί πιο φυσικός και σαφής ο λόγος. Β5. ενόραση = ὁρῶμεν σύσταση = συνεστηκυῖαν ή συνεστώτων κατάσχεση = περιέχουσα ή μετέχοντες ὑπέχειν ή μετέχειν σύγκλητος = καλουμένη ή καλεῖν κειμήλιο = συγκειμένων σκόπιμος = σκεπτέον άρχοντας = ὑπάρχει ή ὀλιγαρχίᾳ ή ἀρχῆς 7

11 άφαντος = φανερόν ρητό = λέγομεν ή ὁμολογοῦσι ή εἰπεῖν άφιξη = ἱκανόν Γ1. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Δεν καταγγέλλεται λοιπόν τίποτε από κάποιους μετοίκους και υπηρέτες (ή ακολούθους) για τις ερμαϊκές στήλες (ή τα αγάλματα του Ερμή Ερμές), αλλά [καταγγέλλονται] κάποιοι ακρωτηριασμοί άλλων αγαλμάτων που είχαν γίνει πρωτύτερα από νεότερους με περιπαιχτική διάθεση και κατόπιν οινοποσίας (ή διασκεδάζοντας μεθυσμένοι) και συγχρόνως [καταγγέλλεται] ότι κατά τη γνώμη τους οι θρησκευτικές ιεροτελεστίες ( ή τα μυστήρια) παριστάνονται (ή γίνονται) στα σπίτια από ασέβεια (ή αλαζονική στάση). γι αυτά κατηγορούσαν και τον Αλκιβιάδη. Και επειδή / αφού είχαν σχηματίσει αυτήν τη γνώμη αυτοί που δυσανασχετούσαν (ή ενοχλούνταν) πάρα πολύ (ή ιδιαίτερα) με τον Αλκιβιάδη, γιατί αποτελούσε (ή ήταν) εμπόδιο σ αυτούς (ώστε) να μην έχουν ηγηθεί με βεβαιότητα (ή να μην έχουν εξασφαλίσει την αρχηγία) της δημοκρατικής παράταξης και επειδή νόμισαν ότι, αν εκδιώξουν αυτόν, θα ήταν (ή θα μπορούσαν να είναι) πρώτοι, μεγαλοποιούσαν [τα γεγονότα τις κατηγορίες] και φώναζαν δυνατά (ή κατεγραύγαζαν) ότι, κατά την άποψή τους, και η υπόθεση των μυστηρίων (ή των θρησκευτικών ιεροτελεστιών ) και ο ακρωτηριασμός των ερμαϊκών στηλών (ή των αγαλμάτων του Ερμή) έγινε για την κατάλυση (ή ανατροπή) της δημοκρατίας και ότι τίποτε από αυτά δε συνέβη (ή έγινε), γιατί ( που ) δεν πράχθηκε χωρίς τη συμμετοχή εκείνου, προκρίνοντας στο τέλος (ή αναφέροντας) ως αποδείξεις την άλλη (ή προηγούμενη) μη δημοκρατική (ή αντιδημοκρατική) παρανομία (ή παραβατική συμπεριφορά) αυτού στον τρόπο ζωής του (ή στις ασχολίες του). Γ2. τινων: τινά ὕβρει: τήν ὕβριν ὄντι: (τοῖς) οὖσι(ν) μάλιστα: μάλα ἐπῃτιῶντο: ἐπαιτιῶ ὑπολαμβάνοντες: (τοῖς) ὑποληφθεῖσι(ν) ἐξελάσειαν: ἐξελῷεν ἐβόων: βοᾶν 8

12 εἴη: ἔσται ἐπράχθη: πεπράχθω Γ3α. περὶ τῶν Ἑρμῶν: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο ρήμα «μηνύεται» ὑπὸ νεωτέρων: εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στη μετοχή «γεγενημέναι» (παθητικός παρακείμενος) τὰ μυστήρια: υποκείμενο στο ρήμα «ποιεῖται» (αττική σύνταξη), προτάσσεται για λόγους έμφασης σχήμα πρόληψης τὸν Ἀλκιβιάδην: αντικείμενο στο ρήμα «ἐπῃτιῶντο» δήμου: ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός, γενική αντικειμενική στο «καταλύσει» αὐτοῦ: ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός, γενική υποκειμενική στο «παρανομίαν» Γ3β. Υποθετικός λόγος: Ο υποθετικός λόγος βρίσκεται στο χωρίο: «καὶ νομίσαντες, εἰ αὐτόν ἐξελάσειαν, πρῶτοι ἄν εἶναι» και, καθώς εξαρτάται από τη μετοχή «νομίσαντες», βρίσκεται στο πλαίσιο πλαγίου λόγου κρίσεως. Ειδικότερα: Υπόθεση : «εἰ ἐξελάσειαν» ( εἰ + ευκτική) Απόδοση: «ἄν εἶναι» ( δυνητικό απαρέμφατο που ισοδυναμεί με δυνητική ευκτική στον ευθύ λόγο ). Σχηματίζεται ο υποθετικός λόγος της απλής σκέψης του λέγοντος. (Σημείωση: αν και δε ζητείται με σαφήνεια η μετατροπή του πλαγίου λόγου σε ευθύ, ωστόσο, καλό θα ήταν να πραγματοποιηθεί.) Πιο συγκεκριμένα, η απόδοση του υποθετικού λόγου είναι το δυνητικό, ειδικό απαρέμφατο πλαγίου λόγου κρίσεως «ἄν εἶναι» που στον ευθύ λόγο θα τραπεί σε κύρια πρόταση κρίσεως η οποία θα εκφέρεται με δυνητική ευκτική, σχηματίζοντας έτσι τον υποθετικό λόγο της απλής σκέψης του λέγοντος (υπόθεση: εἰ + ευκτική, απόδοση : δυνητική ευκτική ). Κατά τη μετατροπή στον ευθύ λόγο τροποποιούνται και τα πρόσωπα των ρημάτων. Έτσι προκύπτουν τα εξής: 9

13 Υπόθεση: εἰ αὐτὸν ἐξελάσαιμεν Απόδοση: πρῶτοι ἄν εἴημεν/εἶμεν Επιμέλεια Καθηγητών Φροντιστηρίων Βακάλη 10