Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις

Transcript

1 Τομέας Κοινωνιολογίας Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ. Γεώργιος Κουλιεράκης, Ph.D. Ψυχολόγος της Υγείας, Επιστημονικός Συνεργάτης 25 & 28 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2016 ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ» 11 ΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: ΑΘΗΝΑ 4 ΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις Νόσος (disease): Αυτό που οι ειδικοί διαγιγνώσκουν και θεραπεύουν Παθολογικές αλλαγές σε οργανικό επίπεδο (σώμα) Αρρώστια (illness): Αφορά στην υποκειμενική εμπειρία της νόσου. Αισθήματα του ατόμου που σχετίζονται με τις αλλαγές στο σώμα του και τις συνέπειές τους. Διαταραχή της διαδικασίας σε λειτουργικό επίπεδο Ασθένεια (sickness): Διαταραχή της διαδικασίας σε κοινωνικό επίπεδο. Αφορά τον τρόπο που οι άλλοι αντιλαμβάνονται τον άλλο ως «άρρωστο» 2 1

2 Παράγοντες κινδύνου για την υγεία Παχυσαρκία Μη ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές Υψηλή χοληστερόλη Υψηλή αρτηριακή πίεση Κάπνισμα Κατανάλωση αλκοόλ Εσωτερικός καπνός από στερεά καύσιμα Μη ασφαλές νερό & υγιεινή Απίσχνανση Ανεπάρκεια σιδήρου (Π.Ο.Υ., 2002) 3 «Υγεία» - «Αρρώστια» Κοινωνική προοπτική Προοπτική της Ομάδας Ατομική προοπτική 4 2

3 «Υγεία» - «Αρρώστια» Κοινωνική προοπτική: Οι αντιλήψεις για την υγεία & την αρρώστια και οι συμπεριφορές, μελετώνται σε επίπεδο κοινωνίας (π.χ. Δυτικές - μη Δυτικές κοινωνίες). Επιστήμες: Κοινωνιολογία, Ανθρωπολογία Προοπτική της Ομάδας: Η υγεία, η αρρώστια και οι συμπεριφορές, μελετώνται σε επίπεδο ομάδας (π.χ. επαγγελματίες υγείας, ασθενείς, μετανάστες). Επιστήμες: Κοινωνιολογία, Κοινωνική ψυχολογία Ατομική προοπτική: Η υγεία, η αρρώστια και οι συμπεριφορές υγείας, μελετώνται σε επίπεδο ατόμου. Επιστήμες: Ψυχολογία, ψυχιατρική 5 Οι επιστήμες της συμπεριφοράς Επιστήμες της συμπεριφοράς (Βehavioural sciences) Ψυχολογία Ψυχιατρική Νευροεπιστήμες Κοινωνικές επιστήμες (Social sciences) Κοινωνιολογία Οικονομικά Ιστορία Ανθρωπολογία (Smelser & Balter, 2001) 6 3

4 Επιστήμες συμπεριφοράς - ΘΕΜΑΤΑ 1. Γιατί οι άνθρωποι υιοθετούν συνήθειες που επηρεάζουν την υγεία τους («κακές», όπως το κάπνισμα ή/και «καλές», όπως η σωματική άσκηση); 2. Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την αποτελεσματικότητα μιας παρέμβασης, που στοχεύει στην τροποποίηση μιας συμπεριφοράς που έχει στόχο την υγεία; 3. Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στην εκδήλωση ασθενειών; Γιατί οι άνθρωποι που εκτίθενται στους ίδιους εξωτερικούς παράγοντες (π.χ. στρες, ιούς) δεν υφίστανται τις ίδιες συνέπειες; 4. Γιατί διαφορετικοί άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά στην «απειλή», τη νόσο και την ασθένεια; 5. Με ποιο τρόπο, οι αντιδράσεις στη νόσο και οι τρόποι που υιοθετούνται για την αντιμετώπισή της, επηρεάζουν την πορεία της; 7 Από την Ψυχιατρική στην Ψυχολογία της Υγείας Ι Ψυχιατρική: Η επιστήμη που μελετά τις ψυχικές διαταραχές: Αναγνώριση της νόσου (disease). Κατηγοριοποίηση των ασθενών (διάγνωση). Πρόβλεψη της πορείας της νόσου (πρόγνωση). Τι προκαλεί τη νόσο (αιτιολογία). Τρόποι αντιμετώπισης (θεραπεία). Βασίζεται κυρίως στο βιο-ιατρικό μοντέλο θεώρησης της υγείας και της αρρώστιας. Υπάρχουν διαφορετικές σχολές σκέψης (π.χ. ψυχανάλυση) και θεραπείες. 8 4

5 Από την Ψυχιατρική στην Ψυχολογία της Υγείας ΙΙ Ψυχολογία: Η επιστήμη που μελετά την ανθρώπινη συμπεριφορά: Υπάρχουν διαφορετικές ειδικότητες: Κλινική Εξελικτική Κοινωνική Σχολική Ψυχολογία της Υγείας κ.λπ. Είναι νεώτερη επιστήμη Υπάρχουν διαφορετικές «σχολές» σκέψης. 9 Αρχαιότητα: Ο ρόλος των πνευμάτων (Ανιμισμός), μυστικισμός, δεισιδαιμονία Ιπποκράτης Γαληνός: Η θεωρία των χυμών & η σύνδεση με την προσωπικότητα: Φλέγμα απάθεια, ψυχραιμία (φλεγματικός) Αίμα ευδιαθεσία, ευθυμία (αιματώδης, αισιόδοξος) Κίτρινη χολή θυμός (χολερικός, ευέξαπτος) Μαύρη χολή κατάθλιψη (μελαγχολικός) Ο ρόλος της πρόγνωσης (οι προσδοκίες του ασθενή επηρεάζουν τα συναισθήματα και τη φυσική του κατάσταση) Ο Γαληνός έδωσε στερεή βάση στη διάγνωση και προήγαγε την επιστημονική προσέγγιση της υγείας και της νόσου «Μολονότι διατρέχει κίνδυνο, ο ασθενής μπορεί να ανακτήσει την υγεία του, μέσω απλώς της ψυχικής ικανοποίησης που νιώθει από την καλοσύνη του θεραπευτή» (Ιπποκράτης) 5

6 Μεσαίωνας: Πνεύματα και δαίμονες / Νόσος = θεϊκή τιμωρία Ιερείς = γιατροί / Ίαση με τελετουργίες, εξορκισμούς 1600: Καρτέσιος: Δυϊσμός: Ψυχή Σώμα επηρεάζει οργανικές λειτουργίες / Σώμα = μηχανή 15ος-17ος αι.: Εδραίωση της επιστημονικής προσέγγισης Leeuwenhoek (1590): Εφεύρεση μικροσκοπίου / Harvey ( 1600): κυκλοφορία του αίματος / Lavoisier: μηχανισμός αναπνοής / Huygens: Θερμομετρία / Jenner (1796): πρακτική του εμβολιασμού / Pasteur ( 1800): Μικροβιακή θεωρία 19ος αι.: Εδραιώνεται η μοντέρνα Ιατρική επιστήμη, γίνονται άλματα στη βιολογία, στη χημεία και τη φυσική. Δαρβίνος: «Η αρχή των Ειδών» (1856). Ο άνθρωπος ως «μηχανή» μέρος της φύσης Η Ψυχολογία της Υγείας «Το σύνολο των εξειδικευμένων επιστημονικών εκπαιδευτικών και επαγγελματικών συνεισφορών του επιστημονικού κλάδου της Ψυχολογίας στην προαγωγή και διατήρηση της υγείας, στην πρόληψη και θεραπεία της αρρώστιας, στον προσδιορισμό των αιτιολογικών και διαγνωστικών συσχετισμών στην υγεία, την αρρώστια και τη σχετική δυσλειτουργία, και στην ανάλυση και βελτίωση του συστήματος φροντίδας υγείας και τη διαμόρφωση πολιτικών για την υγεία» (Matarazzo, 1982, σελ. 4) 12 6

7 Συμβολή Σε επίπεδο θεωριών και εννοιών Σε επίπεδο εφαρμογών και παρεμβάσεων Σε επίπεδο ανάπτυξης και εφαρμογής μεθοδολογιών και εργαλείων (Vinck et al., 2004) 13 Συμβολή Σε επίπεδο θεωριών και εννοιών Σε επίπεδο εφαρμογών και παρεμβάσεων Σε επίπεδο ανάπτυξης και εφαρμογής μεθοδολογιών και εργαλείων (Vinck et al., 2004) 14 7

8 Θεωρίες έννοιες (1) Κατανόηση «της υγείας» και «της αρρώστιας» Η ποιότητα ζωής (O'Boyle, 1997). Οι πεποιθήσεις και οι μεροληψίες (νοηματοδότηση, μη ρεαλιστική αισιοδοξία, αίσθηση ελέγχου) (Taylor et al., 2000; McKean et al., 2003). Ανθεκτικότητα (resilience), ευσυνειδησία (conscientiousness), κοινωνική υποστήριξη (Dukes et al., 2003; Terre et al., 2004). Γνωστική αναπαράσταση της ασθένειας / πρόσληψη της απειλής (Lerman et al., 1991; Leventhal et al., 2003). Το χρόνιο στρες και οι στρατηγικές αντιμετώπισης (Καραδήμας & Καλαντζή- Αζίζι, 2002). Τα θετικά συναισθήματα (Fredrickson, 2003). 15 Θεωρίες - έννοιες (2) Κατανόηση των παραγόντων που προσδιορίζουν τις συμπεριφορές υγείας Η ανάπτυξη των κοινωνικο-γνωστικών μοντέλων Μοντέλο πεποιθήσεων για την υγεία (Janz & Becker, 1984) Θεωρία της προσχεδιασμένης συμπεριφοράς (Ajzen, 1991) Θεωρία της κινητοποίησης για την προστασία της υγείας (Maddux & Rogers, 1983) Μοντέλο των γνωστικών σταδίων (Weinstein, 1988) Πρόθεση Αίσθηση κινδύνου (τρωτότητα) Πίεση ομοίων Σημαντικοί άλλοι ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 16 8

9 Θεωρίες - έννοιες (3) Διεύρυνση της γνώσης για τις συμπεριφορές υγείας H συμμετοχή σε πολιτικές δράσεις (Rütten et al., 2000). H αίσθηση χρήσης των υπηρεσιών υγείας. H κοινωνική ευθύνη. H απόδοση του ελέγχου για την υγεία στους θεσμούς. H αντίληψη για την επικράτηση συγκεκριμένων ασθενειών (Kals & Montada, 2001) 17 Συμβολή Σε επίπεδο θεωριών και εννοιών Σε επίπεδο εφαρμογών και παρεμβάσεων Σε επίπεδο ανάπτυξης και εφαρμογής μεθοδολογιών και εργαλείων (Vinck et al., 2004) 18 9

10 Εφαρμογές και παρεμβάσεις Η διαδικασία της αλλαγής (Το Διαθεωρητικό Μοντέλο) Η πρόληψη μπορεί να είναι αποτελεσματική, σε σχέση με το κόστος. (Abrams et al., 1996)...για την τροποποίηση της συμπεριφοράς...στην αγωγή υγείας «Μελέτη τριών Κοινοτήτων του Stanford" (χοληστερόλη) (Farquhar & Maccoby, 1977) "Πρόγραμμα Minnesota Health Heart" (στεφανιαία νόσος) (Mittelmark, et al.,1986) "Πρόγραμμα North Karelia" (καρδιαγγειακά νοσήματα) (Puska, et al., 1995) 19 Συμβολή Σε επίπεδο θεωριών και εννοιών Σε επίπεδο εφαρμογών και παρεμβάσεων Σε επίπεδο ανάπτυξης και εφαρμογής μεθοδολογιών και εργαλείων (Vinck et al., 2004) 20 10

11 Μεθοδολογία Πειράματα (=τυχαιοποιημένη κλινική δοκιμασία), που οδηγούν σε αιτιολογική επαγωγή (π.χ. το φαινόμενο placebo)...ποιοτικές μέθοδοι και τεχνικές, συσχέτιση Vs αιτιότητα, προδρομικές vs αναδρομικές έρευνες, διαχρονικές vs συγχρονικές έρευνες,. χρήση Διαδικτύου και τεχνολογίας Μεθοδολογικός πλουραλισμός για να... μελετηθούν περίπλοκες σχέσεις,...ενισχυθεί η διεπιστημονικότητα (Portnoy et al., 2008)...καλυφθούν πληρέστερα τα «ερωτήματα δημόσιας υγείας» 21 Πρώιμα Βήματα Ιπποκράτης «Οι γιατροί, να ακούνε προσεκτικά τον ασθενή, γιατί τα λόγια του μπορεί να αποκαλύπτουν τη φύση του προβλήματος». (Osler, 1904) «Η ιατρική είναι αφενός μεν τέχνη, αφετέρου δε επιστήμη (Shattuck, 1907) «Επιλέγοντας και αλλάζοντας γιατρούς» (Gray & Cartwright, 1953) «Γιατί οι άνθρωποι παρακάμπτουν τους γιατρούς και στρέφονται προς τους τσαρλατάνους;» (Cobb, 1954) 11

12 Σύγχρονα Βήματα 1978: Κλάδος Ψυχολογίας της Υγείας (Division 38)στον Αμερικανικό Ψυχολογικό Σύνδεσμο (APA) Διεθνοποίηση της ΨτΥ The International Development of Health Psychology (Jansen & Weinman, 1991) The Journal of Behavioural Medicine Health Psychology Journal of Health Psychology The European Health Psychology Society (1986) 25 th Conference Κρήτη, 20-24/9/2011 ( Psychology & Health / Health Psychology Review Στην Ελλάδα Κλάδος Κλινικής Ψυχολογίας & Ψυχολογίας της Υγείας στην ΕΛΨΕ ( Μαθήματα «Ψυχολογίας της Υγείας» σε ΑΕΙ, ΕΣΔΥ ΠΜΣ «Ψυχολογία της Υγείας», Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης Συνέδρια Ψυχολογίας της Υγείας (2004) 1 ο Πανελλήνιο (2010) 4 ο Πανελλήνιο του Κλάδου (2016) 5 ο Πανελλήνιο του Κλάδου ( 12

13 Επίμετρο...νέα - «ξεχασμένα» προβλήματα Δ.Υ. ΕΞΕΛΙΞΗ Η κοινωνική διάσταση της ατομικής συμπεριφοράς (Heim, 1986) Επιστήμες της συμπεριφοράς ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ Παρεμβάσεις βασισμένες στη θεωρία / Επαναδιατύπωση θεωριών (Michie et al., 2007) Επαναπροσδιορισμός της έννοιας της «συμπεριφοράς» (Jonhston & Dixon, 2008) Προσέγγιση με τα Οικονομικά της Υγείας (Hanoch & Gummerum, 2008) 25 13