Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος

Transcript

1 Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος «Ἔκθεσις» του ρητορικού λόγου Κεφ. 38 (από το πρωτότυπο και τη μετάφραση) Θέμα: Η ευζωία των Αθηναίων Μετάφραση Και πέρα απ αυτά για το πνεύμα μας φροντίσαμε να βρούμε πάρα πολλούς τρόπους ανάπαυσης από τους κόπους, έχοντας τη συνήθεια να τελούμε αγώνες και γιορτές με θυσίες, που καλύπτουν όλο το χρόνο κι έχοντας ιδιωτικά περιποιημένα νοικοκυριά, που η καθημερινή τους ευχαρίστηση διώχνει μακριά τη λύπη. Και ακόμη εισάγονται, εξαιτίας του μεγέθους της πόλη μας, τα πάντα από κάθε μέρος της γης και συμβαίνει σε μας να απολαμβάνουμε με την ίδια ευκολία τα αγαθά που παράγονται εδώ, με την οποία (απολαμβάνουμε) και τα αγαθά των άλλων ανθρώπων. Ερμηνευτικά σχόλια Η διαρκής και σοβαρή ενασχόληση με την πολιτική και η υπευθυνότητα που προϋπέθετε θα κούραζε σωματικά και πνευματικά τον Αθηναίο πολίτη και θα δημιουργούσε μια μονομέρεια (όπως συμβαίνει στην περίπτωση των Σπαρτιατών) που θα τραυμάτιζε την τελειότητα του αθηναϊκού τρόπου ζωής, όπως την ονειρεύεται ο Περικλής. Για να αποκατασταθεί η ισορροπία που τείνει να διασαλευτεί ο Περικλής σπεύδει να παραδεχτεί πως και η ανάπαυλα έχει θέση στη ζωή των Αθηναίων. Η χρήση του «πλείστας» επιβεβαιώνει το πλήθος των τρόπων που έχει η πόλη για να ψυχαγωγήσει τους πολίτες της και η χρήση του α πληθυντικού προσώπου «ἐπορισάμεθα» δείχνει ότι οι τρόποι ψυχαγωγίας θεσπίστηκαν σκόπιμα και συνειδητά από την πόλη και δεν είναι αποτέλεσμα της συνήθειας. Οι παράγοντες που εξασφαλίζουν την ποιότητα της ζωής του πολίτη είναι: οι καθιερωμένες γιορτές σε όλη τη διάρκεια του έτους, στις οποίες τελούνται αγώνες και θυσίες οι ευπρεπείς ιδιωτικές κατοικίες η αφθονία των υλικών αγαθών Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1

2 οι γιορτές Σε όλη τη διάρκεια του έτους οι Αθηναίοι είχαν καθιερώσει πλήθος γιορτών: τα Παναθήναια (για τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς), τα Ελευσίνια, τα Διονύσια, τα Θεσμοφόρια (γιορτή γυναικών στον Άλιμο προς τιμή της θεάς Δήμητρας), τα Θαργήλια (περιφορά Θαργηλίων πρώιμων δημητριακών για την ευόδωση της συγκομιδής), τα Ηφαίστεια, τα Προμήθεια κ. ά. Στο πρόγραμμα των γιορτών γίνονταν θυσίες και αγώνες αθλητικοί, μουσικοί, ποιητικοί, δραματικοί, ιππικοί κ. ά. Οι γιορτές είχαν θρησκευτική προέλευση, εξέφραζαν την πίστη και την ευσέβεια των Αθηναίων, ενώ αργότερα τους προσδόθηκε μεγαλοπρέπεια και εθνικός προπαγανδιστικός χαρακτήρας. Ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης τονίζει περισσότερο τον ψυχαγωγικό χαρακτήρα των γιορτών. Αυτό συμβαίνει γιατί: ο μεν Περικλής θέλει να τονίσει ότι οι Αθηναίοι ξεκουράζονται και ψυχαγωγούνται ύστερα από την επίπονη σωματική και πνευματική εργασία σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες, ο δε Θουκυδίδης ως μαθητής του άθεου σοφιστή Αναξαγόρα δεν παρουσιάζει καθόλου το θείο μέσα στο έργο του. Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίστηκε «ἠρέμα ἂθεος» άθεος με ήπιο τρόπο, χωρίς φανατισμούς και μισαλλοδοξίες από το Ρωμαίο βιογράφο του Μαρκελλίνο. Σύμφωνα με τον ορθολογιστικό διαφωτισμό της σοφιστικής «την ιστορία την κυβερνά ο άνθρωπος κι όχι ο παραλογισμός της τύχης, καμιά θεϊκή δύναμη, όπως στους παλιούς ποιητές ή στον Ηρόδοτο ή και στον Ξενοφώντα ακόμη. Γι αυτό οι μεγάλες γιορτές γίνονται όχι για να τιμηθεί ο θεός, αλλά για να χαρεί ο άνθρωπος» (Ι. Κακριδής). Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι στο Επιτάφιο αποτυπώνεται το κριτικό πνεύμα, οι αντιλήψεις του ίδιου του Θουκυδίδη, ο οποίος αναζητά το αίτιο στην ιστορία. Σε όλο τον Επιτάφιο λόγο επαινείται η πολιτική ευφυία των Αθηναίων, το δημοκρατικό τους πολίτευμα και θεσμοί, αλλά δεν γίνεται καμιά αναφορά στην ευσέβειά τους ούτε σε κάποια παρέμβαση των θεών. Αν, όμως, στο κείμενο μιλούσε ο Περικλής θα έκανε κάποια αναφορά στους θεούς. Η αναφορά του Περικλή στην ψυχαγωγία των Αθηναίων είναι σύντομη, γιατί αντιλαμβάνεται ότι η στιγμή είναι ιερή σκοπός της συνάθροισης είναι ο ενταφιασμός και η απόδοση τιμών στους νεκρούς, Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2

3 συνεπώς δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για να γίνει διεξοδική αναφορά στο συγκεκριμένο θέμα. ευπρεπείς ιδιωτικές κατοικίες Τα αθηναϊκά σπίτια συνδύαζαν την απλότητα και την έλλειψη μεγαλοπρέπειας (ήταν ως επί το πλείστον πλίθινα) με την ομορφιά και την άνεση (ήταν καλοσυγυρισμένα, νοικοκυρεμένα, τακτοποιημένα), και ανανέωναν τον άνθρωπο μετά την κουραστική ενασχόληση με την πολιτική. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Περικλής αναφέρεται στην εσωτερική διαρρύθμιση, τη διακόσμηση και την επίπλωση των σπιτιών κι όχι στην εξωτερική μορφή των οικοδομημάτων. Ο Περικλής δεν αναφέρεται στα δημόσια οικοδομήματα της Αθήνας ούτε στα περίλαμπρα έργα της Ακρόπολης που έγιναν με δική του πρωτοβουλία και για τα οποία κατηγορούνταν από τους αντιπάλους του για τη διασπάθιση του δημόσιου χρήματος, που προέρχονταν από τη φορολογία των συμμάχων. Η παράλειψη αυτή πρέπει να αποδοθεί: είτε στην απουσία θρησκευτικότητας στον Θουκυδίδη («ἠρέμα ἂθεος») άποψη που δεν φαίνεται ισχυρή. είτε στην πρόθεση του Περικλή να αποσιωπήσει όλες τις βελτιώσεις που επιτεύχθηκαν σε όλους τους τομείς της αθηναϊκής ζωής κατά την περίοδο της διακυβέρνησής τουτεχνική όμοια με αυτή που ακολούθησε στο κεφ. 36. Έτσι αποφεύγει την αυτοπροβολή. είτε για να μην προκαλέσει τους συμμάχους της Αθήνας που κατηγορούσαν τους Αθηναίους ότι εκμεταλλεύονταν τα χρήματα της συμμαχίας και έκτιζαν πολυτελή οικοδομήματα. είτε σε παραφθορά του αρχικού κειμένου, καθώς είναι ενδεχόμενο να έχουν ξεφύγει από τα χειρόγραφα λέξεις που αναφέρονταν στους ναούς και στα δημόσια οικοδομήματα. Το φθαρμένο κείμενο συμπληρώνεται ως εξής: «ἱεροῖς δέ (καί) κατασκευαῖς» ή «ἰδίαις δέ (καί δημοσίαις)». Με τις διορθώσεις αυτές και ιδίως με την πρώτη αποκαθίσταται η αναφορά στους ναούς της Ακρόπολης. είτε στον αντικειμενικό σκοπό του Περικλή ή του Θουκυδίδη να αναφερθεί στην άνεση και τη χαρά της ζωής που απολαμβάνει άμεσα και καθημερινά ο Αθηναίος πολίτης μέσα στο καλοσυγυρισμένο σπιτικό του. Τα δημόσια κτίρια του προσφέρουν μόνο έμμεση ευχαρίστηση. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3

4 Η υπογράμμιση αυτών των στοιχείων της ζωής των Αθηναίων αποτελεί υπαινιγμό στην εντελώς αντίθετη αντίληψη για την ιδιωτική ζωή των πολιτών που είχε καλλιεργήσει η σπαρτιατική πολιτεία. Η σπαρτιατική αντίληψη απαιτούσε αποφυγή κάθε τρυφής στην ιδιωτική ζωή, με την πεποίθηση ότι η τρυφή υπονομεύει την πολεμική ανδρεία των πολιτών. Γι αυτό και οι Σπαρτιάτες είχαν διαμορφώσει έναν αυστηρό, μονοκόμματο και σκυθρωπό χαρακτήρα. Αυτάρκεια και επάρκεια προϊόντων, που είτε τα παρήγαγαν οι ίδιοι είτε τα εισήγαγαν Στο σημείο αυτό ο Περικλής θέλει να τονίσει το προνόμιο των Αθηναίων να απολαμβάνουν με την ίδια ευκολία ντόπια και εισαγόμενα προϊόντα, ακόμη και στη διάρκεια του α έτους του πολέμου (χρήση ενεστώτα «ἐπεσέρχεται») Το κύριο αγροτικό προϊόν που προοριζόταν για εξαγωγή ήταν το λάδι. Εξάγονταν ακόμη: κρασί, μέλι, ασήμι, αγγεία, μαλλί. Εισάγονταν: δημητριακά, ζώα, υφάσματα, χαλκός, ορείχαλκος. την ανάπτυξη της οικονομίας, του εμπορίου και της ναυτικής δύναμης της Αθήνας. Ο Πειραιάς, ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά λιμάνια της Μεσογείου, έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη της Αθήνας. Εδώ συγκεντρώνονταν προϊόντα όχι μόνο από την ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα αλλά και από τη Σικελία, την Ιταλία, την Αίγυπτο, τον Ελλήσποντο τη Λυδία, την Κύπρο κ. ά. Στο σημείο αυτό ο Περικλής δίνει μια άλλη διάσταση στον αθηναϊκό τρόπο ζωής. Κανείς δεν αγαπά τη ζωή που αποβλέπει στην ικανοποίηση μόνο των πνευματικών αγαθών. Η ιδανική ζωή συνδυάζει αρμονικά το πνεύμα με την ύλη. Αυτός ο συνδυασμός αποτελεί ένδειξη του μέτρου που επεδίωκαν οι Αθηναίοι. Στη Σπάρτη η αυτάρκεια σε γεωργικά προϊόντα λόγω της γειτνίασης με τον Ευρώτα, δεν εξασφάλιζε στους πολίτες μια άνετη και χαρούμενη ζωή. Μόνο στην Αθήνα ο πολίτης απολαμβάνει το ωφέλιμο μαζί με το ευχάριστο, επιτυγχάνει την πνευματική αναγέννηση με την υλική απόλαυση. Και αυτή η σύγκριση προβάλλει την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη. Η θέση του κεφ. 38 στη δομή του Επιταφίου λόγου Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4

5 συμπληρώνει και διευρύνει τον ύμνο του πολιτεύματος (κεφ.37), αφού η ευζωία που περιγράφει λειτουργεί ως απόδειξη της ελευθερίας των Αθηναίων τονίζει την αντίθεση Αθηναίων και Σπαρτιατών ως προς τον τρόπο ζωής συνδέεται με το κεφ. 39, όπου οι υλικές και πνευματικές απολαύσεις θα συνδυαστούν με το υψηλό πολεμικό φρόνημα των Αθηναίων «Ανάμεσα στο κεφάλαιο της πολιτείας και των νόμων της (37) και στο κεφάλαιο των πολεμικών (39) μεσολαβούν -αληθινή ανάπαυλα για τον αναγνώστη- λίγες γραμμές που ζητούν να δείξουν ποιο είναι το ξεκούρασμα του Αθηναίου μέσα σ αυτή την ένταση της ζωής, που ζει σε ώρες ειρήνης και πολέμου. Την κρυμμένη αντίθεση με τη Σπάρτη, που η συνοφρυωμένη της αυστηρότητα δεν θέλει να χαρίσει καμιά αυστηρότητα στους πολίτες της ποιος δεν τη νιώθει εδώ;» (Ι.Θ.Κακριδής) Υφολογικά στοιχεία 1. Χρήση του ουδέτερου του επιθέτου αντί για αφηρημένο ουσιαστικό: «λυπηρόν», το οποίο προσωποποιείται, για να απειλήσει σαν ζωντανή εχθρική δύναμη τη ζωή των Αθηναίων. 2. Προσωποποίηση του ουσιαστικού «τέρψις» ( η ευχαρίστηση κρατά την εχθρική δύναμη του ουσιαστικού «λυπηρόν» μακριά) 3. Προσωποποίηση: «ἐπεσέρχεται τά πάντα» (τονίζεται η απόλαυση των υλικών αγαθών) 4. Ρητορική υπερβολή και παρήχηση(επανάληψη του συμφώνου «π»): «ἐκ πάσης γῆς τά πάντα». Ερωτήσεις 26. Να παρουσιάσετε τα στοιχεία με τα οποία ο ρήτορας μας δίνει την εικόνα της ζωής στην αρχαία Αθήνα. 27. Ποια εξήγηση μπορεί να δοθεί στην παράλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στη θρησκευτική πλευρά των θυσιών και των αγώνων; 28. Γιατί ο Περικλής παραλείπει να αναφερθεί στα δημόσια κτίρια της Αθήνας; 29. Ποιο είναι το περιεχόμενο της ψυχαγωγίας του Αθηναίου πολίτη; 30. Πώς δικαιολογείται το γεγονός ότι ο Περικλής αναφέρεται στη ψυχαγωγία, ενώ εκφωνεί έναν Επιτάφιο λόγο; 31. Με τρόπο οι Αθηναίοι εξασφάλιζαν την αυτάρκεια στα υλικά αγαθά; 32. Ποια σκοπιμότητα εξυπηρετεί η θέση του κεφ. 38 στη δομή του Επιταφίου λόγου; Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5

6 Λεξιλογικές ασκήσεις 6.Να γράψετε τα ρήματα της αρχαίας ελληνικής από τα οποία παράγονταιοι παρακάτω λέξεις: θυσία απόλαυση τέρψη ανάπαυλα γνώμη λυπηρός 7.Να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης Α με τα συνώνυμά τους στη στήλη Β. Α 1. βαίνω α. θεωρῶ 2. νομίζω β. κτυπῶ 3. πλήττω γ. πορεύομαι 4. γίγνομαι δ. ὠφελοῦμαι 5. καρποῦμαι ε. ὑπάρχω Β 8.Να γράψετε τις λέξεις της νέας ελληνικής που παράγονται από τα θέματα των ρημάτων: γίγνομαι βαίνω γενγενεγενηγονβαβηβω- 9.α) Να συνθέσετε το ουσιαστικό σκευή με τις προθέσεις: σύν, ἀνά, διά, κατά, παρά, ἐπί, ἀπό. β) Να γράψετε στη νέα ελληνική με κάθε σύνθετη λέξη ένα ονοματικό σύνολο. 10.α) Να συνθέσετε το ρήμα γίγνομαι με τις προθέσεις: ἀπό, ἐν, περί, πρός, διά, ἐπί, πρό, σύν. β) Να γράψετε τη σημασία των συνθέτων που σχηματίσατε με τις υπογραμμισμένες προθέσεις. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 6

7 Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 7