Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος

Transcript

1 Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Κεφ. 35 Προοίμιο ( από μτφ., σελ. 225 σχολικού βιβλίου) Θέμα: Οι επιφυλάξεις του Περικλή για την ορθότητα της συμπερίληψης του ρητορικού λόγου στην τελετή των Επιταφίων Οι περισσότεροι από όσους έχουν μιλήσει εδώ ως τώρα επαινούν αυτόν που πρόσθεσε στην καθιερωμένη τελετή το λόγο αυτό Οι ρήτορες επιταφίων λόγων συνήθιζαν στα προοίμιά τους να ακολουθούν μια τυποποιημένη μορφή: αναφέρονταν στην καθιέρωση των επιταφίων λόγων για να την επιδοκιμάσουν και να τονίσουν πόσο μεγάλες δυσκολίες αντιμετωπίζουν στην προσπάθεια να εγκωμιάσουν την ανδρεία των νεκρών (=αδυναμία να ισοσταθμίσουν έργα τόσο σημαντικά με λόγια μόνο Ι. Κακρίδης).Με αυτή τη φόρμουλα (=κοινό τόπο) προσπαθούσαν να κερδίσουν την εύνοια και επιείκεια των ακροατών (captatio benevolentiae). Εγώ θα είχα τη γνώμη ότι για ανθρώπους που στάθηκαν με έργα γενναίοι, θα αρκούσε να εκφραστούν και οι τιμές με έργα, όπως αυτά που βλέπετε ότι και τώρα ετοιμάστηκαν με δημόσια φροντίδα γι αυτή την επικήδεια τελετή Ο Περικλής (ἐμοί), σε αντίθεση με τους περισσότερους ρήτορες (οἱ μέν πολλοί), πιστεύει ότι άνδρες που αποδείχτηκαν γενναίοι με έργα πρέπει να τιμώνται με έργα, με πράξεις κι όχι λόγια (η επανάληψη της λέξης έργα υπαινίσσεται την αντίθεση μεταξύ λόγων και έργων). Γενικά σε όλους τους επιτάφιους λόγους οι ρήτορες εκφράζουν το φόβο πως τα λόγια δεν είναι ανάλογα των έργων των νεκρών, είναι συνήθως κατώτερα. Ο Περικλής διατυπώνει την αντίρρησή του όχι κατηγορηματικά, αλλά με μετριοπάθεια, κάνοντας χρήση δυνητικής οριστικής ( ἐμοί ἂν ἐδόκει), για να μη θεωρηθεί η διαφοροποίησή του από τους άλλους ρήτορες ως υπεροπτική συμπεριφορά. Τα έργα (τιμές) με τα οποία συνήθως τιμούσαν τους νεκρούς ήταν: η δημόσια ταφή, η τέλεση γυμνικών αγώνων προς τιμήν τους, η ανάληψη της ανατροφής των παιδιών τους από την πολιτεία. Στα παιδιά αυτά, όταν γίνονταν 18 ετών, δίνονταν από μια πανοπλία οπλίτη μπροστά στο συγκεντρωμένο πλήθος, κατά την τέλεση των Μεγάλων Διονυσίων. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1

2 Η εκφώνηση του Επιταφίου λόγου αποτελεί μέρος της τελετής του ενταφιασμού, όμως ο Περικλής διαφωνεί με το έθιμο αυτό γιατί: 1. είναι δύσκολο ένας ρήτορας να μιλήσει για την ανδρεία πολλών, γιατί ο λόγος του μπορεί να είναι ωραίος, μπορεί και κατώτερος. Ένας μόνο ρήτορας είναι δύσκολο να μιλήσει διεξοδικά για την ανδρεία καθενός νεκρού χωριστά. Έτσι διατρέχει τον κίνδυνο να μην παρουσιάσει το σύνολο των κατορθωμάτων τους και συνεπώς να ζημιώσει τη φήμη τους. Ακόμη ο ρήτορας, είτε μιλήσει ωραία είτε κατώτερα για τα κατορθώματά τους, ενδέχεται να αδικήσει τους νεκρούς, γιατί στην πρώτη περίπτωση, αν μεγαλοποιήσει το έργο τους, δεν θα γίνει πιστευτός, και στη δεύτερη, αν το υποτιμήσει θα μειώσει την αξία της θυσίας τους. Η ρητορική ικανότητα του ομιλητή έχει αποφασιστική σημασία για την εντύπωση, θετική ή αρνητική, που θα σχηματίσουν οι ακροατές. 2. είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς με επιτυχία, εκεί που με κόπο εξασφαλίζεται η εντύπωση ότι λέει την αλήθεια Η άποψη αυτή ακολουθεί το τυπικό του προοιμίου των εγκωμιαστικών ρητορικών λόγων, σύμφωνα με το οποίο οι ρήτορες τόνιζαν πόσο δύσκολο ήταν να βρουν τα κατάλληλα λόγια για να εκθέσουν τα κατορθώματα των νεκρών. Τα λόγια, φοβούνται οι ρήτορες, δεν θα ήταν ανάλογα των έργων, συνήθως είναι κατώτερα. Με την επισήμανση αυτή οι ρήτορες ήθελαν να κερδίσουν την εύνοια των ακροατών. 3. Η δυσκολία του μετρίως εἰπεῖν έγκειται στη φύση των ακροατών. Ο Περικλής φοβάται αν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες και τις πεποιθήσεις του ακροατηρίου (καινοτομία του συγκεκριμένου Επιταφίου). Η δυσκολία του μετρίως εἰπεῖν έγκειται στη φύση των ακροατών. Για τον Περικλή το πρόβλημα δεν είναι οι εξαιρετικές πράξεις των νεκρών που δύσκολα μπορούν να περιγραφούν αλλά η φύση των ακροατών. Η στάση τους και η ψυχολογική τους διάθεση κάνει δύσκολο το μετρίως εἰπεῖν, την τήρηση του μέτρου, την παρουσίαση των πράξεων στις αληθινές τους διαστάσεις, χωρίς να τις διογκώσει ούτε να τις υποτιμήσει. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2

3 Οι κατηγορίες των ακροατών: οι ξυνειδότες: αυτοί που έζησαν τα γεγονότα του πολέμου και έχουν σαφή γνώση της δράσης των προκείμενων νεκρών. Αυτοί θα απαιτήσουν από τον ρήτορα να παρουσιάσει τα γεγονότα σύμφωνα με την από πριν σχηματισμένη γνώμη τους ή θα ζητήσουν υμνητικά σχόλια, για να επαινεθεί έμμεσα και η δική τους συμμετοχή. Είναι πολύ πιθανό να δυσαρεστηθούν, αν οι έπαινοι του ρήτορα τους φανούν υποδεέστεροι της πραγματικότητας. Γνώστες των γεγονότων είναι η γενιά του 431 π.χ. οι ἂπειροι (ανίδεοι): αυτοί δεν έζησαν τα γεγονότα και θεωρούν τους επαίνους που ξεπερνούν τις δικές τους δυνατότητες υπερβολικούς. Η δυσπιστία τους (δύσνους) απορρέει από το φθόνο. Ανέχονται να ακούνε ότι οι άλλοι κατάφεραν μόνο όσα μπορούν κι εκείνοι μπορούν να καταφέρουν. Αν οι έπαινοι ξεπεράσουν αυτό το όριο τότε αισθάνονται μειονεκτικά και δυσπιστούν για την αλήθεια των λόγων. Ο φθόνος δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να δεχτεί την ανωτερότητα του άλλου. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι άπειροι ακροατές ανήκουν στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, τη γενιά που έζησε τις συνέπειες της ήττας στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Είναι μια γενιά δύσπιστη και φθονερή, στην οποία απευθύνεται όχι ο Περικλής, αλλά ο Θουκυδίδης σε μια προσπάθεια να την κάνει να αντιδράσει στην παρακμή. Ανακεφαλαίωση Κατά τη γνώμη του Περικλή οι Επιτάφιοι λόγοι είναι περιττοί, εφόσον η επιτυχία τους εξαρτάται: από τη ρητορική ικανότητα του ομιλητή, από την ικανότητά του να τηρήσει το μέτρο δηλ. ούτε να υποτιμήσει ούτε να διογκώσει την προσφορά των νεκρών πολεμιστών στην πόλη, από τη διάθεση του ακροατηρίου που είτε δεν θα θεωρήσει τα εγκώμια του ρήτορα αντάξια της θυσίας των νεκρών είτε θα τα θεωρήσει υπερβολικά. Εξαιτίας όλων αυτών των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ένας ρήτορας ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής θεωρούν ότι η επικήδεια τελετή καλύπτει τον φόρο τιμής που οφείλουν οι ζωντανοί στους νεκρούς. Η υποχώρηση του Περικλή στο πατροπαράδοτο έθιμο Στο τέλος του Προοιμίου ο Περικλής δηλώνει: Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3

4 ότι υποχωρεί στο πατροπαράδοτο έθιμο και θα εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο, γιατί πρέπει να συμμορφωθεί στον καθιερωμένο θεσμό και την εντολή της πόλης. Η υποχώρησή του αποτελεί δείγμα δημοκρατίας. Έχει συγκεντρώσει στα χέρια του όλες τις εξουσίες, αλλά δεν συμπεριφέρεται ως απόλυτος μονάρχης. Αυτή είναι και η έννοια της δημοκρατίας: ο ανώτατος άρχοντας, χωρίς να παρασύρεται από τις επιθυμίες του λαού, οφείλει να κυβερνά σύμφωνα μ αυτές. και ότι θα προσπαθήσει να ικανοποιήσει και τους ξυνειδότας και τους ἀπείρους. Πώς εξηγείται αυτή η εκτροπή του Θουκυδίδη ή του Περικλή από την κλασική μορφή των προοιμίων των Επιταφίων και πού αποβλέπει; Εξηγείται αν αποδώσουμε τα λόγια αυτά όχι στον Περικλή αλλά στον Θουκυδίδη που απευθύνεται όχι στη γενιά του 431 π.χ. που έζησε και πρωταγωνίστησε στα γεγονότα, αλλά στους αναγνώστες του Θουκυδίδη, στη μεταπολεμική γενιά, τη μετά το 404π.Χ, όταν δηλαδή γράφτηκε ο Επιτάφιος. Επομένως οι χαρακτηρισμοί φθονεροί και άπειροι αποδίδονται σε εκείνους που μετά την ήττα της Αθήνας άρχισαν να αμφισβητούν την πολιτική του Περικλή. Μετά το 404π.Χ το κόμμα των λακωνιζόντων ασκούσε δριμύτατη κριτική κατά της πολιτικής του Περικλή, επειδή επιδίωξε την υποταγή των ελληνικών πόλεων, ενώ θα έπρεπε να ακολουθήσει την αυτονομική οργάνωση της Σπάρτης. Για να αποκρούσει τις μεμψιμοιρίες αυτές της γενιάς του 404 π.χ που αδυνατούσε να κατανοήσει το μεγαλεπήβολον και τη λαμπρότητα της πολιτικής του Περικλή έγραψε τον Επιτάφιο Κατά τον Θουκυδίδη η πτώση της δύναμης των Αθηνών οφείλεται στο ότι οι διάδοχοι του Περικλή απομακρύνθηκαν από την πολιτική που εκείνος είχε χαράξει (κ. Γεωργούλης, περιοδικό Πλάτων, ΙΑ, 1959). Υφολογικά στοιχεία: Ο Περικλής κάνει εδώ μια ερμηνεία της ψυχολογικής κατάστασης των ακροατών που εκφράζεται με τις αντιθέσεις λόγου-έργου, ρήτορα-νεκρών, ρήτορα-ακροατών και το χιαστό σχήμα ξυνειδώς βούλεται εὔνους ἐπίσταται Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4

5 όπου τα ξυνειδώς, ἐπίσταται αναφέρονται στο γνωστικό μέρος της ψυχής, ενώ τα εὔνους, βούλεται στο θυμικό (συναισθηματικό και βουλητικό) μέρος της ψυχής. Ερωτήσεις 1.Που οφείλεται ο δισταγμός του Περικλή για την αξία του επιτάφιου λόγου; 2.Ποιες τιμές θεωρούσε ότι έχουν πρωταρχική σημασία για τους νεκρούς; 3. Ποιες δυσκολίες επισημαίνει ο ρήτορας για έναν πετυχημένο λόγο; 4. Σε ποιες κατηγορίες χωρίζει τους ακροατές του ο Περικλής και από ποιους αποτελείται καθεμιά; 5. Ποιο θεωρεί κίνητρο της συμπεριφοράς των άπειρων ακροατών ο Περικλής και γιατί; 6. Να εντοπίσετε τους αντιθέσεις που υπάρχουν στο κείμενο 7. Τι υποδηλώνει το γεγονός ότι ο ρήτορας παρά τη διαφωνία του με τη συνήθεια της εκφώνησης του λόγου τελικά υποχωρεί; 8. Ποια στοιχεία της προσωπικότητας του Περικλή αποκαλύπτονται στο κεφάλαιο 35; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 9. Με βάση ποια στοιχεία του κειμένου μπορούμε να τοποθετήσουμε χρονικά τη συγγραφή του Επιταφίου και να ορίσουμε το πραγματικό ακροατήριο; 10. Μπορούμε να πούμε ότι στο κεφάλαιο 35 του Επιταφίου εκφράζονται γνώμες του Θουκυδίδη κι όχι του Περικλή; Οι λήκυθοι είναι αγγεία που περιείχαν μυρωμένο λάδι και τις τοποθετούσαν συχνά ως κτερίσματα στους τάφους, γιατί άλειφαν τους νεκρούς με αρώματα. Από το δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα (από τη δεκαετία π.χ.) επικράτησε στην Αθήνα η συνήθεια να προσφέρουν στους νεκρούς λευκές ληκύθους διακοσμημένες με πολύχρωμες παραστάσεις που εικονίζουν τους ίδιους τους νεκρούς, τους τάφους τους ή σκηνές από τον κάτω κόσμο. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5

6 Η συγκεκριμένη λήκυθος εικονίζει μια επιτύμβια στήλη με την ψηλή βαθμιδωτή βάση της, επάνω στην οποία έχουν εναποτεθεί ως προσφορές για τον νεκρό μικρά αγγεία, λήκυθοι και οινοχόες, καρποί και στεφάνια. Ο κορμός της στήλης είναι στολισμένος με μια ταινία, ενώ πίσω του διακρίνεται το στρογγυλό περίγραμμα του τύμβου που κάλυπτε τον τάφο. Μπροστά στο μνημείο στέκεται ο νεκρός, ένας έφηβος με μακριά μαλλιά, ντυμένος με χλαμύδα (το χαρακτηριστικό ρούχο των εφήβων), με έναν πέτασο (πλατύγυρο καπέλο) κρεμασμένο στην πλάτη και ένα δόρυ ακουμπισμένο στον αριστερό βραχίονα τα πόδια του είναι γυμνά. Από την άλλη πλευρά (δεν διακρίνεται στην εικόνα) πλησιάζει μια νεαρή γυναίκα με ένα καλάθι γεμάτο στεφάνια, για να στολίσει τον τάφο. Εδώ, όπως και στην προηγούμενη παράσταση, ο κόσμος των νεκρών συνδέεται με τον κόσμο των ζωντανών, αφού ο νεκρός εμφανίζεται μαζί με μια συγγενή του η παρουσία του μπροστά στον τάφο του υπογραμμίζει ότι η μνήμη του παραμένει ζωντανή. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 6