ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σχολή Νοµικών, Οικονοµικών και Πολιτικών Επιστηµών Τµήµα Πολιτικών Επιστηµών Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Κατεύθυνση: Πολιτική Θεωρία και Φιλοσοφία ιπλωµατική Εργασία: «Κράτος, Κυριαρχία και Θάνατος στο έργο του Thomas Hobbes» Χρήστος Κόντος Α.Ε.Μ. 80 Τριµελής Εξεταστική Επιτροπή: Άρης Στυλιανού, Επίκουρος Καθηγητής Επιβλέπων Γεράσιµος Βώκος, Καθηγητής Νικόλας Σεβαστάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Θεσσαλονίκη, Σεπτέµβριος 2011

2 1

3 Περιεχόµενα Εισαγωγή 1. Κράτος 1.1. Φυσική Κατάσταση 1.2. Κοινωνικό Συµβόλαιο 1.3. Πολιτική Κατάσταση 2. Κυριαρχία και ελευθερία 2.1. Το περιεχόµενο της Κυριαρχίας και ο ρόλος του Κυρίαρχου 2.2. Η Ελευθερία των υπηκόων 3. Θάνατος 3.1. Ο ρόλος του Θανάτου στη δηµιουργία του Κράτους 3.2. Ο έλεγχος του Θανάτου από το Κράτος 4. Κράτος, Κυριαρχία και Θάνατος στο έργο του Thomas Hobbes, τελικά συµπεράσµατα 4.1. Κράτος, Κυριαρχία και Θάνατος 4.2. Λεβιάθαν: ο µύθος γύρω από ένα συµβολισµό 4.3. Τελικά συµπεράσµατα Επίλογος 2

4 Εισαγωγή Η ενασχόληση µε το έργο του Thomas Hobbes έως τις µέρες µας καταδεικνύει το βαθµό σηµαντικότητας του έργου του. Έχει χαρακτηριστεί ως ο «δηµιουργός της αγγλόφωνης φιλοσοφίας» 1 και επίσης ως «ο θεµελιωτής της νεότερης πολιτικής επιστήµης» 2. Ο βρετανός θεωρητικός κατάφερε να σπείρει την αναταραχή σε διάφορους κύκλους σκέψης και ειδικότερα σε αυτούς της θεωρίας του Φυσικού ικαίου, µε τα έργα του και περισσότερο µε τον Λεβιάθαν, τον οποίο θα χρησι- µοποιήσουµε κατά κύριο λόγο στην παρούσα εργασία. Αν θέλαµε να αναφερθούµε, ενδεικτικά, στις διαφορές του µε τους θεωρητικούς του Φυσικού ικαίου, θα µπορούσαµε να πούµε ότι ο Hobbes ανήκει σε αυτή την κατηγορία, αλλά η στρέβλωση της θεωρίας του, είναι ότι αποδέχεται και προωθεί το ατοµικό εγώ ως καθοριστικής σηµασίας, για την νοηµατοδότηση του καλού και του κακού, του δικαίου και του αδίκου 3. Το δεύτερο µέτωπο της θεωρίας του Hobbes είναι µε τον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι η φυσικότητα της Πολιτείας συνυπάρχει µε τη φυσική ανισότητα των ανθρώπων. Αντίθετα, ο Hobbes, υποστήριζε ότι η «φυσική ισότητα των ανθρώπων συνυπάρχει µε τον τεχνητό χαρακτήρα του πολιτικού σώµατος» 4. Με άλλα λόγια, η Πολιτεία του Αριστοτέλη, συντελείται εσωτερικά στους ανθρώπους εξαιτίας της φύσης τους, ενώ στον Hobbes, η Πολιτεία του, έχει συσταθεί µέσω της συµβάσεως τεχνητά χωρίς να θεµελιώνεται εντός της φυσικότητας του ανθρώπου, εσωτερικά του. Προς το παρόν τουλάχιστον, δεν θα επεκταθούµε στους λόγους που δηµιούργησε εχθρούς η θεωρία του Hobbes. Στη συνέχεια θα παρουσιάσουµε τη δοµή της εργασίας. Η εργασία αποτελείται από τέσσερα βασικά κεφάλαια και τα υποκεφάλαια του καθενός. Στο πρώτο κεφάλαιο, θα ασχοληθούµε µε την έννοια του Κράτους. Το Κράτος για τον Hobbes, είναι ένα τεχνητό πολιτικό σώµα. Με αυτή την αφετηρία, η κατάσταση προ του Κράτους Φυσική κατάσταση, δεν περιλαµβάνει ούτε την έννοιά του, ούτε τις λειτουργίες του. Στη Φυσική κατάσταση όµως, εντοπίζονται οι αιτιακές αφετηρίες του Κράτους, έτσι στο πρώτο υποκεφάλαιο, θα µελετήσουµε αυτές ακριβώς τις αφετηρίες. Στο δεύτερο υποκεφάλαιο, θα παρακολουθήσουµε τη µετάβαση από τη Φυσική κατάσταση στην Πολιτική και συγκεκριµένα, θα αναφερθούµε στη σύµβαση που πραγµατοποιεί αυτή τη µετάβαση, το Κοινωνικό Συµβόλαιο. Στο τελευταίο υποκεφάλαιο, παρουσιάζονται οι εξελίξεις της µετάβασης από τη µία κατάσταση στην άλλη και οι συνέπειες που έχει αυτή η νέα κατάσταση για τους υπηκόους του Κράτους. 1 Richard Tuck, Χοµπς, όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, µτφ. Γεώργιος Αραµπατζής, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2006, σ. ix 2 Πασχάλης Μ. Κιτροµηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων. Βιογραφικές και ερµηνευτικές προσεγγίσεις, Αθήνα, Πορεία, 2004, σ Γεράσιµος Βώκος, Εισαγωγή στο Σπινόζα Πολιτική Πραγµατεία, µετάφραση Α. Ι. Στυλιανού, Αθήνα, Πατάκη, 2003, σσ Γεράσιµος Βώκος, ο.π.σ. 74 3

5 Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα µελετήσουµε την έννοια της Κυριαρχίας στον Hobbes. Πρόκειται για µια βασικής σηµασίας έννοια, µε διαφορετική υφή, τόσο στη Φυσική, όσο και στην Πολιτική κατάσταση. Η Κυριαρχία όµως, εκτός από µια έννοια, η οποία διαµορφώνει πολλές προεκτάσεις της χοµπσιανής θεωρίας, αποτελεί και κοµβικής σηµασίας έννοια για τη διαµόρφωση της συµπεριφοράς του Ηγεµόνα ενός κράτους και γι αυτό το λόγο θα διερευνηθεί περαιτέρω η σχέση της µε τη συµπεριφορά και τη δύναµη του Ηγεµόνα. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα αναφερθούµε στο ρόλο που διαδραµατίζει ο Θάνατος στην πολιτική θεωρία του Hobbes. Ο θάνατος και περισσότερο, ο φόβος του θανάτου στη Φυσική κατάσταση, είναι µείζονας σηµασίας. Ο περιορισµός του φόβου του θανάτου, είναι ο κυριότερος, ίσως, λόγος της µετάβασης σε µια µορφή οργανωµένης κοινωνίας από τους ανθρώπους. Στο δεύτερο τµήµα αυτού του κεφαλαίου, παρουσιάζεται ο έλεγχος του θανάτου από το Κράτος, που αναπτύσσεται στην Πολιτική κατάσταση και ο τελικός περιορισµός του µόνο στη φυσική του διάσταση, η οποία παρα- µένει αδύνατο να αποφευχθεί. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, θα παρουσιάσουµε ένα πλέγµα των τριών συστατικών στοιχείων της θεωρίας του. Οι τρεις βασικές έννοιες που παρουσιάζονται, διαπλέκονται σε τέτοιο βαθµό, ώστε να καθορίζει η µία την άλλη και να συντελούν και οι τρεις µαζί εν τέλει, στη διαµόρφωση του τελικού προϊόντος σκέψης του Hobbes, την πολιτική κοινωνία. Στα επόµενα δύο υποκεφάλαια, θα παρουσιάσουµε τα στοιχεία της θεωρία του Hobbes, µέσα από το πρίσµα του γερµανού θεωρητικού Carl Schmitt. 4

6 1. Κράτος Το Κράτος ή Πολιτική Κοινότητα για τον Hobbes δεν είναι µια αναµενόµενη εξέλιξη της συνάθροισης των ανθρώπων, λόγω της φύσης τους. Ο Hobbes υποστηρίζει ότι είναι το αποτέλεσµα της µίµησης της φύσης του Θεού, από την τέχνη του ανθρώπου. ο ίδιος γράφει: «Πράγµατι, µε την τέχνη δηµιουργήθηκε αυτός ο µέγας Λεβιάθαν, ο α- ποκαλούµενος πολιτική κοινότητα ή κράτος, στα λατινικά civitas, που άλλο δεν είναι παρά τεχνητός άνθρωπος» 5. Πριν από τη δηµιουργία αυτού του τεχνητού πολιτικού σώµατος, ο άνθρωπος βρίσκεται ε- λεύθερος στη φύση. Στη φύση οι άνθρωποι είναι ίσοι µεταξύ τους και «αυτή η ισότητα των ικανοτήτων γεννά και ίσες ελπίδες για την επίτευξη των σκοπών µας» 6. Η επίτευξη των σκοπών στη φυσική κατάσταση, δεν περιορίζεται µε κανένα µέσο. Αποτέλεσµα αυτής, της απεριόριστης ελευθερίας ε- πίτευξης των στόχων των ανθρώπων, είναι η δηµιουργία ανταγωνισµών και διαµαχών, µε µεγαλύτερο όπλο το οποίο έχει ο καθένας στην κατοχή του τον φόβο του θανάτου. Η φυσική κατάσταση και οι συνέπειές της, τερµατίζονται µε την εισαγωγή του Κοινωνικού Συµβολαίου. Το Κοινωνικό Συµβόλαιο αποτελεί τη σύµβαση εκχώρησης των δικαιωµάτων που βασίζονται στην ισχύ του καθενός, σε µια ανώτατη αρχή ή µια κυβέρνηση. Μόνο έτσι ο θάνατος περιορίζεται στη φυσική του διάσταση και µόνο, και δεν παραµονεύει σε κάθε γωνία της καθηµερινότητας. Αυτά τα θέµατα θα µελετήσουµε στη συνέχεια Φυσική Κατάσταση Η προ πολιτική κατάσταση που ονοµάζει ο Hobbes ως Φυσική είναι η κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος δεν περιορίζεται σε καµία βαθµίδα και από καµία κοινωνική δοµή, καµία πολιτική ή νοµική αρχή. Είναι η κατάσταση όπου ο Λόγος δε συµµετέχει στην κατασκευή της, αλλά είναι προϊόν της φύσης του ανθρώπου, µη κατασκευασµένο 7. Η πρώτη αυτή προσέγγιση, θα παρέµενε ελλιπής, αν δεν διευκρινίσουµε κάποια από τα παρακάτω στοιχεία. Πριν προχωρήσουµε στη διαφώτιση της φυσικής κατάστασης του Hobbes, πρέπει να πούµε ότι πρόκειται για µια κατάσταση µε δύο προεκτάσεις. Είναι ταυτόχρονα υποθετική κατάσταση ό- µως είναι και ιστορική. Με την ανάλυση της φυσικής κατάστασης, θέλει να δείξει τη φύση του ανθρώπου και εκείνες τις αιτίες που τον παρεµποδίζουν να ικανοποιήσει τις επιθυµίες του και είναι ικανές να τον οδηγήσουν στον όλεθρο. Ταυτόχρονα, αναλύοντας την ιστορική διάστασή της, επιχειρεί να αναδείξει ότι η υποθετική παρουσίασή του, τεκµηριώνεται και έχει πράγµατι αρνητικές επιπτώσεις για τον άνθρωπο. 5 Thomas Hobbes, ΛΕΒΙΑΘΑΝ ή Ύλη, Μορφή και Εξουσία µιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Κοινότητας, µτφ. Γρηγόρης Πασχαλίδης Αιµίλιος Μεταξόπουλος Αθήνα, Γνώση, 2006, Εισαγωγή σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ σ Ιόλη Πατέλλη, Η φιλοσοφία του Hobbes. Λόγος και αιτιότητα στη νέα φυσική και πολιτική επιστήµη, Αθήνα, Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, 1995, σ

7 Η φυσική κατάσταση, όπως περιγράφεται στον Λεβιάθαν, είναι εκείνη κατά την οποία όλοι οι άνθρωποι είναι µεταξύ τους ίσοι 8. Αυτή η ισότητα ικανοτήτων είναι που γεννά τις διαµάχες για τον Hobbes. Αρθρώνει ως πρώτιστο σκοπό του κάθε ανθρώπου, την αυτοσυντήρηση και ελάχιστες φορές την ευχαρίστηση. Σε αυτό το πλαίσιο θεωρεί ότι όταν δύο άνθρωποι, βρεθούν µπροστά σε κάποιο αγαθό το οποίο είναι επιθυµητό και από τους δύο, είναι εκείνη η στιγµή κατά την οποία χαρακτηρίζονται εχθροί µεταξύ τους. Η ταυτόχρονη στόχευση και από τους δύο είναι η απόκτηση του αγαθού, το οποίο θα συντελέσει στην αυτοσυντήρησή τους µε οποιοδήποτε κόστος. Με βάση τα παραπάνω, η προσπάθειά του καθενός στη φυσική κατάσταση είναι να καθυποτάξει τον άλλο, µε οποιοδήποτε µέσο και µέθοδο, προκειµένου να επιβιώσει. Η απόκτηση ισχύος κατάλληλης για την αυτοσυντήρηση του καθενός οδηγεί σε µια αστα- µάτητη κίνηση προς την αύξηση της δεδοµένης κάθε φορά ισχύος. Η αύξηση της ισχύος για να επιτευχθεί, χρειάζεται να απλώνεται η κυριαρχία του κάθε ατόµου πάνω σε άλλα κάθε φορά, επειδή όπως τονίζει, όταν κάποιος παραµένει σε αµυντική θέση και δεν αυξάνει την ισχύ του, το αποτέλεσµα θα ήταν να µην επιβιώσει. Όταν, λοιπόν, δεν υπάρχει κοινή εξουσία για να συγκρατήσει σε µια σταθερότητα τις σχέσεις των ανθρώπων, παρουσιάζονται οι διαµάχες. Για τις διαµάχες µεταξύ των ανθρώπων, διακρίνει τρεις αιτίες, «Πρώτον, τον ανταγωνισµό, δεύτερον, τη δυσπιστία και, τρίτον, τη δόξα» 9, µε τελικό στόχο της πρώτης το κέρδος, της δεύτερης την ασφάλεια και της τρίτης τη φήµη. Επιπλέον, στο συνεχές κυνήγι της ισχύος, συντελούν και τα πάθη. Ο έλλογος και εγωιστικός χαρακτήρας του ανθρώπου στον Hobbes δεν καταλαγιάζει τα πάθη, αλλά «αναµειγνύεται µαζί τους και τους δίνει ειδικά ανθρώπινη έκφραση ως ασταµάτητη κίνηση προς όλο και µεγαλύτερη ισχύ» 10. Είναι ένα σηµείο ρήξης µε την παραδοσιακή σκέψη, το γεγονός ότι για τον Hobbes, το έλλογο στοιχείο δεν υπερισχύει των παθών, αλλά αναµεµιγµένο µε αυτά, οδηγεί σε αναζήτηση νέας και περισσότερης ισχύος. Αποτέλεσµα αυτών των διαµαχών για αύξηση ισχύος, µε στόχο την επιβίωση, είναι ο πόλε- µος. Μάλιστα, δεν είναι µια οποιαδήποτε µορφή πολέµου, είναι ο καθολικός πόλεµος, όλων εναντίον όλων (στα λατινικά Bellum omnium contra omnes). «Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς µια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγµένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέµου. Και µάλιστα αυτός ο πόλεµος είναι πόλεµος των πάντων εναντίον πάντων» 11. Έτσι ο καθολικός πόλεµος είναι η µορφή που καθορίζει τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο άνθρωπος στη φυσική κατάσταση περιβάλλεται από εχθρούς έτοιµους να τον κατασπαράξουν και είναι και ο ίδιος 8 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ σ ιονύσης Γ. ρόσος, Αρετές και Συµφέροντα. Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της νεωτερικότητας, Αθήνα, Σαββάλας, 2008, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ σ

8 έτοιµος να πράξει το ίδιο, προκειµένου να επιτύχει την αυτοσυντήρησή του. Η επιθυµία για αυτοσυντήρηση, είναι τόσο ισχυρή, που καθιστά όλες τις άλλες επιθυµίες απλώς τα µέσα για την επίτευξή της, «πρόκειται για το γνωστό conatus, ως προς το οποίο, όλα τα άλλα πράγµατα συνιστούν απλώς και µόνο µέσα» 12. Σηµαντικό στοιχείο που πρέπει να προσθέσουµε για την κατάσταση αυτή, είναι το γεγονός ότι ο άνθρωπος, µη νοιώθοντας καµία άλλη ασφάλεια, ζει αναζητώντας οποιεσδήποτε µεθόδους οι οποίες θα του παρέχουν την απαιτούµενη ασφάλεια για την επιβίωση του. Η νοµιµοποίηση σε κάθε πράξη του, είναι αναµενόµενη και επιτυγχάνεται όταν η πράξη αυτή στοχεύει στην αυτοσυντήρησή του. Είναι εκτός κρίσης σε ό, τι αφορά δίκαιο και άδικο, καθώς περικυκλώνεται από εχθρούς. Είναι γνωστή άλλωστε, η φράση του Hobbes στο De Cive, ότι «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο» («Homo homini lupus»). Σε αυτή την κατάσταση διαρκούς πολέµου, ο άνθρωπος επιδιώκει τη συνεχή συσσώρευση περισσοτέρων εξουσιών, όχι µόνο για να εξασφαλίσει την αυτοσυντήρησή του, αλλά και γιατί πρέπει να εδραιώσει την εξουσία που ήδη έχει για να την επιτύχει 13. Κατ ακολουθία το µόνο θεµέλιο στη φυσική κατάσταση για τη συµπεριφορά του ανθρώπου, µένει να είναι το υπέρτατο κακό, µε µόνο αποτέλεσµα το φόβο και τον κίνδυνο του βίαιου θανάτου. «Σε µια τέτοια κατάσταση µόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής φόβος κι ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου. Ο ανθρώπινος βίος είναι µοναχικός, ενδεής, βρωµερός, κτηνώδης και βραχύς» 14. Όπως έχουµε πει προηγουµένως, στον διαρκή πόλεµο δεν υπάρχει η έννοια του δικαίου και του αδίκου. Επιπλέον, δεν υπάρχει η έννοια του σωστού και του σφάλµατος και δεν υφίσταται και η ιδιοκτησία. Η αναζήτηση των µέσων για την αυτοσυντήρηση κρίνει αυτόµατα οποιαδήποτε πράξη δίκαια και σωστή, εάν θεωρήσουµε ότι υπάρχει νόηµα για αυτές τις έννοιες, µια και ο άγγλος φιλόσοφος θεωρεί την ύπαρξή τους ταυτόσηµη µε την ύπαρξη κοινής εξουσίας, άρα χωρίς νόηµα στη φυσική κατάσταση. Το ίδιο συµβαίνει και µε την ιδιοκτησία. εν µπορεί να υφίσταται καν σαν έννοια, γιατί όταν βρισκόµαστε στη φυσική κατάσταση, οτιδήποτε µπορεί να ανήκει στον οποιονδήποτε, εάν έχει τα µέσα (οποιαδήποτε µέσα) για να το αποκτήσει. Όµως µια τέτοια κατάσταση θα οδηγούσε µε µαθηµατική ακρίβεια, στον αφανισµό των ανθρώπων. Για το λόγο αυτό, πρέπει να τονίσουµε ότι πρόκειται για µια υποθετική κατάσταση, η ο- ποία χρησιµοποιείται από τον Hobbes για να καταδείξει τη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου και την ανάγκη για τη δηµιουργία της πολιτικής κοινωνίας. Όπως ο ίδιος τονίζει, ο µόνος τρόπος να κατανοήσουµε, περίπου, τον τρόπο που θα ήταν διαµορφωµένη η ζωή µας στη φυσική κατάσταση, θα ήταν «βλέποντας τον εκφυλισµό της ζωής όσων, έχοντας ζήσει στο παρελθόν υπό ειρηνική κυβέρνηση, 12 Γεράσιµος Βώκος, ο.π.σ Άρης Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού Συµβολαίου. Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Αθήνα, Πόλις, 2006, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ, σ

9 βρίσκονται τώρα σε εµφύλιο πόλεµο» 15. Προεκτείνοντας την παρατήρηση αυτή του Hobbes, η φυσική κατάσταση είναι ο εκφυλισµός της πολιτικής κατάστασης, την οποία θα παρουσιάσουµε στη συνέχεια. Κλείνοντας την αναφορά µας στη φυσική κατάσταση, πρέπει να πούµε ότι οι άνθρωποι, εν τέλει, δεν επιθυµούν τη δηµιουργία πολιτικής κοινωνίας, παρά µόνο λόγω εγωιστικών κινήτρων 16. Το συνεχόµενο κυνήγι της ικανοποίησης των απαραίτητων, για την αυτοσυντήρησή τους, επιθυ- µιών, είναι αυτό που τους ευχαριστεί και δεν είναι διατεθειµένοι να παραχωρήσουν αυτό το δικαίω- µα της αυτοσυντήρησης, παρά µόνον σε κάποια κοινή εξουσία που θα τους εγγυάται την επιβίωση. Είναι µε άλλα λόγια, η δηµιουργία κοινωνίας, ο µόνος τρόπος για να αποφευχθεί ο «µοναχικός, ενδεής, βρωµερός και βραχύς βίος». 15 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ, σ Άρης Στυλιανού, ο.π. σσ

10 1.2. Το Κοινωνικό Συµβόλαιο Το πρώτο βήµα της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes έγινε και µας έδωσε την κατάσταση του ανθρώπου στην καθαρά φυσική του διάσταση, χωρίς οργανωµένες κοινωνικές δοµές, χωρίς νό- µους, χωρίς κράτος και κοινή εξουσία. Το επόµενο βήµα για τον θεωρητικό, είναι το πέρασµα από αυτή την κατάσταση όπου ο κύριος οργανωτής της είναι ο θάνατος, στην πολιτική κατάσταση, ό- που πλέον ο θάνατος, αποσύρεται από τον κεντρικό του ρόλο και αποτελεί κρατικό όργανο διοίκησης, όπως θα δούµε παρακάτω 17. Το πέρασµα αυτό, από τη µία κατάσταση στην άλλη, χρειάζεται τη σύµφωνη γνώµη όλων των µελλοντικών κυβερνωµένων, για την µεταβίβαση της εξουσίας τους σε µια κοινή διοίκηση. Η µετάβαση αυτή γίνεται µε το Κοινωνικό Συµβόλαιο. Στο κεφάλαιο αυτό, θα µελετήσουµε το θεωρητικό περίγραµµα της έννοιας του κοινωνικού συµβολαίου και πώς οργανώνει την κοινή εξουσία αυτό. Πριν προχωρήσουµε, σχετικά µε το κοινωνικό συµβόλαιο, πρέπει να αναφερθούµε στους λόγους εκείνους που θεωρεί ο Hobbes, ως κατευθυντήριες γραµµές, προς την κατεύθυνση του κοινωνικού συµβολαίου και τη δηµιουργία της πολιτικής κοινότητας, στους λεγόµενους Νόµους της Φύσης. Συγκεκριµένα πιστεύει, ότι ο άνθρωπος κινείται τόσο από τα πάθη, όσο και από τον ορθό Λόγο για τη διαφυγή του από τη φυσική κατάσταση. Στα πάθη ανήκουν ο φόβος του θανάτου, η επιθυµία για ειρηνική διαβίωση και απόκτηση των απαιτούµενων για τη ζωή συνθηκών και πραγ- µάτων, ενώ µε τον ορθό Λόγο, παρέχονται οι κατάλληλοι όροι για ειρήνη. Σηµειώνει: «Τα πάθη που ωθούν τους ανθρώπους προς την ειρήνη είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυµία των πραγµάτων που απαιτούνται για µια άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θα αποκτηθούν µε την εργατικότητα. Ο ορθός Λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρωποι να οδηγηθούν σε συµφωνία» 18. Αυτοί είναι οι Νόµοι της Φύσης και θα αναφερθούµε εν συντοµία σε όλους και ιδιαίτερα στους δύο πρώτους, που θεωρεί και τους πιο βασικούς για την επίτευξη του κοινωνικού συµβολαίου. Ο πρώτος νόµος αποτελείται από δύο σκέλη. Το πρώτο αναφέρεται στην «επιδίωξη και διατήρηση της ειρήνης» και το δεύτερο στο φυσικό δικαίωµα «της αυτοάµυνας µε όλα τα µέσα» 19. Η επιδίωξη της ειρήνης στη φυσική κατάσταση, αν και είναι γνωστή ως φυσικός νόµος, δεν ακολουθείται από τους ανθρώπους, εξαιτίας του γεγονότος ότι παραµονεύει σε κάθε γωνία ο βίαιος θάνατος. Κατ ακολουθία, είναι πιστοί στο δεύτερο σκέλος του πρώτου νόµου της φύσης και προσπαθούν για την αυτοσυντήρησή τους. 17 Γεράσιµος Βώκος, Η επέλαση του Λεβιάθαν, εφ. Το Βήµα Γνώµες, Αθήνα, 25 Ιουλίου Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙV, σ

11 Ο δεύτερος νόµος της φύσης έχει να κάνει µε την αµοιβαιότητα και προκύπτει από τον πρώτο. Αυτό που υποστηρίζει ο Hobbes, ως δεύτερο νόµο, αναφέρει ότι κάθε άνθρωπος πρέπει να είναι έτοιµος να εκχωρήσει τόσο τα δικαιώµατά του πάνω σε όλα τα πράγµατα, όσο είναι έτοιµοι να εκχωρήσουν και οι υπόλοιποι και για όσο διαρκεί η ειρήνη και του επιτρέπει η αυτοσυντήρησή του. «Ένας άνθρωπος πρέπει να είναι πρόθυµος, όταν και οι άλλοι είναι ε- πίσης πρόθυµοι, να παραιτηθεί από το δικαίωµά του πάνω σε όλα τα πράγµατα για τόσο διάστηµα, όσο απαιτεί η ειρήνη και η αυτοάµυνά του και να αρκεστεί σε τόση µόνο ελευθερία έναντι των άλλων, όση θα επέτρεπε και στους άλλους έναντι του εαυτού του» 20. Στο σηµείο αυτό πρέπει να γίνουν δύο διευκρινίσεις. Ένα δικαίωµα, µπορεί είτε να απεµποληθεί, είτε να µεταβιβασθεί σε κάποιον. Όταν όµως προχωρήσουµε σε µια τέτοια πράξη, το δικαίωµα αυτό, δεν µας ανήκει και είναι «άδικο και αδικοπραγία», όπως χαρακτηριστικά λέει ο Hobbes, να επιζητούµε την αναίρεση της πράξης µας, που είχε διαπραχθεί εκούσια. Από το πρώτο αυτό χαρακτηριστικό, προκύπτει και το δεύτερο για µια παραχώρηση ή απεµπόληση δικαιώµατος. Το δεύτερο χαρακτηριστικό έγκειται στο γεγονός ότι, επειδή όταν παραχωρούµε ή απεµπολούµε ένα δικαίωµα, δεν το κάνουµε εις βάρος της αυτοσυντήρησής µας και το κάνουµε για κάποιο προσωπικό όφελος, υπάρχουν κάποια δικαιώµατα τα οποία ούτε µεταβιβάζονται, ούτε εκχωρούνται. ιακρίνονται τρεις τύποι τέτοιων δικαιωµάτων, πρώτον, το δικαίωµα της αντίστασης σε βίαιη επίθεση. δεύτερον, το δικαίωµα της αντίστασης στις σωµατικές βλάβες, τη φυλάκιση και τα δεσµά. τρίτον, όταν µια παραχώρηση ή άρνηση δικαιώµατος δεν συντελεί στη διασφάλιση της ζωής και των µέσων διατήρησής της, ώστε να µη γίνεται απεχθής 21. Στις τρεις αυτές περιπτώσεις δικαιωµάτων, δεν ισχύει η απεµπόληση ή παραχώρησή τους, εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν αποκοµίζεται προσωπικό όφελος, ούτε διασφαλίζεται η αυτοσυντήρησή µας, αντίθετα απειλείται άµεσα. Ο τρίτος νόµος ορίζει ότι οι άνθρωποι οφείλουν να τηρούν τις συµβάσεις τους, έτσι προκύπτει και ο ορισµός της αδικίας, ως η µη τήρηση µιας σύµβασης, «Η φύση της δικαιοσύνης, έγκειται στην τήρηση έγκυρων συµβάσεων» 22. Κατά τον Hobbes, αν δεν υπάρχει ιδιοκτησία, δεν υπάρχει και αδικία, κατά συνέπεια όσο δεν υπάρχει πολιτική κοινότητα, δεν υπάρχει αδικία.. Ο τέταρτος νόµος της φύσης υπαγορεύει ότι «όποιος ωφελήθηκε από απλή εύνοια ενός άλλου, προσπαθεί να µη δώσει σ αυτόν τον τελευταίο αφορµή που θα τον έκανε να µετανιώσει εύκολα για την καλή προαίρεσή του» 23. Ο πέµπτος νόµος έχει να κάνει µε τη διαλλακτικότητα «Που σηµαίνει ότι ο καθένας πρέπει 20 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙV, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙV, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XV, σσ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XV, σ

12 να προσπαθεί να συµβιβάζεται µε τους υπόλοιπους» 24. Ο έκτος νόµος «Προβλέπει ότι θα πρέπει κανείς να συγχωρεί τις προσβολές όσων δείχνουν µετάνοια υποσχόµενοι ότι δεν θα τις επαναλάβουν». Ο έβδοµος νόµος επιτάσσει ότι «όταν οι άνθρωποι εκδικούνται, δηλαδή ανταποδίδουν κακό στο κακό, πρέπει να ατενίζουν όχι το µέγεθος του παρελθόντος κακού, αλλά το µέγεθος του καλού που θα ακολουθήσει». Από αυτούς τους νόµους πηγάζει και το υπόλοιπο φυσικό δίκαιο. Συγκεκριµένα υποστήριζε ότι «κάθε άνθρωπος πρέπει να αναγνωρίζει τον άλλο φύσει ίσο µε τον ίδιο. Η οίηση αποτελεί παράβαση αυτού του κανόνα». Συνεχίζει λέγοντας ότι κατά τη µετάβαση σε συνθήκες ειρήνης, κανείς δεν πρέπει να απαιτεί για τον εαυτό του τη διατήρηση όσων δικαιωµάτων δεν θα τον ευχαριστούσε να διατηρήσουν και οι υπόλοιποι. Επιπλέον, όποιος ανέλαβε να κρίνει µεταξύ δύο ανθρώπων, ο- φείλει να τους αντιµετωπίσει ισότιµα, όπως επίσης ότι τα πράγµατα που δεν είναι δυνατό να διαιρεθούν, πρέπει να απολαµβάνονται κατά το δυνατόν από κοινού, αν µάλιστα η ποσότητα του πράγ- µατος το επιτρέπει, χωρίς περιορισµό, ειδάλλως αναλογικά, κατά τον αριθµό των δικαιούχων. Κλείνει υποστηρίζοντας ότι στους µεσολαβούντες για ειρήνη, πρέπει να παρέχεται ασφάλεια µετακινήσεων και µε τον τελευταίο ότι, δηλαδή, οι ευρισκόµενοι σε διένεξη οφείλουν να υποβάλλουν τα δικαιώµατά τους στην κρίση ενός τρίτου ανεξάρτητου διαιτητή. Όλοι αυτοί οι νόµοι, επιτάσσουν εκείνες τις συµπεριφορές και ρυθµίζουν έτσι τις επιθυµίες ώστε να υπάρχει µια ειρηνική διαβίωση και να αµβλύνεται η επιθυµία για περισσότερη κτήση ε- ξουσίας. Σε καµία περίπτωση όµως, αυτοί οι νόµοι δεν στοχεύουν στην αλλαγή της φύσης των ανθρώπων, για χάρη της ειρήνης. Ο στόχος είναι να δηµιουργήσουν εκείνες τις προϋποθέσεις που συµφέρουν τους ανθρώπους όλους, για να οδηγηθούν σε µια αλλαγή της φυσικής κατάστασης και στη δηµιουργία της πολιτικής κοινότητας 25. Ίσως εκεί η αλληλεγγύη και οι υπόλοιπες µεταξύ τους συµπεριφορές, γίνουν η «νέα» φύση των ανθρώπων. Με βάση τα παραπάνω καταλήγει στον ορισµό του συµβολαίου ως την «αµοιβαία µεταβίβαση δικαιώµατος» 26, από τους υπηκόους στον κυρίαρχο. Η αµοιβαία µεταβίβαση δικαιώµατος και όχι η απλή παραίτηση, είναι αυτή που καθιστά το κοινωνικό συµβόλαιο ισχυρό και δεσµευτικό για όλους, όπως επίσης αποτελεί και το κλειδί για τη δηµιουργία της πολιτικής κοινότητας. Όταν ακό- µη δεν έχουµε παραίτηση και µεταβίβαση δικαιώµατος βρισκόµαστε στη φυσική κατάσταση, όπου τα συµβόλαια παραµένουν εύθραυστα. Αυτό συµβαίνει επειδή σε αυτή την κατάσταση, η τήρηση και εφαρµογή των συµβολαίων, εξαρτάται άµεσα τόσο από την ισχύ των συµβαλλόµενων, όσο και από την επιδίωξη της αυτοσυντήρησης Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XV, σ Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙV, σ Βλ. σχετικά την ανάλυση του Άρη Στυλιανού, ο.π. σσ

13 Στο κοινωνικό συµβόλαιο αναγνωρίζει, ο Hobbes, τον έναν και µοναδικό τρόπο για ειρηνική συµβίωση των ανθρώπων, χωρίς αδικίες και µε πλήρη την αυτοσυντήρησή τους από την εργατικότητά τους. Με το κοινωνικό συµβόλαιο, ένα άτοµο ή µια συνέλευση ατόµων, είναι ο εξουσιοδοτηµένος αντιπρόσωπος όλων των συµβαλλόµενων και ταυτόχρονα, η βούληση του ατόµου ή της συνέλευσης αποτελεί τη βούληση των συµβαλλοµένων. Πρόκειται µε άλλα λόγια, για µια απεριόριστη µεταβίβαση δικαιωµάτων, σε τέτοιο βαθµό που επιτυγχάνεται η απόλυτη ενοποίηση µε τον αντιπρόσωπο. Όπως σηµειώνει ο Hobbes, είναι σα να έλεγε κάθε άνθρωπος σε κάθε άλλο άνθρωπο: «Εξουσιοδοτώ αυτό το άτοµο ή συνέλευση ατόµων και απεµπολώ το δικαίωµά µου να αυτοκυβερνώµαι υπό τον όρο ότι θα απεµπολήσεις και εσύ το ίδιο δικαίωµά σου και θα εξουσιοδοτήσεις τις πράξεις του κατά τον ίδιο τρόπο» 28. Το σηµαντικό στοιχείο που πρέπει να αναδειχθεί είναι ότι δεν πρόκειται για ένα συµβόλαιο παραίτησης ή απεµπόλησης ενός δικαιώµατος, µε την ελπίδα για κάποιο προσωπικό όφελος. Πρόκειται για παραίτηση και ταυτόχρονη µεταβίβαση του δικαιώµατος αυτοκυβέρνησης, από όλους σε κάποιον τρίτο, εκτός συµβολαίου. Αυτός ο τρίτος, είναι ο νοµιµοποιηµένος πλέον, δικαιούχος, για τη λήψη αποφάσεων και την πραγµατοποίησή τους, για λογαριασµό των συµβαλλοµένων. Το τρίτο µέρος του συµβολαίου, ο αποδέκτης των συνολικών δικαιωµάτων, ονοµάζεται ανώτατος άρχων ή κυρίαρχος και όλοι οι συµβαλλόµενοι, οι οποίοι µεταβίβασαν τα δικαιώµατά τους, υπήκοοι 29. Ως αναφορά και µόνο, πρέπει να πούµε, ότι από αρκετούς µελετητές του Hobbes, παρατηρείται ότι ό- ταν η κυριαρχία σε ένα κράτος κατακτάται από κάποιο άλλο, τότε το συµβόλαιο είναι ανάµεσα στους υπηκόους και τον νέο κυρίαρχο 30. Η ένωση των ανθρώπων µε το συµβόλαιο είναι σε τόσο µεγάλο βαθµό, ώστε δηµιουργείται το τεχνητό κράτος, «αυτός ο µέγας Λεβιάθαν», όπως χαρακτηριστικά τον αποκαλεί. Σε αυτόν εναπόκειται η ειρηνική διαβίωσή µας και η διακυβέρνηση µας. Αποτελεί από τη µία των εγγυητή της ζωής µας, αλλά από την άλλη είναι αυτός που έχει το απόλυτο δικαίωµα για να κατευθύνει τη βούλησή µας για κάποιον εξωτερικό εχθρό. Αυτή είναι και η ουσία της πολιτικής κοινότητας, λέει ο Hobbes. ηλαδή να υπάρχει ένα πρόσωπο στου οποίου τις πράξεις, µέσω του συµβολαίου, αναγνωρίζει ένα µεγάλο πλήθος ατόµων την αυτουργία του, όταν πρόκειται για πράξεις οι οποίες στοχεύουν, κατάλληλα, στη διατήρηση της ειρήνης και στην προστασία από τους εξωτερικούς ε- χθρούς, στο περιορισµό του θανάτου δηλαδή, µόνο στη φυσική του διάσταση 31. Πριν περάσουµε στην πολιτική κατάσταση και τη διαµόρφωσή της, πρέπει να αναφερθούµε στα πάθη. Στο σηµείο αυτό, θα παραθέσουµε µια συγκεντρωτική εικόνα του Hobbes, για τα πάθη 28 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVII, σ Άρης Στυλιανού, ο.π. σ Alan Ryan, Hobbes s Political Philosophy στο The Cambridge Companion to Hobbes, ed. Tom Sorell, Νεα Υόρκη, Cambridge University Press, 1996, σσ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVII, σσ

14 των ανθρώπων και τις λειτουργίες τους. Ο άγγλος φιλόσοφος, θεωρεί τα ανθρώπινα πάθη, ίδιου µεγέθους σε σηµασία, όπως οι φυσικοί νόµοι. Επηρεάζουν τους ανθρώπους σε τέτοιο βαθµό, ώστε να µπορούν να τους καθοδηγήσουν σε οποιαδήποτε πράξη τους. Θα δούµε στη συνέχεια τους λόγους. Τα πάθη, υπάρχουν στους ανθρώπου ως φυσικές ιδιότητες. εν σχετίζονται µε τον κοινωνικό βίο και παρουσιάζονται και στη φυσική και την πολιτική κατάσταση. Είναι εκείνες οι ιδιότητες των ανθρώπων, οι οποίες «θα ενυπήρχαν και σε έναν άνθρωπο που θα ζούσε µόνος του στον κόσµο» 32. Το µέγεθος της σπουδαιότητας των παθών και της επίδρασής τους στον άνθρωπο, µπορού- µε να το διακρίνουµε στην περιγραφή της φυσικής κατάστασης, όπου το πάθος του φόβου, είναι αυτό που ωθεί τον άνθρωπο να κατασκευάσει µια νέα κοινωνική οργάνωση. Το πάθος του φόβου είναι αυτό που οδηγεί στη δηµιουργία της ανάγκης της πολιτικής κοινωνίας και το πάθος για ειρήνη και ασφάλεια, την πραγµατώνει µέσω του συµβολαίου. Ο ρόλος των παθών έτσι προκύπτει τριπλός, σε πρώτη φάση ωθούν στη µετάβαση από τη µία κατάσταση στην άλλη, δεύτερον συνεισφέρουν στη θεµελίωση της πολιτικής κατάστασης και τρίτον στη διατήρησή της 33. Αν και ο Hobbes, στηρίζει τη θέσπιση κάθε τύπου πολιτεύµατος στο φόβο του θανάτου, τα πάθη εν γένει, διαδραµατίζουν βασικό ρόλο στην επικράτηση της µοναρχίας ή της δηµοκρατίας ή γενικότερα κάθε τύπου πολιτεύµατος. Τα πάθη είναι αυτά που έχουν και την ιδιότητα να ανατρέψουν, µέσω της εξέγερσης κάποιο εγκατεστηµένη πολιτική κατάσταση. Ένας ακόµη ρόλος των παθών, έρχεται να καλύψει ένα κενό κατά κάποιο τρόπο, του πέµπτου νόµου της φύσης, αυτού της διαλλακτικότητας. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε τον νόµο της διαλλακτικότητας που έχουµε αναφέρει, «καθένας πρέπει να προσπαθεί να συµβιβάζεται µε τους άλλους». Η διευκρίνιση του Hobbes, για τα πάθη έχει να κάνει µε τους «δύσκολους ανθρώπους». Πρέπει να αποβάλλεται από την κοινωνία, όποιος δεν µπορεί να καταλαγιάσει τα πάθη του, «ένας άνθρωπος που εξαιτίας της τραχιάς φύσης του προσπαθεί να κατακρατήσει όσα για τον ίδιο είναι περιττά, ενώ για τους άλλους απαραίτητα, και έχει επίµονα και αδιόρθωτα πάθη, θα πρέπει να αφεθεί έξω ή να αποβληθεί από την κοινωνία, αφού εντός της καταντά φόρτωµα» 34. ύο τελευταία χαρακτηριστικά των παθών, έχουν να κάνουν µε τη διακυβέρνηση και µε την τελική διαµόρφωση της κοινωνίας. Σχετικά µε τη διακυβέρνηση, υποστηρίζει ότι πολλές φορές, ο κυρίαρχος έρχεται αντιµέτωπος µε το δίλληµα της επιλογής, ανάµεσα στο ιδιωτικό και στο δηµόσιο συµφέρον, κατά την άσκηση της εξουσίας του. Και στις δύο περιπτώσεις όµως, ο επηρεασµός που δέχεται από τα πάθη, είναι µεγαλύτερος, από αυτόν που καταφέρει η λογική. Έτσι, η τελική επιλογή του, θα είναι µάλλον το προσωπικό συµφέρον του, έναντι του δηµοσίου. 32 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ, σ Γιάννης Πρελορέντζος, Η προβληµατική των παθών στη φιλοσοφία του Χοµπς στο Αξιολογικά, Εξαµηνιαία έκδοση Θεωρίας και Κριτικής, τεύχος 16, Νοέµβριος 2006, Αθήνα, Νήσος Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ, σ

15 Με βάση την παραπάνω επιλογή του κυρίαρχου, ο Hobbes, υποστηρίζει τη µοναρχία ως καλύτερο πολίτευµα διακυβέρνησης. Αυτό γιατί όταν ο µονάρχης έχει να επιλέξει, κατά τη διακυβέρνησή του, ανάµεσα στο προσωπικό και στο δηµόσιο συµφέρον, συνήθως δεν έχει πρόβληµα, εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτά τα δύο συµπίπτουν. Στην περίπτωση όµως της δηµοκρατίας, οι γνώµες είναι περισσότερες από µία και έτσι προκύπτουν και πολλά συµφέροντα. Εκεί, το ατοµικό συµφέρον, σε συνδυασµό µε τις προηγούµενες λειτουργίες των παθών, δεν συµβαδίζει σχεδόν ποτέ µε το δηµόσιο και έτσι προκύπτουν αντιµαχίες. Έτσι προκύπτει και η προαίρεση του Hobbes, σχετικά µε τον τρόπο διακυβέρνησης, δηλαδή η επιλογή της µοναρχίας. Το τελευταίο χαρακτηριστικό στοιχείο σχετικά µε τα πάθη, έχει να κάνει όπως είπαµε µε την κοινωνία. Συγκεκριµένα µε το «ιδεώδες µια πλήρως διαφωτισµένης κοινωνίας» 35. Ο Hobbes, θεωρεί ανέφικτο αυτό το ιδεώδες, εξαιτίας των παθών. Όσο και να συντελέσει η διακυβέρνηση του κυρίαρχου, όσο και να το επιθυµεί κάποιο µέρος των υπηκόων ή να έχει φθάσει στο σηµείο της έλλογης εκλογής, τα πάθη δεν επιτρέπουν εν τέλει στο σύνολο των υπηκόων να λειτουργήσουν έτσι, ώστε να προκύψει αυτή η πλήρως διαφωτισµένη κοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο τερµατίζεται η φυσική κατάσταση και περνάµε πλέον στην πολιτική, στη δηµιουργία δηλαδή, οργανωµένου κράτους µε κυρίαρχη εξουσία. Τις πτυχές αυτής της νέας οργάνωσης των ανθρώπων, σε κοινωνία θα µελετήσουµε στο επόµενο κεφάλαιο. 35 Γιάννης Πρελορέντζος, ο.π.σ

16 1.3. Πολιτική Κατάσταση Με το συµβόλαιο λοιπόν, παρακολουθήσαµε το πέρασµα από τη φυσική κατάσταση στην πολιτική. Αυτό που αποµένει να δούµε σε αυτή τη νέα κατάσταση, είναι ποια είναι η φύση πως είναι κατασκευασµένη, αυτή η οργανωτική δοµή των ανθρώπων. Μια πρώτη εικόνα, µπορεί να µας δώσει το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του Λεβιάθαν (Παράρτηµα, Εικόνα 1.α). Βλέπουµε έναν βασιλιά ο οποίος, φοράει στέµµα και κρατά στο δεξί χέρι τη ροµφαία και στο αριστερό το σκήπτρο, ο κορµός του, όπως και τα χέρια του, αποτελούνται από µικρά ανθρωπάκια, ενώ το κεφάλι του είναι ενός ανθρώπου, δεν σχηµατίζεται από ανθρώπους 36. Όλοι οι άνθρωποι κοιτούν προς το κεφάλι του βασιλιά και ίσως είναι η καλύτερη απεικόνιση της θεωρητικής σκέψης του Hobbes: το πολιτικό σώµα (οι άνθρωποι) είναι ενωµένο και υποταγµένο σε µια κοινή εξουσία (το κεφάλι). Ο Hobbes, αντιτάχθηκε στην παράδοση που υποστήριζε ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνει τη φύση του µέσα στην πολική κοινωνία. Η παράδοση αυτή συνέχιζε υποστηρίζοντας ότι η πολιτική κοινωνία προηγείται του ανθρώπου, αν ισχύει το παραπάνω. O Hobbes, υποστήριξε ότι το άτοµο στη φυσική του κατάσταση, προηγείται της πολιτικής κοινωνίας. Όλες οι εξουσίες, τα δικαιώµατά της και των λειτουργών της, αρχικά ανήκαν στο άτοµο και αυτό τους τα παραχώρησε µε το συµβόλαιο 37. Στην πολιτική κατάσταση, η βασική αλλαγή, έγκειται στον περιορισµό του φόβου του βίαιου θανάτου, «Ο φόβος του θανάτου, µετασχηµατίζεται σε συναίνεση, η οποία, µε τη σειρά της, στηρίζεται στο φόβο του Θεού» 38. Όπως είδαµε πιο πάνω, ο βίαιος θάνατος από τον άλλο, ήταν η κυρίαρχη µορφή συµβίωσης των ανθρώπων στη φύση. Μάλιστα, ο θάνατος «φορώντας το προσωπείο του άλλου, κυκλοφορεί συνεχώς µεταξύ τους, υπαρκτός και, κυρίως, ορατός: όποιος µε πλησιάζει µπορεί να είναι για µένα ο θάνατος, σκέφτεται καθένας, κι όλοι φοβούνται ο ένας τον άλλο» 39. Το κράτος του Hobbes, προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσµα ανάµεσα στον ολικό πόλεµο της φυσικής κατάστασης και στην προσπάθεια για εξασφάλιση της ειρήνης στην πολιτική 40. Το έργο του κράτους, είναι να καθοδηγήσει τους εγωισµούς των υπηκόων σε µια ειρηνική διαβίωση, εξασφαλίζοντάς τους, ειρήνη και τους απαραίτητους, για την ύπαρξή των ατόµων, όρους. Ακόµη, µέσα από τη λειτουργία του, προσπαθεί να δηµιουργήσει ενάρετους ανθρώπους, οι οποίοι θα αναπαραγάγουν τις λειτουργίες του, προς επίτευξη των παραπάνω σκοπών. 36 Άρης Στυλιανού, ο.π.σ Λέο Στράους, Φυσικό ίκαιο και Ιστορία, µετάφραση Στέφανος Ροζάνης Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα, Γνώση, 1988, σσ Θωµάς Νουτσόπουλος, Κυριαρχία στον Χοµπς και στον Χεγκελ στο Αξιολογικά, Εξαµηνιαία έκδοση Θεωρίας και Κριτικής, τεύχος 16, Νοέµβριος 2006, Αθήνα, Νήσος Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, σ Γεράσιµος Βώκος, Η επέλαση του Λεβιάθαν, ο.π. 40 Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ

17 Για να υποσκελίσουν αυτό το φόβο και την εκδήλωσή του, οι άνθρωποι οργανώνονται σε πολιτικές κοινωνίας. Η καχυποψία, υπάρχει πάντα ανάµεσά τους, ακόµη και τη στιγµή που υπογράφουν το συµβόλαιο, ακόµη και κατά τη δηµιουργηµένη πλέον πολιτική κοινωνία. Όµως εκεί οι συνθήκες διαβίωσης έχουν αλλάξει. Ο θάνατος πλέον έχει περιοριστεί σηµαντικά. Το κράτος εφεξής τον ελέγχει, γίνεται η φυλακή του θανάτου και τον ελευθερώνει όταν κρίνει, για να επιβάλλει η βούλησή του. Αυτή είναι και η δύναµη του Λεβιάθαν. Το δικαίωµα ζωής και θανάτου πάνω στους υπηκόους του. Το οποίο δικαίωµα έχει δύο προεκτάσεις, πρώτον είναι νοµιµοποιηµένο και κατ επέκταση νόµιµο και δεύτερον, µπορεί να χρησιµοποιηθεί οποτεδήποτε. Σχετικά µε τη νοµιµοποίηση αυτού του δικαιώµατος, πρέπει να τονίσουµε ότι, ακόµη και αν θεωρήσουµε ότι όλοι οι συµβαλλόµενοι δεν έχουν παραχωρήσει σε απόλυτο µέγεθος το δικαίωµα της αυτοάµυνάς τους, ο κυρίαρχος µπορεί να θεωρήσει ότι το έχει και µέσω των λειτουργιών του, να τους επιβάλλει ακόµη και το θάνατο. Όπως τονίζει αργότερα ο Carl Schmitt, το κράτος, από τη στιγµή που συγκροτείται ως πολιτική ενότητα, έχει το δικαίωµα διεξαγωγής πολέµου, εναντίον εσωτερικού ή εξωτερικού εχθρού. Μπορεί µε άλλα λόγια να διαχειριστεί τις ζωές των ανθρώπων. Το κράτος του Schmitt, µπορεί να επιβάλλει στους υπηκόους του και να θανατώσουν και να θανατωθούν. «Το κράτος ως η καθοριστική πολιτική ενότητα έχει συγκεντρώσει στα χέρια του µια φοβερή αρµοδιότητα: τη δυνατότητα να διεξάγει πόλεµο και έτσι να αποφασίζει απροκάλυπτα για τις ζωές των ανθρώπων. Γιατί το jus belli περιέχει µια τέτοια απόφαση. σηµαίνει τη διττή δυνατότητα του κράτους να απαιτεί από τους ανήκοντες στο δικό του λαό την ετοι- µότητα να θανατωθούν και να θανατώσουν ανθρώπους που βρίσκονται στην πλευρά του εχθρού» 41. Ο κυρίαρχος έχει αυτό το δικαίωµα, όπως προκύπτει από το συµβόλαιο σε σχέση µε τα πολιτικό σώµα και την κεντρική εξουσία. Όπως αναφέραµε στο προηγούµενο κεφάλαιο, κατά τη σύναψη του συµβολαίου, έχουµε ταυτόχρονα µια παραχώρηση και µεταβίβαση δικαιώµατος σε κάποιον τρίτο, τον κυρίαρχο. Γι αυτόν τον λόγο, το συµβόλαιο του Hobbes, έγινε γνωστό ως συµβόλαιο συνεταιρισµού 42. ηλαδή, εν συντοµία, όλοι οι συµβαλλόµενοι, παραχωρούν την κυριαρχία σε κάποιον τρίτο, εκτός συµβολαίου. Από τη φύση αυτή του συµβολαίου, προκύπτει ότι ο κυρίαρχος, δεν οφείλει να πράξει οποιοδήποτε συµφωνία µε τους υπηκόους. Επιπλέον, επειδή βρίσκεται εκτός του αρχικού συµβολαίου, είναι ο µόνος, απόλυτος και νοµιµοποιηµένος κυβερνήτης. Η νοµιµοποίησή του είναι τόσο ισχυρή, 41 Carl Schmitt, Η έννοια του πολιτικού, µτφ εισ. Αλίκη Λαβράνου, επιµ. Γιώργος Σταµάτης, Αθήνα, Κριτική, 1988, σσ Άρης Στυλιανού, ο.π.σ. 117 και βλ. την ανάλυση για το συµβόλαιο συνεταιρισµού του Γεράσιµου Βώκου, Εισαγωγή στο Σπινόζα Πολιτική Πραγµατεία, ο.π. σσ

18 όπως παρουσιάστηκε στην εικόνα της πρώτης έκδοσης του Λεβιάθαν, σαν να είναι ένα σώµα οι υπήκοοι και βρίσκουν στις αποφάσεις τους, έκφραση της βούλησής τους, όποια και αν είναι αυτή. Όπως τονίζει ο Hobbes, ακόµη και όταν ένας υπήκοος πρόκειται να θανατωθεί ή να τιµωρηθεί, στην προσπάθειά του να ανατρέψει τον κυρίαρχο, είναι ο ίδιος ο παθών, αυτουργός της τιµωρίας του. «Ακόµα, αν όποιος επιχειρήσει να ανατρέψει τον κυρίαρχό του θανατωθεί ή τιµωρηθεί για τούτο το εγχείρηµά του, είναι ο ίδιος αυτεξούσιος εντολοδότης της τιµωρίας του, εφόσον από τη στιγµή της θέσµισης της πολιτικής κοινότητας έγινε αυτεξούσιος εντολοδότης όλων των πράξεων του κυρίαρχου» 43. Η χρήση αυτού του δικαιώµατος, από τον κυρίαρχο οποτεδήποτε, έχει να κάνει µε την ύ- παρξη του φόβου που αναφέραµε. Στην πολιτική κατάσταση, ο θάνατος είναι φυλακισµένος από το κράτος. Ο φόβος του όµως υπάρχει, ενδεδυµένος µε τη στολή που του δίνει το κράτος και κινούµενος όπου και όταν αυτό το διατάξει. Η διαταγή αυτή δίνεται, όταν το κράτος νοιώσει να απειλείται είτε η άµυνά του από κάποιον εξωτερικό εχθρό, ή όταν εσωτερικές αλλαγές απειλήσουν την ύπαρξή του, «στην πολιτική, στην κρατική κατάσταση όλοι οι πολίτες του κράτους (υπήκοοι θα έλεγε ο Hobbes) είναι ασφαλείς ως προς τη φυσική τους ύπαρξη. εδώ επικρατεί γαλήνη, ασφάλεια και τάξη. Ως γνωστόν αυτός είναι ένας ορισµός της αστυνοµίας. Το µοντέρνο κράτος και η µοντέρνα αστυνοµία γεννήθηκαν µαζί και η αστυνοµία είναι ο πλέον ουσιώδης δεσµός αυτού του κράτους ασφαλείας» 44. Αν θέλαµε να συµπυκνώσουµε, τη «φύση» του κράτους, θα λέγαµε ότι κυριαρχούν πέντε βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία λίγο πολύ έχουν αναφερθεί. Πρώτον, ο κρατικός Λόγος είναι ο επίσηµος Λόγος πλέον και υποκαθιστά τους υπηκόους. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται και ο κυρίαρχος ο εξουσιοδοτηµένος εντολοδόχος όλων των υπηκόων που συµµετέχουν στο συµβόλαιο. Ακολούθως, αυτός ο τεχνητός Λόγος, παίρνει τη θέση του Ορθού Λόγου. Είναι ο επίσηµος Λόγος του κράτους, τον οποίο οφείλουν να ενστερνίζονται όλοι οι υπήκοοι και να τον ακολουθούν. Ο Λόγος του κράτους, ως ορθός Λόγος πλέον φυσικοποιείται, γίνεται ο πραγµατικός, επίσηµος Λόγος και Λόγος όλων των ανθρώπων 45. Είναι τόσο ισχυρός ο Λόγος του κράτους που δεν χρειάζεται καµία περαιτέρω νοµιµοποίηση από αυτή που έχει, ως κρατικός Λόγος, «Όχι µόνο το κράτος έχει το δικό του Λόγο, ο οποίος δε χρειάζεται να αναχθεί σε κάποια ανώτερη υπερκόσµια αρχή, αλλά και ο ίδιος ο Λόγος, ως ratio, φέρει τρόπον τινά ένα κρατικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια για να γίνει η εξουσία έλλογη, ο Λόγος γίνεται 43 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVIΙI, σ Carl Schmitt, Ο Λεβιάθαν στην πολιτειολογία του Τόµας Χοµπς. Νόηµα και αποτυχία ενός πολιτικού συµβόλου, µτφ επιµ. Γιώργος Σαγκριώτης, εις. ηµήτρης Καρύδας Γιώργος Σαγκριώτης, Αθήνα, Σαββάλας, 2009, σ Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ

19 εξουσιαστικός» 46. Πρόκειται ταυτόχρονα για µια κίνηση εκκοσµίκευσης του Hobbes και περαιτέρω ενδυνάµωσης του κυρίαρχου κρατικού Λόγου. Η δεύτερη αναφορά µας έχει να κάνει µε τις ποινές. Καθώς πλέον ο κυρίαρχος είναι αυτός που επιβάλλει ποινές, δεν πρόκειται για αυθαίρετες ποινές εκδικητικού τύπου, αλλά για ποινές οι οποίες στηρίζονται σε θεσπισµένους νόµους ή σε νόµους που θα θεσπιστούν. Είναι βασική για την εξάλειψη του κινδύνου επαναφοράς στη φυσική κατάσταση, η απαλοιφή της εκδικητικότητας και η απονοµή δικαιοσύνης µέσω δίκαιων τιµωριών. Το τρίτο χαρακτηριστικό της πολιτικής κατάστασης, αναφέρεται στη µορφή των συµβάσεων. εν αλλάζει η φύση, µιας και στη φυσική και στην πολιτική κατάσταση επιδιώκεται το προσωπικό συµφέρον, αλλάζει όµως η µορφή γιατί πλέον το ιδιωτικό συµφέρον είναι ιδωµένο από µια σκοπιά αλληλεγγύης και συνεργασίας. Η τέταρτη χαρακτηριστική αλλαγή της πολιτικής κατάστασης, έχει να κάνει µε τη συµπεριφορά των ανθρώπων, «η ανορθολογική συµπεριφορά των ανθρώπων που διατελούν σε φυσική κατάσταση υποκαθίσταται από την έλλογη συµπεριφορά των υπηκόων» 47. Οι υπήκοοι συµπεριφέρονται έλλογα, για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι η µετατόπιση που έχει υποστεί το αίσθηµα του φόβου. Εάν στη φυσική κατάσταση, ο κυρίαρχος φόβος, ήταν αυτός του θανάτου από τον άλλο, στην πολιτική κατάσταση ο φόβος συνδέεται µε τον κυρίαρχο. Συγκεκριµένα µε τις ποινές που µπορεί να επιβάλλει αυτός. Μπορεί, όπως είπαµε, οι ποινές να είναι διαµορφωµένες µε βάση τους νόµους και να µην είναι αυθαίρετες ή εκδικητικού τύπου, αλλά ο φόβος της ποινής υπάρχει πάντα, µιας και ο κυρίαρχος έχει το δικαίωµα ακόµη και της επιβολής του θανάτου. Ο δεύτερος λόγος που συµπεριφέρονται έλλογα είναι επειδή έτσι µαθαίνουν. Όπως θα δού- µε στη συνέχεια, ένα από τα χαρακτηριστικά δικαιώµατα του κυρίαρχου είναι η εκπαίδευση. Με την εκπαίδευση µπορούν να διδαχθούν οι υπήκοοι ποιο είναι το συµφέρον τους και πως διατηρείται η πολιτική κοινωνία, µε αποτέλεσµα οι πράξεις και η συµπεριφορά τους να µετατρέπεται σε έλλογες εκλογές. Η επόµενη αλλαγή είναι η εισαγωγή της έννοιας της ιδιοκτησίας. Με την εισαγωγή των νόµων και της εξουσίας του κυρίαρχου, η µεταβολή που παρατηρείται, είναι ότι φεύγουµε από την έννοια της κατοχής. Στη φυσική κατάσταση, η κτήση ενός αγαθού δεν ρυθµιζόταν, ούτε προφυλασσόταν, ο καθένας έπαιρνε αυτό που µπορούσε και έτσι προέκυπτε ο «πόλεµος όλων εναντίον όλων». Στην πολιτική πλέον κατάσταση, η κατοχή αγαθών νοηµατοδοτείται, ρυθµίζεται και εξασφαλίζεται µε τους κανόνες και τους νόµους της ιδιοκτησίας. Το κράτος που κατασκευάζει ο Hobbes, εν τέλει, είναι µια δεύτερη φύση. Τεχνητή φύση όµως, µιας και είναι αποτέλεσµα της «τέχνης του ανθρώπου» 48. Ο τεχνίτης άνθρωπος, µιµούµενος 46 Γιώργος Σαγκριώτης, Φυσικό ίκαιο και Λόγος του Κράτους, στο Αξιολογικά, Εξαµηνιαία έκδοση Θεωρίας και Κριτικής, τεύχος 16, Νοέµβριος 2006, Αθήνα, Νήσος Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, σ Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ Thomas Hobbes, ο.π. Εισαγωγή, σ

20 τη φύση θέλησε να φτιάξει κάτι αντίστοιχο, το οποίο θα συµπεριλάµβανε τόσο κάποιες από τις φυσικές επιταγές, όσο και κάποια νέα στοιχεία κοινωνικής κατασκευής. Με βάση της αρχές του φυσικού δικαίου δηµιουργούνται οι νέοι κανόνες, οι οποίοι έχουν ως σκοπό τον περιορισµό του θανάτου και την ειρήνη, όπως και την άνετα εξασφαλισµένη διαβίωση, εντός των ορίων του. Στόχος αυτού του τεχνητού κράτους, είναι να προσφέρει τα παραπάνω στους υπηκόους του, προκειµένου να τους οδηγεί στη βελτίωση του καθενός, δηµιουργώντας έλλογα άτοµα, τα οποία έχουν ξεπεράσει την εγωιστική φύση τους και τρέφουν αισθήµατα αλληλεγγύης. Στόχος, βέβαια, ο οποίος εάν επιτευχτεί σε απόλυτο βαθµό, πράγµα δύσκολο έως απίθανο, καθιστά την ύπαρξη κράτους µη αναγκαία. Η περιγραφή της πολιτικής κατάστασης πέρα από αυτά που έχουµε περιγράψει σε αυτό το κεφάλαιο, θα ολοκληρωθεί στα επόµενα δύο, σχετικά µε την εξουσία του κυρίαρχου και την ελευθερία των υπηκόων και στο κεφάλαιο για το θάνατο. 19

21 2. Κυριαρχία και Ελευθερία Η έννοια της Κυριαρχίας και της Ελευθερίας είναι επίσης δύο βασικές έννοιες για να καταλάβουµε τη σκέψη του Hobbes. Στη συνέχεια θα ασχοληθούµε µε τις δύο αυτές έννοιες, όπως παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο στην πολιτική κατάσταση. ε θα µελετήσουµε αυτές τις έννοιες στη φυσική κατάσταση, γιατί όπως είδαµε εκεί, κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να πράξει οτιδήποτε για να αυξήσει την ισχύ του, χωρίς περιορισµό, εξαιτίας της έλλειψης κοινής εξουσίας. Την κυριαρχία αντίστοιχα, θα την παρουσιάσουµε σε σχέση µε την κοινή εξουσία, τον κυρίαρχο, ο οποίος στη φυσική κατάσταση δεν υπάρχει Το περιεχόµενο της Κυριαρχίας και ο ρόλος του Κυρίαρχου Κατά τον ίδιο τρόπο που προκύπτει η νοµιµοποίηση του κυρίαρχου, προκύπτει και η αυξη- µένη εξουσία του ίδιου. ηλαδή, µέσω αυτού του συµβολαίου που αναφέραµε, οι άνθρωποι, είναι δεσµευµένοι απέναντι στον κυρίαρχο. Επειδή, οι ίδιοι µε το συµβόλαιο, εξουσιοδοτούν τις πράξεις του, σαν να ήταν δικές τους, δεν µπορούν να µεταβιβάσουν αυτή την κυριαρχία τους σε κάποιον άλλο, µιας και ήδη την έχουν συγκεντρώσει και µεταβιβάσει σε αυτόν. Επιπλέον, η προσπάθεια για µεταβίβαση της κυριαρχίας σε κάποιον άλλο, αποτελεί και αδικοπραγία κατά τον Hobbes, οπότε επισύρει και την ποινή που θα κρίνει ο κυρίαρχος. Το δεύτερο στοιχείο που µας παραθέτει ο Hobbes, υποστηρίζει ότι το συµβόλαιο συνάπτεται µεταξύ των υπηκόων και όχι από τον κυρίαρχο προς τους υπηκόους, έτσι είναι αδύνατο να παραβιαστεί από αυτόν. Επιπρόσθετα, είναι αδύνατο να υπογραφεί από τον κυρίαρχο προς τους υπηκόους για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί δεν µπορεί να υπογράψει ένα συµβόλαιο µε το σύνολο του πληθυσµού, µιας και ακόµη δεν είναι ενιαίο σύνολο και δεύτερον, γιατί δεν µπορεί να υπογράψει µε τον καθένα ξεχωριστά, εξαιτίας του γεγονότος ότι από τη στιγµή που έχει την κυριαρχία από όλους, κάθε πράξη του γίνεται ως εκπρόσωπος όλων και δεν µπορεί να θεωρηθεί καµία ως αθέτηση της σύµβασης, επειδή θα είναι αθέτηση από τον καθένα. Από αυτό, συνεπάγεται ότι κανένας από τους υπηκόους, δεν µπορεί να αποδεσµευθεί από το συµβόλαιο, προφασιζόµενος ότι ο κυρίαρχος καταχράστηκε κάποια δικαιώµατά του, επειδή είναι σαν να έχει διαπράξει ο ίδιος την αδικία. Στη συνέχεια µας παρουσιάζει, ως τµήµα δόµησης αυτής της εξουσίας του κυρίαρχου, την, ακόµη και σιωπηρή ή αντίθετη, συµφωνία όλων προς το πρόσωπό του. Υποστηρίζει, ότι ακόµη και εάν κάποιος διαφώνησε µε την επιλογή του προσώπου αυτού ως κυρίαρχου, είναι αναγκασµένος να συµµορφωθεί σε ό, τι διατάξει η πλειοψηφία 49, από τη στιγµή που συµµετείχε σε εκείνη την πρώτη συνάθροιση. Εάν συνεχίσει να διαφωνεί, διαπράττει αδικοπραγία και δικαίως θα εγκαταλειφθεί, από τους υπόλοιπους και τον κυρίαρχο στην κατάσταση πολέµου, όπου θα µπορεί ο καθένας να τον 49 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVIΙI, σ

22 βλάψει. Είναι εξαιρετικά σηµαντικό στοιχείο για την ενότητα του πολιτικού σώµατος, η πίστη και συµφωνία στις αποφάσεις της πλειοψηφίας. Ένας ακόµη λόγος, ο οποίος στηρίζει τη δυνατότητα πραγµάτωσης, οποιονδήποτε πράξεων από τον κυρίαρχο, είναι το γεγονός ότι µε το συµβόλαιο ο καθένας γίνεται αυτεξούσιος εντολοδότης, όλων των πράξεών του, εκούσια. Κατά συνέπεια, όπως αναφέραµε, οποιαδήποτε πράξη του κυρίαρχου είναι και δικιά του, οπότε, όπως υποστηρίζει ο βρετανός θεωρητικός, δεν µπορεί να είναι µία πράξη εις βάρος του. Προκύπτει µε αυτόν τον τρόπο, ότι ο κυρίαρχος δεν µπορεί να τιµωρηθεί ή να θανατωθεί από τους υπηκόους, µιας και εάν αυτό γινόταν, θα ήταν σαν να επιφόρτιζαν µε τις ευθύνες για µια πράξη τους σε κάποιον άλλον. ύο ακόµη χαρακτηριστικά που σχηµατίζουν το πλέγµα της εξουσίας του κυρίαρχου, που υφαίνει ο Hobbes, έχουν να κάνουν µε το ποιες απόψεις και θεωρίες βοηθούν τη διατήρηση της ειρήνης και σχετικά µε τη θέσπιση των κανόνων για τα δικαιώµατα των ανθρώπων, στην κτήση αγαθών. Θεωρεί ότι ανήκει αποκλειστικά και µόνο στον κυρίαρχο η απόφαση για το ποιες απόψεις συντελούν στη διατήρηση της ειρήνης και για το ποιες πρέπει να αποφεύγονται, για να µην οδηγηθεί η πολιτική κοινότητα σε πόλεµο 50. Ο κυρίαρχος ακόµη, καθορίζει µε τις αποφάσεις του, τι µπορεί να κάνει ο καθένας και ποια αγαθά µπορούν να του ανήκουν. Από αυτό το δικαίωµά του, εκπορεύεται και η έννοια της ιδιοκτησίας και οι κανόνες που τη διέπουν, οι οποίοι ονοµάζονται θετικό δίκαιο. Ως ακόλουθο των υπολοίπων είναι και το δικαίωµα απονοµής δικαιοσύνης. Η δικαιοσύνη είναι βασικό στοιχείο για τη διατήρηση της πολιτικής κοινότητας, γιατί µόνο έτσι διασφαλίζεται η οµαλή διαβίωση των ανθρώπων και αποτρέπεται η επαναφορά στην κατάσταση γενικευµένου πολέµου, του οποίου η αποφυγή ήταν και ο λόγος δηµιουργίας της κοινότητας. Για να απονείµει τη δικαιοσύνη σωστά, αλλά και για να πράξει τα κατάλληλα για τη διατήρηση ειρήνης, ο κυρίαρχος είναι αυτός που επιλέγει ποιοι θα είναι οι δικαστικοί και οι υπόλοιποι αξιωµατούχοι, που θα αποτελούν τους δηµόσιους λειτουργούς και θα διαφυλάττουν την ειρήνη και την εύρυθµη λειτουργία της κοινότητας. Συνεχίζοντας στο ίδιο πλαίσιο της δικαιοσύνης και της επιβολής της, ο κυρίαρχος είναι αυτός που θα κρίνει ποιος θα διακριθεί και ποιος θα τιµωρηθεί για τις πράξεις του. Στις εξουσίες του κυρίαρχου, πρέπει να αναφέρουµε και το δικαίωµα της διεξαγωγής πολέ- µου ή όχι. Είναι το στοιχείο που αναφέραµε, ως ενταγµένο στη θεωρία του Carl Schmitt προηγου- µένως. Ο κυρίαρχος του Hobbes, είναι αυτός που αποφασίζει, εάν συµφέρει την πολιτική κοινότητα η διεξαγωγή πολέµου ή όχι. Στην περίπτωση της θετικής απόφασης και της διεξαγωγής πολέµου, ο κυρίαρχος αποτελεί τον ενορχηστρωτή του. Αυτός αποφασίζει για το µέγεθος του στρατού, το είδος του οπλισµού, τα έξοδα, τη φορολόγηση των υπηκόων και γενικά οτιδήποτε έχει να κάνει µε τη δι- 50 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVIΙI, σ

23 εξαγωγή ενός πολέµου. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο Hobbes, «συνεπώς, όποιος και να ορισθεί στρατηγός ενός στρατού, εκείνος που κατέχει την κυρίαρχη εξουσία είναι πάντοτε αρχιστράτηγος» 51. Επιπλέον, ο κυρίαρχος, είναι αυτός που αποφασίζει ποιοι θα είναι οι σύµβουλοί του, οι λειτουργοί του κράτους, οι δικαστές και οι αξιωµατούχοι του. Ανήκει αποκλειστικά και χωρίς να χρειάζεται να λογοδοτήσει σε κανέναν, αυτή η εξουσία στον κυρίαρχο, επειδή κατά τον Hobbes, είναι άξονες της διακυβέρνησης που είναι επιφορτισµένος να πραγµατώσει, προκειµένου να επιτευχθεί η ειρήνη και η προστασία της ζωής των υπηκόων, εντός της επικράτειάς του. Τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά της εξουσίας του κυρίαρχου, έχουν να κάνουν µε τις α- νταµοιβές και τις τιµωρίες για τους υπηκόους. Αυτός και µόνο αυτός, µπορεί να απονείµει είτε τι- µές και οποιουδήποτε είδους ανταµοιβές, είτε τιµωρίες στους υπηκόους του. Επιπλέον, για να µπορέσει να απονείµει είτε τις τιµές και τις ανταµοιβές, είτε τις τιµωρίες, πρέπει να υπάρχει ένα σύστηµα απονοµής. Ο κυρίαρχος, είναι αυτός που εν τέλει, ακόµη και µέσω των λειτουργών του, α- πονέµει τα παραπάνω, βάσει των κανόνων και των νόµων που ο ίδιος θεσπίζει. Αυτό που θέλει να καταστήσει σαφές ο Hobbes είναι ότι αυτά τα δικαιώµατα του κυρίαρχου ανθρώπου ή συνέλευσης είναι αδιαίρετα και αµεταβίβαστα, στο σύνολό τους. Η κυρίαρχη µορφή εξουσίας δεν µπορεί να παραχωρήσει τµήµα αυτών, γιατί θα διασαλευθεί η ειρήνη και η δικαιοσύνη. Όπως χαρακτηριστικά λέει «βασίλειο διαιρεµένο είναι βασίλειο χαµένο» 52. Αυτή ήταν και η βασική αιτία του αγγλικού εµφυλίου πολέµου, η διαίρεση της εξουσίας και κατ επέκταση της κυριαρχίας, ανάµεσα στο Βασιλιά, τους Λόρδους και τη Βουλή των Κοινοτήτων. Ο µόνος τρόπος για να παραχωρηθεί κάποιο από τα δικαιώµατα του κυρίαρχου, είναι µε ρητή παραχώρηση από τον ίδιο, πράγµα δύσκολο γιατί θέτει υπό αµφισβήτηση την κυριαρχία του, άρα και την οµαλή λειτουργία της πολιτικής κοινότητας. Επιπρόσθετα, η καταγραφή των εξουσιών του κυρίαρχου, από τον Hobbes, σκοπεύει στο να καταστήσει σαφές ότι εκτός από την οµαλή λειτουργία της πολιτικής κοινότητας, µόνο όταν η ε- ξουσία του είναι αδιαίρετη µπορεί να υπάρξει ειρήνη σε αυτή. Ακόµη και εάν ένα ελάχιστο κοµµάτι εξουσίας του κυρίαρχου εκχωρηθεί ή εκλείψει, διασαλεύεται η ειρήνη, κατ επέκταση η λειτουργία του κράτους και οδηγούµαστε στην αρχική κατάσταση του ολικού πολέµου. Το δεύτερο χαρακτηριστικό των παραπάνω εξουσιών, είναι ότι χρησιµοποιούν µε δύο τρόπους τις αιτίες πρόκλησης του πολέµου της φυσικής κατάστασης 53. Η πρώτη λειτουργία τους, είναι να καθιστούν τις αιτίες αυτές αναποτελεσµατικές και η δεύτερη να τις χρησιµοποιούν για την οµαλή λειτουργία του κράτους και την ειρηνική διαβίωση. Πριν κλείσουµε το κεφάλαιο για την εξουσία του κυρίαρχου, θα προσπαθήσουµε να ανιχνεύσουµε µε ποιο τρόπο δεσµεύεται ο κυρίαρχος, απέναντι στους υπηκόους. Ίσως ακούγεται οξύ- 51 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVIΙI, σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XVIΙI, σ Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ

24 µωρο, µιας και όπως έχουµε ήδη αναφέρει, ο κυρίαρχος είναι απόλυτα κυρίαρχος. Έχει όλες τις ε- ξουσίες συγκεντρωµένες, µε αποκορύφωµα τη δυνατότητα επιβολής ακόµη και του θανάτου στους υπηκόους. Ο Hobbes, θέτει κάποιες δεσµεύσεις, κανονιστικού τύπου περισσότερο, για την εφαρµογή της εξουσίας του, στο τελευταία κεφάλαια του δεύτερου µέρους του Λεβιάθαν, όπου µιλά για την πολιτική κοινότητα. Πρέπει επίσης να διευκρινίσουµε, ότι ο κυρίαρχος αποφασίζει µόνος του να δεσµευτεί. εν εξαναγκάζεται, αυτοδεσµεύεται για να διαφυλάξει την εξουσία ή και τη ζωή του, «ο κυρίαρχος, δηλαδή, αυτοδεσµεύεται εφόσον και επειδή επιθυµεί να διατηρήσει την εξουσία του και πιθανώς τη ζωή του» 54. Η πρώτη δέσµευσή του, προκύπτει από το φυσικό δίκαιο. Το φυσικό δίκαιο είναι αυτό που καθορίζει την εξουσία του κατά κάποιο τρόπο. Μέσω αυτού, πρέπει να την ασκεί, έχοντας πάντα υπόψη τη διατήρηση της ειρήνης. Είναι αιτιακή η σχέση ειρήνης και φυσικού δικαίου, «η ειρήνη είναι αποτέλεσµα της εφαρµογής του φυσικού δικαίου και η εφαρµογή του αιτία της» 55. Ο δεύτερος όρος που δεσµεύει τον κυρίαρχο είναι η θέσπιση «καλών νόµων». Ο κυρίαρχος είναι σίγουρα αυτός που θεσπίζει τους νόµους, όµως αυτοί οι νόµοι για να µπορούν να είναι λειτουργικοί για τη διατήρηση της πολιτικής κοινότητας, πρέπει να πηγάζουν από το φυσικό δίκαιο. Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των νόµων, είναι να είναι όσο πιο σαφείς γίνεται, προκειµένου να µην προκύπτουν αµφισηµίες, οι οποίες πάλι οδηγούν σε διαµάχες. Να είναι µε λίγα λόγια, τόσο ξεκάθαροι, όσο οι φυσικές επιταγές. Η τρίτη φροντίδα του κυρίαρχου έχει να κάνει µε την εκπαίδευση των υπηκόων. Επειδή η δύναµή του, βασίζεται στη συµφωνία και µεταβίβαση των δικαιωµάτων των υπηκόων σε αυτόν, είναι αναγκασµένος, προκειµένου να διατηρήσει την εξουσία του, να τους εκπαιδεύσει κατάλληλα, προκειµένου να µην αποσύρουν τη συµφωνία τους στο πρόσωπό του. Άλλωστε, η εκπαίδευση αποτελεί ένα ακόµη µονοπώλιο του κυρίαρχου και όπως έχει αποδείξει περίτρανα ανά τους αιώνες η πρακτική, µπορεί να γίνει ένα από τα πιο δυνατά, εάν όχι το δυνατότερο, µέσο διαµόρφωσης ανθρώπων και συνειδήσεων προς την επιθυµητή κατεύθυνση. Η εκπαίδευση που τους παρέχει όµως, πρέπει να συµπληρώνεται και από τις πράξεις του. Η συµφωνία εκπαίδευσης και άσκησης της διδασκόµενης πρακτικής από τον κυρίαρχο, είναι ο καλύτερος τρόπος για την εµπέδωσή της στο πολιτικό σώµα. Τέλος η εξουσία του κυρίαρχου, δεσµεύεται από την εξασφάλιση της άνετης διαβίωσης των υπηκόων. Ένας λόγος, όπως είδαµε, για τον οποίο οι υπήκοοι παρέχουν τα δικαιώµατά τους στον κυρίαρχο, είναι η εξασφάλιση ειρηνικής και άνετης ζωής. Εάν ο κυρίαρχος δεν προσφέρει την άνετη διαβίωση, είναι σαν να θέτει ο ίδιος την εξουσία του σε αµφισβήτηση. Οι υπήκοοι θα προσπα- 54 Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ

25 θήσουν από µόνοι τους την εξασφάλισή της, οπότε καταλήγουµε στη φυσική κατάσταση που ξεκινήσαµε. Οι δεσµευτικοί όροι της εξουσίας του κυρίαρχου, που αναφέραµε, δεν προκύπτουν από κάποιο κανονιστικό κείµενο, κάποιο σύνταγµα ή κάποιο νόµο, ούτε από τη σύναψη συµφώνου, του κυρίαρχου µε τους υπηκόους. Η εξουσία του κυρίαρχου περιορίζεται έτσι, προκειµένου να έχει διάρκεια και να είναι απόλυτη. Εάν δεν πληρούνται αυτοί οι όροι, έστω και κάποιος από αυτούς, η εξουσία του κυρίαρχου τίθεται υπό άµεση αµφισβήτηση. Εάν δεν εγγυάται την ειρήνη, οι υπήκοοι δεν έχουν λόγο να συνεχίζουν την εκχώρηση των δικαιωµάτων του, εάν οι θεσπισµένοι νόµοι οδηγούν σε νέες διαµάχες δεν έχουν λόγο να τους ακολουθούν και να υπακούουν σε αυτούς. Εάν τέλος η εκπαίδευση που λαµβάνουν δεν συνάδει µε τις πράξεις του κυρίαρχου ή είναι ελλειµµατική θα σταµατήσουν να κινούνται προς τη διατήρηση της πολιτικής κοινότητας. Τέλος, εάν δεν εξασφαλίζεται η άνετη διαβίωση, οι διαµάχες θα επανεµφανιστούν µε όλες τις µορφές. Ο µόνος λόγος για τις παραπάνω δεσµεύσεις είναι η διατήρηση της εξουσίας του κυρίαρχου, «το τέλος της υπακοής είναι η προστασία, την οποία οπουδήποτε την δει ένας άνθρωπος, είτε στο δικό του είτε σε κάποιου άλλου το σπαθί, η φύση εφαρµόζει την υπακοή σε αυτήν και την επιδίωξή του να τη διατηρήσει» 56. Κάπως έτσι περιγράφεται η κυριαρχία της συνέλευσης ή των ανθρώπων που διοικεί στην πολιτική κοινότητα. Στο επόµενο κεφάλαιο θα αναφερθούµε στην ελευθερία των υπηκόων. 56 Ιόλη Πατέλλη, ο.π.σ

26 2.2. Η Ελευθερία των υπηκόων Η κυριολεκτική έννοια της ελευθερίας για τον Hobbes έχει να κάνει µε την κίνηση. Όταν παρουσιάζονται εξωτερικά εµπόδια ή περιορισµοί, που αποτρέπουν την κίνηση στο βαθµό που θα ήθελε κάποιος, τότε λέµε ότι δεν είναι ελεύθερος. Ένας πιο σαφής ορισµός για τον άνθρωπο, είναι ότι «ελεύθερος είναι όποιος δεν εµποδίζεται να κάνει ό, τι θέλει από τα όσα πράγµατα είναι ικανός να κάνει χάρη στη δύναµη και στο νου του» 57. Αυτό σηµαίνει ότι όταν λέµε ότι κάποιος µιλάει ελεύθερα, δεν έχει να κάνει µε την ελευθερία της φωνής του, αλλά µε την ελευθερία αυτού που µιλάει. Η φωνή όπως και η βούληση, δεν είναι ελεύθερα στοιχεία στη φύση. εν είναι δηλαδή, η ελευθερία της βούλησης που επιτάσσει την τέλεση ή όχι µιας πράξης. Η ελευθερία για τον Hobbes, έχει να κάνει µε τον δρώντα. Όταν αυτός είναι ελεύθερος να πράξει ή όχι. Τότε µια πράξη χρήζεται ελεύθερη, τότε ονοµάζεται και η βούληση ελεύθερη. Σε όλες τις περιπτώσεις βέβαια, δεν µπορεί η ελευθερία αυτή του δρώντος, να υπερβαίνει τους νόµους και τις διατάξεις που έχει επιβάλλει ο κυρίαρχος. Εάν αυτό γίνει, τότε ο δρών γνωρίζει εκ προοιµίου, ότι θα επέλθει η τιµωρία που θα του επισύρει ο κυρίαρχος. Ο Hobbes εντοπίζει την παραπάνω έννοια της ελευθερίας, κυρίως, στη φυσική κατάσταση. Εκεί, ο καθένας είναι ελεύθερος να πράξει ακριβώς ό, τι δύναται για να αποκτήσει αυτό που θέλει και να συντηρήσει τη σωµατική ακεραιότητά του. Στην πολιτική κατάσταση, ο καθένας, έχει εκχωρήσει τις ελευθερίες του στον κυρίαρχο. Οι άνθρωποι ανέπτυξαν τα τεχνητά δεσµά που τους συγκρατούν σε αυτή την κατάσταση, το θετικό δίκαιο και αποφεύγουν να εκµεταλλευτούν την αδυναµία τους εξαιτίας των κινδύνων που θα προέκυπταν. Το πρώτο σηµείο που θίγεται έχει να κάνει µε τους νόµους. Ο Hobbes, θεωρεί ότι εκεί που υφίσταται η ελευθερία των υπηκόων, είναι σε ό, τι ο κυρίαρχος και ο νόµος δεν έχει ρυθµίσει ακό- µη. Όπου δεν υφίσταται νόµος, ο καθένας είναι ελεύθερος να πράξει ό, τι θέλει και όπως το θέλει. Αυτό που µπορούµε να πούµε σε αυτό το σηµείο, είναι ότι αυτό που παρουσιάζεται, σε µια µικρή κλίµακα, είναι ένα µέρος φυσικής κατάστασης εντός της πολιτικής. Ταυτόχρονα όµως, επειδή ο κυρίαρχος δεν εκλείπει, διατηρεί το δικαίωµα ζωής και θανάτου στους υπηκόους, χωρίς να διαπράττει αδικοπραγία, στην περίπτωση υπέρβασης της ελευθερίας τους και διάπραξης κάποιας παράτυπης πράξης, η οποία έχει οριστεί από πριν ως τέτοια. Η µορφή της ελευθερίας στον Hobbes, έχει δύο πρόσωπα, τη νοηµατοδότηση µέσω της πράξης και µέσω του ορισµού της αρνητικής ελευθερίας. Όταν η ελευθερία έχει να κάνει µε την πράξη, εννοούµε ότι αναφέρεται σε αυτά που µπορεί να πράξει ο κάθε υπήκοος, ανάλογα µε τη θέ- 57 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XΧI, σ

27 ληση και τη δύναµή του 58. Είναι βασικά και αλληλοεξαρτώµενα στοιχεία και τα δύο για την πραγ- µατοποίηση πράξεων. Όταν υπάρχει η δύναµη και όχι η θέληση, δεν µπορεί να γίνει µία πράξη, όπως και αντίστοιχα όταν υπάρχει η θέληση και εκλείπει η δύναµη είναι αδύνατον να κάνει αυτό που επιθυµεί ο υπήκοος. Όταν αναφερόµαστε στην αρνητική έννοια της ελευθερίας, εννοούµε εκείνη την ελευθερία η οποία εξαρτάται από την ύπαρξη ή όχι εµποδίων 59. Εµποδίων που προέρχονται από το κράτος, είτε µε τη µορφή νόµων, είτε µε την απευθείας παρέµβαση του κυρίαρχου ή των λειτουργών του στις πράξεις των υπηκόων. Με άλλα λόγια, είναι εκείνη η έννοια της ελευθερίας που ορίζει ότι επιτρέπεται ό, τι δεν απαγορεύεται. Η ελευθερία αυτή ταυτίζεται µε την ελευθερία της πολιτικής κοινότητας, «δεν είναι ελευθερία των επιµέρους ατόµων» θα πει ο Hobbes. Κατά αυτό τον τρόπο, δηµιουργείται µια φυσική κατάσταση, ανάµεσα στις κοινότητες, βρίσκονται διαρκώς οχυρωµένες και πάντα είναι ετοιµοπόλε- µες. Με αυτή την έννοια υποστηρίζει ότι ήταν ελεύθεροι οι Αθηναίοι της αρχαίας Ελλάδας και οι Ρωµαίοι, δηλαδή µε τη δυνατότητα των κυρίαρχων τους να κρίνουν που και εάν έπρεπε να επιτεθούν. Για να επανέλθουµε τώρα στο θέµα της ελευθερίας των υπηκόων. Η ελευθερία των υπηκόων στην πολιτική κατάσταση και η δυνατότητα άρνησης κάποιας απόφασης του κυρίαρχου, περιλαµβάνεται στο αρχικό συµβόλαιο. Στο συµβόλαιο, αυτό που δεν παραχωρείται, όπως είδαµε, είναι το δικαίωµα της αυτοσυντήρησης. εν µεταβιβάζεται όχι µόνο λόγω βούλησης, αλλά γιατί είναι αδύνατο να µεταβιβαστεί Έτσι, κάθε υπήκοος, είναι ελεύθερος να αρνηθεί να θανατώσει ή ακόµη και να βλάψει τον εαυτό του, µετά από διαταγή του κυρίαρχου και αυτό δεν είναι επίσης αδικοπραγία. Προέκταση αυτού, αποτελεί το γεγονός ότι, επειδή οι συµβαλλόµενοι έχουν µεταβιβάσει τη δυνατότητα να θανατωθούν από τον κυρίαρχο, δε σηµαίνει ότι εάν τους διατάξει να αυτοκτονήσουν, αυτοί θα ακολουθήσουν ή θα πρέπει να ακολουθήσουν τη διαταγή, προκειµένου να µην κατηγορηθούν για αδικοπραγία. Όµως πρέπει ο κυρίαρχος να έχει τη δυνατότητα, από του ίδιους του τους υπηκόους να τους θανατώσει, «Ο κυρίαρχος δεν µπορεί να διατάξει κάποιον να αυτοκτονήσει, διότι κάτι τέτοιο αντίκειται στο φυσικό λόγο, ωστόσο, ο υπήκοος οφείλει να του προµηθεύσει προκαταβολικά τα µέσα για να τον θανατώσει, ανεξάρτητα από την πραγµατική ή όχι ενοχή του» 60. Το παραπάνω γεγονός της εντολής θανάτωσης από τον κυρίαρχο ή της επιβολής θανάτου από τον ίδιο, προς έναν υπήκοο, έχει να κάνει µε ένα βασικό τµήµα του συµβολαίου. Αναφέραµε, ότι δεν παραχωρείται το δικαίωµα της αυτοσυντήρησης. Όµως ο απόλυτος κυρίαρχος, έχει αυτή τη 58 Skinner Quentin, Vision of Politics, vol. III: Hobbes and Civil Science, Νέα Υόρκη, Cambridge University Press, 2009, σ Γιάννης Πλάγγεσης, Νεότερη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Από τον Machiavelli στον Marx, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2009, σσ Γιώργος Σαγκριώτης, ο.π.σ

28 δύναµη και την έχει εκπορευόµενη εκ του συµβολαίου. Για να είναι ο απόλυτος κυρίαρχος και να µην τίθεται υπό αµφισβήτηση, µπορεί και µπορεί βάσει του συµβολαίου, να θανατώσει υπηκόους, χωρίς να κατηγορηθεί για αδικία. Η νοµιµοποιητική του δύναµη εδράζεται στο φανταστικό διάλογο εκχώρησης όλων των δικαιωµάτων κατά τη σύναψη του συµβολαίου, µεταξύ των υπηκόων προς τον κυρίαρχο. Ένας υπήκοος έχει επιπλέον την ελευθερία να ασκήσει δίωξη στον κυρίαρχο για µία πράξη του. Αυτό µπορεί να γίνει όταν ο κυρίαρχος, αποπειράται την κτήση κάποιου πράγµατος του υπηκόου, µε βάση κάποιον νόµο. Ο υπήκοος τότε, είναι ελεύθερος να αποζητήσει τη λύση στη δικαιοσύνη, µιας και ο κυρίαρχος προσπάθησε να επιβάλλει την άποψή του, µέσω των νόµων και όχι µέσω της κυριαρχίας του, σαν να ήταν ένας υπήκοος. Εάν το έπραττε µε τη χρήση της κυριαρχίας του, δεν θα µπορούσε να αποταθεί ο υπήκοος στη δικαιοσύνη, γιατί όποια πράξη του κυρίαρχου στηρίζεται στην εξουσία του, είναι πράξη κάθε υπηκόου, άρα θα ήταν σαν να κατηγορεί ο εν λόγω υπήκοος τον ίδιο του τον εαυτό. Αν θέλαµε να παρουσιάσουµε το νόηµα της ελευθερίας για του υπηκόους, µε δυο λόγια, θα λέγαµε ότι είναι ελεύθεροι να πράττουν ότι επιθυµούν σε δύο περιπτώσεις. Η πρώτη έχει να κάνει µε την αυτοσυντήρησή τους. Οτιδήποτε συντελεί σε αυτή και τη συντηρεί, είναι νοµιµοποιηµένοι να το πράξουν, ακόµη και αν αντιβαίνει στους νόµους και είναι επόµενο να υποστούν τις συνέπειες. Η δεύτερη περίπτωση, έχει να κάνει µε το πόσο επιβλαβής είναι µια πράξη των υπηκόων. Εάν αυτή δεν βλάπτει τη σύµβαση που έχει οδηγήσει στην πολιτική κοινότητα και την πολιτική κοινότητα, κατ ακολουθία, τότε µπορούν να την πραγµατοποιήσουν. Με δυο λέξεις, αυτοσυντήρηση και διατήρηση της πολιτικής κοινότητας, είναι οι νοµιµοποιητικές οδοί για την άσκηση της ελευθερίας κατά την Hobbes, από τους υπηκόους. Αυτό που βλέπουµε σχετικά µε την ελευθερία των υπηκόων, είναι ότι καταλαµβάνει µικρό µέρος σε σχέση µε την έννοια και το περιεχόµενο της κυριαρχίας, στο έργο του. Θεωρούµε ότι η απάντηση σε αυτή τη δυσαναλογία, στο έργο του Hobbes, έχει να κάνει µε το γεγονός ότι από τη στιγµή που οι υπήκοοι µεταβίβασαν τα δικαιώµατά τους, στο πρόσωπο του κυρίαρχου, έχουν πράξει το αποφασιστικό βήµα για την προστασία της ζωής τους. Ο κυρίαρχος είναι πλέον ο ενορχηστρωτής της πολιτικής κατάστασης και οι υπήκοοι τα όργανα της ορχήστρας. Ο κυρίαρχος πλέον δηµιουργεί τις ειρηνικές συνθήκες διαβίωσης των υπηκόων και τους εξασφαλίζει την άνετη ζωή. Αποτέλεσµα αυτών, είναι να είναι επιφορτισµένος και µε περισσότερες ευθύνες, άρα πρέπει και το έργο του, η διοίκηση των υπηκόων, να είναι πολύ περισσότερο οργανωµένο. Επιπλέον, σε σχέση µε το προηγούµενο, οι υπήκοοι ήταν απολύτως ελεύθεροι, χωρίς κανένα κανόνα, κανένα νόµο, καµία κοινωνική υποχρέωση ή εξουσία να τους επιβάλλεται στη φυσική κατάσταση. Η επιλογή του κυρίαρχου τότε, έγινε µε απολύτως ελεύθερο τρόπο, υποστηρίζει Hobbes, µε τη µορφή της συνέλευσης. Μάλιστα, όχι µιας συνέλευσης φυσικής κατάστασης όπου η 27

29 επιβολή των απόψεων ήταν πιθανόν να γίνει µε τη βία, αλλά µιας συνέλευσης της οποίας τα µέλη είχαν απεκδυθεί το µανδύα του φόβου και συµφώνησαν, κατά πλειοψηφικό τρόπο, για την παραίτηση και µεταβίβαση των δικαιωµάτων τους στον κυρίαρχο. Ο µόνος περιορισµός στη φυσική κατάσταση, των υπηκόων, ήταν οι φυσικοί νόµοι που ε- πέβαλλαν την αυτοσυντήρηση και την ειρήνη ως µέσο για τη διασφάλιση της πρώτης. Στην πολιτική κατάσταση, αυτά τα δύο ζητούµενα, τα εξασφαλίζει ο κυρίαρχος. Εάν δεν το πράττει, οι υπήκοοι µπορούν να αποσύρουν από το πρόσωπό του τα δικαιώµατα που του έχουν παραχωρήσει και να τα µεταβιβάσουν σε κάποιον νέο. Με όλα αυτά στο νου, η ελευθερία τους συµπυκνώνεται στα στοιχεία που αναφέραµε πιο πάνω, δηλαδή τη φυσική επιταγή της αυτοσυντήρησης και τη διατήρηση της πολιτικής κοινότητας. 28

30 3. Θάνατος Ο θάνατος, όπως έχουµε σε γενικές γραµµές περιγράψει µέχρι τώρα, έχει διαδραµατίσει βασικό ρόλο στη θεωρία του Hobbes. Η σηµασία του αποδεικνύεται, τόσο στη φυσική, όσο και στην πολιτική κατάσταση. Η ισχύς του και ο τρόπος επηρεασµού του διαφέρουν, αλλά το περιεχόµενο, λίγο πολύ, είναι το ίδιο. Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουµε να ανιχνεύσουµε µε ποιο τρόπο λειτουργεί ο θάνατος για τη δηµιουργία του κράτους και πως το κράτος τον ελέγχει Ο ρόλος του Θανάτου στη δηµιουργία του Κράτους Στη φυσική κατάσταση, ο άνθρωπος, όπως δείξαµε αµέσως προηγουµένως, είναι ελεύθερος να προβεί σε οποιαδήποτε πράξη συντελεί στην αυτοσυντήρησή του. Το γεγονός αυτό, συνεπικουρηµένο από την ισότητα των ανθρώπων, οδηγεί στον διαρκή καθολικό πόλεµο, τον πόλεµο «πάντων εναντίον πάντων». Το τελικό στοιχείο διαµόρφωσης της φυσικής κατάστασης, είναι η έλλειψη νόµων και κοινής εξουσίας, η οποία αν υπήρχε θα θέσπιζε τους νόµους. Η εξουσία αυτή θα µπορούσε να αναχαιτίσει τον καθολικό πόλεµο, να επιβάλλει την ειρήνη και να προστατεύσει τη ζωή του καθενός. Από τα παραπάνω, προέκυπτε η απειλή του θανάτου. Ο θάνατος στη φυσική κατάσταση απεκδύεται το χιτώνα της φυσικής επιταγής και πλέον είναι ο υπαρκτός φόβος κάθε ανθρώπου, από κάθε άνθρωπο. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Hobbes: «Τοποθετώ στην πρώτη γραµµή, ως γενική κλίση του συνόλου της ανθρωπότητας, τη διαρκή και ασίγαστη επιθυµία κτήσης της µιας εξουσίας µετά την άλλη, επιθυµία η οποία παύει µόνο µε τον θάνατο» 61. Είναι η φύση των ανθρώπων, υποστηρίζει ο Hobbes, η οποία επιθυµεί διαρκώς περισσότερα. Μόνο έτσι µπορούν να είναι σίγουροι ότι θα επιβιώσουν, όταν δεν υπάρχει κοινή εξουσία, η οποία θα επιβάλλει µε την ισχύ της, την ειρήνη και την διαβίωση όλων, µε βάση την εργατικότητα. Όχι µόνο, λοιπόν, δεν ελέγχεται ο θάνατος, στη φυσική κατάσταση, αλλά επιπλέον οργανώνει το πεδίο των συγκρούσεων. Ο φόβος του θανάτου από τον άλλο, τον κάθε άλλο, είναι η ρίζα της σύγκρουσης των ανθρώπων. Στην προσπάθειά του ο καθένας να αποφύγει αυτή την κατάληξη, κάνει συνεχώς προσπάθειες για να προλάβει τον ενδεχόµενο δολοφόνο του. Προσπαθεί να είναι προετοι- µασµένος σε κάθε περίπτωση. Ακόµη και µε τα οικία του πρόσωπα, όταν βρίσκεται σπίτι του, θα κλειδώσει τα πολύτιµα αντικείµενά του, όταν θα κοιµηθεί για να τα προστατέψει. Κατά τον ίδιο τρόπο θα προστατέψει οτιδήποτε είναι στην κτήση του ακόµη και στην πολιτική κατάσταση όπως θα δούµε ακόµη και θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή του, προσπαθώντας να θανατώσει τον αντίπαλο. Στην επικράτηση του θανάτου συνεισφέρει το γεγονός ότι στη φυσική κατάσταση, δεν µπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε πράξη άδικη. Όλα είναι δίκαια γιατί όλα µπορούν να γίνουν, για να 61 Γεράσιµος Βώκος, Ούτε φίλος στον κόρφο µας, εφ. Το Βήµα Γνώµες, Αθήνα, 11 Απριλίου

31 προστατευτεί η κτήση αγαθών, η αυτοσυντήρηση και η επιθυµία απόκτησης αγαθών για διατήρηση και ενίσχυση της ισχύος. Η ισχύς είναι αυτή άλλωστε, που θα δώσει τη δυνατότητα στον καθένα να επιβιώσει, σε µια κατάσταση όπου ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο. Επιπλέον, η επικράτηση του θανάτου, οφείλεται και στις τρεις αιτίες σύγκρουσης των ανθρώπων, που αναφέραµε. Ο ανταγωνισµός, η καχυποψία και η δόξα συντελούν στις συγκρούσεις των ανθρώπων για διαφορετικά αποκτήµατα κάθε φορά. Οι αιτίες αυτές, είναι και άµεσα συνδεδε- µένες µε τη βία, γι αυτό και ο θάνατος που προκύπτει από αυτές είναι βίαιος. «Στην πρώτη περίπτωση (ανταγωνισµός) οι άνθρωποι χρησιµοποιούν βία για να κατεξουσιάζουν τους άλλους, µαζί µε τις γυναίκες, τα παιδιά και τα κοπάδια τους. Στη δεύτερη (καχυποψία), τη χρησιµοποιούν για να υπερασπισθούν τα ίδια αυτά πράγµατα. Στην τρίτη (δόξα) καταφεύγουν σ αυτή για µηδαµινότητες όπως µια λέξη, ένα χαµόγελο[ ]» 62. Κάπως έτσι είναι διαµορφωµένος ο θάνατος στη φυσική κατάσταση. Αυτό που αποµένει να δούµε, είναι πως συντέλεσε αυτή η µορφή του θανάτου, στη δηµιουργία της πολιτικής κοινωνίας του Hobbes. Σε προηγούµενο κεφάλαιο, αναφέραµε ότι η επιθυµία περιορισµού του θανάτου, σχετίζεται µε την επίτευξη της ειρηνικής διαβίωσης και της εγγύησης της αυτοσυντήρησης, δηλαδή µε τη δηµιουργία κράτους µε κοινή εξουσία. Με το συµβόλαιο, όπως δείξαµε, µεταβιβάζεται η συγκεντρωµένη ισχύς σε έναν κυρίαρχο ή µια συνέλευση. Η µεταβίβαση αυτή, προκύπτει από την επιθυµία της ειρηνικής διαβίωσης και του απεµπολισµού του φόβου του βίαιου θανάτου της φυσικής κατάστασης. Ο τελικός σκοπός είναι ο θάνατος να αφανιστεί από την κεντρική σκηνή των τεκταινόµενων και να αποκτήσει τη µορφή της φυσικής επιταγής. Να µετατραπεί από το κέντρο όλων των εξελίξεων και τον καθοδηγητή αυτών, σε ένα τέλος, απαράβατο για όλους. Η λύση σε αυτή την επιθυµία, ήταν η παραχώρηση στο κράτος της διαχείρισης του θανάτου. Πλέον το κράτος θα είναι το υπεύθυνο για την εξαπόλυση του θανάτου ή για τον περιορισµό του στις φυλακές του. Το κράτος είναι αυτό που οφείλει στους υπηκόους του να βρει λύσεις για τον περιορισµό του θανάτου και οι υπήκοοι σε αυτό απευθύνονται για να γλυτώσουν από τη συνεχή παρουσία του, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του. Με λίγα λόγια, η επέλαση του θανάτου στη φυσική κατάσταση, είναι ένα από τα κλειδιά για τη σύναψη συµβολαίου, και κατ επέκταση τη δηµιουργία κράτους και πολιτικής κοινωνίας, ανάµεσα σε αυτά τα εγωιστικά αυτόµατα, τους ανθρώπους. 62 Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο XΙΙΙ, σ

32 3.2. Ο έλεγχος του Θανάτου από το Κράτος Έχουµε φθάσει, λοιπόν, στο σηµείο όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονται σε συνέλευση και αποφασίζουν όλοι µαζί την εκχώρηση της ισχύς τους σε κάποια κυρίαρχη αρχή. Η κυρίαρχη αρχή, είναι επιφορτισµένη µε τη διατήρηση της ειρήνης και την εξασφάλιση της διαβίωσης των υπηκόων της, ωθώντας τους στην απόκτηση αγαθών µέσω της εργατικότητας και όχι µε βίαιο τρόπο. Επίσης, είναι εξουσιοδοτηµένη για να πράξει τα παραπάνω, µε οποιονδήποτε τρόπο, καθώς έχει την τυφλή εντολή του καθενός από τους συµβαλλόµενους, να πράττει για λογαριασµό του. Όλα αυτά, λίγο πολύ έχουν αναφερθεί σε προηγούµενα κεφάλαια, το ζήτηµά µας εδώ, είναι ο έλεγχος του θανάτου και πως πραγµατώνεται. Αρχικά, θα µελετήσουµε τι εννοούµε έλεγχο του θανάτου. Αν στο αµέσως προηγούµενο κεφάλαιο είχαµε ονοµάσει το θάνατο ενορχηστρωτή της φυσικής κατάστασης, στην πολιτική κατάσταση έχει το ρόλο του παρασκηνίου. Και εδώ υπάρχει ο θάνατος, µόνο που δεν κυκλοφορεί ελεύθερος, θερίζοντας σώµατα ή διασπείροντας το φόβο ενός ανεξέλεγκτου επικείµενου θερισµού, αλλά εγκλωβισµένος και µάλιστα µε βαριές αλυσίδες. Βρίσκεται στη φυλακή που τον έχει κλειδώσει το κράτος και περιµένει τη στιγµή που θα απελευθερωθεί και θα αρχίσει το έργο του. Στο σηµείο αυτό και πριν συνεχίσουµε, πρέπει οπωσδήποτε να αναφέρουµε ότι, όταν υποστηρίζουµε ότι ο θάνατος είναι έγκλειστος, δεν εννοούµε ότι έχει αποβάλει και τη φυσική του διάσταση. ηλαδή, ο θάνατος ως ειρηνικό τέλος ενός βίου, από ασθένεια, από γηρατειά, από κάποιο ατύχηµα ή από οποιονδήποτε άλλο λόγο, εκτός του βίαιου θανάτου από τον άλλα, υπάρχει ακόµη. Το κράτος άλλωστε, δεν προσέφερε ποτέ στους υπηκόους του την αθανασία, απλά τη διασφάλιση του ειρηνικού τους βίου. Αυτό που πλέον προσπαθεί να ελεγθεί από το κράτος, είναι ο βίαιος θάνατος και ο φόβος αυτού. Οι τρόποι που το κράτος προσπαθεί να διατηρήσει την ειρήνη και την οµαλότητα στα όριά του, έχουν αναφερθεί επίσης προηγουµένως. Με τους νόµους - το θετικό δίκαιο, προβλέπει τι είναι αυτό που πρέπει να γίνει και πως µπορούν να επιλυθούν οι διάφορες διαµάχες χωρίς να καταφύγου- µε στην άµεση λύση της δύναµης του σπαθιού. Με τη δηµιουργία των δικαστηρίων και τον ορισµό των δικαστών δηµόσιων λειτουργών, φροντίζει να επιβληθούν τα οριζόµενα από τους νόµους και να αποσοβηθεί τελικά, ο πόλεµος πάντων εναντίον πάντων της φυσικής κατάστασης. Ουσιαστικά, το κράτος µε την ισχύ που παρέχει το συµβόλαιο στον κυρίαρχο, ελέγχει και το θάνατο. Ο κυρίαρχος, εντός των ορίων της επικράτειάς του, είναι κυρίαρχος των πάντων, ίσως ακό- µη και µοναδικός κυρίαρχος του θανάτου, εκτός της φυσικής του διάστασης. Εξάλλου, έχει και δικαίωµα ζωής και θανάτου, πάνω στους υπηκόους του, το οποίο µπορεί να ασκήσει όταν κρίνει ότι είναι αναγκαίο. ύο διευκρινήσεις πρέπει να γίνουν στο σηµείο αυτό. Μία σχετικά µε τους υπηκόους και µία σχετικά µε το φόβο του θανάτου. Αναφορικά µε τους υπηκόους, ο Hobbes, παραδέχεται ότι µπο- 31

33 ρούν, σε σχέση µε τον θάνατο, να προβάλλουν αρνητική στάση, προς τον κυρίαρχο. Συγκεκριµένα, ενώ όλα τα δικαιώµατα εκχωρούνται από τη συνέλευση στον κυρίαρχο, κάθε υπήκοος έχει το δικαίωµα να προσπαθεί για την αυτοάµυνά του. Ακόµη και διαταγή να έχει από τον κυρίαρχο να θανατώσει τον εαυτό του, µπορεί να την αρνηθεί, χωρίς να εξετάζουµε τις συνέπειες. Είναι εκείνο το κοµµάτι του φυσικού δικαίου, που διατηρεί ο άνθρωπος και στην πολιτική κατάσταση και δεν το εκχωρεί στον κυρίαρχο. Αυτό το γεγονός βέβαια, δε σηµαίνει ότι είναι ικανό να εµποδίσει τον κυρίαρχο, να επιβάλλει οποιεσδήποτε συνέπειες στους υπηκόους, χωρίς να δεσµεύεται από αυτό το κοµ- µάτι του φυσικού δικαίου, µας και είναι εξουσιοδοτηµένος εντολοδόχος του καθενός και ο ίδιος δεν συµµετείχε στο συµβόλαιο. Ο φόβος του θανάτου συνδέεται µε το παραπάνω γεγονός. Όπως είδαµε, στη φυσική κατάσταση, ο φόβος του θανάτου είναι διάχυτος σε όλους από όλους. Στην πολιτική κατάσταση, εξαιτίας του έλεγχου του θανάτου από το κράτος, ο φόβος αυτός γίνεται εργαλείο στα χέρια του κυρίαρχου. Ο φόβος της τιµωρίας και της επιβολής ποινών και µάλιστα ο φόβος της όποιας ποινής και κατ ε- πέκταση της ποινής του θανάτου, είναι αυτός που αναγκάζει τους πολίτες να υποτάσσονται στο κράτος και τους νόµους, «Φόβος, νόµος, εξουσία σχηµατίζουν το τρίγωνο του θεού ή του διαβόλου ό- πως το πάρει ο καθένας» 63. Ουσιαστικά, οι υπήκοοι για τον ίδιο λόγο που συµφωνούν στη δηµιουργία του κράτους, για τον ίδιο λόγο υπακούουν σε αυτό. Παντού υπάρχει ένα πλέγµα φόβου. Πριν το κράτος, ο φόβος στο πρόσωπο του άλλου και µετά τη δηµιουργία του, ο φόβος µε το πρόσωπο της εξουσίας και των νό- µων. Όλων των τύπων οι πρακτικές, οι οποίες επιλέγονται από το κράτος για την επιβολή της εξουσίας του στους υπηκόους, εµπεριέχουν ως ακρογωνιαίο λίθο τον έλεγχο του θανάτου. Πιο συγκεκριµένα, το κράτος ελέγχει το θάνατο µε κάποιες πρακτικές. Αρχικά, επενδύει το θάνατο µε την επίσηµη στολή του. Η αστυνοµία, ο στρατός, οποιαδήποτε µονάδα επιβολής και καταστολής της ανθρώπινης δραστηριότητας, είναι οι κύριες εκφάνσεις του κρατικού θανάτου. Στο πρόσωπο του αστυνοµικού, ταυτόχρονα ενσωµατώνεται το κράτος ο νόµος, αλλά και η δυνατότητα θανάτωσης, για µία πράξη ενός υπηκόου. Τόσο στην επιβολή των νόµων, όσο και στην επιβολή ποινών η αστυνοµία είναι ο υπηρέτης του κράτους, ο οποίος µε την εντολή του κυρίαρχου µπορεί να επιβάλλει στους υπηκόους του τις διαταγές του. Το ίδιο ακριβώς συµβαίνει και µε το στρατό, µε δύο προεκτάσεις µάλιστα. Η πρώτη είναι παρόµοια µε του αστυνοµικού. Όπως ακριβώς ενσωµατώνεται, ο νόµος και ο θάνατος στο πρόσωπο της αστυνοµίας, έτσι ακριβώς ενσωµατώνεται και σε πιθανή χρήση του στρατού, για την καταστολή συγκεκριµένων πράξεων. Η δεύτερη προέκταση, σχετικά µε τον στρατό, είναι η περίπτωση πολέ- µου. Ο κυρίαρχος, έχει το δικαίωµα διεξαγωγής ή όχι πολέµου, «ο κρατικός πόλεµος δεν είναι ούτε 63 Γεράσιµος Βώκος, Υπό το κράτος του φόβου, εφ. Το Βήµα - Γνώµες, Αθήνα, 15 Μαρτίου

34 δίκαιος ούτε άδικος αλλά κρατική υπόθεση» 64. Κατά την περίοδο ενός πολέµου, όλοι οι υπήκοοι, ε- φόσον διαταχθούν είναι υποχρεωµένοι να συµµετέχουν σε αυτόν. Ο µόνος τρόπος για να αποφύγουν τη στράτευση υπέρ του κράτους, είναι να στείλουν κάποιον αντιπρόσωπό τους, ελπίζοντας ότι αυτή τους η πράξη θα γίνει αποδεκτή. Αν δεν πράξουν κάποιο από τα δύο, είναι η στιγµή που παρέχεται στο κράτος η δυνατότητα τιµωρίας, ακόµη και του θανάτου. Κλείνοντας, αυτό που πρέπει να καταστεί σαφές είναι ότι το κράτος µπορεί και ελέγχει το θάνατο, όποτε και όπως αυτό επιλέξει. Ο κυρίαρχος είναι αυτός που κλειδώνει τις αλυσίδες του όταν τον έχει φυλακισµένο και ο ίδιος είναι που όταν επιλέξει να τον χρησιµοποιήσει τον απελευθερώνει για να αρχίσει το «έργο»του. Άλλωστε, αν θεωρήσουµε ότι ο σκοπός του Λεβιάθαν είναι η επιβίωσή του, ο έλεγχος και η διαχείριση του θανάτου στα όριά του είναι από τα συστατικά στοιχεία αυτής της επιβίωσης. 64 Carl Schmitt, Ο Λεβιάθαν στην πολιτειολογία του Τόµας Χοµπς, ο.π.σ

35 4. Κράτος, Κυριαρχία και Θάνατος στο έργο του Thomas Hobbes, τελικά συµπεράσµατα 4.1. Κράτος, Κυριαρχία και Θάνατος: µια προσπάθεια συνολικής ερµηνείας Στο σηµείο αυτό, θα προσπαθήσουµε να κάνουµε µια συνολική αποτίµηση του έργου του Hobbes και να παρακολουθήσουµε το πλέγµα σχέσεων αυτών των τριών εννοιών στην πολιτική του θεωρία. Όπως είδαµε στο αµέσως προηγούµενο κεφάλαιο, δεχθήκαµε ότι «φόβος, νόµος, εξουσία» σχηµατίζουν ένα τρίγωνο αλληλεπιδράσεων. Αυτό που θα υποστηρίξουµε στο κεφάλαιο αυτό, αναλυτικά, είναι ότι Κράτος, Κυριαρχία και Θάνατος δηµιουργούν το βασικό τρίγωνο ερµηνείας της πολιτικής θεωρίας του Hobbes. Πρώτα θα αναφερθούµε στην έννοια του Κράτους. Το κράτος στον Hobbes, όπως είδαµε, δηµιουργείται στηριζόµενο σε δύο βασικές αιτίες: πρώτον τους φυσικούς νόµους που επιτάσσουν την αυτοσυντήρηση και την ειρηνική διαβίωση και δεύτερον, τον φόβο του θανάτου. Ο συνδυασµός αυτών των δύο οδηγεί τα άτοµα στη σύναψη του συµβολαίου εκχώρησης των δικαιωµάτων τους σε έναν κυρίαρχο άνθρωπο ή συνέλευση ανθρώπων. Με αυτόν τον τρόπο, προκύπτει η νέα µορφή οργάνωσης των ανθρώπων, το κράτος. Το κράτος, για να µπορέσει να προσφέρει την ειρηνική διαβίωση και την εξασφάλιση της ζωής στους υπηκόους του, χρειάζεται να είναι το απόλυτα κυρίαρχο, στη νέα µορφή οργάνωσης. Το δεύτερο στοιχείο, λοιπόν, που αναδύεται στη θεωρία του Hobbes είναι η Κυριαρχία. Θεωρεί την κυριαρχία ως τα πιο βασικά στοιχεία για τη δηµιουργία και τη διατήρηση του κράτους. Μόνο έχοντας την απόλυτη κυριαρχία, µπορεί να διασφαλίσει τα παραπάνω στοιχεία στους υπηκόους, θα υποστηρίξει ο Hobbes. Έτσι, η κυριαρχία καθίσταται ζωτικό στοιχείο της ύπαρξης του κράτους και των υ- πηκόων, για να λειτουργήσει όπως προβλέπει το συµβόλαιο και για να ρυθµιστούν αυτοί οι δύο πόλοι της πολιτικής κοινότητας. Το τρίτο στοιχείο, ο Θάνατος, έχει ευθύς εξαρχής διττή φύση. Η µία φύση του έχει να κάνει µε το θάνατο ως φυσική επιταγή και είναι ανεξέλεγκτη και καθολική, τόσο για υπηκόους, όσο και για κυρίαρχους. Ο θάνατος όµως, εκτός από τη δεύτερη φύση του, κατέχει και διπλό ρόλο στη θεωρία του Hobbes. Είναι αυτός, καλύτερα µάλλον, είναι ο φόβος του θανάτου που δηµιουργεί κράτος και δεύτερον, είναι αυτός που το κράτος ελέγχοντάς τον, διατηρείται. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, πρέπει να τονίσουµε ότι θεωρούµε απαραίτητη την υπενθύµιση των βασικών στοιχείων της θεωρίας του Hobbes, εντελώς επιγραµµατικά, για να αποφευχθούν οποιεσδήποτε παρανοήσεις. Το ζητούµενο αυτού του κεφαλαίου είναι να αποδείξουµε συγκεντρωτικά τη διαπλοκή των τριών αυτών στοιχείων, όπως αποδείξαµε τη σηµασία του καθενός για το άλλο ξεχωριστά, προηγουµένως. Υποστηρίξαµε λοιπόν, ότι αυτές οι τρεις έννοιες, αποτελούν το ερµηνευτικό τρίγωνο της θεωρίας του Hobbes. Έτσι, στο υποθετικό τρίγωνό µας, θέτουµε στην κορυφή του τον θάνατο, στα δύο του άκρα το κράτος και την κυριαρχία και στο µέσο του το αποτέλεσµα του συνδυασµού των τριών, την πολιτική κοινότητα. 34

36 Ο θάνατος τοποθετείται στην κορυφή του τριγώνου, γιατί αυτός οργανώνει το πεδίο στη φυσική κατάσταση και µετέπειτα ο έλεγχός του µέσω περιορισµού και κατά προαίρεση επιβολής διατηρεί το κράτος και του προσδίδει την ικανότητα διατήρησης της κυριαρχίας του. Επιπλέον, ο θάνατος του κράτους και της κυριαρχίας, είναι και θάνατος της πολιτικής κοινότητας. Ο θάνατος στη θεωρία του Hobbes, φαίνεται δίκαια να είναι πρωτεύουσας σηµασίας. Άλλωστε, δεν θα µπορούσε να είναι κάποιο άλλο στοιχείο της θεωρίας του στη θέση του θανάτου, µιας και όπως ο ίδιος αναφέρει ο δίδυµος αδερφός του ήταν ο φόβος, εξαιτίας του γεγονότος ότι γεννήθηκε πρόωρα, όταν τρόµαξε η µητέρα του ακούγοντας το νέο της επιδροµής της ισπανικής αρµάδας 65. Το ένα άκρο του τριγώνου της πολιτικής κατάστασης είναι το κράτος. Η πολιτική κατάσταση δεν έχει δυνατότητα ύπαρξης χωρίς το κράτος. Αυτό τη νοηµατοδοτεί, τη ρυθµίζει, την ελέγχει, τη διατηρεί ή την τερµατίζει. Το άλλο άκρο, η κυριαρχία, είναι σύµφυτη µε την ύπαρξη του κράτους. Είναι αδύνατο να υπάρξει κράτος χωρίς να είναι αποκλειστικά και µόνο κυρίαρχο, αλλά µε διασπασµένη εξουσία. Έτσι και η κυριαρχία αποτελεί στοιχείο διατήρησης της φυσικής κατάστασης. Ο συνδυασµός των τριών. Αυτό που προσπαθεί να µας δείξει µέσα από τη θεωρία του ο Hobbes, είναι ότι µόνο εάν υπάρχουν και τα τρία στοιχεία, ανεξάρτητα και συνδυασµένα, τότε και µόνον τότε µπορεί να υπάρξει η πολιτική κοινότητα. Είναι συστατικά στοιχεία αυτής και µπορούν να τη διατηρήσουν ή όχι. Ο συνδυασµός τους έχει τρία επίπεδα. Πρώτον, ο φόβος του θανάτου δη- µιουργεί την επιθυµία για να δηµιουργηθεί το κράτος. εύτερον, το κράτος που δηµιουργείται από το συµβόλαιο έχει την κυριαρχία από όλους τους υπηκόους. Τρίτον, το κυρίαρχο πλέον κράτος διαχειρίζεται τον θάνατο, στην υφιστάµενη πλέον πολιτική κοινωνία και τον επιβάλλει όταν κρίνει α- παραίτητο για την ορθή λειτουργία και διατήρησή της. Η αλληλεξάρτηση των τριών είναι σε τέτοιο βαθµό, που εάν εκλείψει για κάποιο λόγο, κάποιο από τα τρία, συντελείται η επιστροφή στην προηγούµενη κατάσταση τη φυσική, µε κάποιους περιορισµούς. Συγκεκριµένα, εάν το κράτος χάσει την κυριαρχία του, γίνεται σχεδόν ταυτόχρονα η επιστροφή στην κατάσταση του καθολικού πολέµου. Ο θάνατος αποκτά την παλιά θέση του και οργανώνει πάλι αυτός το σκηνικό. Παρόµοια θα είναι η εξέλιξη εάν η κυριαρχία διαφύγει ή διασπαστεί και πλέον ανήκει σε πολλούς. Απλώς στη συγκεκριµένη περίπτωση, το κράτος ως µη κυρίαρχο πλέον, δεν θα µπορεί να ελέγξει το θάνατο, αλλά ο κυρίαρχος που το µεταβιβάστηκε ή κατάφερε να α- ποκτήσει την κυριαρχία του προηγούµενου κράτους. Ας µην ξεχνάµε ότι για τον Hobbes, ακόµη και όταν ένα κράτος λειτουργεί εύρυθµα, η σχέση του µε τα υπόλοιπα κράτη, είναι ίδια µε τη φυσική κατάσταση των ανθρώπων. 65 Θεοδόσης Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας. Οι Έννοιες, οι Θεωρίες, οι Σχολές, τα Ρεύµατα και τα Πρόσωπα, Α- θήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2005, σ

37 Αυτό που πρέπει να καταστεί σαφές είναι ότι η θεωρία του Hobbes εξηγείται µόνο εάν στην κορωνίδα της τεθεί ο θάνατος. Όσες επιδράσεις να δεχθεί από το κράτος και την κυριαρχία, εν τέλει αυτός είναι ο ρυθµιστικός παράγοντας των αλληλεπιδράσεων ανάµεσα στους παράγοντες της πολιτικής κατάστασης. Ο ανεξέλεγκτος θάνατος οργανώνει τη φυσική κατάσταση και ο περιορισµένος την πολιτική. Με αυτό τον τρόπο εκφράζει το κράτος αποφασιστικά την κυριαρχία του και η κυριαρχία βλέπει τα όριά της. Ίσως τελικά, αν διαψεύδαµε τον ίδιο µας τον εαυτό, σε σχέση µε την περιγραφή του τριγώνου αλληλεπιδράσεων, µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι αυτό που ο Hobbes θεωρεί ως καθολικά υπαρκτό, παντού και πάντα δεν είναι τίποτε άλλο από τον αιµοσταγή θάνατο. Με άλλα λόγια, στην πολιτική κατάσταση που εξετάζουµε, ίσως ο θάνατος να είναι στην κορυφή του τριγώνου, και ταυτόχρονα σε πιο εξέχουσα θέση, σε σχέση µε το κράτος και την κυριαρχία. 36

38 4.2. Λεβιάθαν: Ο µύθος γύρω από ένα συµβολισµό Σε αυτό το κεφάλαιο της εργασίας, θα προσπαθήσουµε να κάνουµε µια ανασκόπηση της θεωρίας του Hobbes, µε µια ταυτόχρονη ανάδειξη συγκεκριµένων σηµείων του έργου του, µε την προσθήκη περισσότερων στοιχείων από δευτερογενή βιβλιογραφία, µε βασικό έργο αυτό του Carl Schmitt. Όπως έχουµε δει έως αυτό το σηµείο, ο Hobbes, θεµελιώνει στο φόβο του θανάτου από τον άλλο, την πολιτική κοινωνία. Η πολιτική κοινωνία έχει ως εναρκτήρια στιγµή, τη σύναψη του συµβολαίου µεταβίβασης ισχύος και δικαιωµάτων, όλων των υπηκόων, στον κυρίαρχο άνθρωπο ή συνέλευση. Έτσι, η πολιτική κοινωνία που δηµιουργείται, έχει το βεληνεκές του βιβλικού τέρατος Λεβιάθαν και χάρη στη δύναµη που του προσθέτουν οι άνθρωποι, έχει συγκεντρωµένα όλα τα δικαιώ- µατα των ανθρώπων και κάθε δικαίωµα κρίσης, πράξης και οργάνωσης του κράτους, ως αυτεξούσιος εντολοδότης όλων. Το πρώτο στοιχείο της θεωρίας του, µε το οποίο θα ασχοληθούµε είναι η επιλογή της εικόνας του Λεβιάθαν. Όπως ήδη έχουµε αναφέρει, η παντοδυναµία του Λεβιάθαν, είναι δεδοµένη για τον Hobbes, µιας και είναι ο µόνος τρόπος να διοικηθεί ορθά ένα κράτος. Όταν δηλαδή, είναι παντοδύναµος ο κυρίαρχος ή η κυρίαρχη συνέλευση. Μάλιστα, η παντοδυναµία του αυτή, έγκειται στο δικαίωµα ζωής και θανάτου στους υπηκόους. Ίσως, είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της δύνα- µής της. Το ζητούµενο που θα εξετάσουµε, είναι κατά πόσο βοήθησε στη σύνθεση της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes, η επιλογή του βιβλικού τέρατος. Ο Carl Schmitt, µιλώντας για τον Λεβιάθαν, υποστηρίζει ότι «στη µακρά ιστορία των πολιτικών θεωριών, που είναι εξαιρετικά πλούσια σε εικόνες και σύµβολα, λατρευτικές εικόνες και είδωλα, παραδείγµατα και φανταστικές παραστάσεις, εµβλήµατα και αλληγορίες, αυτός ο Λεβιάθαν είναι η πιο δυνατή και η πιο ισχυρή εικόνα» 66. Το βασικό επιχείρηµα του Schmitt σε αυτό το σηµείο είναι ότι, ο Hobbes, µε την επιλογή της εικόνας του Λεβιάθαν, επιχείρησε να εντάξει πλήθος υπόγειων νοηµάτων στη θεωρία του. Επιπλέον, είναι µια εικόνα η οποία είναι άµεσα συνδυασµένη µε τη µνήµη των αναγνωστών, µε τη δύναµη και τη θάλασσα. Ο Λεβιάθαν, έχει υποστεί αρκετές µεταµορφώσεις και του έχουν αποδοθεί ποικίλα νοήµατα. Η αναφορά µε την οποία ξεκινά ο Schmitt, είναι αυτή του θαλάσσιου τέρατος (Παράρτηµα, Εικόνα 1.β) στα κεφάλαια Μ και ΜΑ του Βιβλίου του Ιώβ και µάλιστα ως το πιο δυνατό και ατίθασο θηρίο. Από την αντίθετη πλευρά, στο ίδιο κείµενο αυτών των βιβλίων υπάρχει ο Βεεµώθ 67 (Behemoth), ο αρσενικός σύντροφος του θηλυκού Λεβιάθαν. Εκτός από τις άλλες µυθολογικές αναµορφώσεις και διαφορές των δύο τεράτων, αυτές που είναι σηµαντικές, για την εργασία µας, είναι ότι ο Λεβιάθαν ήταν το θαλάσσιο κήτος (κροκόδειλος, φάλαινα, δράκος) και ο Βεεµώθ το τέρας της στεριάς (µεγάλος ταύρος, ελέφαντας, ιπποπόταµος) και ο αγώνας µεταξύ τους. 66 Carl Schmitt, ο.π.σ Η µετάφραση του ονόµατος, είναι σύµφωνα µε τη µετάφραση του βιβλίου του Carl Schmitt. Συχνά αναφέρεται και ως Μπέχεµοθ ή Μπεχήµοθ. 37

39 Ο Schmitt µας παρουσιάζει µια εικόνα µάχης των δύο τεράτων, όπου «ο Βεεµώθ προσπαθεί να κατασχίσει τον Λεβιάθαν µε τα κέρατά του, ενώ ο Λεβιάθαν κρατά µε τα πτερύγιά του κλειστό το στόµα και τις ρινικές οπές του Βεεµώθ, και µε τον τρόπο αυτό τον σκοτώνει» 68. Αυτή είναι και η ουσιαστική απεικόνιση του κράτους του Hobbes. Αν ο Λεβιάθαν είναι η πολιτική κοινότητα, ο Βεε- µώθ, είναι η επανάσταση. Μεταξύ των δύο τεράτων των µύθων και της Βίβλου, γίνεται η αέναη πάλη για την επικράτηση του κράτους (Παράρτηµα, Εικόνα 2). Όπως αναφέραµε έχει ιδιαίτερη σηµασία, το γεγονός ότι ο Λεβιάθαν είναι συνδεδεµένος άµεσα µε τη θάλασσα. Μια µεγάλη φάλαινα, όπως θα την χαρακτηρίσει ο Schmitt, είναι εύκολο να ταυτιστεί µε την ειρηνοποιό δύναµη, στην Αγγλία του 17 ου αιώνα 69. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο και επιλέγεται το θαλάσσιο κήτος. Μέχρι τη στιγµή που γράφει ο Hobbes, τον Λεβιάθαν, οι µύθοι και οι διδασκαλίες γύρω από αυτόν, του έχει προσδώσει αρκετές µορφές. Οι κύριες από αυτές είναι αυτή του δράκοντα, του φιδιού, ακόµη και της θάλασσας. Αλλά της διαβολικής θάλασσας, του Opicinious de Canistris, δηλαδή της Μεσογείου, την οποία χαρακτηρίζει diabolicum mare 70. Αυτό που δεν πρέπει να µας διαφύγει, σχετικά µε τις µορφές που δόθηκαν κατά καιρούς στον Λεβιάθαν, είναι η διαβολική φύση του, η οποία πάντα ήταν λιγότερο διαβολική από αυτή του Βεεµώθ. Ο χριστιανισµός του µεσαίωνα, για να δείξει τη νίκη του Θεού επί του διαβόλου, παρουσιάζει τον Λεβιάθαν, ως το κήτος που αποπειράθηκε να κατασπαράξει το Χριστό στο σταυρό, αλλά πιάστηκε στο σταυρό ο οποίος λειτούργησε σαν αγκίστρι (Παράρτηµα, Εικόνα 3). Άλλο ένα βασικό στοιχείο για τη µορφή του Λεβιάθαν, σχετικά µε τη σκέψη του Hobbes, είναι οι µορφές που το προσδίδει στο βιβλίο του. Ο Hobbes, χρησιµοποιεί στο βιβλίο του τον Λεβιάθαν, τρεις φορές. Στην αρχή του έργου του, όπου αναφέρει ότι το κράτος είναι «αυτός ο µέγας Λεβιάθαν» 71, στο 17 ο κεφάλαιο όπου τον χαρακτηρίζει ως τον θνητό Θεό, ο οποίος επιβάλλει την ειρήνη και στο 28 ο κεφάλαιο, όπου ο κυβερνήτης συγκρίνεται µε τον Λεβιάθαν, γιατί έχει το απόλυτο δικαίωµα εξουσίας πάνω στη γη, ακριβώς κάτω από το Θεό 72, ως τοποτηρητής του Θεού επί της γης (Statthalter) 73. Αυτή είναι η έννοια του Λεβιάθαν - Κράτους του Hobbes, ότι δηλαδή ο κυρίαρχος, ως θνητός Θεός, κρατάει στα χέρια του όλη την εξουσία πάνω στην επικράτεια που εκτείνεται το κράτος του. Αυτός είναι επιφορτισµένος για να διατηρεί την επανάσταση Βεεµώθ σε καταστολή. Για τον Hobbes, το κράτος δεν είναι παρά ο εµφύλιος πόλεµος, ο οποίος καταστέλλεται χάριν της δύναµης. Εδώ παρατηρείται και η ειρωνεία της χρήσης του Λεβιάθαν, σε σχέση µε τη βιβλική του προέλευση. 68 Carl Schmitt, ο.π.σ Carl Schmitt, ο.π.σ Carl Schmitt, ο.π.σ Thomas Hobbes, ο.π. Η Εισαγωγή, σ Carl Schmitt, ο.π.σ Carl Schmitt, ο.π.σ

40 Ενώ στον Ιώβ ο Λεβιάθαν ταυτίζεται µε το χάος, στον Hobbes, η χρήση του Λεβιάθαν είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την οργάνωση του κράτους και της πολιτικής κοινωνίας εν γένει 74. Σε σχέση µε τα άτοµα που απαρτίζουν την κρατική κοινότητα, η δηµιουργία του Λεβιάθαν, στηρίζεται στις ικανότητες του νου τους. Ο Schmitt, ξεκαθαρίζει ότι «ο πόλεµος όλων µε όλους στη φυσική κατάσταση δεν διεξάγεται από «καθαρούς» λύκους αλλά από λύκους µε διανοητική δύναµη» 75. Επιπλέον, επειδή ο άνθρωπος δεν είναι καθόλου κοινωνικός, λιγότερο και από ζώο, ωθείται συνεχώς στην απόκτηση νέων αγαθών εκτός κοινότητας. Όµως, αυτός ο ακοινωνικός ατοµικισµός, είναι που κάνει τη δύναµη του νου να τον ωθεί στο αποφασιστικό βήµα της σύναψης του συµβολαίου και της δηµιουργίας κράτους. Είναι ιδιαίτερης σηµασίας, να κατανοήσουµε ότι στη φυσική κατάσταση, η ισότητα των ανθρώπων αίρεται από το νου και µόνο. Όπως σηµειώνει ο Hobbes, «ιότι σε ό, τι αφορά τη σωµατική δύναµη, ο πιο αδύναµος έχει τη δύναµη να σκοτώσει τον δυνατότερο, είτε µε δόλο, είτε συνασπιζόµενος µ άλλους που διατρέχουν τον ίδιο κίνδυνο µ αυτόν» 76. Είναι τόσο µεγάλη η δύναµη της λογικής που διαθέτει ο άνθρωπος, που µπορεί ακόµη και υστερώντας σε δύναµη να νικήσει τον αντίπαλο. Η ικανότητα του νου να ωθεί τους ανθρώπους να πράξουν, κατ αυτό τον τρόπο, είναι που τους οδηγεί να συστήσουν το κράτος. Η γένεση του Λεβιάθαν του Hobbes, είναι αποκύηµα της διανοητικής ικανότητας των ανθρώπων που θα αποτελέσουν την πολιτική κοινότητα. Άλλωστε όπως λέει και ο ίδιος ο Hobbes στην εισαγωγή του Λεβιάθαν, στο έργο του θέλει να εξετάσει τον τεχνίτη αυτού του κατασκευάσµατος που δεν είναι άλλος από τον άνθρωπο µέσω της τέχνης του. Η αναφορά µας στον Schmitt θα κλείσει στο επόµενο κεφάλαιο, όπου θα µελετήσουµε τα τελικά συµπεράσµατα του γερµανού θεωρητικού για τον Thomas Hobbes και τον Λεβιάθαν του. 74 Glen Newey, Routledge Philosophy Guidebook to Hobbes and Leviathan, Νέα Υόρκη, Routledge, 2008, σ Carl Schmitt, ο.π.σ Thomas Hobbes, ο.π. Κεφάλαιο ΧΙΙΙ, σ

41 4.3. Τελικά Συµπεράσµατα Η ιδέα του κράτους του Hobbes, υποστηρίζει ο Schmitt, απέτυχε να συνδεθεί µε τον αγγλικό λαό. Η µοναδική ιστορική στιγµή, στην Αγγλία του 17 ου αιώνα, ήταν µία σύντοµη στιγµή κατά τη δικτατορία του Κρόµγουελ. Τότε µόνο το κράτος του Λεβιάθαν και η ύπαρξη µιας ισχυρής ναυτικής δύναµης συνδέθηκαν µε το έργο του. Η ιστορική εξέλιξη όµως, οδήγησε σε διαφορετικές επιλογές και τελικά ο Βεεµώθ επιβλήθηκε, µε την απόφαση των βασικών δυνάµεων της Αγγλίας υπέρ του κοινοβουλίου και όχι του βασιλιά. Η περαιτέρω πορεία της ιστορίας στην Αγγλία, οδήγησε τους άγγλους να τη θεωρήσουν ως µια ανωµαλία απέναντι στη φύση και τον Λεβιάθαν, ως σύµβολο τερατωδίας 77. Η εικόνα του Λεβιάθαν, δεν είχε καλύτερη τύχη ούτε στην ηπειρωτική Ευρώπη. Οι περιγραφές της Παλαιάς ιαθήκης είχαν µεγαλύτερη ισχύ από την προσπάθεια αποκατάστασης της εικόνας του, από τον Hobbes. Η άποψη που υποστηρίζει εδώ ο Schmitt, είναι ότι κάποιες λέξεις, όπως ο Λεβιάθαν, έχουν περισσότερες σηµασίες. Με βάση αυτό, το έργο του Hobbes, εντυπώθηκε στη συλλογική µνήµη σαν κάτι απεχθές και βδελυρό και όλοι συνασπίστηκαν για τον αφανισµό του Λεβιάθαν. Όπως χαρακτηριστικά σηµειώνει «Ξαφνικά, όλες οι έµµεσες εξουσίες, όσο εχθρικές κι αν ήταν µεταξύ τους, βρέθηκαν σύµφωνες και συνασπίστηκαν για τη «σύλληψη της µεγάλης φάλαινας». Τη σκότωσαν και τη ξεκοίλιασαν» 78. Ένας ακόµη λόγος της αποτυχίας της θεωρίας του Hobbes, κατά Schmitt, είναι το γεγονός ότι µετέτρεψε τη µοναρχία σε ένα απλό σύστηµα διακυβέρνησης. Αν και ο ίδιος ήταν εµποτισµένος από την πεποίθηση ότι ο βασιλιάς είναι εκπρόσωπος του θεού στη γη, µε την κίνηση αναγόρευσης του βασιλιά σε ένα επίγειο σύµβολο εξουσίας, χωρίς καµία σχέση µε το θείο, κατέστρεψε όλες τις συνδέσεις µε το θεϊκό δίκαιο. Η σκέψη του Hobbes, δεν δεσµευόταν από την πίστη, δεν την περιείχε ούτε την προωθούσε. Έτσι µπορούσε να δώσει λαβή σε όλους του επικριτές του για τον χαρακτηρισµό του ως αθεϊστή και την παραγκώνισή του στο περιθώριο. Η αποκαθήλωση της ιδέας για την «ελέω Θεού βασιλεία» και ταυτόχρονα η θέσπιση ως θε- µέλιο λίθο της πολιτικής κοινωνίας, της ωµής εξουσιαστικής βίας, έφεραν τον Hobbes αντιµέτωπο και µε τους οπαδούς της µοναρχίας και µε αυτούς του κοινοβουλίου 79. Η κατάργηση της ιερότητας του βασιλιά και η ωµή βία του κοινοβουλίου, µόνο εχθρούς προσέφεραν στον Hobbes και του προσέδωσαν το χαρακτηρισµό του αθεϊστή. Η εξουσία του µονάρχη ή της συνέλευσης, «αρχικά, εκπορεύεται από το λαό και θεµελιώνεται πάνω στη βούληση όλων των µεµονωµένων ατόµων ή τουλάχιστον της πλειοψηφίας της αρχέγονης συνέλευσης» Carl Schmitt, ο.π.σ Carl Schmitt, ο.π.σ Γιάννης Πλάγγεσης, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία. Φιλοσοφικός λόγος, κριτική της θρησκείας και ιδεολογία, Αθήνα, Κριτική, 2009, σ Horkheimer Max, Απαρχές της Αστικής Φιλοσοφίας της Ιστορίας. Μακιαβέλλι, Χοµπς, Καµπανέλλα, Βίκο, µετάφραση Τάκη Κονδύλη, Αθήνα, Κάλβος, 1989, σ

42 Κλείνοντας ο Schmitt, την αποτίµηση του Hobbes, ως πολιτικού φιλοσόφου, υποστηρίζει ό- τι, όπως και να έχει «ακόµη και µέσα από τις αστοχίες του, ο Χοµπς παραµένει ένας ασύγκριτος πολιτικός δάσκαλος» 81. Θεωρεί ότι οι έννοιες που προσέδωσε στην ιστορία της πολιτικής θεωρίας, µέσα από το έργο του, είναι από τις πιο σηµαντικές έννοιες όλων των εποχών, γεγονός που αποδεικνύεται µέσα από την επίδρασή τους µέχρι σήµερα. Ο Hobbes, µέσα από τη θεωρία του, επιτυγχάνει να επιβληθεί στο πάνθεον των θεωρητικών της πολιτικής σκέψης, ως ο µαχητής των έµµεσων εξουσιών. Οι έννοιες που προσέφερε στη θεωρία του κράτους, καθώς και η διαµάχη του µε τις έµµεσες εξουσίες, χρησιµοποιήθηκαν, λιγότερο ή περισσότερο εµφανώς στη δηµιουργία των κρατών του 19 ου αιώνα. Τέλος, ο Hobbes, ήταν αυτός που στοχάστηκε το υπαρξιακό άγχος που διέπει τον άνθρωπο και προσπάθησε να βρει λύση σε αυτό, µέσω της διάλυσης των έµµεσων εξουσιών και των ασαφών διακρίσεων. Ο Schmitt, σηµειώνει στο τέλος του βιβλίου του για τον Hobbes o Schmitt: «Έτσι, ο Hobbes είναι για µας ο γνήσιος δάσκαλος µιας µεγάλης πολιτικής εµπειρίας. µοναχικός όπως ο κάθε πρωτοπόρος.. παραγνωρισµένος, όπως ο καθένας του οποίου η πολιτική σκέψη δεν βρίσκει πραγµάτωση στον ίδιο το λαό του. δίχως να εισπράξει αµοιβή, σαν κάποιος που ανοίγει µια θύρα µέσα από την οποία παρελαύνουν άλλοι. κι ωστόσο µες στην αθάνατη κοινότητα που συγκροτούν οι µεγάλοι γνώστες όλων των εποχών «a sole retriever of an ancient prudence». Μέσα απ τους αιώνες του φωνάζουµε: Non jam frusta doces, Thomas Hobbes» Carl Schmitt, ο.π.σ Carl Schmitt, ο.π.σ

43 Επίλογος Στην παρούσα εργασία, προσπαθήσαµε να δούµε το έργο του βρετανού Thomas Hobbes. Ο Thomas Hobbes, υπήρξε ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της πολιτικής σκέψης του 17 ου αιώνα και όπως χαρακτηρίστηκε, ο θεµελιωτής της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας. Επιπλέον, από πολλούς θεωρείται ο θεµελιωτής της νεότερης έννοιας του Κοινωνικού Συµβολαίου. Στη συνοπτική παρουσίαση της θεωρίας του, αναφερθήκαµε στο Λεβιάθαν. Ο Λεβιάθαν, είναι το βιβλίο του Hobbes, που δηµοσιεύτηκε το 1651 στο Λονδίνο και είναι το σπουδαιότερης σηµασίας έργο του. Τρία είναι τα βασικά διακυβεύµατα, που εξετάσαµε µε βάση το Λεβιάθαν, η φυσική κατάσταση σε σχέση µε το χαρακτήρα του ανθρώπου, το κοινωνικό συµβόλαιο και η πολιτική κατάσταση. Με βάση αυτούς τους τρεις άξονες, όπως τους θέτει ο Hobbes, προσπαθήσαµε να ανιχνεύσουµε τη σχέση ανάµεσα σε τρεις βασικές έννοιες της θεωρίας του, το Κράτος, την Κυριαρχία και τον Θάνατο. Είναι διαπλεκόµενες έννοιες στο σύστηµα σκέψης του και η µία είναι σε άµεση εξάρτηση από την άλλη. Αν θέλαµε να αποτυπώσουµε τη σχέση τους σε µία πρόταση, µπορούµε να πούµε ότι, το δηµιουργηµένο από το φόβο του Θανάτου Κράτος, αποκτώντας το µέγεθος της Κυριαρχίας που εκχωρείται από τους υπηκόους, καταφέρνει να ελέγξει συστηµατικά τον Θάνατο. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο παρακολουθήσαµε τον τρόπο µε τον οποίο γίνεται το πέρασµα από τη φυσική κατάσταση στην πολιτική, µέσω του συµβολαίου, µε τελικό αποτέλεσµα τη δηµιουργία τους κράτους. Οι επιµέρους έννοιες του κεφαλαίου που ασχοληθήκαµε, είναι η φυσική κατάσταση, το κοινωνικό συµβόλαιο και εν τέλει το κράτος. Στο δεύτερο κεφάλαιο, µελετήσαµε πως σχηµατίζεται το περιεχόµενο της έννοιας της κυριαρχίας από τον Hobbes. Η κυριαρχία διαδραµατίζει βασικό ρόλο στη θεωρία του. Στο κεφάλαιο αυτό, αναφερθήκαµε και στην ελευθερία των υπηκόων, προκειµένου να διευκρινιστεί η σχέση που αναπτύχθηκε ανάµεσα στους υπηκόους και στον κυρίαρχο άνθρωπο ή συνέλευση. Στο τρίτο κεφάλαιο, αναφερθήκαµε στον Θάνατο. Ο ρόλος του θανάτου είναι µεγάλης ση- µασίας για τη διαφυγή από την φυσική κατάσταση στην πολιτική. Επιπλέον, ο θάνατος έχει ιδιαίτερο ρόλο και στην πολιτική κατάσταση. Στο δεύτερο τµήµα του κεφαλαίου, αναφερθήκαµε στον έ- λεγχο του θανάτου από το κράτος. Ο έλεγχος αυτός, όπως έχουµε παρουσιάσει είναι αυτός που συντηρεί και ενδυναµώνει το κράτος. Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, σκιαγραφήθηκε συνολικά η αλληλεπίδραση των τριών βασικών στοιχείων της θεωρίας του, του κράτους, της κυριαρχίας και του θανάτου. Επιπλέον, στα επόµενα δύο υποκεφάλαια, παρουσιάσαµε τη σκέψη του Carl Schmitt σχετικά µε τον Hobbes. Τέλος µε τον επίλογο ανακεφαλαιώσαµε τα παραπάνω. 42

44 Βιβλιογραφία Έργο Hobbes 1. Thomas Hobbes, ΛΕΒΙΑΘΑΝ ή Ύλη, Μορφή και Εξουσία µιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Κοινότητας, µτφ. Γρηγόρης Πασχαλίδης Αιµίλιος Μεταξόπουλος Αθήνα, Γνώση, 2006 Βιβλιογραφία για τον Hobbes 1. Berns Laurence, Thomas Hobbes στο History of Political Philosophy, Leo Strauss & Joseph Cropsey (ed.), Σικάγο & Λονδίνο, The University of Chicago Press, Βώκος Γεράσιµος, Εισαγωγή στο Σπινόζα Πολιτική Πραγµατεία, µετάφραση Α. Ι. Στυλιανού, Αθήνα, Πατάκη, Gauthier David P., The Logic of Leviathan The Moral and Political Theory of Thomas Hobbes, Οξφόρδη & Νέα Υόρκη, Oxford University Press, Horkheimer Max, Απαρχές της Αστικής Φιλοσοφίας της Ιστορίας. Μακιαβέλλι, Χοµπς, Κα- µπανέλλα, Βίκο, µετάφραση Τάκη Κονδύλη, Αθήνα, Κάλβος, Μορό Πιερ Φρανσουά, Χοµπς: Φιλοσοφία, Επιστήµη, Θρησκεία, µετάφραση Νίκη Μουντζούρογλου επιµέλεια Ελένη Ποταµιάνου, Αθήνα, Πατάκη, Newey Glen, Routledge Philosophy Guidebook to Hobbes and Leviathan, Νέα Υόρκη, Routledge, Πατέλλη Ιόλη, Η φιλοσοφία του Hobbes. Λόγος και αιτιότητα στη νέα φυσική και πολιτική επιστήµη, Αθήνα, Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, Ryan Alan, Hobbes s Political Philosophy στο The Cambridge Companion to Hobbes, ed. Tom Sorell, Νεα Υόρκη, Cambridge University Press, Schmitt Carl, Ο Λεβιάθαν στην πολιτειολογία του Τόµας Χοµπς. Νόηµα και αποτυχία ενός πολιτικού συµβόλου, µτφ επιµ. Γιώργος Σαγκριώτης, εις. ηµήτρης Καρύδας Γιώργος Σαγκριώτης, Αθήνα, Σαββάλας, Skinner Quentin, Vision of Politics, vol. III: Hobbes and Civil Science, Νέα Υόρκη, Cambridge University Press, Στυλιανού Άρης, Θεωρίες του κοινωνικού Συµβολαίου. Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Αθήνα, Πόλις, 2006, 12. Tuck Richard, Χοµπς, όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, µτφ. Γεώργιος Αραµπατζής, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα,

45 Γενική Βιβλιογραφία 1. Αγγελίδης Μανόλης, Γκιούρας Θανάσης µετάφραση εισαγωγή, Θεωρίες της Πολιτικής και του Κράτους.Hobbes, Locke, Rousseau, Kant,Hegel, Αθήνα, Σαββάλας, ρόσος ιονύσης µετάφραση επιµέλεια επίµετρο, Αρετές και Συµφέροντα. Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της νεωτερικότητας, Αθήνα, Σαββάλας, Κιτροµηλίδης Πασχάλης Μ., Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων. Βιογραφικές και ερµηνευτικές προσεγγίσεις, Αθήνα, Πορεία, Πλάγγεσης Γιάννης, Νεότερη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Από τον Machiavelli στον Marx, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Πλάγγεσης Γιάννης, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία. Φιλοσοφικός λόγος, κριτική της θρησκείας και ιδεολογία, Αθήνα, Κριτική, Πελεγρίνης Θεοδόσης, Λεξικό της Φιλοσοφίας. Οι Έννοιες, οι Θεωρίες, οι Σχολές, τα Ρεύ- µατα και τα Πρόσωπα, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, Sabine George H., Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών, µετάφραση Μάνθου Κρίσπη, Αθήνα, Ατλαντίς, 8. Schmitt Carl, Η έννοια του πολιτικού, µτφ εισ. Αλίκη Λαβράνου, επιµ. Γιώργος Σταµάτης, Αθήνα, Κριτική, Στράους Λέο, Φυσικό ίκαιο και Ιστορία, µετάφραση Στέφανος Ροζάνης Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα, Γνώση, 1988 Άρθρα 1. Βώκος Γεράσιµος, Υπό το κράτος του φόβου, εφ. Το Βήµα - Γνώµες, Αθήνα, 15 Μαρτίου Βώκος Γεράσιµος, Ούτε φίλος στον κόρφο µας, εφ. Το Βήµα Γνώµες, Αθήνα, 11 Απριλίου Βώκος Γεράσιµος, Η επέλαση του Λεβιάθαν, εφ. Το Βήµα Γνώµες, Αθήνα, 25 Ιουλίου May Larry, Hobbes s Contract Theory στο Journal of the History of Philosophy, vol. 18 nr. 2, Απρίλιος 1980, Βαλτιµόρη, The John Hopkins University Press 5. Νουτσόπουλος Θωµάς, Κυριαρχία στον Χοµπς και στον Χεγκελ στο Αξιολογικά, Εξαµηνιαία έκδοση Θεωρίας και Κριτικής, τεύχος 16, Νοέµβριος 2006, Αθήνα, Νήσος Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα 6. Πρελορέντζος Γιάννης, Η προβληµατική των παθών στη φιλοσοφία του Χοµπς στο Αξιολογικά, Εξαµηνιαία έκδοση Θεωρίας και Κριτικής, τεύχος 16, Νοέµβριος 2006, Αθήνα, Νήσος Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα 44

46 7. Σαγκριώτης Γιώργος, Φυσικό ίκαιο και Λόγος του Κράτους στο Αξιολογικά, Εξαµηνιαία έκδοση Θεωρίας και Κριτικής, τεύχος 16, Νοέµβριος 2006, Αθήνα, Νήσος Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα 8. Shapiro Gary, Reading an Writing in the text of Hobbes s Leviathan στο Journal of the History of Philosophy, vol. 18 nr. 2, Απρίλιος 1980, Βαλτιµόρη, The John Hopkins University Press 45

47 Παράρτηµα Εικόνες 1.α. Λεβιάθαν (Leviathan) από το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του Thomas Hobbes το

48 1.β. Ο Λεβιάθαν ως αµφίβιο ερπετό δράκοντας 47

49 2. Λεβιάθαν και Βεεµώθ 48

50 3. Hortus deliciarum, Ο Θεός ως αλιέας, ο Χριστός στο σταυρό - αγκίστρι ως δόλωµα και ο Λεβιάθαν έτοιµος να τον κατασπαράξει 49