Ριζοσπαστισμός, υλικά συμφέροντα και ταξική συνείδηση στο φιλοσοφικό στοχασμό του Τόμας Χομπς.

Transcript

1 Ριζοσπαστισμός, υλικά συμφέροντα και ταξική συνείδηση στο φιλοσοφικό στοχασμό του Τόμας Χομπς. Γιώργος Μωραΐτης, Υπ. Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο πολιτικός στοχασμός του Τόμας Χομπς είναι από εκείνους που έχει γνωρίσει τις περισσότερες ίσως, αλλά σίγουρα πιο αντιφατικές αναγνώσεις στην ιστορία της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας. Κατά τη χαρακτηριστική διατύπωση του Kenneth R. Minogue 1, η φιλοσοφία του είναι ένας ολόκληρος κόσμος γεμάτος καλά κρυμμένα μέρη και σκοτεινές γωνιές. Η παρουσίαση αυτή θα αποπειραθεί να ρίξει φως σε κάποια από αυτές τις γωνιές, επιχειρώντας ουσιαστικά μια νέα αποτίμηση της πολιτικής του φιλοσοφίας στη βάση των υλικών συμφερόντων που εμφανίστηκαν στην Αγγλία κατά τα μέσα του 17 ου αιώνα. Με άλλα λόγια, θα επιχειρήσει να ελέγξει αν πίσω από το επιχείρημά του κρύβονται υλικά συμφέροντα πολύ ευρύτερα από εκείνα της ανερχόμενης αστικής τάξης, εννοώντας δηλαδή τα συμφέροντα των ευρέων, λαϊκών μαζών. Το βασικό επιχείρημα της ανάγνωσης αυτής είναι ότι οι άνθρωποι της χομπσιανής πρωταρχικής κατάστασης δεν αποτελούν ενιαίο ή αδιαφοροποίητο σύνολο, αλλά διακρίνονται σε δύο είδη ανάλογα με τον τρόπο που επιλέγουν να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους. Η συγκρουσιακή κατάσταση πολέμου όλων εναντίον όλων, δεν αναφέρεται σε μεμονωμένα άτομα, σε εξατομικευμένες μονάδες, αλλά σε μια ταξική σύγκρουση, ανάμεσα σε δύο ομάδες ανθρώπων, ανάλογα με τον τρόπο ή τη μέθοδο που επιλέγουν για να 1 Minogue, K. R., Hobbes and the Just Man, Hobbes and Rousseau: A Collection of Critical Essays, Maurice William Cranston και Richard Stanley Peters (επιμ.), Anchor Books, Michigan 1972, σ. 66.

2 Ριζοσπαστισμός, υλικά συμφέροντα και ταξική συνειδηση καλύψουν τις ποικίλες ανάγκες και επιθυμίες τους, και κυρίως το αίτημα για επιβίωση και ευημερία. Το βασικό ερώτημα γύρω από το οποίο συμπυκνώνεται η ουσία αυτής της ανάλυσης είναι το αν, και κατά πόσο, ο Χομπς αποδέχεται, ή όχι, το αίτημα της απεριόριστης και ασύδοτης συσσώρευσης φυσικών πόρων, ένα ανεξέλεγκτο δηλαδή φυσικό δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία, ανάλογο με εκείνο που περιγράφει ο Τζον Λοκ στη Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως. Με άλλα λόγια, οφείλουμε να εξετάσουμε πώς και σε ποιο βαθμό ο Χομπς υπερασπίζεται και αναγνωρίζει την εγωιστική πρακτική αδιαφοροποίητα σε όλους τους ανθρώπους, πάνω στην οποία και ο Μακφέρσον δικαιολογεί τον αστικό χαρακτήρα και προσανατολισμό της πολιτικής και κοινωνικής θεωρίας του φιλοσόφου. 2 Κατά την άποψή μας, η ανάλυση που βρίσκουμε στα χομπσιανά κείμενα δεν επιβεβαιώνει σε απόλυτο βαθμό τη θέση του Μακφέρσον. Συγκεκριμένα, το λάθος του είναι ότι αποδίδει την πρακτική της εγωιστικής συμπεριφοράς και της ασύδοτης συσσώρευσης αδιαφοροποίητα σε όλα τα επιμέρους άτομα, καθιστώντας έτσι αναπόδραστη τη σύγκρουση όλων εναντίον όλων. Το ότι όλοι κινούνται στενά εγωιστικά συνεπάγεται ότι τουλάχιστον για μία και μοναδική φορά όλοι ανεξαιρέτως θα πρέπει να συμφωνήσουν να αποκηρύξουν το φυσικό τους δικαίωμα πάνω σε κάθε φυσικό μέσο ή πόρο, προκειμένου έτσι από κοινού να δημιουργήσουν τον Λεβιάθαν. Πρόκειται ασφαλώς για μια ερμηνεία που, δεδομένης της εγωιστικής φύσης των ανθρώπων, δεν θα πρέπει να συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες, εφόσον δεν ικανοποιεί το αίτημα για αιτιακή δημιουργία της πολιτικής εξουσίας. Όσο φανταστική δηλαδή και αν είναι η φυσική κατάσταση στον Χομπς, είναι εξαιρετικά απίθανο να υποθέσουμε ή να δεχτούμε ότι ο φιλόσοφος φαντάστηκε μια αφηρημένη χρονική στιγμή κατά την οποία όλα ανεξαιρέτως τα άτομα συναίνεσαν στην αποκήρυξη του φυσικού τους δικαιώματος, ούτως ώστε να δημιουργείται το έδαφος για την ανάδυση του κυρίαρχου. Αν μάλιστα επεκτείνουμε αυτό το επιχείρημα στα όριά του, θα οδηγούμασταν στο γοητευτικό, αλλά βάναυσα παραποιητικό συμπέρασμα του James Martel, ότι δηλαδή ο Χομπς φτάνει μέχρι του σημείου να υπερβεί την έννοια της κυριαρχίας και της πολιτικής εξουσίας υποστηρίζοντας ένα μοντέλο αναρχικής οργάνωσης των πολιτικών κοινωνιών. 3 Η δική μας ανάγνωση υποστηρίζει ότι η προαναφερθείσα εγωιστική συμπεριφορά της ασύδοτης συσσώρευσης καλλιεργείται συνειδητά, εσκεμμένα/εκούσια, μόνιμα και αποκλειστικά από μερικά μόνο άτομα, τα οποία 2 Μακφέρσον, Κ. Μπ., Ατομικισμός και Ιδιοκτησία: Η Πολιτική Θεωρία του Πρώιμου Φιλελευθερισμού από τον Hobbes ως τον Locke. μτφρ. Κασσίμη, Γνώση, Αθήνα 1986, σ Martel, J R., Subverting the Leviathan: Reading Thomas Hobbes as a Radical Democrat, Columbia University Press, New York 2007, σσ

3 Γιώργος Μωραίτης ευτυχώς για όλους τους υπόλοιπους είναι αθροιστικά τα λιγότερα και στηρίζονται είτε στην υπέρμετρη σωματική τους ρώμη, είτε στην εξαιρετικά ανεπτυγμένη διανοητική τους ικανότητα που αμφότερα μεταφράζονται πρακτικά σε συσσώρευση μέσων και πόρων πολύ περισσότερων από εκείνα που θα τους ήταν απαραίτητα για να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους. Οι άνθρωποι στη χομπσιανή περιγραφή της πρωταρχικής κατάστασης διακρίνονται σε δύο είδη, ασχέτως αν σκοπός όλων τους είναι η επίτευξη και εξασφάλιση μιας ποιοτικά άνετης ζωής. Η διάκριση δηλαδή των ανθρώπων στη φιλοσοφία του Χομπς δεν γίνεται στη βάση διαφορετικών επιθυμιών που μπορεί να έχουν, αλλά στους πιθανούς τρόπους και μεθόδους που είναι σε θέση να αναπτύσσουν για να ικανοποιήσουν τις ίδιες ακριβώς επιθυμίες. Στο 6 ο κεφάλαιο του Λεβιάθαν, με τίτλο «Περί Παθών», ο Χομπς γράφει ότι: «Δεν υπάρχει τίποτα που να είναι απόλυτα καλό, κακό ή αξιοκαταφρόνητο, ούτε μπορεί να συναχθεί ένας γενικός κανόνας του καλού και του κακού από τη φύση των ίδιων των πραγμάτων». Αντίθετα, «οι σχετικοί κανόνες ορίζονται είτε από τα άτομα προσωπικά (όταν δεν υπάρχει πολιτική κοινότητα, όπως ακριβώς συμβαίνει στην περίπτωση που εξετάζουμε, δηλαδή της πρωταρχικής κατάστασης των φυσικών ανθρώπων), είτε από το πρόσωπο που αντιπροσωπεύει αυτά τα άτομα [ ] και την ετυμηγορία του αποδέχονται τα αντίδικα μέρη ως κανόνα». 4 Από το συγκεκριμένο απόσπασμα μπορούμε, κατά την άποψή μας, να εξάγουμε δύο πολύ χρήσιμα και σημαντικά συμπεράσματα. Το πρώτο είναι ότι σε μία εχθρική και άκρως συγκρουσιακή κατάσταση που συνθέτει η ανταγωνιστική πρακτική των επιμέρους ατόμων, και στην οποία όλοι ανεξαιρέτως οι μελετητές του φιλοσόφου στέκονται, εξαντλώντας μάλιστα σε αυτήν τις αναλύσεις τους, ο ίδιος ο Χομπς περιγράφει την ξεκάθαρη πιθανότητα συμφωνίας κάποιων ατόμων ως προς το βασικό ζήτημα τροφοδότησης των επιθυμιών, κρίσεων και ενεργειών τους. Με άλλα λόγια, ο Χομπς περιγράφει τη σαφέστατα πρακτική συνθήκη ή περίπτωση συμφωνίας των ατόμων ως προς το βασικό κίνητρο και σκοπό που τροφοδοτεί τις ενέργειές τους, κατά τέτοιο μάλιστα τρόπο που να μην έχουν την ανάγκη να ανατρέξουν σε μια πολιτική εξουσία για να λύσει τις όποιες διαφωνίες τους, εφόσον δεν υφίστανται καν τέτοιες. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι στην ίδια πρωταρχική κατάσταση πραγμάτων υπάρχουν και κάποιοι άλλοι, οι οποίοι, όχι απλώς δεν συμφωνούν, αλλά διάκεινται τόσο αρνητικά στην πιθανότητα συμφωνίας με όλους τους υπόλοιπους, ώστε να γεννάται η ανάγκη δημιουργίας ενός τρίτου, ενδιάμεσου προσώπου που θα λειτουργεί ως ανεξάρτητος κριτής ή διαιτητής, και βεβαίως αναφέρεται στο πρόσωπο του κυρίαρχου. 4 Χομπς, Τ., Λεβιάθαν: Ύλη, Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, Γνώση, Αθήνα 1989, σ

4 Ριζοσπαστισμός, υλικά συμφέροντα και ταξική συνειδηση Το δεύτερο σημείο στο οποίο μπορούμε να στηρίξουμε το επιχείρημά μας περί ύπαρξης δύο διαφορετικών ειδών ανθρώπων, που αντίστοιχα εκφράζουν δύο διαφορετικά είδη υλικού συμφέροντος, το βρίσκουμε στο 11 ο κεφάλαιο του Λεβιάθαν. Εκεί ο Χομπς παρατηρεί ότι: «Οι διαφορές των ανθρώπων αφορούν αποκλειστικά τους τρόπους εκπλήρωσης των επιθυμιών τους και πηγάζουν εν μέρει από την ποικιλία των παθών τους και εν μέρει από τη διαφορετική γνώμη ή γνώση του καθενός για τις αιτίες που παράγουν το επιθυμητό αποτέλεσμα». 5 Οι άνθρωποι δηλαδή κατά τον φιλόσοφο διακρίνονται μεταξύ τους ανάλογα με το αν ικανοποιούν τις επιθυμίες τους μέσω του πάθους ή μέσω της σωστής αποτίμησης των αιτίων που προκαλούν το όποιο επιθυμητό αποτέλεσμα. Είναι σαφές ότι τα πάθη στον Χομπς συνδέονται με τη μη ορθή μεθόδευση των επιθυμητών στόχων, με βάση τους οποίους προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε τις πιο απλές, αλλά και τις πιο σύνθετες ανάγκες και επιθυμίες μας. Ως προς αυτό παρατηρεί ότι: «Τα πάθη που προκαλούν πρωτίστως τη διαφορά νοημοσύνης είναι η μεγαλύτερη ή μικρότερη επιθυμία ισχύος, πλούτου, γνώσης και τιμής. Όλες αυτές οι επιθυμίες μπορούν να αναχθούν στην πρώτη, δηλαδή στην επιθυμία ισχύος, διότι τα πλούτη, η γνώση και η τιμή δεν είναι παρά διάφορα είδη ισχύος». 6 Ο Χομπς συνδέει γενικά τα πάθη με μια ασίγαστη επιθυμία από πλευράς κάποιων ανθρώπων να συγκεντρώνουν περισσότερα μέσα, ισχύ και αγαθά από εκείνα που θα χρειάζονταν για να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους. Στο ερώτημα που ήδη θέσαμε, αν δηλαδή όλα τα άτομα αδιαφοροποίητα και καθολικά έχουν τη φυσική τάση να οργανώνουν την πρακτική τους σ αυτή ακριβώς την ανταγωνιστική βάση, η απάντηση του Χομπς είναι κατηγορηματικά όχι. Στο 13 ο κεφάλαιο διαβάζουμε ότι: «Επειδή κάποιοι επιδιώκουν κατακτήσεις πέραν των όσων απαιτεί η ασφάλειά τους, προκειμένου έτσι να απολαμβάνουν την αίσθηση ισχύος που αυτές τους προσφέρουν, αν οι υπόλοιποι, που κατά τ άλλα θα ήταν ευτυχείς και σε μετριοπαθέστερα όρια, περιορίζονταν στην άμυνα και δεν επεκτείνανε επίσης με κατακτήσεις την ισχύ τους, σύντομα δεν θα ήταν σε θέση να επιβιώσουν». 7 Από το συγκεκριμένο χωρίο μπορούμε να επισημάνουμε δύο πράγματα, που το καθένα έχει τη δική του σημασία για το επιχείρημά μας, αλλά και για τη γενικότερη φιλολογία που αναπτύσσεται σε παγκόσμιο επίπεδο γύρω από την πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία του Χομπς. Ο Χομπς δεν υπερβαίνει την έννοια της ισχύος, της κυριαρχίας που κάποιες φιλελεύθερες, ριζοσπαστικές αναγνώσεις προσπαθούν να υποστηρίξουν. Το πρότυπο της ισχύος είναι το σταθερότερο θεμέλιο γύρω και πάνω στο οποίο δομείται όλη η θεωρία του για το κράτος και την πολιτική. Τα επιμέρους άτομα είναι στοιχειωδώς ορθολογικά, 5 Χομπς, Τ., σ Χομπς, Τ., σ Χομπς, Τ., σ

5 Γιώργος Μωραίτης όχι μόνο γιατί μπορούν, αναπτύσσοντας το ορθολογικό τους στοιχείο, να επιλέξουν ελεύθερα και συνειδητά να λειτουργήσουν στη βάση της αλληλεγγύης και της συνεργασίας, όπως υποστηρίζει ο David van Mill 8, αλλά κυρίως επειδή μπορούν να συγχρονίζουν τις ενωμένες σε μία βούληση και ένα πρόσωπο φυσικές ισχύς τους σε κοινούς σκοπούς, ενάντια σε όσους κινούνται διαλυτικά προς την κοινότητα που εκείνοι σχηματίζουν. Μπορούν με άλλα λόγια, σχηματίζοντας μια κοινή δύναμη θεμελιωμένη στους ελλόγως αποκεκαλυμμένους φυσικούς νόμους, να αντισταθμίζουν τις επιθέσεις που εις βάρος τους εξαπολύουν οι εμπαθώς δρώντες άνθρωποι και οι οποίοι, όπως είδαμε, επιδιώκουν ενίσχυση της ήδη υπάρχουσας δύναμής τους, όχι για να ικανοποιήσουν απλά τις ανάγκες και επιθυμίες τους, αλλά κυρίως για να υποβάλλουν όλους τους υπόλοιπους, ελέγχοντας τη δική τους πρόσβαση στα απαραίτητα για τη ζωή και ευημερία μέσα και αγαθά. Γίνεται σαφές πως αν δεν υπήρχαν οι πρώτοι, οι εμπαθώς δηλαδή κινούμενοι άνθρωποι, αυτοί που οργανώνουν την ικανοποίηση των ποικίλων αναγκών και επιθυμιών τους στη βάση των παθών, θα μπορούσαμε ίσως να μιλάμε για μια ειρηνική φυσική κατάσταση, ανάλογη με εκείνη που περιγράφει ο Ρουσσώ, αν όχι πολύ καλύτερη, δεδομένου ότι οι άνθρωποι στον Χομπς είναι στοιχειωδώς κοινωνικοί, διατηρούν δηλαδή αναμεταξύ τους δεσμούς, εφόσον μοιράζονται τον τρόπο και τις μεθόδους, με τα οποία ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Αν δηλαδή, με άλλα λόγια, οι ποικίλες ερμηνευτικές προσεγγίσεις και αναγνώσεις αναδεικνύουν στην περίπτωση του Ρουσσώ το ζήτημα της καλής και αλληλέγγυας φύσης των ανθρώπων, τη στιγμή μάλιστα που στη ρουσσωική φυσική κατάσταση δεν υφίστανται καν τέτοιες, είναι απαραίτητο στην περίπτωση του Χομπς να εστιάσουμε στο πώς υπάρχουν άτομα που εμφανίζονται κοινωνικά χάρη στην ικανοποίηση των αναγκών τους, βάσει μιας κοινά αποδεκτής πρακτικής, μεσαίας ή ήπιας συσσώρευσης πόρων. Την ανωτέρω άποψή μας έρχεται να επιβεβαιώσει η διατύπωση του Χομπς αναφορικά με τα κίνητρα και τις αιτίες διαμάχης των ανθρώπων στην πρωταρχική κατάσταση. Συγκεκριμένα υπογραμμίζει ότι: «Στη φύση του ανθρώπου διακρίνουμε τρεις πρωταρχικές αιτίες διαμάχης [ ] τον ανταγωνισμό, τη δυσπιστία και τη δόξα». Από αυτές «η πρώτη μόνο ωθεί τους ανθρώπους να επιτίθενται για το κέρδος, η δεύτερη για την ασφάλεια και η τρίτη για τη φήμη». 9 Πιο συγκεκριμένα, «στην πρώτη περίπτωση οι άνθρωποι χρησιμοποιούν βία για να κατεξουσιάζουν τους άλλους μαζί με τις γυναίκες τους, τα παιδιά τους και τις περιουσίες τους. Στη δεύτερη, τη χρησιμοποιούν για 8 Van Mill, D., Liberty, Rationality and Agency in Hobbes s Leviathan, Suny, New York 2001, σσ Χομπς, Τ., σ

6 Ριζοσπαστισμός, υλικά συμφέροντα και ταξική συνειδηση να υπερασπιστούν τα ίδια ακριβώς πράγματα από επιθέσεις άλλων, ενώ στην τρίτη τη χρησιμοποιούν για μηδαμινά πράγματα». 10 Από την παραπάνω διατύπωση οι περισσότεροι μελετητές συμπεραίνουν ότι όλοι οι άνθρωποι αδιαφοροποίητα και καθολικά έχουν σκοπούς στη φυσική κατάσταση, τους οποίους επιδιώκουν βίαια με αποτέλεσμα όλοι ανεξαιρέτως να έχουν ανάγκη μιας κοινής πολιτικής ισχύος που θα τους προστάτευε από πιθανές επιθέσεις άλλων. Από την εξέταση όμως των κινήτρων και των πρωταρχικών αιτίων διαμάχης καθίσταται σαφές ότι όλοι οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν στη βία για τους ίδιους σκοπούς και άρα δεν θα πρέπει να θεωρούνται όλοι ενάντιοι ή εχθρικά διακείμενοι στην προοπτική μιας ειρηνικής εξέλιξης και διευθέτησης των κοινών τους υποθέσεων. Η εξέταση των πρωταρχικών κινήτρων φανερώνει ξεκάθαρα ότι ενώ κάποιοι άνθρωποι στη φυσική κατάσταση κινούνται βίαια προς άλλους για να ικανοποιήσουν τις υπαγορεύσεις των παθών τους για υπέρμετρη και ασύδοτη συσσώρευση, κάποιοι άλλοι καταφεύγουν στη βία για να προστατεύσουν και να εξασφαλίσουν αποκλειστικά ένα ελάχιστο επίπεδο πρόσβασής τους στα φυσικά μέσα και αγαθά που θα τους εξασφάλιζαν απλά και μόνο τη βιολογική τους συνέχεια και επιβίωση. Καθίσταται σαφές ότι οι άνθρωποι της χομπσιανής φυσικής κατάστασης μπορούν βάσιμα και έγκυρα να διακριθούν σε δύο μεγάλες ομάδες. Συγκεκριμένα, αν από τη μια βρίσκονται εκείνοι που οργανώνουν την ικανοποίηση των αναγκών τους βάσει των παθών, από την άλλη βρίσκονται εκείνοι που οργανώνουν την πρακτική τους βάσει του λόγου. Αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που ο Μακφέρσον αποσιωπά τελείως, το ότι δηλαδή κάποιοι άνθρωποι δεν επιθυμούν τη σύγκρουση για απόκτηση περισσότερων μέσων, αλλά μπορούν να αρκούνται σε μια πιο περιορισμένη λελογισμένη, θα λέγαμε συσσώρευση που θα τους εξασφάλιζε αφενός την κάλυψη των πιο απλών και πιο σύνθετων αναγκών, αλλά κυρίως την ειρήνη και την ασφάλεια σε ό,τι αφορά τις αναμεταξύ τους σχέσεις. Αυτό μάλιστα δεν συνεπάγεται κανενός είδους βίαιη, εξαναγκαστική επιβολή επί όλων των άλλων, αλλά μια δικαιότερη διανομή των αγαθών και του παραγόμενου πλούτου, ούτως ώστε να ικανοποιείται αμοιβαία και ταυτόχρονα για όλους το αίτημα της επιβίωσης και της ευημερίας σε συνθήκες ειρήνης και ασφάλειας. Στην πολιτική και κοινωνική θεωρία του Χομπς δεν έχει καμία σημασία η παραγωγή πλούτου σε συνθήκες σύγκρουσης και ακόμη περισσότερο η διανομή του παραγόμενου πλούτου κατά τρόπο που αντί να εξασφαλίζει αμοιβαία για όλους την επιβίωση και την ευημερία, να θέτει σε κίνδυνο τη ζωή και την αξιοπρέπεια κάποιων, και μάλιστα των περισσότερων. Το ζήτημα του λόγου (reason) καλύπτει ένα ευλόγως εκτεταμένο τμήμα του Λεβιάθαν. Ο λόγος, για τον Χομπς, είναι το κατεξοχήν ανθρώπινο στοιχείο 10 Χομπς, Τ., σ

7 Γιώργος Μωραίτης που προκρίνει ιεραρχικά τον άνθρωπο έναντι όλων των άλλων έμβιων όντων. Αν όμως όλοι οι άνθρωποι, αδιακρίτως και καθολικά, διαθέτουν λόγο, τότε πώς δικαιολογείται η διάκριση στην οποία στοχεύουμε, δηλαδή σε εκείνους που κινούνται έλλογα και σε εκείνους που κινούνται με βάση τα πάθη, και η οποία αποτελεί τον πυρήνα του επιχειρήματος αυτής της ανάλυσης; Την απάντηση μας δίνει ο ίδιος ο Χομπς, όταν παρατηρεί στις σελίδες του Λεβιάθαν ότι: «Ο λόγος δεν είναι έμφυτος, ούτε αποκτάται μόνο με την εμπειρία (όπως δηλαδή συμβαίνει με τη φαντασία και τη σωφροσύνη), αλλά αποκτάται με προσπάθεια». 11 Αυτό σημαίνει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν ισχύουν με τον ίδιο τρόπο και αμοιβαία για όλους τους ανθρώπους. Αντίθετα, ισχύουν μόνο για όσους έχουν κατακτήσει και καλλιεργήσει το λόγο. Η προσπάθεια αυτή καλείται επιστήμη και είναι η γνώση όχι του εκάστοτε γεγονότος ή φαινομένου, αλλά των συνεπειών και της εξάρτησης ενός γεγονότος από κάποιο άλλο, «χάρη στην οποία γνωρίζουμε πώς να κάνουμε κάτι ή και το ίδιο γεγονός, όταν το θελήσουμε. Διότι, έχοντας διαπιστώσει πώς παράγεται κάτι, ποιες είναι οι αιτίες και ποιος ο τρόπος παραγωγής του, τότε [ ] γνωρίζουμε πώς να τις κάνουμε να παράγουν παρόμοια αποτελέσματα». 12 Σε άλλο πάλι σημείο του 5 ου κεφαλαίου του Λεβιάθαν ο Χομπς παρατηρεί ότι αν ο στόχος μας είναι το όφελος της ανθρωπότητας, ενώ η ανάπτυξη της επιστημονικής μεθόδου ο μόνος δρόμος που διαθέτουμε προς το στόχο, τότε ο λόγος είναι η προσπάθεια που εμείς πρέπει να καταβάλλουμε για να φτάσουμε εκεί. 13 Ο λόγος στον Χομπς δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, κενή κάθε αξιακού περιεχομένου. Αντίθετα, περιγράφει σαφέστατα υλικά συμφέροντα, τα οποία, σε αντίθεση με εκείνα που προάγουν τα πάθη, κινούνται προς την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών στη βάση της ειρήνης, της συνεργασίας και της αξιοπρέπειας, υπό την έννοια ότι καθένας μπορεί να ικανοποιεί τις ποικίλες ανάγκες του σεβόμενος το ίδιο ακριβώς δικαίωμα για κάθε έναν από όλους τους άλλους συνανθρώπους του. Στο τελευταίο μέρος αυτής της παρουσίασης θα επιθυμούσαμε να προβάλλουμε το επιχείρημα για διάκριση των ανθρώπων στη βάση του λόγου και των παθών στη θεωρία του Χομπς περί κράτους και εξουσίας. Κεντρικό στοιχείο αυτής της προσπάθειας είναι η ανάλυση για τους νόμους της φύσης, την οποία όλες οι υλιστικές προσεγγίσεις που έχουμε υπόψη μας, κατ ένα περίεργο τρόπο αποσιωπούν, ανάμεσα τους και εκείνη του Μακφέρσον. Ανατρέχοντας ανάμεσα σε άλλους στον πρώτο, δεύτερο και πέμπτο νόμο της φύσης μπορούμε να εντοπίσουμε τη διάκριση μεταξύ των ανθρώπων που επιθυμούν να ικανοποιούν τις ανάγκες τους μέσα στην πολιτική κοινωνία και εκείνων που ενώ συμμετέχουν στη συγκρότησή της, το κάνουν 11 Χομπς, Τ., σ Χομπς, Τ., σ Χομπς, Τ., σ

8 Ριζοσπαστισμός, υλικά συμφέροντα και ταξική συνειδηση αποκλειστικά εργαλειακά, εφόσον μόνο έτσι και στηριζόμενοι στην αφέλεια όλων των υπολοίπων που τους δέχονται, μπορούν να ικανοποιήσουν το πάθος τους για κυριαρχία και επιβολή επί όλων των άλλων. Κάνουν δηλαδή μια αποκλειστικά εργαλειακή χρήση των προνομίων της κοινωνικής ζωής, χωρίς δηλαδή να συναινούν in foro interno, όπως το θέτει και ο ίδιος ο φιλόσοφος, στις θεμελιακές αρχές συγκρότησης της πολιτικής κοινωνίας. Ως προς αυτό παρατηρεί ο Χομπς ότι: «Η διάθεση των ανθρώπων να συγκροτούν κοινωνία είναι φύσει διαφορετική, λόγω της διαφορετικότητας των αισθημάτων τους [ ] έτσι ένας άνθρωπος, που εξαιτίας της τραχιάς του φύσης προσπαθεί να κατακρατήσει όσα για τον ίδιο είναι περιττά, ενώ για τους άλλους απαραίτητα, και έχει επίμονα και αδιόρθωτα πάθη, θα πρέπει να αφεθεί έξω ή να αποβληθεί από την κοινωνία, εφόσον εντός της καταντά φόρτωμα». Για να συνεχίσει γράφοντας για εκείνον που απορρίπτει το λόγο σαν κίνητρο της πρακτικής του ότι «όποιος για πράγματα περίσσια αντιτίθεται στην προσπάθεια των άλλων να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα προς το ζην, είναι ένοχος για τον πόλεμο που θα επακολουθήσει και συνεπώς παραβάτης του θεμελιακού νόμους της φύσης που μας προστάζει να επιδιώκουμε την ειρήνη». 14 Κλείνοντας την παρουσίαση αυτή θεωρούμε ότι καταφέραμε να καταστήσουμε σαφές πως στη φιλοσοφία του Χομπς οφείλουμε να εντοπίζουμε σαφώς διαχωρισμένα υλικά και ταξικά συμφέροντα, τα οποία όχι μόνο δεν ομογενοποιούν αδιαφοροποίητα το πλήθος των ανθρώπων, το πολιτικό σώμα, αλλά αποτελούν αντίθετα τον πυρήνα δημιουργίας της πολιτικής κοινωνίας και εξουσίας. Η κυρίαρχη εξουσία έτσι δεν είναι μια αφηρημένη ισχύς που προστατεύει τα μέλη μιας πολιτικής κοινωνίας από κάποιο απροσδιόριστο εχθρό, εσωτερικό ή εξωτερικό. Κάτι τέτοιο θα μας οδηγούσε στα λανθασμένα συμπεράσματα του Καρλ Σμιτ, ο οποίος δικαιολογεί την εμφάνιση του Λεβιάθαν στη βάση της επίκλησής του από κάποιο υπεριστορικό ή υπερφυσικό χώρο, ακυρώνοντας έτσι πλήρως την υλιστική/αιτιακή βάση πάνω στην οποία θεμελιώνεται όλη η πολιτική και κοινωνική θεωρία του Χομπς. 15 Άποψή μας πάλι είναι ότι ο χομπσιανός κυρίαρχος προκύπτει απολύτως αιτιακά από τα υλικά συμφέροντα και τις ενέργειες εκείνων μόνο που συνειδητά επιλέγουν να οργανώσουν την πρακτική τους στη βάση της συνεργασίας, της ειρήνης και της αλληλεγγύης που υπαγορεύουν οι έλλογοι φυσικοί νόμοι. Κατά αυτό τον τρόπο, η εξουσία στον Χομπς καθίσταται, όχι η ασύδοτη και απολυταρχική εξουσία του ισχυρότερου, αλλά η συλλογική ισχύς που δύνανται να παρατάξουν οι πολλοί και αλληλέγγυοι έναντι των λίγων σωματικά και διανοητικά ισχυρών, αλλά ευτυχώς μεμονωμένων και κατακερματισμένων, 14 Χομπς, Τ., σ Schmitt, C., Ο Λεβιάθαν στην Πολιτειολογία του Τόμας Χομπς: Νόημα και Αποτυχία ενός Πολιτικού Συμβόλου, μτφρ. Σαγκριώτης Γ. Σαββάλας, Αθήνα 2009, σ

9 Γιώργος Μωραίτης εξαιτίας ακριβώς της εγωιστικής οργάνωσης της πρακτικής τους. Αν πάλι υφίσταται ο απολυταρχισμός, ισχύει αποκλειστικά για εκείνους που ενάντια στις θεμελιακές αρχές οργάνωσης των πολιτικών κοινωνιών, συνεχίζουν και εντός αυτών να δραστηριοποιούνται στη βάση των υπαγορεύσεων των παθών τους, δηλαδή στη βάση της υπερβολικής συγκέντρωση ισχύος και μέσων αντίθετα δηλαδή στο συμφέρον όλων των υπολοίπων να καλύψουν εξίσου τις ποικίλες ανάγκες τους για επιβίωση και ευημερία. 104