ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ «Καταγραφή των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής Λαγκάδα Τρύπης, Νομού Λακωνίας (Φύση 2000, GR ) και ανάδειξή τους με ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ «ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ, ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ» Ζαραφωνίτη Γεωργία Βιολόγος Επιβλέπων: Ιατρού Γρηγόρης Πάτρα, Ιούλιος

2 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Περιγραφή της περιοχής μελέτης Γεωμορφολογία-υδρολογία Γεωλογία Έδαφος Κλιματικές συνθήκες Παλαιογεωγραφία της Πελοποννήσου Βλάστηση Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση (8210) Δάση ανατολικής πλατάνου (Platanion orientalis) (92CO) Δάση με Quercus ilex και Quercus rotundifolia (9340) (Υπο)μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά μαυρόπευκα (9530*) Πανίδα Μυθολογία-Ιστορία Υλικά Και Μέθοδοι Χλωριδικός κατάλογος Χλωριδική ανάλυση Αποτελέσματα Βιολογικό φάσμα Χωρολογικό φάσμα Ενδημισμός Γενικά στοιχεία Κατανομή των ενδημικών taxa στα φυτογεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας Taxa της υπό εξέταση περιοχής με ιδιαίτερο ενδιαφέρον Οικοτουρισμός Γενικά στοιχεία Ο οικοτουρισμός στις ορεινές περιοχές Περιοχές με ιστορικά, αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά αξιοθέατα και περιοχές με ιδιαίτερη σημασία για την υποστήριξη δραστηριοτήτων συμβατών με το φυσικό περιβάλλον Προτάσεις έργων και ενεργειών για οικοτουριστική ανάπτυξη

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματοποιήθηκε στον Τομέα Βιολογίας Φυτών του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος: «Οικολογία Διαχείριση και Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος». Πρωταρχικός σκοπός της εργασίας είναι η καταγραφή της χλωρίδας του Τόπου Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου «NATURA 2000» «Λαγκάδα Τρύπης» (GR ). Η επιλογή της συγκεκριμένης περιοχής οφείλεται στο γεγονός ότι η περιοχή αυτή, αλλά και ο Ταΰγετος ως σύνολο, παρουσιάζει σημαντικές ελλείψεις στην μελέτη της χλωρίδας του και οι μεμονωμένες δειγματοληψίες που έχουν γίνει από προηγούμενους ερευνητές αφορούν κυρίως στα ενδημικά είδη της περιοχής. Σε δεύτερο επίπεδο, επιδιώκεται να τονιστεί η σπουδαιότητα και μοναδικότητα του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς η φυσικότητα της περιοχής έχει διατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό, σε συνδυασμό με την ανάδειξη των πολιτισμικών και ιστορικών μνημείων της ευρύτερης περιοχής, με απώτερο σκοπό την ανάδειξη και οικοτουριστική αξιοποίηση της. 1. Περιγραφή της περιοχής μελέτης Ο Ταΰγετος ή Πενταδάκτυλος, είναι η υψηλότερη οροσειρά της Πελοποννήσου, αποτελεί φυσικό όριο ανάμεσα στους νομούς Λακωνίας και Μεσσηνίας και είναι μια από τις σπουδαιότερες περιοχές της Ελλάδας όσον αφορά στη βιοποικιλότητα.. Η οροσειρά του Ταΰγετου έχει μήκος 115 km, μέγιστο πλάτος 30 km και έκταση περίπου km 2, συγκροτείται δε από τέσσερα κύρια τμήματα ( : το βόρειο (προς την Μεγαλόπολη), το μέσο ανατολικό (προς την Σπάρτη), το δυτικό και το νότιο Ταΰγετο που σχηματίζει τη χερσόνησο της Μάνης η οποία και καταλήγει στο ακρωτήριο Ταίναρο. 3

4 Η υψηλότερη κορυφή του Ταϋγέτου ονομάζεται Αγιολιάς ή Προφήτης Ηλίας, έχει ύψος m και βρίσκεται στο ανώτερο μέρος της τοποθεσίας που ονομάζεται Πυραμίδα, λόγω του χαρακτηριστικού σχήματος της. Η περιοχή μελέτης έχει οριοθετηθεί ώστε να ταυτίζεται με τον προστατευόμενο Τόπο Κοινοτικής Σημασίας (Site of Community Importance) του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου «NATURA 2000» «Λαγκάδα Τρύπης» (GR ) και έχει έκταση ha. Οι συντεταγμένες του κέντρου της περιοχής μελέτης όπως αυτή έχει οριοθετηθεί στα πλαίσια του Natura 2000 είναι: γεωγραφικό πλάτος 37 ο και γεωγραφικό μήκος 22 ο Η περιοχή της Λαγκάδας είναι ένα φαράγγι μήκους 13 περίπου km το οποίο χωρίζει τον βόρειο από τον κεντρικό Ταΰγετο στο ύψος του χωριού Τρύπη. Περιλαμβάνει μέρος της κοιλάδας της Αλαγονίας και είναι το μοναδικό φυσικό μονοπάτι για να διασχισθεί ο Ταΰγετος από την Σπάρτη προς την Καλαμάτα ( Διοικητικά ανήκει τόσο στο νομό Λακωνίας όσο και στο νομό Μεσσηνίας και στους δήμους Σπάρτης και Καλαμάτας αντίστοιχα. Η περιοχή μελέτης προστατεύεται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία αφού χαρακτηρίζεται ως ειδική ζώνη διατήρησης (SAC) του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου «Natura 2000», με κωδικό «Λαγκάδα Τρύπης» (GR ). Επίσης έχει χαρακτηριστεί ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας (SPA) και αποτελεί τμήμα της περιοχής με κωδικό «Όρος Ταΰγετος Λαγκάδα Τρύπης» (GR ). 1.1 Γεωμορφολογία-υδρολογία Το φαράγγι της Λαγκάδας αποτελεί μια καλά απομονωμένη περιοχή, με ελάχιστο υψόμετρο τα 600 m και μέγιστο τα 1730 m. Αρχίζει από την θέση «Συλίμποβες» στην Αλαγονία περνάει δίπλα από το γνωστό «Καιάδα» κοντά στο χωριό Τρύπη και καταλήγει στον ποταμό Ευρώτα. Η Λαγκάδα Τρύπης αποτελεί επίσης φυσικό όριο του «Δασικού Συμπλέγματος Δημόσιου Δάσους Ανατολικού και Δυτικού Ταϋγέτου» χωρίζοντας το σε δυο διακριτά τμήματα, το βόρειο και το νότιο. Αποτελείται σε μεγάλο ποσοστό από βραχώδη οικοσυστήματα τα οποία προσφέρουν καταφύγιο σε πολλά ενδημικά φυτά, αλλά και δασικές περιοχές κεφαλληνιακής ελάτης Abies cephalonica και μαύρης πεύκης Pinus nigra ssp. pallasiana ( Το τοπίο στην περιοχή είναι κατά κύριο λόγο ορεινό και ημιορεινό ενώ λόγω του σύνθετου ορεινού αναγλύφου δεν περιλαμβάνει 4

5 τόσες σημαντικές υδάτινες επιφάνειες σε αντίθεση με το εκτενές υδρογραφικό δίκτυο της ευρύτερης περιοχής που αποτελείται κυρίως από φαράγγια και απότομα ρέματα με ορμητικά νερά (Γρίβας κ.ά., 2011). Η περιοχή ανήκει στην λεκάνη απορροής του ποταμού Ευρώτα και στο καρστικό σύστημα κεντρικού Ταϋγέτου και διατρέχεται από την Μαγουλίτσα, έναν σημαντικό παραπόταμο του Ευρώτα. Η Μαγουλίτσα είναι ένα μικρό σε μέγεθος ρέμα αλλά με σημαντική παροχή και τροφοδοτείται από ένα σύστημα πηγών με σημαντικότερες αυτές της Τρύπης. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες το κατώτερο τμήμα του ξεραίνεται εξαιτίας της παροχέτευσης των υδάτων για άρδευση και ύδρευση της Σπάρτης (Νικολαΐδης κ.ά., 2009). 1.2 Γεωλογία Ο Ταΰγετος είναι συνέχεια της ζώνης Γαβρόβου-Τρίπολης και αποτελείται από φυλλίτες, επιμεταλλωμένο ασβεστόλιθο και φλύσχη. Δύο από τα βασικά πετρώματα που κυριαρχούν ειδικά στις δασικές εκτάσεις του ανατολικού και δυτικού Ταϋγέτου είναι οι φυλλίτες, με τις μορφές του μαρμαρυγιακού σχιστολίθου και του μαρμαρυγιακού γνεύσιου και οι ασβεστόλιθοι (δολομιτικοί, κρυσταλλικοί ή άλλης μορφής). Κατά την αρχαιότητα από τον Ταΰγετο εξορύσσονταν μέταλλα και μάρμαρα, όπως τα κόκκινα μάρμαρα στα Δημαριώτικα (Δημαρίστικα) της Μάνης, δηλαδή το πολύτιμο rosso antico των Ρωμαίων, το Λακεδαιμόνιο μάρμαρο που είναι Σερπεντίτης, η λευκή κρυσταλλίνα της Μάνης, καθώς και το «μέλαν μάρμαρο» (marmor taenarium ή nero ntico των Ρωμαίων), επίσης μάρμαρο πολυτελείας που εξάγονταν κάπου στο ακρωτήριο Ταίναρο. Τέλος, έκοβαν πέτρα για οικοδόμηση, η οποία χρησιμοποιείται και σήμερα. Το πέτρωμα από τα μαύρα ζωνάρια ή στεφάνια, που σχηματίζει ο κρυσταλλικός σχιστόλιθος, είναι ιδανικό ως ακόνι για τρόχισμα εργαλείων (Αποστολίδης κ.α. 2006). Φυλιτική Χαλαζιτική σειρά. Αναπτύσσεται σε μεγάλη έκταση στο δάσος, είναι έντονα πτυχωμένη και επωθημένη στη σειρά Plattenkalk και υπόκειται τεκτονικά των «στρωμάτων Τυρού» ή των ανθρακικών πετρωμάτων της ζώνης Τρίπολης. Αποτελείται κυρίως από σχιστόλιθους που εναλλάσσονται με χαλαζίτες, μετακροκαλοπαγή, μεταβασάλτες, μάρμαρα και σε μια θέση παρεμβάλλεται σερπεντινίτης. Στο επάνω μέρος της σειράς, διαφοροποιείται μικρο-μακροσκοπικά 5

6 μικρή ενότητα πετρωμάτων που αποτελείται από γρανιτικούς-μαρμαρυγιακούς γλαυκοφαντικούς σχιστόλιθους, μαρμαρυγιακούς γνεύσιους, σερπεντινίτες και μάρμαρα. Οι σχιστόλιθοι παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία πετρολογικών τύπων και οι κυριότεροι απ αυτούς είναι: α. μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι πλούσιοι σε αλβίτη. β. μαρμαρυγιακοί-χλωριτικοί σχιστόλιθοι με χαλαζία, χλωρίτη, μοσχοβίτη, φεγγίτη-παραγονίτη και μεταλλικό ορυκτό. γ. χλωριτοειδείς-χλωριτικοί-μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι με μοσχοβίτη, φεγγίτηπαραγονίτη, χλωρίτη, χαλαζία, χλωριτοειδή και μερικές φορές με στιλπνομέλανα ή με επίδοτο και γρανάτη. δ. αμφιβολιτικοί μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι με λευκό μαρμαρυγία, γλαυκοφανή (με ζωνώδη ανάπτυξη), χαλαζία, χλωρίτη, γρανάτη (αλμανδίνη), αλβίτη και μικρούς ιδιόμορφους κρυστάλλους τιτανίτη και απατίτη. Τα μετακροκαλοπαγή αποτελούνται από χαλαζιτικές κροκάλες μέσα στις οποίες εκτός του χαλαζία συναντώνται με μικρό ποσοστό συμμετοχής τα ορυκτά πυροφυλλίτης, χλωριτοειδής και αιματίτης. Το συνδετικό υλικό είναι πηλιτικής προέλευσης και αποτελείται από χαλαζία, χλωριτοειδή, πυροφυλλίτη, αιματίτη και μερικές φορές Mg-καρφολίτη. Οι σερπεντινίτες (σ). Στους σερπεντινίτες παρατηρήθηκε ότι: α) ο βαθμός μεταμόρφωσης δεν είναι σταθερός σε όλη την ανάπτυξη της σειράς. β) γενικά θεωρείται ότι η μεταμόρφωση της σειράς είναι υψηλών πιέσεων χαμηλών θερμοκρασιών. γ) την κύρια μεταμόρφωση ακολουθεί ανάδρομη μεταμόρφωση (χλωριτίωση ορυκτών της κύριας μεταμόρφωσης κλπ.). δ) δεν αποκλείεται η ύπαρξη παλαιότερου μεταμορφισμού στο ανώτερο τμήμα της φυλλιτικής χαλαζιτικής σειράς. 6

7 Οι χαλαζίτες εμφανίζονται συνήθως με τη μορφή boudinage, είναι μυλονιτιωμένοι και μερικές φορές ανακρυσταλλωμένοι (βλαστομυλωνίτες). Στην ορυκτολογική σύσταση αυτών εκτός από το χαλαζία συμμετέχουν σε μικρή αναλογία τα ορυκτά πυροφυλλίτης, χλωριτοειδής και αιματίτης. Οι μεταβασάλτες έχουν ιστό μικροκρυσταλλικό, υφή προσανατολισμένη και μικρές φακοειδείς συγκεντρώσεις χαλαζία και αλβίτη. Η ορυκτολογική τους σύσταση είναι χλωρίτης, γλαυκοφανής/κροσσίτης, λευκός μαρμαρυγίας, επίδοτο, αλβίτης, ασβεστίτης και αιματίτης. Τα μάρμαρα: στο ανώτερο μέρος της φυλλιτικής-χαλαζιτικής σειράς υπάρχουν μεγάλες φακοειδείς εμφανίσεις χαλαζιτικών μαρμάρων. Έχουν ιστό γρανοβλαστικόπορφυροκλαστικό με υφή προσανατολισμένη. Εκτός από τον ασβεστίτη, με μικρό ποσοστό συμμετοχής παρατηρούνται τα ορυκτά χαλαζίας και λευκός μαρμαρυγίας. Το πάχος της σειράς λόγω των πτυχώσεων και ανδιπλώσεων δεν προσδιορίζεται με ακρίβεια, εκτιμάται όμως περίπου στα m. Τα ανθρακικά πετρώματα της ζώνης Τρίπολης που απαντούν στην περιοχή μελέτης είναι τα εξής: Οι πυριτικοί σχιστόλιθοι (J i-m.sch). Τα κατώτερα στρώματα αντιστοιχούν με τους σχιστόλιθους με Posidonia της Ιονίου ζώνης. Κρυπτοκρυσταλλικοί με κρυστάλλους ασβεστίτη, λεπτοπορώδεις με εναλλαγή με λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους. Τοπικά, στη βάση τους παρατηρούνται λατυποπαγή τεκτονικής προέλευσης, πάχους 1-2 m. Πολλές φορές πλευρικά αποσφηνώνονται. Η στρωματογραφική τους τοποθέτηση δίνεται με τους υποκείμενους και τους υπερκείμενους σχηματισμούς. Το πάχος τους ποικίλει από 0-40 m περίπου. Ο φλύσχης και στρώματα μετάβασης (fi): Ο φλύσχης αποτελείται από αργιλομαργαργαϊκό και αργιλοψαμμιτικό υλικό με έντονη διαγένεση. Έχει μικρή εξάπλωση και μπορεί να χαρακτηριστεί σαν φλυσχοειδές επειδή δεν έχει τη μορφή του τυπικού φλύσχη. Στα κατώτερα στρώματα περνούν σε στρώματα μετάβασης, όπου μαργαϊκοί, κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι («πολύχρωμα μάρμαρα») εναλλάσσονται με αργιλομαργαϊκό υλικό που επικρατεί στους ανώτερους ορίζοντες. Το χρώμα των κρυσταλλικών ασβεστολίθων ποικίλει από λευκό, πράσινο μέχρι 7

8 ερυθρό και είναι αποτέλεσμα των διαφόρων προϊόντων τροφοδοσίας της λεκάνης κατά την ιζηματογένεση. Το πάχος του στρώματος εκτιμάται περίπου σε 100 m. Ο αδιαίρετος φλύσχης (ft). Εμφανίζεται με τη μορφή του τυπικού φλύσχη κανονικού κυκλοθέματος. Αποτελείται από εναλλαγές τεφρών μαργών, ψαμμιτών με ενστρώσεις ή φακούς ασβεστόλιθων και κροκαλοπαγών. Ως επί το πλείστον η επαφή με τους υποκείμενους ασβεστόλιθους είναι τεκτονική. Το πάχος υπολογίζεται στα 450 m περίπου. Οι κρυσταλλικοί πλακώδεις ασβεστόλιθοι (K8Eik) είναι τεφρόλευκοι, μικροκοκκώδεις, βιτουμενιούχοι, μικρολατυποπαγείς, μέχρι λατυποπαγείς, λεπτό έως μεσοπλακώδεις, με λεπτές ενστρώσεις ή κονδύλους πυριτόλιθων. Οι ασβεστόλιθοι σειράς Βίγλας (Js Kk) είναι ασβεστόλιθοι, κρυσταλλικοί, λεπτομεσοστρωματώδεις με κονδύλους πυριτόλιθων που εναλλάσσονται με πυριτολιθικές στρώσεις. Στα ανώτερα μέλη παρατηρούνται συχνά και πυριτικοί σχιστόλιθοι. Στρωματογραφικά η σειρά αυτή αποδίδεται στη σειρά Βίγλα της Ιονίου ζώνης. Οι ασβεστόλιθοι, δολομιτικοί ασβεστόλιθοι (K.k,d) είναι τέφροι, λίγο βιτουμενιούχοι, μέσο έως παχυστρωματώδεις με φλέβες ασβεστίτη. Στους κατώτερους ορίζοντες επικρατούν ενστρώσεις λατυποπαγών ασβεστόλιθων. Από τα ανώτερα προς τα κατώτερα στρώματα έχουν προσδιοριστεί συγκεντρώσεις μικροαπολιθωμάτων. Οι ασβεστόλιθοι (J.k) είναι ανοικτότεφροι, ροδόχρωμοι, μεσο έως παχυστρωματόδεις, δολομιτικοί, κρυσταλλικοί μέχρι μάρμαρα. Στα ανώτερα μέλη παρατηρούνται κατά θέσεις ενστρώσεις λατυποπαγών ασβεστόλιθων με λατύπες που προέρχονται από τον ίδιο σχηματισμό. Πρόκειται για ενδοκλάστες συνιζηματογενείς και με φλέβες ασβεστίτη. Το πάχος τους είναι περίπου 250 m. Οι δολομιτικοί ασβεστόλιθοι, δολομίτες (Tm-sk,d) είναι γκρι σκούρα και κατά θέσεις μαύρα, βιταμενιούχα, συνήθως κρυσταλλικά, παχυστρωματώδη και ισχυρά τεκτονισμένα, ανθρακικά πετρώματα. Στα ανώτερα μέλη επικρατούν οι δολομιτικοί ασβεστόλιθοι, ενώ στα κατώτερα οι δολομίτες. Στη βάση της ανθρακικής σειράς παρατηρούνται κατά θέσεις εναλλαγές των δολομιτών με αργιλικές λεπτοστρώσεις. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία των στρωματολίθων με παραθυροειδή δομή, 8

9 ογκοειδών και παλαιοκάρστ. Πρόκειται για ανθρακικά πετρώματα νηριτικής παλιρροιακής απόθεσης. Η επαφή των δολομιτικών ασβεστόλιθων δολομιτών με υποκείμενα «Στρώματα Τύρου» είναι τεκτονική. Το πάχος τους ανέρχεται στα 450 m περίπου. Οι ασβεστόλιθοι (Em-Pc.k) είναι τεφροί, βιτουμενιούχοι, μεσοστρωματώδεις, μερικές φορές δολομιτιωμένοι με πάχος m. Η ηφαιστιοιζηματογενής σειρά (P?.tf). Πρόκειται για τόφους, λάβες, τοφφίτες και κλαστικά ιζήματα σε μικρές εμφανίσεις στην περιοχή του Καλάθιου όρους. Η περμική σειρά ανθρακικών ιζημάτων (P.mr) είναι μικριτικοί ασβεστόλιθοι, βιτουμενιούχοι, λεπτοστρωματώδεις, εναλλασσόμενοι με αργιλικούς σχιστόλιθους. Υπάρχουν φλέβες γεμάτες με ασβεστίτη. Το πάχος της είναι περίπου m. Τα πλευρικά κορήματα (H.sc) είναι χαλαρά έως συνεκτικά υλικά από λατύπες κρυσταλλικών ασβεστολίθων, με ανθρακικό συνδετικό υλικό και ερυθρές αργίλους. Οι χερσαίες αναβαθμίδες (Pt.t) αποτελούνται από ερυθρές αργίλους, αργιλούχες άμμους με διάσπαρτες λατύπες και παρεμβολές από κρακαλοπαγή, τα οποία επικρατούν στη βάση. Τοπικά τα στοιχεία αυτά είναι αδιαβάθμητα και πολύ συνεκτικά με αργιλικό ή ανθρακικό συνδετικό υλικό. Το πάχος του στρώματος αυτού ανέρχεται σε m περίπου. 1.3 Έδαφος Τα εδάφη προέρχονται κυρίως από την αποσάθρωση των μητρικών πετρωμάτων, ενώ εκείνα που βρίσκονται σε κολλούβια και αλλούβια προέρχονται από μεταφερθέντα υλικά. Οι περιοχές που αναπτύσσονται πάνω σε φυλλιτικά πετρώματα έχουν ομαλό ανάγλυφο, μικρές κλίσεις και συνήθως μεγάλο εδαφικό βάθος. Αντίθετα, αυτές που αναπτύσσονται σε ασβεστολιθικά έχουν συνήθως σημαντικές κλίσεις, οξείες κορυφές και μικρό βάθος εδάφους. Τα εδάφη σε φυλλίτες, αποτελούνται από μαρμαρυγιακό σχιστόλιθο και γνεύσιο, οι οποίοι είναι μεταμορφωμένα πετρώματα αποτελούν προϊόν φυσικής αποσαθρώσεως των πετρωμάτων, με τη συνεργασία του ύδατος και των παγετών. 9

10 Επειδή έχουν ομαλές κλίσεις και συνήθως μεγάλο βάθος, με ευνοϊκό κλίμα, αποτελούν τα πλέον παραγωγικά εδάφη της Ελλάδας. Ο μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος και ο γνεύσιος είναι τα δυο βασικά πετρώματα που αποτελούν τους φυλλίτες και έχουν αμφότερα παρουσία στον Ταΰγετο. Τα εδάφη σε ασβεστολιθικό γεωλογικό υπόθεμα είναι γενικά μικρού βάθους και με μέτρια γονιμότητα, ανάλογα με τις επικρατούσες κλίσεις και την ανθρωπογενή επίδραση που έχουν υποστεί. Στην περιοχή του Ταϋγέτου τα εδάφη αυτά είναι μέτριας ποιότητας, όσον αφορά στην περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά και οργανική ουσία, ενώ και η οξύτητα τους είναι μικρότερη από αυτή των εδαφών σε μαρμαρυγιακό σχιστόλιθο (Ρηγοπούλου, 2010). Ωστόσο είναι ιδιαίτερης σημασίας καθώς στα ασβεστολιθικά βράχια εντοπίζονται τα περισσότερα ενδημικά είδη της περιοχής όπως π.χ το Hypericum taygeteum, η Micromeria taygetea (Clinopodium taygeteum), το Silene goulimyi κ.ά. Τα εδάφη σε ασβεστόλιθο φιλοξενούν τις περισσότερες συστάδες κεφαλληνιακής ελάτης, ενώ στους φυλλίτες επικρατεί ως είδος η μαύρη πεύκη (Αποστολίδης κ.α. 2006). 1.4 Κλιματικές συνθήκες Μετεωρολογικά στοιχεία Τα μετεωρολογικά στοιχεία για την περιοχή καταγράφονται από δυο σταθμούς που βρίσκονται πλησιέστερα στην περιοχή, έναν κρατικό μετεωρολογικό σταθμό καθώς και έναν ιδιωτικό σταθμό που συλλέγει στοιχεία τα τελευταία χρόνια. 1. Μετεωρολογικός Σταθμός Αρτεμισίας. Ανήκει στο Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) και παλαιότερα στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Αθηνών (ΙΔΕΑ). Ο σταθμός βρίσκεται σε επαφή με το δάσος και τα στοιχεία του μπορούν για ορισμένα δεδομένα να χαρακτηρισθούν αντιπροσωπευτικά και πλήρη, όπως η μέση θερμοκρασία αέρα, η υγρασία και οι βροχοπτώσεις. Ωστόσο, επειδή δεν υπάρχουν όλα τα όργανα, τα υπόλοιπα στοιχεία του κλίματος χρειάζονται συμπλήρωση από άλλο σταθμό (Αποστολίδης et al., 2006) (Πίνακας 1.1). 2. Μετεωρολογικός Σταθμός Τουριστικού Ταϋγέτου. Βρίσκεται σε υψόμετρο m, στις συντεταγμένες 37 03' 59" N και 22 15' 57" E. Η λειτουργία του άρχισε από 10

11 τον Ιανουάριο 2006 και τα δεδομένα του σταθμού δημοσιεύονται απευθείας στο διαδίκτυο ( (Πίνακας 1.2). ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΑΡΤΕΜΙΣΙΑΣ ΜΗΝΑΣ ΜΕΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ( C) ΣΧΕΤΙΚΗ ΥΓΡΑΣΙΑ (%) ΥΨΟΣ ΒΡΟΧΗΣ (mm) ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 6,2 77,58 165,9 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 6,6 75,61 143,8 ΜΑΡΤΙΟΣ 8,6 70,43 99,9 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 12,5 66,5 66,7 ΜΑΪΟΣ 17,7 61,6 42,3 ΙΟΥΝΙΟΣ 21,9 56,41 16,4 ΙΟΥΛΙΟΣ 24,5 50,91 14,5 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 24,1 54,45 17,4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 20,5 62,5 43,8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 15,9 69,3 97 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 11,7 74, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 7,9 78,25 205,3 ΣΥΝΟΛΟ ,6 Μ.Ο. ΕΤΟΥΣ 14,84 66,5 103,8 Πίνακας 1.1: Μετεωρολογικά δεδομένα από τον Μετεωρολογικό Σταθμό Αρτεμισίας, που ανήκει στο ΕΘΙΑΓΕ ( ) (Αποστολίδης et al., 2006). 11

12 ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΤΑΫΓΕΤΟΥ ΜΗΝΑΣ ΜΕΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ( C) ΥΨΟΣ ΒΡΟΧΗΣ (mm) ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 3,2 330,6 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 0,7 128,8 ΜΑΡΤΙΟΣ 4,1 158,8 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 8,2 83,4 ΜΑΪΟΣ 13,7 72,8 ΙΟΥΝΙΟΣ 18,1 9,6 ΙΟΥΛΙΟΣ 20,7 0,2 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 18,9 27,8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 15,2 79,4 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 11,4 204 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 8,9 57,6 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 5,8 0 ΣΥΝΟΛΟ Μ.Ο. ΕΤΟΥΣ 10,8 98,33 Πίνακας 1.2: Μετεωρολογικά δεδομένα από τον ιδιωτικό Μετεωρολογικό Σταθμό Τουριστικού Ταϋγέτου (μόνο για το 2009) ( Θερμοκρασία υετός βιοκλίμα Η μέση θερμοκρασία του σταθμού Αρτεμισίας είναι 14,84 C και η διαφορά θερμοκρασίας χειμώνα καλοκαιριού είναι μεγάλη (16,6 C). Ο χειμώνας είναι ψυχρός αφού ο μέσος όρος των ελαχίστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα είναι m=0,8 C, ενώ η μέση μέγιστη του θερμότερου μήνα είναι 29,5 C. Οι βροχοπτώσεις ετήσια ανήλθαν σε 1.088,9 mm για τον σταθμό της Αρτεμισίας που βρίσκεται σε επαφή με το δάσος. Η ξηροθερμική περίοδος για τον σταθμό Αρτεμισίας φαίνεται στο βροχοθερμικό διάγραμμα Gaussen-Bagnouls και περιλαμβάνει τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο (Εικόνα 1.1) (Αποστολίδης et al., 2006). 12

13 Εικόνα 1.1: Το ομβροθερμικό διάγραμμα Gaussen-Bagnouls του μετεωρολογικού σταθμού της Αρτεμισίας και η ξηροθερμική περίόδος (Ιούνιος Αύγουστος) (Αποστολίδης et al., 2006). Φυσικά ο σταθμός στο υψόμετρο των m (μόνο για το 2009) είχε μέση θερμοκρασία 10,8 C. Η διαφορά θερμοκρασίας χειμώνα καλοκαιριού ήταν ίδια (16 C), ο μέσος όρος των ελαχίστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα (Φεβρουάριος) ήταν m = - 1,9 C, ενώ η μέση μέγιστη του θερμότερου μήνα είναι 26,9 C. Οι βροχοπτώσεις ανήλθαν ετησίως συνολικά στα mm (μέσος όρος 98,33 mm ανά μήνα) (Αποστολίδης et al., 2006). Άνεμοι Οι άνεμοι, στην περιοχή του δάσους, λόγω του υψομέτρου και της ορογραφικής διαμόρφωσης δεν είναι σπάνιοι και η έντασή τους είναι μερικές ημέρες ισχυρή. Τους μήνες του χειμώνα, έχουμε τον μεγαλύτερο αριθμό ημερών με ταχύτητα ανέμου μεγαλύτερη από 6 Beaufort. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει για τους αυχένες του βουνού, όπως αυτός μεταξύ της Λαγκάδας Τρύπης και Αρτεμισίας, όπου ο αέρας έχει 13

14 γενικά μεγαλύτερη ένταση, ενώ και η κατεύθυνσή του, λόγω του τοπικού αναγλύφου, αλλάζει συχνά, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να προβλεφθεί εύκολα και ασφαλώς η κίνησή του. Στο συγκεκριμένο σημείο δημιουργείται και το φαινόμενο του σιφωνίου, στην κίνηση του ανέμου, μεταξύ των πεδιάδων της Μεσσηνίας και Λακωνίας (Αποστολίδης et al., 2006) Κλίμα Στην περιοχή της Λαγκάδας διακρίνονται δυο βασικές κλιματικές ζώνες, που έχουν σχέση με το υψόμετρο. Στις χαμηλές πλαγιές μέχρι 800 m το κλίμα είναι τυπικά μεσογειακό με ξηρό καλοκαίρι, που διαρκεί από τον Μάιο μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου. Το φθινόπωρο που αρχίζει στα μέσα Οκτωβρίου και τελειώνει στα μέσα Δεκεμβρίου, πέφτουν λίγες βροχές και έχει πολλές ημέρες ηλιοφάνειας. Ο χειμώνας που ακολουθεί είναι ήπιος, διαρκεί μέχρι τον Μάρτιο, είναι ήπιος με συχνές βροχοπτώσεις και λίγο κρύο, ενώ σπάνια πέφτει λίγο χιόνι. Η άνοιξη από τα μέσα Μαρτίου, έχει πολλές ηλιόλουστες ημέρες και σποραδικές βροχές (Γρίβας κ.ά., 2011). Στην ορεινή ζώνη μέχρι τα m ο χειμώνας ξεκινάει τον Δεκέμβριο και διαρκεί ως τον Μάρτιο, με συχνές βροχοπτώσεις και χιόνια που συνήθως σκεπάζουν τις πλαγιές για αρκετές εβδομάδες. Την άνοιξη κάνει αρκετό κρύο και το καλοκαίρι αρχίζει αργότερα, περίπου στις αρχές Ιουνίου. Χαρακτηρίζεται από δροσερά καλοκαίρια και πιο μεγάλη πτώση της θερμοκρασίας (μέχρι 0 C) τον χειμώνα (Γρίβας κ.ά., 2011). 14

15 1.5 Παλαιογεωγραφία της Πελοποννήσου Η ξηρά που σχηματίστηκε κατά το ανώτερο Ηώκαινο, από τα ανατολικά προς τα δυτικά, σαν συνέχεια της Αιγαιΐδας στην περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Πελοπόννησο έχει μια πολύπλοκη και περιπετειώδη ιστορία (Ιατρού, 1986). Κατά το Μέσο προς Ανώτερο Μειόκαινο (περίπου χρόνια πριν) αποκόπηκε από την υπόλοιπη Αιγαιϊκή ξηρά, με διάφορα ρήγματα, η Πελοπόννησος. Η αποκοπή από την ξηρά που αντιστοιχούσε στη σημερινή Στερεά Ελλάδα έγινε με ρήγματα που σχημάτισαν τον Πατραϊκό και τον πρόδρομο του Κορινθιακού κόλπου. Ταυτόχρονα έγινε και η αποκοπή από την Κρήτη με ρήγματα νότια των Αντικυθήρων ενώ η αποκοπή από τη Ζάκυνθο έγινε αργότερα (Ιατρού, 1986). Κατά το Πλειόκαινο (περίπου χρόνια πριν) μεγάλο μέρος της Πελοποννήσου σκεπάζεται από θάλασσα και παραμένουν σαν ξηρά μόνο οι περιοχές της Αργολίδας, του Πάρνωνα-Κυθήρων, του Ταϋγέτου και τμήματα της κεντρικής και κεντροδυτικής Πελοποννήσου. Μετά τις Βαλαχικές ορογενετικές κινήσεις του Πλειστοκαίνου το βόρειο τμήμα της Πελοποννήσου ξαναεμφανίζεται και ξανασυνδέεται με τη Στερεά Ελλάδα, με τον οριστικό διαχωρισμό τους να πραγματοποιείται αργότερα (περίπου χρόνια πριν). Η περιοχή του Ταϋγέτου μαζί με αυτή του Πάρνωνα είναι οι παλαιότερες της Πελοποννήσου και έμειναν απομονωμένες για αρκετό διάστημα, ενώ τα βουνά Χελμός-Κυλλήνη είχαν μέχρι πολύ πρόσφατα σύνδεση με τη Στερεά (Ιατρού, 1986). 15

16 1.6 Βλάστηση Η φυσική βλάστηση της ευρύτερης περιοχής (όπως άλλωστε και κάθε περιοχής) είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μιας σειράς παραγόντων όπως του κλίματος, της γεωμορφολογίας, της ανθρώπινης επίδρασης κ.ά. Βέβαια, πρωταρχικός παράγοντας, τουλάχιστον ως προς τη σύνθεση της βλάστησης, είναι η χλωρίδα μιας περιοχής. Τα διάφορα φυτικά είδη στο φυσικό τους περιβάλλον δεν εμφανίζονται μόνα τους, ούτε σχηματίζουν τυχαίους φυτοσυνδυασμούς, αλλά συνθέτουν καθορισμένες φυτοκοινωνίες (φυτοκοινότητες), που στο σύνολό τους αποτελούν τη βλάστηση μιας περιοχής. Αναφορικά με τις ζώνες βλάστησης που εντοπίζονται στον Ταΰγετο, καθοριστικοί παράγοντες διαμόρφωσης των φυτοκοινωνικών διαπλάσεων είναι η γεωγραφική θέση, το υψόμετρο, το έδαφος και τα βιοκλιματικά χαρακτηριστικά (Ντάφης, Σ., 1976, 1986). Σύμφωνα με την κατανομή των ζωνών βλάστησης του Ντάφη (1973), η οποία βασίζεται, κυρίως, στο σύστημα του Braun-Blanquet και ακολουθεί βασικά τη διάρθρωση της βλάστησης της ΝΑ Ευρώπης του Horvat (1962) και των Horvat et al. (1974), στην περιοχή μελέτης διακρίνονται τρεις διαφορετικές ζώνες βλάστησης: η Παραμεσογειακή και η Ορεινή- υποαλπική ζώνη, η Ευμεσογειακή ζώνη σε πολύ μικρότερο ποσοστό στα χαμηλότερα κυρίως υψόμετρα και η Αζωνική. Όσον αφορά στις φυτοκοινότητες, η πρώτη σημαντική περιγραφή τους για την περιοχή του Ταϋγέτου έγινε από τον Quézel το Μεγάλοι και σημαντικοί ορεινοί όγκοι, όπως ο Ταΰγετος και ο Πάρνωνας, έχουν ερευνηθεί μόνο τμηματικά. Πιο πρόσφατα συνταξινομικά δεδομένα για την περιοχή του Ταϋγέτου προέρχονται, κυρίως, από τις καταγραφές που υλοποιήθηκαν για την ένταξη των περιοχών στο Δίκτυο Natura 2000, όπου και δίνονται στοιχεία για τις συνταξινομικές μονάδες. Στην περιοχή μελέτης εντοπίζονται τέσσερις τύποι οικοτόπων οι οποίοι ανήκουν και στο Παράρτημα Ι της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Παρακάτω ακολουθεί η περιγραφή τους σύμφωνα με τον Ντάφη κ.ά., Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση (8210) Ο οικότοπος αυτός χαρακτηρίζεται από χασμοφυτική βλάστηση ασβεστολιθικών κρημνών, στη Μεσογειακή περιοχή και στην Ευρω Σιβηρική πεδινή περιοχή μέχρι το αλπικό επίπεδο, η οποία ανήκει κυρίως στις τάξεις 16

17 Potentilletalia caulescentis και Asplenietalia glandulosi. Εδώ μπορούν να αναγνωρισθούν δύο επίπεδα. α) θερμο μεσο μεσογειακό επίπεδο (Onosmetalia frutescentis, με Campanula versicolor, Campanula rupestris, Inula attica, Inula mixta, Odontites luskii, β) Ορεινο ορομεσογειακό επίπεδο (Potentilletalia speciosae περιλαμβανομένων των Silenion articulatae, Galion degenii και Ramondion nathaliae). Αυτοί οι τύποι οικοτόπων παρουσιάζουν μία μεγάλη ποικιλότητα με πολλά ενδημικά είδη. Συνήθως απαντάται σε απόκρημνους βράχους με κλίσεις %. Υψομετρικά εξαπλώνεται από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι τα 2500 μέτρα περίπου. Πρόκειται για κοινότητες που συγκροτούνται από χασμοφυτικά είδη τα οποία έχουν τις προσαρμογές που απαιτούνται για να φυτρώσουν και να αναπτυχθούν μέσα στις σχισμές των βράχων, ακόμη και σε ελάχιστο έδαφος. Η χλωριδική σύνθεση του οικοτόπου χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλότητα, ενώ ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία ενδημικών ειδών. Είδη που παρατηρούνται συνήθως είναι τα Stachys candida, Sedum album, Poa thessala, Inula verbascifolia subsp. methanea, Sedum acre, Pinus nigra, Melica rectiflora, Athamanta macedonica, Asperula boryana, Stachys chrysantha, Scrophularia taygetea, Scutellaria rupestris subsp. parnassica, Campanula topaliana subsp. cordifolia, Gypsophila nana, Arenaria cretica, Rhamnus sibthorpianus, Hieracium pannosum κ.ά. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία ενδημικών και σπάνιων ειδών χλωρίδας, όπως η Asperula taygetea, το Stachys canescens κ.ά. Στην περιοχή της Λαγκάδας έχει καταγραφεί η φυτοκοινωνία Stachys candida- Galium boryanum Ass. της συνένωσης Campanulion versicoloris (6ψήφιος κωδικός Natura ) με χαρακτηριστικό είδος το Stachys candida (Εικόνα 1.2). 17

18 Εικόνα 1.2: Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή στην περιοχή μελέτης με Stachys candida, Silene goulimyi, Micromeria juliana, Cymbalaria microcalyx ssp. microcalyx. Σημαντικότητα Σπανιότητα Ο οικότοπος περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και ανήκει στην ομάδα οικοτόπων «Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια» και πιο συγκεκριμένα στην υπο-ομάδα «Βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση». Η εξάπλωση του οικοτόπου 8210 στις περιοχές του Δικτύου Natura 2000 είναι άφθονη, ενώ στην Ελλάδα ευρεία. Ο βαθμός ευθύνης για τη διατήρησή του από την Ελλάδα χαρακτηρίζεται με τους κωδικούς T, R και E, που συνεπάγεται ότι πρόκειται για ένα σπάνιο και ενδημικό οικότοπο, σημαντικό για ενδημικά είδη χλωρίδας. Στην περιοχή της Λαγκάδας έχουν καταγραφεί περισσότερα από 35 ελληνικά ενδημικά taxa, ενώ τέσσερα από αυτά φύονται αποκλειστικά στα απότομα βράχια της. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία του είδους Micromeria taygetea (σήμερα ονομάζεται 18

19 Clinopodium taygeteum)που περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Κατάσταση διατήρησης Απειλές Τα οικοσυστήματα αυτά δεν απειλούνται άμεσα. Πιθανοί κίνδυνοι είναι η διάνοιξη ή επέκταση οδικών αρτηριών, η λατόμηση, οι αποθέσεις και η υπερβολική συλλογή φυτών από βοτανικούς. Ανησυχητικό είναι το φαινόμενο των πολλών δασικών πυρκαγιών που συμβαίνουν στην περιοχή τα τελευταία χρόνια Δάση ανατολικής πλατάνου (Platanion orientalis) (92CO) Πρόκειται για δάση και δένδρα στο μεγαλύτερο μέρος τους παραποτάμια, με κυρίαρχο είδος το Platanus orientalis ή το Liquidambar orientalis που ανήκουν στην ένωση Platanion orientalis. Αποικίζουν ελαφρώς σταθεροποιημένες αποθέσεις ποταμών, κολλούβια, χαλικώνες, πηγές, καθώς και τη βάση βαθιών απότομων σκιερών φαραγγιών, με τη δημιουργία πλούσιων σε είδη φυτοκοινότητες. Η υψομετρική τους κατανομή ποικίλει από πολύ χαμηλά υψόμετρα έως και ψηλά (στον Ταϋγετο τα δάση πλατάνου των φαραγγιών φτάνουν μέχρι και τα 1300 μέτρα). Στα χαμηλά υψόμετρα με επίπεδο ή με μικρές κλίσεις ανάγλυφο το υπόστρωμα είναι αλλουβιακές αποθέσεις με ποικίλη σύσταση. Στα μεγαλύτερα υψόμετρα με μεγαλύτερες κλίσεις και υψόμετρο μέχρι 1000 m, το υπόστρωμα ποικίλει και ανάλογα με την περιοχή μπορεί να είναι: ασβεστόλιθος, γνεύσιος, σχιστόλιθος, μάρμαρα ή οφιόλιθοι με ποικίλη σύσταση. Οι συστάδες του Platanus orientalis εποικίζουν τις όχθες του κύριου ρέματος που διασχίζει τη Λαγκάδα Τρύπης (Εικόνα 1.3) Η χλωριδική σύνθεση του οικοτόπου στα δάση της ηπειρωτικής Ελλάδας περιλαμβάνει συνήθως είδη όπως Platanus orientalis (επικρατές είδος), Salix alba, Alnus glutinosa, Acer sempervirens, Rubus fruticosus. Χαρακτηριστική συμμετοχή ειδών των Nerio-Tamaricetea: Nerium oleander, Vitex agnus-castus. Σημαντικό ρόλο στη φυσιογνωμία και στη δομή παίζουν τα υγρόφιλα ποωδών είδη Equisetum arvense, Equisetum ramossisimum, Equisetum telmateia, Carex pendula, Carex spicata, είδη των υγρών λιβαδιών Festuca arundinacea, Plantago major, Juncus inflexus, Carex distans και διάφορα είδη αγρωστωδών: Poa sylvicola, Brachypodium 19

20 sylvaticum, Piptatherum miliaceum, Poa bulbosa, Calamagrostis epigejos και σε ορισμένες περιοχές το Pteridium aquilinum. Επίσης συμμετέχουν νιτρόφιλα είδη: Utrica dioica, Rubus caesius, Sabucus embulus. Εικόνα 1.3: Δάση ανατολικής πλατάνου στις όχθες του κύριου ρέματος που διασχίζει τη Λαγκάδα Τρύπης. Σημαντικότητα Σπανιότητα Ο οικότοπος περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και ανήκει στην ομάδα οικοτόπων «Δάση» και πιο συγκεκριμένα στην υπο-ομάδα «Μεσογειακά δάση φυλλοβόλων». Η εξάπλωση του οικοτόπου 92C0 στις περιοχές του Δικτύου Natura 2000 είναι άφθονη, ενώ η γενική εξάπλωσή του στην Ελλάδα ευρεία. Ο βαθμός ευθύνης για τη διατήρησή του από την Ελλάδα χαρακτηρίζεται με τους κωδικούς E, R, C και Τ που συνεπάγεται ότι πρόκειται για έναν ενδημικό και σπάνιο τύπο οικοτόπου, σημαντικό για ενδημικά είδη. 20

21 Τα δάση ανατολικής πλατάνου (Platanus orientalis) αποτελούν χαρακτηριστικό τύπο παρόχθιας Μεσογειακής βλάστησης. Συνοδεύουν κυρίως μόνιμα ρέοντα ποτάμια ή μικρούς ορεινούς χείμαρρους και η παρουσία τους εξαρτάται από το υπεδάφειο νερό. Αναπτύσσονται σε μεγαλύτερο εύρος οικολογικών συνθηκών από τα δάση Salix-Populus αλλά χρειάζονται θέσεις με μεγαλύτερη υγρασία από ότι οι κοινότητες των Nerio-Tamaricetea. Η οικολογική τους αξία είναι μεγάλη λόγω των λειτουργιών που επιτελούν, με σημαντικότατα μεταξύ των λειτουργικών τους οφελών την αντιδιαβρωτική ικανότητα, τη σταθεροποίηση των οχθών, τη συγκράτηση του νερού και των στερεών υλικών, τη διατήρηση της ποιότητας του εδάφους, τη διατήρηση μεσοκλιματικών συνθηκών. Ως προς τη βιοποικιλότητα, η αξία τους έγκειται στην προσφορά ενδιαιτήματος (αποτελούν μοναδικούς βιοτόπους για πληθώρα ζωικών ειδών αλλά και υγρόφιλων φυτικών ειδών), τη θέση διαδρόμου που έχουν σε επίπεδο τοπίου, τη συνεισφορά στη μωσαϊκότητα του τοπίου. Επιπλέον πρέπει να σημειωθεί και η αισθητική και ψυχαγωγική αξία των πλατανοδασών. Κατάσταση διατήρησης Απειλές Καλή έως άριστη κατάσταση διατήρησης των υφιστάμενων πλατανοδασών στις περισσότερες περιοχές. Οι κοινότητες αυτές εξαρτώνται από τη μόνιμη παρουσία του νερού είναι ευαίσθητες στις μεταβολές της υδρολογικής κατάστασης (αρδευτικά έργα, έργα ύδρευσης, διευθέτηση των ρεμάτων) και στη ρύπανση των υδάτων, δραστηριότητες που διαρκώς εντείνονται χωρίς να λαμβάνονται μέτρα μείωσης των επιπτώσεών τους. Η ρύπανση των υδάτων μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση της χλωριδικής σύνθεσης, το ίδιο και άλλες δραστηριότητες όπως η βόσκηση, η γειτνίαση με καλλιέργειες και η εναπόθεση απορριμάτων. Ωστόσο, στην περιοχή της Λαγκάδας, καθώς οι συστάδες εμφανίζονται κυρίως σε απομονωμένα φαράγγια, δε φαίνεται να αντιμετωπίζουν άμεσες απειλές από ανθρώπινες δραστηριότητες. 21

22 1.6.3 Δάση με Quercus ilex και Quercus rotundifolia (9340) Αποτελείται από δάση κυριαρχούμενα από Quercion ilix ή Q. rotundifolia συχνά αλλά όχι απαραίτητα σε ασβεστολιθικά πετρώματα. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο σε έκταση οικότοπο της περιοχής Λαγκάδα Τρύπης (GR ) (Εικόνα 1.4), ο οποίος συνταξινομικά ανήκει στη φυτοκοινωνία Arbuto andrachne- Quercetum ilicis (6ψήφιος κωδικός Natura ) της συνένωσης Quercion ilicis.απαντά τόσο σε ασβεστολιθικά εδάφη όσο και εδάφη που προέρχονται από μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, γρανίτες, γρανοδιορίτες, γνεύσιους φλύσχη κ.λπ. Τα υψόμετρα ποικίλλουν ανάλογα με την έκθεση, την απόσταση από τη θάλασσα και το γεωγραφικό πλάτος και κυμαίνονται από μέτρα. Στον Ταΰγετο εμφανίζεται κυρίως σε κλίσεις που κυμαίνονται από μέτριες μέχρι αρκετά ισχυρές (20-50%). Ο τύπος αυτός αφορά συνήθως πυκνούς και υψηλούς θαμνώνες με αείφυλλα σκληρόφυλλα, αλλά μπορεί να περιλαμβάνει και διαπλάσεις με χαμηλή θαμνώδη βλάστηση. Ο ποώδης υπόροφος μπορεί να είναι πολύ φτωχός στις πυκνές συστάδες και πλουσιότερος στις ανοιχτές. Ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά είδη του οικοτόπου είναι τα Quercus coccifera, Quercus ilex, Myrtus communis, Arbutus unedo, Arbutus andrachne, Erica arborea, Phillyrea latifolia, Coronilla emerus, Juniperus oxycedrus, Pistacia lentiscus, Acer sempervirens, Laurus nobilis, Pistacia terebinthus, Cistus salviifolius, Erica manipuliflora, Hypericum empetrifolium, Brachypodium retusum, Hedera helix, Asplenium onopteris κ.ά. Στη σύνθεση του οικοτόπου συμμετέχουν αρκετά ενδημικά είδη όπως Centaurea affinis ssp. laconiae, Melica rectiflora, Crepis hellenica, Helictotrichon convolutum ssp. heldreichii, Centaurea raphanina ssp. mixta. 22

23 Εικόνα 1.4: Δάση με Quercus ilex στην περιοχή μελέτης. Σημαντικότητα Σπανιότητα Ο οικότοπος περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και ανήκει στην ομάδα οικοτόπων «Δάση» και πιο συγκεκριμένα στην υπο-ομάδα «Μεσογειακά δάση σκληροφύλλων». Η εξάπλωση του οικοτόπου 9340 στις περιοχές του Δικτύου Natura 2000 είναι ευρεία, ενώ η γενική εξάπλωσή του στην Ελλάδα διάσπαρτη. Ο βαθμός ευθύνης για τη διατήρησή του από την Ελλάδα χαρακτηρίζεται με τον κωδικό L, που συνεπάγεται ότι έχουμε παρουσία των πιο εκτεταμένων συστάδων ενός ευρέως εξαπλωμένου τύπου οικοτόπου. Είναι σημαντικός για την κτηνοτροφία, την προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Κατάσταση διατήρησης Απειλές Η κατάσταση διατήρησης όλων των δασών και υψηλών θαμνώνων αριάς χαρακτηρίζεται από καλή έως μέτρια. Οι κύριοι παράγοντες υποβάθμισης του οικοτόπου είναι οι εκχερσώσεις για εγκατάσταση αρδευόμενων φυτειών, η δομική υποβάθμιση λόγω επίδρασης πυρκαγιών και κυρίως η υπερβόσκηση και η εξάντληση δασικών πόρων. Ωστόσο, τα δάση αυτά αναγεννώνται πολύ εύκολα μετά από πυρκαγιά,αναβλαστάνοντας από οφθαλμούς που βρίσκονται επί του κορμού (επικορμικά) ή στο ανώτερο μέρος των ριζών. Αντίστοιχα, τα αείφυλλα 23

24 σκληρόφυλλα είδη που απαντώνται στον οικότοπο παρουσιάζουν σημαντική μεταπυρική αναβλάστηση. Κατά συνέπεια, η κυριότερη απειλή για τον οικότοπο είναι η συνδυασμένη δράση πυρκαγιάς και βόσκησης (Υπο)μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά μαυρόπευκα (9530*) Πρόκειται για δάση της ορεινής Μεσογειακής ζώνης, σε δολομιτικό και οφιολιθικό υπόστρωμα (υψηλής αντοχής σε μαγνήσιο) στα οποία κυριαρχούν διάφορα υποείδη της ομάδας Pinus nigra, συχνά σε μη πυκνή δομή. Το υπόστρωμα στην πλειονότητα των περιπτώσεων είναι υπερβασικό οφιολιθικό περιδοτίτης, γάβρος, δολερίτης, σερπεντίνης), αλλά σε αρκετές περιπτώσεις είναι ασβεστόλιθος, γνεύσιος, σχιστόλιθος (σπάνια γρανίτης). Το ανάγλυφο σπάνια είναι επίπεδο συνήθως είναι πλαγιές με ποικίλες κλίσεις και ποικίλη έκθεση, σε υψόμετρα m. Τα δάση της εμφανίζονται ομήλικα, προερχόμενα από πυρκαγιές και δημιουργούν μια μεγάλη ποικιλία φυτοκοινωνικών ενώσεων. Κυριάρχο είδος είναι η μαύρη πεύκη και συγκεκριμένα στην περιοχή της Λαγκάδας απαντάται το υποείδος Pinus nigra subsp. pallasiana. Άλλα είδη χαρακτηριστικά και άφθονα στον οικότοπο είναι τα Pteridium aquilinum, Buxus sempervirens, Abies borisii-regis, Brachypodium pinnatum, Staehelina uniflosculosa, Sesleria robusta, Genista carinalis, Dactylis glomerata, Thymus longicaulis, Juniperus oxycedrus, Juniperus communis, Cicer graecum, Quercus coccifera, Phillyrea latifolia, Ruscus aculeatus, Crataegus pycnoloba, Campanula stenosiphon, Doronicum orientale, Crepis fraasii, Aremonia agrimonoides κ.ά. Απαντούν επίσης και διάφορα είδη φυλλοβόλων, με πιο κοινά τα Quercus ilex, Crataegus monogyna και Castanea sativa. Σε πιο υγρές θέσεις έχουμε και παρουσία του Platanus orientalis. 24

25 Εικόνα 1.5: Δάσος μαύρης πεύκης (Pinus nigra subsp. pallasiana) στην περιοχή μελέτης. Σημαντικότητα Σπανιότητα Πρόκειται για οικότοπο προτεραιότητας. Περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και ανήκει στην ομάδα οικοτόπων «Δάση» και πιο συγκεκριμένα στην υπο-ομάδα «Μεσογειακά και μακαρονησιώτικα ορεινά εύκρατα δάση κωνοφόρων». Η εξάπλωση του οικοτόπου 9530* στις περιοχές του Δικτύου Natura 2000 είναι διάσπαρτη. Ο βαθμός ευθύνης για τη διατήρησή του από την Ελλάδα χαρακτηρίζεται με τους κωδικούς E και Τ που συνεπάγεται ότι είναι ένας ενδημικός τύπος οικοτόπου, σημαντικός για ενδημικά είδη. Η σημασία του οικοτόπου είναι ιδιαίτερα αυξημένη, όσον αφορά στη ρύθμιση του CO2 στην ατμόσφαιρα, ενώ ταυτόγχρονα μειώνει σημαντικά τη διάβρωση του εδάφους. Η Μαύρη πεύκη είναι είδος ανθεκτικό στη μόλυνση και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά από οικονομικής άποψης ιθαγενή είδη κωνοφόρων στη Ν Ευρώπη (Γρίβας κ.ά., 2011). 25

26 Κατάσταση διατήρησης Απειλές H κατάσταση διατήρησης των δασών Μαύρης πεύκης είναι γενικά καλή. Κυριότεροι παράγοντες υποβάθμισης είναι η κατασκευή δασικών δρόμων και οι πυρκαγιές και, δευτερευόντως, η επιλεκτική υλοτομία δέντρων με συγκεκριμένη λειτουργία (π.χ. πρόσκοπα είδη, γηραιά άτομα) και η εντατική βόσκηση από υπερβολικό αριθμό ζώων. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στις κυριότερες απειλές συμπεριλαμβάνονται η κακή διαχείριση των δασών, ο κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων, η αλλοίωση του γενετικού υλικού, η εισαγωγή ξενικών ειδών και οι προσβολές από έντομα. Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι οι απειλές αυτές διαφοροποιούνται έντονα από περιοχή σε περιοχή. Τα δάση μαύρης πεύκης καταλαμβάνουν σημαντικό τμήμα του ΤΚΣ «Λαγκάδα Τρύπης» (GR ) (Εικόνα 1.5) και εντάσσονται στη φυτοκοινωνία Campanulo stenosiphoni- Pinetum nigrae (6ψήφιος κωδικός Natura: ) της συνένωσης Abieto-Pinion. Στον ορεινό όγκο του Ταϋγέτου, σημαντικό τμήμα των δασών Μαύρης πεύκης επηρεάστηκε από την πυρκαγιά του Αν και τα δάση μαύρης πεύκης είναι προσαρμοσμένα στις έρπουσες πυρκαγιές και τα ενήλικα άτομα μπορούν να επιβιώσουν τις μικρής έντασης πυρκαγιές, λόγω του πάχους του φλοιού, στην περίπτωση επικόρυφων πυρκαγιών η αναγέννηση είναι περιορισμένη, κι εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από τον αριθμό και τη χωρική διαθεσιμότητα άκαυτων νησίδων και πυρήνων με ώριμα άτομα που επιβιώνουν της δράσης της φωτιάς και αποτελούν «πηγές σπερμάτων». Απειλή για τα δάση μαύρης πεύκης του Ταϋγέτου αποτελεί και η εισαγωγή ξενικών ειδών. Καταγράφηκε, για παράδειγμα, η παρουσία αρκετών ατόμων ακακίας (Robinia pseudoacacia). Το είδος έχει φυτευτεί στην περιοχή κατά το παρελθόν και σήμερα εντοπίζεται σε σχετικά μεγάλους αριθμούς, όπως, για παράδειγμα, στο δρόμο από το τουριστικό Ταϋγέτου προς τις Σιλίμποβες. Μετά την εισαγωγή του σε μια περιοχή, η εξάπλωσή του είναι πολύ γρήγορη (Γρίβας κ.ά., 2011). 26

27 1.7 Πανίδα Τα δάση μαύρης πεύκης και ειδικά τα μικτά δάση μαύρης πεύκης και κεφαλληνιακής ελάτης, φιλοξενούν ενδημικά και σπάνια είδη εντόμων, όπως τα κολεόπτερα Ophonus taygetanus και Ophonus krueperi, τα στενόοικα χειλόποδα, όπως τα είδη Henia illyrica, Lithobius tenebrosus και Lithobius muticus ( Επίσης, το είδος Helicogona krueperi είναι ενδημικό του Ταϋγέτου, όπως και το Oeopodisma taygetosi στα ορθόπτερα. Η φωτιά, η διάνοιξη δρόμων, οι εκχερσώσεις, η αποψίλωση, τα μπαζώματα, η άναρχη δόμηση αποτελούν ανθρωπογενείς παραμέτρους που δυνητικά αποτελούν απειλή για τα περισσότερα είδη ασπονδύλων και ειδικά για τα λιγότερο άφθονα. Ωστόσο, τα ενδιαιτήματα που χρησιμοποιούν τα περισσότερα είδη ασπονδύλων, όπως φυλλοστρωμνή, πέτρες, έδαφος, τρώγλες, σχισμές βράχων, πεσμένοι κορμοί, αναβαθμίδες, συνιστούν ασφαλή καταφύγια ελαχιστοποιώντας τους κινδύνους από τη φωτιά, τη χρήση γεωργικών φαρμάκων, την αποψίλωση κ.α. Στην περιοχή φιλοξενούνται ακόμη πολλά είδη αμφιβίων όπως και πλούσια ερπετοπανίδα. Τρία είδη ερπετών (Elaphe situla, Elaphe quatuorlineata, Testudo marginata) περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ της Κοινοτικής Οδηγίας 92/43 ως είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος η διατήρηση των οποίων επιβάλλει των καθορισμό ειδικών ζωνών διατήρησης. Άλλα 9 σημαντικά είδη ερπετών και αμφιβίων εντοπίζονται στην περιοχή εκ των οποίων τα 5 χαρακτηρίζονται ως σπάνια και τα 6 από αυτά προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες. Βασική απειλή για τα περισσότερα είδη ερπετών και ειδικά για τη χελώνα είναι οι μεγάλης έκτασης πυρκαγιές από φυσικά ή ανθρωπογενή αίτια. Πρέπει να τονιστεί πάντως ότι η πυρκαγιά από μόνη της δεν αποτελεί μόνιμο καταστροφικό παράγοντα για τις βιοκοινότητες των ερπετών. Παρότι τοπικά και προσωρινά η ποικιλότητα μετά από μια φωτιά μειώνεται, μέσο-μακροπρόθεσμα τα περισσότερα είδη ευνοούνται. Η ορνιθοπανίδα στον Ταΰγετο είναι αρκετά πλούσια και αριθμεί 103 είδη, εκ των οποίων 25 ημερόβια και νυκτόβια αρπακτικά και 64 στρουθιόμορφα. Από τα 103 είδη, τα 75 αναπαράγονται στην περιοχή (47 μόνιμα και 28 καλοκαιρινοί επισκέπτες), 17 είναι περαστικά ή παρατηρούνται κατά την μετανάστευση, 10 διαχειμάζουν και μόλις 1 θεωρείται τυχαίο αφού έχει πάψει να αναπαράγεται στην περιοχή και απαντά πολύ σπάνια. Η περιοχή μελέτης αποτελεί Ζώνη Ειδικής Προστασίας της 27

28 Ορνιθοπανίδας (SPA) και είναι τμήμα της ευρύτερης περιοχής με κωδικό «Όρος Ταΰγετος Λαγκάδα Τρύπης» (GR ). Σύμφωνα με την κοινοτική και εθνική νομοθεσία, από το σύνολο των 103 ειδών, τα 24 προστατεύονται αυστηρά από την Κοινοτική Οδηγία 79/409 ΕΟΚ, 79 από τη Σύμβαση της Βέρνης και 47 από τη Σύμβαση της Βόννης. Η ΖΕΠ GR έχει ορισθεί με βάση 3 είδη χαρακτηρισμού που πληρούν τα σχετικά πληθυσμιακά κριτήρια: το Κιρκινέζι (Falco naumanni), την Κοκκινοκαλιακούδα (Pyrrhocorax pyrrhocorax) και τον Σπιζαετό (Hieraaetus fasciatus) (Οικολογική αποτύπωση). Κατά σειρά προτεραιότητας τα πλέον σημαντικά ενδιαιτήματα είναι τα χέρσα εδάφη και οι εσωτερικοί κρημνοί. Κατόπιν ακολουθούν οι σκληρόφυλλοι θαμνώνες, οι θαμνώνες, οι διάφοροι τύποι λιβαδιών (αλπικά, πυριτικά, μεσόφιλα), οι βραχώδεις στήλες, η καλλιεργούμενη γη και τα σπήλαια. Τα χέρσα εδάφη θεωρούνται υψηλής σημασίας περιοχές τροφοληψίας για το Κιρκινέζι και τον Σπιζαετό, καθώς και μεσαίας σημασίας για την Κοκκινοκαλιακούδα. Οι εσωτερικοί κρημνοί αποτελούν ενδιαίτημα υψηλής σημασίας για το φώλιασμα του Σπιζαετού και της Κοκκινοκαλιακούδας, καθώς και μεσαίας σημασίας ενδιαίτημα τροφοληψίας για το δεύτερο. Τα σημαντικά ενδιαιτήματα τροφοληψίας περιλαμβάνουν τους θαμνώνες και τις βραχώδεις στήλες για τον Σπιζαετό, τα αλπικά και μεσόφιλα λιβάδια για την Κοκκινοκαλιακούδα, τα πυριτικά λιβάδια και τις καλλιεργούμενες εκτάσεις για το Κιρκινέζι. Όσο αφορά το φώλιασμα υψηλή σημασία έχουν οι βραχώδεις στήλες για τον Σπιζαετό, τα σπήλαια για την Κοκκινοκαλιακούδα και οι αστικές περιοχές (κατοικίες με κεραμίδια) για το Κιρκινέζι (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2009). Η πιο σημαντική απειλή για την ορνιθοπανίδα της περιοχής ΖΕΠ, αλλά προφανώς και ολόκληρη την περιοχή μελέτης είναι η εγκατάλειψη των παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Οι μεταβολές αυτές επηρεάζουν και τα 3 είδη χαρακτηρισμού της ΖΕΠ, αλλά και άλλα είδη μικρόπουλων ή αρπακτικών που βασίζονται σε ανοιχτές εκτάσεις σαν ενδιαιτήματα τροφοληψίας (Γρίβας κ.ά., 2011). Ως προς τα θηλαστικά, τα πιο κοινά στη Λαγκάδα αλλά και σε όλο τον Ταΰγετο είναι ο ασβός, το κουνάβι και ο λαγός, καθώς και μεγαλύτερα θηλαστικά όπως οι αλεπούδες και οι αγριόχοιροι. Επιπλέον, στον στην περιοχή απαντά, ως είδος Κινδυνεύον και το τσακάλι. Από τα θηλαστικά της περιοχής αυτό που περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Κοινοτικής Οδηγίας 92/43 είναι ένα είδος 28

29 νυχτερίδας το Rhinolophus blasii, το οποίο απαντάται μόνο στην περιοχή των Βαλκανίων ( Μυθολογία-Ιστορία Η οροσειρά αυτή, από πολύ νωρίς συνδέθηκε με την αρχαία ελληνική μυθολογία και πήρε την ονομασία της από την Ταϋγέτη, μία από τις επτά Ατλαντίδες ή Πλειάδες, κόρες του Άτλαντα και της Πλειόνης, οι οποίες είχαν θεοποιηθεί και έγιναν τα επτά αστέρια του ομώνυμου αστερισμού. Σύμφωνα με το μύθο έφερε στη ζωή έναν γιο από τον θεό Δία, τον Λακεδαίμονα. Ωστόσο, από την ντροπή που ένιωθε για αυτό που ο θεός είχε κάνει μαζί της κρύφτηκε στον Ταΰγετο, ενώ σύμφωνα με άλλες εκδοχές έπεσε από τον Ταΰγετο και πέθανε.σύμφωνα με άλλη παραλλαγή του μύθου, η Ταϋγέτη φέρεται ως σύζυγος του Λακεδαίμονα και μητέρα του Ευρώτα. Η Άρτεμις που είχε την Ταϋγέτη υπό την προστασία της ανταποκρίθηκε στις εκκλήσεις της και την μεταμόρφωσε σε ελαφίνα ώστε να την απαλλάξει από τις συχνές συναντήσεις της με τον Δία. Αφού η Ταϋγέτη επανήλθε στην πρότερη ανθρώπινη μορφή της θυσίασε ένα ελάφι με χρυσά κέρατα στην Άρτεμη, εκφράζοντας έτσι την ευγνωμοσύνη της για την πολύτιμη βοήθεια που η θεά της είχε προσφέρει. Το ελάφι έγινε γνωστό ως Κερυνίτις έλαφος που αργότερα ανατέθηκε στον Ηρακλή ως ένας από τους άθλους από τον βασιλιά Ευρυσθέα ( Χαρακτηριστικό γνώρισμα του βουνού είναι οι πέντε κορυφές του, από τις οποίες η ψηλότερη ονομάσθηκε από τους αρχαίους Ταλετόν. Η κορυφή αυτή θεωρούνταν ιερή τοποθεσία του Ήλιου, όπου οι κάτοικοι πραγματοποιούσαν διάφορες θυσίες, στις οποίες, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας, ανάμεσα σε άλλα θυσίαζαν και ίππους: «άκρα δε του Ταϋγέτου Ταλετόν υπέρ Βρυσεών ανέχει. Ταύτην Ηλίου καλούσιν ιεράν και άλλα τε αυτόθι Ηλίω θύουσι και ίππους» (Παυσανίας Γ 20, 4). Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η οροσειρά αναφέρεται με την ονομασία Πενταδάκτυλος ή Πενταδαχτυλιάς, εξ αιτίας των πέντε κορυφών του. Στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, η οροσειρά λεγόταν «Αγιολιάς ο μακρυνός», από το μεγάλο μήκος της οροσειράς, για να επανέλθει στους σύγχρονους καιρούς με το αρχικό του όνομα Ταΰγετος. Η ψηλότερη κορφή του, ο Προφήτης Ηλίας (Εικόνα 2.2), έλαβε το όνομά της από το ομώνυμο εκκλησάκι που βρίσκεται εκεί σε υψόμετρο m. Η 29

30 κορυφή αυτή έχει προσελκύσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον εδώ και πολλά χρόνια γύρω από το σχήμα και τη μορφολογία της. Περίφημο είναι και το «φαινόμενο της πυραμίδας», κατά το οποίο ελάχιστα λεπτά πριν ανατείλει ο ήλιος και όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, σχηματίζεται μέσα στον Μεσσηνιακό κόλπο, στον ορίζοντα της δυτικής Μεσσηνίας, η τέλεια ισόπλευρη τριγωνική σκιά της πυραμιδοειδούς κορυφής του Ταϋγέτου (Εικόνα 2.1). Εικόνα 2.1: Η τέλεια ισόπλευρη τριγωνική σκιά της πυραμιδοειδούς κορυφής του Ταϋγέτου. Εικόνα 2.2: Η ψηλότερη κορυφή του Ταϋγέτου, ο Προφήτης Ηλίας. Αποτελεί φυσικό θαύμα ή έργο κάποιας ανώτερης διάνοιας; Η ύπαρξή της και μόνο, έχει εγείρει πλήθος συζητήσεων σε κόλπους γεωλόγων, αρχαιολόγων, ακόμα και φιλοσόφων και μυστικιστών. Καταρχάς, υπάρχει διχογνωμία ως προς το αν πρόκειται για ένα φυσικό μνημείο ή για τεχνητό έργο. Μεγάλη μερίδα ερευνητών υποστηρίζει πως η κορυφή του προφήτη Ηλία, λαξεύτηκε, είτε εξ ολοκλήρου είτε εν μέρει, προκειμένου να αποκτήσει πυραμιδοειδές σχήμα και να λειτουργήσει τελετουργικά και λατρευτικά. Αυτό, όπως λένε, «αποδεικνύεται από την απόλυτη κανονικότητα της πυραμίδας» (οπτικά, είναι ένα τέλειο ισοσκελές τρίγωνο) και κυρίως, «από την τεχνητή οριζοντίωση της βάσεώς της», όπου το έδαφος είναι σχετικά πιο λείο και ομαλό. Αυτή η μερίδα κάνει λόγο για ένα μεγαλιθικό μνημείο, σαν αυτά που συναντώνται σε όλη την Ευρώπη, την περίοδο π.χ. Σε κάθε περίπτωση, τόσο η ηλικία της πυραμίδας όσο και οι αρχικές της διαστάσεις είναι αδύνατο να υπολογιστούν. Οι περισσότερες από τις «θεωρίες συνομωσίας» που συνδέονται με την πυραμίδα του Ταΰγετου, κάνουν αναφορές π.χ. στο επίπεδο σχήμα της βάσης της που, όπως λένε, ήταν ο χώρος της εισόδου στο κτίσμα. Στην κορυφή 30

31 άλλωστε, υπάρχει ένα σπήλαιο-βάραθρο, καταγεγραμμένο από τον Ελληνικό Ορειβατικό Σύλλογο, βάθους 8 μέτρων, με άνοιγμα 2 μέτρα. Το βάραθρο αυτό πιθανολογείται πως ήταν κάποιο είδος «πύλης εισόδου» στην πυραμίδα άγνωστο γιατί και προς που ή ο προθάλαμος μιας σήραγγας που οδηγούσε στα ενδότερά της. Απ ότι λέγεται, η κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται σε απόλυτη νοητή ευθεία με τον Όλυμπο, και αποτελεί σημείο αναφοράς συντεταγμένων για αρκετές περιοχές. Άλλοι λένε πως η πυραμίδα ήταν ένα είδος «φρυκτωρίας» (παρατηρητηρίου) ή ένας γιγάντιος πομπός που έστρεφε την αρνητική γεωπαθητική ενέργεια της περιοχής προς άλλη κατεύθυνση. Με τη σειρά τους, οι Πυθαγόρειοι κάνουν λόγο για έναν ενεργειακό τόπο, για μια «Πύλη», σε ένα σημείο όπου η φύση έχει επιλέξει να «εμβολιάσει» τον κόσμο με το φως, το πνεύμα, τον ελληνικό πολιτισμό. (Δεν είναι τυχαίο υποστηρίζουν το ότι στην ώριμη αρχαιότητα, ο Ταΰγετος είχε θεωρηθεί ιδανικό παρατηρητήριο για τις κινήσεις των άστρων ή το ότι, όπως γράφει ο Κικέρων, ο Αναξίμανδρος είχε στήσει «αστεροσκοπείο» στην κορυφή). Μυστικιστές και Ορφικοί ομονοούν πως η «γεωπυραμίδα» του Ταϋγέτου είναι μια από τις «Πύλες», μέσα από τις οποίες η Θεϊκή Αρμονία προσφέρει το «αείζωον φως» της στην Ανθρωπότητα, ένας πανάρχαιος κοσμικός δίαυλος, για μυημένους και Κοινωνούς ( Ο Ταΰγετος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι και της ιστορίας της περιοχής καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τις μάχες και τις αντεκδικήσεις μεταξύ των αρχαίων Σπαρτιατών και Μεσσηνίων. Στην περιοχή της Λαγκάδας και συγκεκριμένα κοντά στον οικισμό Τρύπη βρίσκεται το σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα, όπου εκεί οι αρχαίοι Σπαρτιάτες λέγεται ότι έριχναν τα ανάπηρα ή καχεκτικά βρέφη προκειμένου έτσι να διασφαλίσουν την ευγονική της φυλής τους. Επίσης ο Καιάδας από τις ελάχιστες ιστορικές αναφορές προσδιορίζεται ως τόπος όπου ρίπτονταν οι κακούργοι και οι αιχμάλωτοι πολέμου. Στον Καιάδα, μάλιστα, είχε αποφασιστεί να πεταχτεί και το πτώμα του καταδικασμένου σε θάνατο, προδότη βασιλιά της Σπάρτης Παυσανία (467π.Χ.), ο οποίος όμως τελικά θάφτηκε έξω από το βάραθρο ( Η είσοδός του έχει επιχωματωθεί και σήμερα έχει διάμετρο μισό μέτρο. Το εξερευνημένο τμήμα του έχει μήκος 50 μέτρα και κλίση Το σπήλαιο ήταν γνωστό για πολλά χρόνια ότι είχε μέσα οστά, όμως η πρώτη συστηματική έρευνα έλαβε χώρα το 1983 Ο κύριος όγκος των ανθρώπινων οστών ήταν συγκεντρωμένος στο βαθύτερο τμήμα του σπηλαιοβαράθρου όπου έχει 31

32 δημιουργηθεί παχύτατη επίχωση. Οστά βρέθηκαν και σε φυσικές σχισμές ή εσοχές αρκετά ψηλότερα από το σημερινό δάπεδο. Πρόκειται, σύμφωνα με τα συμπεράσματα της ανθρωπολογικής μελέτης, για σκελετούς κυρίως ώριμων ανδρών και λίγων γυναικών που κατέληξαν εκεί ως ακέραια σώματα και όχι ως ελεύθερα οστά. ( Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής, κατά τον περιηγητή Παυσανία, ήταν οι Λέλεγες. Ακολούθησαν οι Αχαιοί και οι Δωριείς. Στα βυζαντινά χρόνια, κατά τον αποικισμό των Σλάβων στην Πελοπόννησο τον 8ο μ.χ. αιώνα, εγκαταστάθηκαν Σλάβοι κυρίως σε απομακρυσμένες ορεινές περιοχές του Ταϋγέτου, διατηρώντας σε μεγάλο βαθμό την αυτονομία τους. Η παρουσία των Μηλιγγών Σλάβων στις ανατολικές πλαγιές του Ταϋγέτου ανιχνεύεται σε πολλά τοπωνύμια της περιοχής. Στους αιώνες που ακολουθούν οι κάτοικοι της περιοχής αποσύρθηκαν στα ορεινά του Ταϋγέτου, όταν οι Άραβες έσπερναν τον τρόμο στα ελληνικά παράλια. Ειδικά για τους Μανιάτες στη Μάνη, που κατά τον Νικηφόρο Βρεττάκο συναντάμε το «ερωτικό σμίξιμο του ήλιου και της πέτρας», ο Ταΰγετος αποτελεί σύμβολο, αφού στις πλαγιές και στις βουνοκορφές του διατηρήθηκε άσβεστη η φλόγα της ελευθερίας. Εκεί έβρισκαν καταφύγιο οι κατατρεγμένοι και εκεί είναι που γράφτηκαν πολλές ηρωικές στιγμές των προγόνων μας. Εκεί έχτισαν τα χωριά τους, από τα οποία η πολιτεία έχει αναγνωρίσει 98 παραδοσιακούς οικισμούς από τους 118 που συνολικά βρίσκονται σε όλη τη Πελοπόννησο ( 32

33 2. Υλικά Και Μέθοδοι Η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει τον Τόπο Κοινοτικής Σημασίας «Λαγκάδα Τρύπης» (GR ), ωστόσο η συλλογή δειγμάτων δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί σε ολόκληρη την έκταση της λόγω αδυναμίας πρόσβασης σε πολλές περιοχές εξαιτίας του έντονα ορεινού χαρακτήρα της και της απουσίας δρόμων ή μονοπατιών που θα επέτρεπαν τη μετακίνηση μας. Η μελέτη της χλωρίδας της Λαγκάδας ξεκίνησε τον Μάιο του 2013 και ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του Οι επισκέψεις στην περιοχή πραγματοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο τους μήνες Απρίλιο, Μάιο και Ιούνιο καθώς είναι η εποχή που ανθοφορούν τα περισσότερα φυτικά είδη της περιοχής. Ωστόσο επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν και κατά τους φθινοπωρινούς μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο. Κατά τη διάρκεια αυτών των επισκέψεων πραγματοποιήθηκε συλλογή χλωριδικού υλικού και φωτογραφήθηκαν οι βιότοποι της περιοχής μελέτης και οι φυτικοί οργανισμοί αυτών. Ο προσδιορισμός των δειγμάτων έγινε στο εργαστήριο Βοτανικής του Τομέα Βιολογίας Φυτών του Πανεπιστημίου Πατρών ύστερα από κατάλληλη επεξεργασία. Η ταυτοποίηση έγινε μέχρι το επίπεδο του υποείδους (subspecies). Η αναγνώριση των δειγμάτων έγινε σύμφωνα με τις κλείδες των συγγραμμάτων «Flora Europaea I-IV» (Tutin et al. (eds.) vol. 1-5, ; Tutin et al. (eds.) vol. 1 revised, 1993; Tutin et al. (eds.) vol. 5 revised, 2001), «Flora Hellenica I & II» (Strid & Tan, 1997 & 2002), «Flora d Italia» (Pignatti, 1982), «Ορχιδέες της Ελλάδος» (Πέτρου και συν., 2009), Endemic Plants of Greece The Peloponnese (Tan & Iatrou, 2001) και επιβεβαιώθηκαν βάσει των φυτικών δειγμάτων του Βοτανικού Μουσείου ( UPA) του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Επίσης, χρησιμοποιήθηκαν συμπληρωματικά και τα βιβλία «Plants of the Peloponnese» (Strasser, 1996), «Plant Identification Terminology: An Illustrated Glossary» (Harris & Harris, 1994) και «Flowers of Greece I & II» (Lafranchis & Sfikas, 2008). Η ονοματολογία των ειδών και υποειδών βασίστηκε με προτεραιότητα στο βιβλίο Vascular Plants of Greece: An Annotated Checklist (Dimopoulos, P. et al., 33

34 2013) καθώς και στα βιβλία Endemic Plants of Greece The Peloponnese (Tan & Iatrou, 2001), Med-Checklist Vols 1, 2, 3, 4 (Greuter et al., & 2008), ενώ ελήφθησαν υπόψη και τα ονοματολογικά στοιχεία που δίδονται στην βάση Euro+Med PlantBase (ww2.bgbm.org/europlusmed). Για την αναγραφή των βιομορφών των συλλεχθέντων δειγμάτων και την κατάταξη της χλωρίδας σε χωρολογικές κατηγορίες χρησιμοποιήθηκαν οι έννοιες και οι συμβολισμοί που δίνονται στο βιβλίο The Vascular Plants of Greece: An Annotated Checklist (Dimopoulos, P. et al., 2013). Οι συμβολισμοί και οι έννοιες που χρησιμοποιούνται στην παρούσα εργασία θα αναλυθούν σε επόμενο κεφάλαιο. 3. Χλωριδικός κατάλογος Ο χλωριδικός κατάλογος που ακολουθεί περιλαμβάνει το σύνολο των ειδών που καταγράφηκαν από τις επιτόπιες συλλογές καθώς και από τις εξής βιβλιογραφικές αναφορές στην περιοχή μελέτης: Conspectus Florae Graecae (Halácsy, E. de ) Endemic Plants of Greece-The Peloponnese (Tan & Iatrou, 2001) The red data book of rare and threatened plants of Greece (Phitos et. al., 1995) Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Φοίτος κ.ά., 2009) Mountain Flora of Greece, vol 1 (Strid, A., 1986) Mountain Flora of Greece, vol 2 (Strid, A. & Kit Tan, 1991 ) Επεξήγηση συμβόλων και συντομεύσεων. Περιοχές Δ1: Από το χωριό της Τρύπης μέχρι το σημείο 37 ο Β (Γ.Π.), 22 ο Α (Γ.Μ.) Δ2: Από το σημείο Δ1 μέχρι το χώρο στάθμευσης του Αναρριχητικού Πάρκου Λαγκάδας (Δ2) Δ3: Από το σημείο Δ3 μέχρι το εκκλησάκι της Παναγίτσας 34

35 Δ4: Από το σημείο Δ3 μέχρι το Τουριστικό Π1: Η περιοχή του Αναρριχητικού Πάρκου που βρίσκεται μέσα στο φαράγγι Π2: Η περιοχή του Αναρριχητικού Πάρκου στη δεξιά πλευρά του δρόμου Ε: Το σημείο κατεβαίνοντας από το εκκλησάκι μέσα στο φαράγγι Ρ: Ο μικρός χωματόδρομος δεξιά του δρόμου 100μ. μετά το εκκλησάκι Τ1, Τ2, Τ3: Ο χωματόδρομος κατά μήκος του δάσους δεξιά του Τουριστικού Τ4, Τ5: Ο χωματόδρομος κατά μήκος του δάσους αριστερά του Τουριστικού Συλλέκτες : Ζ: Ζαραφωνίτη Γεωργία, R.D.B. 1995: The red data book of rare and threatened plants of Greece (Phitos et. al., 1995), R.D.B. 2009: Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Φοίτος κ.ά., 2009), Τ&Ι: Tan & Iatrou, 2001, F.G. I, ΙΙ, ΙΙΙ: Conspectus Florae Graecae (Halácsy, E. de ), M.F. I-II: Mountain Flora of Greece, vol 1 (Strid, A., 1986), Mountain Flora of Greece, vol 2 (Strid, A. & Kit Tan, 1991 ). Obs: Φωτογραφική παρατήρηση *: Νέα αναφορά για την περιοχή μελέτης Δίπλα από κάθε φυτικό taxon αναγράφεται ο τύπος βιομορφής και χωρολογικού στοιχείου (μπλε χρώμα), το όνομα του συλλέκτη, η περιοχή συλλογής και ο αριθμός του δείγματος. 35

36 PTERIDOPHYTES Aspleniaceae *Asplenium adiantum-nigrum L., Pt, TH - Ζ 326: Π1, 568: Δ3 *Asplenium ceterach L., Me, P - Ζ 268: Δ2, 567: Ρ Athyriaceae *Athyrium filix-femina (L.) Roth, Co, G - Ζ 364: Τ2, 589: Τ3, 591: Τ4, 442: Ε, 443: Ρ Dennstaedtiaceae *Pteridium aquilinum (L.) Kuhn in Kersten, Co, G - Ζ 368: Δ1, 629: Δ2, 630: Δ3, 635: Ρ, 636: Ε Dryopteridaceae *Dryopteris pallida (Bory) C. Chr. ex Maire & Petitm., Me, G - Ζ 366: Δ1, 639: Δ4, 640: Π1, 645: Ε, 646: Ρ, 647: Τ2, 648: Τ3, 649: Τ5 *Dryopteris villarii (Bellardi) Woynar ex Schinz & Thell., ME, G - Ζ 324: Δ3, 632: Δ4, 633: Π1, 634: Ε, 636: Ρ *Polystichum lonchitis (L.) Roth, AA, G - Ζ 365: Δ3, 637: Δ4, 638: Ε Polypodiaceae *Polypodium vulgare L., Ct, G - Ζ 367: Δ1, 739: Π1 Pteridaceae *Adiantum capillus-veneris L., ST, G - Ζ 447: Δ1, 370: Δ2, 743: Δ3, 444: Ρ 36

37 *Cosentinia vellea (Aiton) Tod., MS, G - Ζ 363: Δ3, 742: Π2 GYMNOSPERMS Cupressaceae *Cupressus sempervirens L., EM, P - Ζ 395: Π1, 629: Π2, 630: Δ4 *Juniperus oxycedrus L., Me, P Ζ 32: Δ2, 627: Δ3, 628: Δ4 Pinaceae *Abies cephalonica J.W. Loudon,, P - Ζ 371: Δ4, 722: Ρ, Obs.: Ρ, Τ2, Τ3, Τ4, Τ5 *Pinus halepensis Mill., Me, P Ζ 419: Δ3, 723: Δ4, 420: Τ4 *Pinus nigra J.F. Arnold, ME, P Ζ 72: Δ4, 720: Ρ, 721: Τ1, Obs.: Τ2, Τ3, Τ4, Τ5 ANGIOSPERMS Acanthaceae *Acanthus spinosus L., Me, H - Ζ 153: Π2 Aceraceae *Acer campestre L., EA, P - Ζ 197: Ε *Acer platanoides L., EA, P - Ζ 201: Δ4, 192: Π1 Alliaceae *Allium amethystinum Tausch, EM, G - Ζ 52: Δ3, 558: Ρ *Allium neapolitanum Cirillo, Me, G - Ζ 10: Δ1 37

38 *Allium sphaerocephalon L., ME, G - Ζ 75: Ε *Allium subhirsutum L., ME, G - Ζ 221: Π1 Amaryllidaceae Galanthus reginae-olgae Orph., EM, G Ζ 74, 78: Ε, T&I, R.D.B. (1995) Anacardiaceae *Pistacia lentiscus L., Me, P - Ζ 46: Δ2, 559: Δ3, 189: Δ4, 560: Π2 *Cotinus coggygria Scop., EA, P - Ζ 65 : Δ2, 561: Δ3 Apiaceae *Alyssum murale Waldst. & Kit., ME, H - Ζ 204: E Bubon arachnoideum (Boiss. & Orph.) Hand,, H R.D.B. (1995) *Bupleurum falcatum L., EA, H - Ζ Obs.: Δ4 Carum depressum Hartvig & Kit Tan in Tan & Iatroú,, C T&I *Carum graecum Boiss. & Heldr. in Boiss., Bk, H - Ζ Obs.: Δ2 *Daucus carota L., Pt, TH - Ζ 27: Δ1, 562: Δ2 *Ferula communis L., ME, H - Ζ Obs.: Π1 *Ferulago sylvatica (Besser) Rchb., ME, H - Ζ Obs.: Δ3 *Oenanthe fistulosa L., EA, H - Ζ Obs.: Τ4 *Orlaya grandiflora (L.) Hoffm., EA, T - Ζ 338 : Π2 *Smyrnium perfoliatum L., ssp. rotundifolium (Mill.) Hartvig in StridL., Me, H - Ζ Obs.: Τ3 38

39 *Tordylium apulum L., Me, T - Ζ 243: Δ2, 563: Π2 *Tordylium officinale L., Me, T - Ζ 287: Π1 *Torilis nodosa (L.) Gaertn., EA, T - Ζ 333 : Π2, 564: Ρ Apocynaceae *Nerium oleander L., ME, P - Ζ 185: Δ1, 565: Δ2 Araceae Biarum tenuifolium (L.) Schott in Schott & Endl., Me, G - F.G. III Araliaceae *Hedera helix L., ME, P - Ζ 369: Δ1, 566: Δ2, 315: Δ4 Aristolochiaceae *Aristolochia sempervirens L., Me, P - Ζ 36: Τ1 Asteraceae *Achillea fraasii Sch. Bip., BA, H - Ζ 469: Δ3 *Achillea holosericea Sm. in Sibth. & Sm., Bk, H - Ζ 470: Δ2 *Achillea ligustica All., Me, H - Ζ 138 : Δ3, 348: Π2 Achillea setacea Waldst. & Kit., EA, H - Ζ 471: Π2, F.G. I I Achillea taygetea Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H T&I *Anthemis altissima L., EA, T - Ζ 222: Δ3, 577: Δ4 39

40 *Anthemis chia L., Me, T - Ζ 473: Δ4 *Anthemis cretica L., ME, H - Ζ 130: Δ1, 572: Δ3, 474: Τ4 Anthemis laconica Franzén,, H - Ζ 472: Π2, T&I *Anthemis orientalis (L.) Degen, EM, H - Ζ 45: Τ3 *Bellis annua L., Me, T - Ζ 374: Ε *Bellis perennis L., EA, H - Ζ 261: Δ1, 579: Π2 *Bellis sylvestris Cirillo, Me, H - Ζ 209: Δ1, 382: Τ1 *Carduus acicularis Bertol., Me, T - Ζ 312: Π1 *Carduus nutans L. ssp. taygeteus (Boiss. & Heldr.) Hayek, Me, H - Ζ 170: Π2, 475: Δ1 *Carduus pycnocephalus L., ME, H - Ζ 476: Δ4 *Carduus tmoleus Boiss., BA, H - Ζ 477: Π2 *Carlina corymbosa L. ssp. graeca (Halácsy) Rech.f., BA, H - Ζ 478: Δ3, 584: Τ2 arthamus dentatus (Forssk.) Vahl, Me, T - Ζ 479: Δ1 Centaurea affinis Friv. ssp. laconiae Prodan,, H - Ζ 258: Δ2, F.G. I I entaurea laconica Boiss.,, H - Ζ 267: Δ2 *Centaurea raphanina Sm. in Sibth. & Sm. ssp. mixta (DC.) Runemark,, H - Ζ 31: Δ2, 157: Δ3, 575: Π2, 351: Ρ *Centaurea solstitialis L., Me, H - Ζ 480: Τ5 *Centaurea triumfettii (All.) Á. Löve & D. Löve, EA, H - Ζ 481: Τ4 *Cichorium intybus L., EA, H - Ζ 83: Δ3 *Cirsium arvense (L.) Scop., EA, H - Ζ 482: Δ2, 585: Τ3 Cirsium candelabrum Griseb., Bk, H - F.G. I I 40

41 *Cirsium creticum (Lam.) d'urv., Me, H - Ζ 316: Δ2, 483, 581: Δ3 Cirsium hypopsilum Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H T&I *Crepis commutata (Spreng.) Greuter, EM, H - Z 485: Δ4, 586: Π2, 441: Τ5 *Crepis fraasii Sch. Bip., EM, H - Z 62: Π1 *Crepis neglecta L., BI, T - Ζ 248: Δ3, 580: Τ2, 440: Ρ *Crepis rubra L., Me, T - Ζ 401: Τ1, Ζ 313: Π2 *Crepis sancta (L.) Bornm., EA, T - Ζ 486: Δ1, 587: Ρ *Crupina crupinastrum (Moris) Vis., EA, T - Ζ 573: Π1, 359: Π2, 141: Δ3, 166: Τ4 *Doronicum orientale Hoffm., EA, G - Ζ 181: Ε, 574: Τ2, 576: Τ3, 361: Τ5 *Glebionis coronaria (L.) Spach, Me, H - Ζ 586: Δ1, 484:Δ3 *Helichrysum stoechas (L.) Moench, Me, C - Ζ 569: Δ2, 20: Δ3, 570: Π1, 161: Π2 *Hieracium bifidum Kit. in Hornem., ES, H - Ζ 487: Ε *Hieracium graecum Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H - Ζ 299: Τ2 *Hieracium heldreichii Boiss., Bk, H - Ζ 488: Π2, 489: Δ3 *Hieracium pannosum Boiss. ssp. taygeteum (Boiss. & Heldr.) Greuter in Greuter & Raab-Straube, Bk, H - Ζ 488: Π2, 490: Τ3 Hymenonema laconicum Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H - Ζ 296: Π2, T&I *Hypochaeris achyrophorus L., Me, T - Ζ 424: Π2, 582: Ρ *Hypochaeris radicata L., EA, H - Ζ 47: Π2, 571: Δ3 *Inula candida (L.) Cass.,, H - Ζ 491: Δ2 *Inula verbascifolia (Willd.) Hausskn. ssp. methanaea (Hausskn.) Tutin,, H - Ζ 265: Δ2, 590: Π2 *Jurinea mollis (L.) Rchb., EA, H - Ζ 140 : Δ2 41

42 *Lactuca tuberosa Jacq., EA, H - Ζ Obs.: Δ2 *Lamyropsis cynaroides (Lam.) Dittrich, EM, H - Ζ 425: Π1, 583: Δ2 *Leontodon tuberosus L., Me, H - Ζ 394: Ρ *Matricaria chamomilla L., Co, T - Ζ 492: Ρ *Onopordum illyricum L., Me, H - Ζ 493: Π1 *Pallenis spinosa (L.) Cass., Me, HT - Ζ 494: Π1 *Phagnalon rupestre (L.) DC., Me, C - Ζ 423: Ε *Pilosella cymosa (L.) F.W. Schultz & Sch. Bip., ES, H - Ζ 495: Τ2 *Reichardia picroides (L.) Roth, Me, H - Ζ 164: Δ3, 220: Π2 *Rhagadiolus stellatus (L.) Gaertn., Me, T - Ζ 215: Δ4, 306: Δ1, 331: Τ2 *Scolymus hispanicus L., ME, H - Ζ 496: Δ4 *Senecio vulgaris L., Pt, T - Ζ 497: Δ3, 588: T1 *Silybum marianum (L.) Gaertn., Me, T - Ζ 223: Π1 *Sonchus asper (L.) Hill, Pt, H - Ζ 211: Δ2 Taraxacum panhellenicum Sonck,, H T&I *Tragopogon dubius Scop., EA, T - Ζ 227: Δ4, 578: Τ1 *Tragopogon porrifolius L., Me, HT - Ζ 119: Τ2, 272: Ρ *Tragopogon pratensis L., ES, H - Ζ 219: Δ3 *Tussilago farfara L., Pt, GH - Ζ 202: Π2 Betulaceae *Ostrya carpinifolia Scop., MS, P - Ζ Obs.: Δ3 42

43 Boraginaceae Alkanna pulmonaria Griseb., Bk, H - F.G. I I *Alkanna tinctoria Tausch ssp. tinctoria, Me, H - Ζ 180: Δ2, 457:Δ3 *Anchusa undulata L., Me, H - Ζ 92: Π1 Anchusella variegata (L.) Bigazzi, Nardi & Selvi,, T - Ζ 97: Π1, T&I *Asperugo procumbens L., Pt, H - Ζ Obs.: Τ1 *Cynoglossum creticum Mill., EA, H - Ζ 247: Π1 *Cynoglossum officinale L., ES, H - Ζ 270: Δ3, Ζ 413: T1 *Echium italicum L., MS, H - Ζ Obs.: Δ2 *Echium parviflorum Moench, Me, TH - Ζ 179: Δ1 *Heliotropium europaeum L., Me, T - Ζ Obs.: Ρ *Myosotis congesta Shuttlew. ex Albert & A. Reyn., Me, T - Ζ 13: Π1 Onosma erecta Sm. in Sibth. & Sm. ssp. erecta,, H - Ζ 412: Π2, T&I *Onosma frutescens Lam., EM, H - Ζ 49: Δ2, 592: Δ3 *Onosma visianii Clementi, ME, H - Ζ 411: Δ2 Pulmonaria cesatiana (Fenzl & Friedr.) Selvi & al.,, H - T&I *Symphytum bulbosum K.F. Schimp., Me, GH - Ζ 183: Π2, 593: Δ4 Brassicaceae Aethionema saxatile (L.) R. Br. in W.T. Aiton ssp. graecum (Boiss. & Spruner) Hayek, BA, C Ζ 85: Δ2, 594:Δ3, T&I *Alyssum minutum Schlecht. ex DC., ME, T - Ζ 498: Δ2 *Alyssum montanum L. ssp. montanum, EA, C - Ζ 499: Π2 43

44 *Alyssum murale Waldst. & Kit., ME, H - Ζ 500: Τ1 *Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. in Holl & Heynh., Pt, H - Ζ 501: Δ1 *Arabis alpina L., ES, H - Ζ 193: Τ4, 207: Δ4 *Arabis collina Ten., Me, H - Ζ 93: T2 *Arabis laxa Sm. in Sibth. & Sm., EM, H - Ζ 502: Ρ *Arabis sagittata (Bertol.) DC. in Lam. & DC., Eu, H - Ζ 504: Δ2 *Arabis verna (L.) R. Br. in W.T. Aiton, Me, T - Ζ 503: Ε, 596:Τ3 *Aubrieta deltoidea (L.) DC., ME, C Ζ 1: Δ3, 99: Δ1 *Aurinia saxatilis (L.) Desv. megalocarpa (Hausskn.) T.R. Dudley, BI, H - Ζ 54: Ρ *Berteroa obliqua (Sm.) DC., ME, H - Ζ 505: Τ1 *Biscutella didyma L., Me, T - Ζ 506: Π1, Ζ 61: Π2 *Brassica cretica Lam., EM, C - Ζ 507: Δ1 *Capsella bursa-pastoris (L.) Medik., Co,TH - Ζ 108: Δ3, 595: Δ4 *Cardamine graeca L., Me, T - Ζ 330: Δ2 *Cardamine hirsuta L., Co, T - Ζ 373: Π1 *Draba laconica Stevanović & Kit Tan in Strid & Tan,, H - Ζ 508: Δ3 *Draba muralis L., Me, T - Ζ 377: Ε *Eruca vesicaria (L.) Cav., MS, T - Ζ 509: Δ4, 597: Τ5 Erysimum graecum Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H T&I Erysimum pectinatum Bory & Chaub. in Bory,, H - Ζ 388: Δ2, T&I *Erysimum pseudocuspidatum Polatschek, Bk, H - Ζ 510: Δ2 *Hirschfeldia incana (L.) Lagr.-Foss., EA, T - Ζ 178: Ρ *Iberis acutiloba Bertol., ME, T - Ζ 28: Π2 44

45 *Iberis sempervirens L., Me, C Ζ 511: Ρ *Lepidium graminifolium L., EA, H - Ζ 512: Π1 *Malabaila aurea (Sm.) Boiss., EM, H - Ζ 304: Ε Malcolmia graeca Boiss. & Spruner in Boiss. ssp. bicolor, T - Ζ 259, 283: Δ2, 291:Δ3, T&I (Boiss. & Heldr.) Stork, Noccaea graeca (Jord.) F.K. Mey.,, H T&I Caesalpiniaceae *Ceratonia siliqua L., Me, P Ζ 526: Δ1, 598: Δ2, 599: Δ3 *Cercis siliquastrum L., Ms, P - Ζ 600: Δ1, 33: Δ2, 601: Δ3, 602: Δ4 Campanulaceae *Asyneuma limonifolium (L.) Janch., Me, H Ζ 64: Δ3 Campanula asperuloides (Boiss. & Orph.) Engl.,, H - R.D.B. (1995), R.D.B. (2009), T&I *Campanula drabifolia Sm. in Sibth. & Sm., EM, T - Ζ Obs.: Δ3, Π1 Campanula glomerata L., EA, H - F.G. I I *Campanula spatulatasm. in Sibth. & Sm., Bk, G - Ζ 391: Δ1, 604: Δ2, 453: Τ2 Campanula stenosiphon Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H - Ζ 156: Π2, T&I Campanula topaliana Beauverd ssp. topaliana,, TH - Ζ 252, 282: Π2, 284: Δ2, 603: Δ3 T&I *Legousia falcata (Ten.) Fritsch ex Janch., Me, T Ζ 310: Ρ *Legousia pentagonia (L.) Druce, EM, T - Ζ 399: Δ1 *Legousia speculum-veneris (L.) Chaix, ME, T Ζ 399: Π1 45

46 Caprifoliaceae Sambucus ebulus L., ME, GH - F.G. I Caryophyllaceae *Arenaria leptoclados (Rchb.) Guss., EA, T - Ζ 176: Δ2, 608: Δ3, 456: Δ4 *Arenaria serpyllifolia L., EA, T - Ζ 12: Δ3 *Atocion compactum (Fisch.) Tzvelev, EA, HC - Ζ 26: Δ1, 607: Δ2 Bolanthus laconicus (Boiss.) Barkoudah,, C - Ζ 2: Π2, T&I *Cerastium brachypetalum Pers. ssp. roeseri (Boiss. & Heldr.) Nyman, Me, T Ζ 336: Ρ, 611: Δ3 Cerastium candidissimum Correns,, H Ζ 519, 610: Δ3, 616: Δ4, T&I Cerastium illyricum Ard. brachiatum (Lonsing) Jalas,, T - Ζ 327: Π1, 520: Δ2, T&I Dianthus androsaceus (Boiss. & Heldr.) Hayek,, H R.D.B. (1995) *Dianthus biflorus Sm. in Sibth. & Sm.,, H - Ζ 396: Δ1 *Dianthus viscidus Bory & Chaub., BA, H - Ζ 397: Δ1, 614: Δ2 *Herniaria incana Lam., EA, T - Ζ 521: Π2 *Minuartia attica (Boiss. & Spruner) Vierh., BI, HC - Ζ 415, 452, 522: Δ1, 615: Δ2 *Minuartia hamata (Hausskn. & Bornm.) Mattf., MS, T - Ζ 325: Δ4 *Minuartia juniperina (L.) Maire & Petitm., EM, H - Ζ 169: Δ1, 295: Δ2 Minuartia pichleri (Boiss.) Maire & Petitm.,, H - Ζ 18: Δ1, 459: Δ2, 29: Δ3, T&I, R.D.B. (1995) *Moehringia trinervia (L.) Clairv., ES, T - Ζ 416: Ε Paronychia albanica Chaudhric ssp. graeca Chaudhri,, H T&I 46

47 *Petrorhagia dubia (Raf.) G. López & Romo, Me, T Ζ 22: Δ2, 50: Δ3, 606: Π2 Petrorhagia glumacea (Bory & Chaub.) P.W. Ball & Heywood, Bk, H - Ζ 264: Ε, 174: Π1, T&I Petrorhagia illyrica (L.) P.W. Ball & Heywood ssp. taygetea (Boiss.) P.W. Ball & Heywood,, H - Ζ 167, 174: Δ2, T&I *Scleranthus annuus L., Eu, T - Ζ 523: Δ3 Scleranthus verticillatus Tausch, MA, TH - F.G. I *Silene congesta Sm. in Sibth. & Sm., Bk, C - Ζ 524: Π1 *Silene cretica L., Me, T Ζ 393: Δ2, 318: Π2, 609: Τ1 Silene echinosperma Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H T&I Silene goulimyi Turrill,, HC - Ζ 35: Δ2, 317: Π2, T&I Silene integripetala Bory & Chaub. in Bory ssp. integripetala,, T - Ζ 281: Δ3, T&I Silene italica (L.) Pers. ssp. peloponnesiaca Greuter,, H - Ζ 301: Δ1, 525: Τ1, T&I *Silene taygetea Halácsy ex Vierh.,, H - Ζ 89: Π1 *Silene vulgaris (Moench) Garcke, Co, HC - Ζ 6: Δ2, 605: Δ3 *Stellaria cupaniana Jord. & Fourr., Me, T Ζ 350: Δ3, 613: Δ4 *Viscaria atropurpurea Griseb., Bk, H - Ζ 109: Δ3, 128: Π2 Chenopodiaceae *Atriplex patula L., ES, T - Ζ Obs.: Π2, Τ1 Beta nana Boiss. & Heldr. in Boiss., EA, T - Ζ 233: Τ4, R.D.B. (1995) *Chenopodium opulifolium Schrad. in W.D.J. Koch & Ziz,, H - Ζ 80: Π1, 455: Δ1, 615: Δ2 47

48 Cistaceae *Cistus creticus L., Me, C Ζ Obs.: Π2 *Cistus parviflorus L., EM, C - Ζ 321: Δ2, 618: Δ4 *Fumana arabica (L.) Spach, Me, C Ζ 63: Δ3 *Fumana thymifolia (L.) Webb, Me, C Ζ 60: Π2, 617: Τ1 Halimium voldii Kit Tan, Perdetz. & Raus in Greuter & Raus,, C T&I Helianthemum hymettium Boiss. & Heldr. in Boiss.,, C T&I *Helianthemum nummularium (L.) Mill., Me, C Ζ 353: Τ2, 619: Τ5 Colchicaceae *Colchicum boissieri Orph., EM, G - Ζ 436: Ε *Colchicum graecum K.M. Perss.,, G - Ζ 435: Τ5, 437: Ε Convolvulaceae *Convolvulus althaeoides L., Me, H Ζ 269: Δ2, 620: Π2, 451: Τ1 *Cuscuta palaestina Boiss., Me, T Ζ 280: Δ2, 621: Δ3 Crassulaceae *Sedum amplexicaule DC. ssp. tenuifolium (Sm.) Greuter in Greuter & Raus, Me, CH - Ζ 163: Δ3, 279: Δ4 *Sedum caespitosum (Cav.) DC., Me, T Ζ 8: Π1 *Sedum cepaea L., Me, T Ζ 426: Π1 *Sedum litoreum Guss., Me, T Ζ 390: Ρ, 625: Δ4, 626: Τ2 48

49 *Sedum rubens L., MA, T - Ζ 152: Δ3, 624: Π2 Sedum tristriatum Boiss. & Heldr. in Boiss.,, C - Ζ 311: Π2, T&I *Sedum urvillei DC., ME, H Ζ 98: Ρ *Umbilicus chloranthus Heldr. & Sartori ex Boiss., Me, G Ζ 116: Δ2, 622: Ε Umbilicus luteus (Huds.) Webb & Berthel., Me, G Ζ 214: Π1, F.G. I *Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy, MA, G - Ζ 117: Δ1, 623: Π1 Cyperaceae *Carex nigra (L.) Reichard, Ct, G - Ζ 126: Ρ, 205: Ε *Carex riparia Curtis, ES, G - Ζ 194: Ε *Scirpoides holoschoenus (L.) Soják, Pt, G - Ζ 41: Ε Dispacaceae Cephalaria ambrosioides (Sm.) Roem. & Schult., Bk, HC - F.G. I *Knautia integrifolia (L.) Bertol., Me, T Ζ 343: Δ2, 631: Π1 *Lomelosia argentea (L.) Greuter & Burdet in Greuter & Raus, EA, H - Ζ 56: Π2 *Scabiosa ochroleuca L., ES, H - Ζ Obs.: Ρ *Scabiosa taygetea Boiss. & Heldr. in Boiss., BI, H - Ζ 57: Δ3 Pterocephalus perennis Coult., Bk, C Ζ 342: Δ3, T&I Ericaceae *Arbutus andrachne L., EM, P - Ζ 229: Δ2, 641: Δ3 *Arbutus unedo L., Me, P - Ζ 407: Δ2, 406: Δ3, 643: Δ4, 642: Π1, 461: Π2 49

50 *Erica manipuliflora Salisb., Me, C - Ζ 398: Δ2, 240: Δ3 Hypopitys monotropa Crantz, Bo, G - F.G. I I Euphorbiaceae *Euphorbia acanthothamnos Heldr. & Sartori ex Boiss., EM, C - Ζ 408: Π2 *Euphorbia dendroides L., Me, P - Ζ 409: Δ2, 656: Δ3, 657: Δ4, 658: Π2, 659: T2 *Euphorbia myrsinites L., ME, HC - Ζ 38: Δ1, 644: Δ2, 650: Δ3, 651: Π2, 653: T4, 654: Ρ *Euphorbia peplus L., Co, T - Ζ 257: Δ1, 305: Δ4 *Euphorbia rigida M. Bieb., Ms, C - Ζ 84: Δ2, 652: Δ3, 655: Π1 Fabaceae Anthyllis vulneraria L., Eu, H - Ζ 158: Π1, 187: Π2, 319: Δ3, M.F.I *Astragalus hamosus L., MS, T Ζ 186: Δ1, 672: Ρ *Astragalus monspessulanus L., Me, H Ζ 314: Ε *Bituminaria bituminosa (L.) C.H. Stirt., ME, H - Ζ 58: Δ1, 664: Ρ, 665: Τ1 *Chamaecytisus spinescens (C. Presl) Rothm., BI, C - Ζ 527: Δ2, 691: Π2 *Colutea arborescens L., EA, P - Ζ 236: Δ2, 528: Δ3, 678: Π2 *Coronilla scorpioides (L.) W.D.J. Koch, ME, T Ζ 357: Π1, 529: Τ4 *Dorycnium herbaceum Vill., ME, H - Ζ 139: Τ1, 675: Τ3, 674: Τ4, 670: Ε *Genista acanthoclada DC., EM, CP - Ζ 43: Δ1, 663: Δ2, 662: Δ3, 454: Π2 *Hippocrepis emerus (L.) Lassen ssp. emeroides (Boiss. & Spruner) Greuter & Burdet ex Lassen, EM, P - Ζ 276: Δ2, 681: Π2, 684: Ρ 50

51 *Hippocrepis multisiliquosa L., Me, T Ζ 387: Δ1 *Hymenocarpos circinnatus (L.) Savi, Me, T Ζ 16: Δ3, 530: Ρ *Isatis tinctoria L. ssp. tinctoria, EA, H - Ζ 55: Δ2 *Lathyrus annuus L., MS, T Ζ 239: Π1 *Lathyrus cicera L., MS, T Ζ 88: Τ1 *Lathyrus digitatus (M. Bieb.) Fiori in Fiori & Paol., Me, H Ζ 171: Π2 *Lathyrus grandifloras Sm. in Sibth. & Sm., BI, H - Ζ 145, 146: Δ4 *Lathyrus laxiflorus (Desf.) Kuntze, EM, H - Ζ 345: Δ4 *Lotus corniculatus L., EA, H - Ζ 59: Δ1, 666: Δ2, 172: Ρ *Lotus cytisoides L., Me, H Ζ 244: Δ1, 679: Δ2, 680: Δ4, 685: Ρ *Medicago littoralis Rohde ex Loisel., MS, T Ζ 328: Δ4 *Medicago lupulina L., Ct, H - Ζ 188: Τ4, 673: Ρ *Medicago minima (L.) Bartal., Pt, C - Ζ 39: Δ4, 661: Τ1 Melilotus graecus (Boiss. & Spruner) Lassen in Greuter & Raus,, T T&I *Melilotus indicus (L.) All., EA, T - Ζ 294: Δ1 *Ononis pubescens L., Me, T Ζ 70: Δ1 *Robinia pseudoacacia L., EM, T Ζ 113: Δ2, 668: Δ3, 669: Δ3 *Spartium junceum L., Me, P Ζ 322: Δ1, 682: Δ2, 683: Δ3, 686: Π2 *Trifolium aureum Pollich, ES, T - Ζ 147: Δ3, 671: Π2, 266: Τ4 *Trifolium grandiflorum Schreb., MS, T - Ζ 14: Ρ, 660: Τ2 *Trifolium hirtum All., Me, T Ζ 337: Δ2, 687: Π1, 688: Τ3 *Trifolium nigrescens Viv., Me, T Ζ 96: Π2, 332:Τ1 *Trifolium pratense L., EA, H - Ζ 386: Δ2 51

52 *Trifolium repens L., Pt, T - Ζ 385: Ε, 689: Ρ, 690: Δ1 *Trifolium stellatum L., Me, T Ζ 208: Δ2, 676: Δ3, 677: Π1, 286: Τ1, 458: Ρ *Vicia cracca L., Ct, H - Ζ 112: Δ1 *Vicia cuspidata Boiss., EM, T Ζ 115: T1, 667: Δ4 *Vicia melanops Sm. in Sibth. & Sm., ME, T Ζ 358: Τ1 Fagaceae *Quercus coccifera L., Me, P Ζ 405: Δ2, 692: Δ3, 405: Δ4, 693: Π1, 73: Π2 *Quercus ilex L., Me, P Ζ 417: Δ2, 694: Δ3, 418: Π1 Fumariaceae *Corydalis solida (L.) Clairv., EA, G - Ζ Obs.: Δ1 *Fumaria capreolata L., Me, T Ζ Obs.: Τ2 *Fumaria macrocarpa Parl., Me, T Ζ Obs.: Τ1 *Fumaria parviflora Lam., EA, T - Ζ 102: Π1 *Fumaria petteri Rchb., ME, T Ζ 329: Δ1 Gentianaceae *Centaurium erythraea Rafn, EA, TH - Ζ 121: Τ1 Geraniaceae *Erodium ciconium (L.) L'Hér. in Aiton, EA, TH - Ζ 389: Τ4 *Geranium asphodeloides Burm. f., MS, H - Ζ 354: Π1 52

53 *Geranium macrostylum Boiss., EM, T Ζ 118: Ε *Geranium robertianum L., Ct/Co, T - Ζ 378: Ρ *Geranium rotundifolium L., Pt, T - Ζ 356: Δ1, 695: Δ2 Hyacinthaceae *Ornithogalum divergens Boreau, Me, G Ζ 344: Δ1, 696: Δ2 *Muscari comosum (L.) Mill., Me, G Ζ 230: Δ1, 697: Δ2, 698: Ρ, 699: Π1, 7: Τ1 *Bellevalia dubia (Guss.) Schult. & Schult. f., Me, G Ζ 308: Δ2, 532: Π2 Hypericaceae *Hypericum empetrifolium Willd., EM, C Ζ 48: Δ2, 700: Δ3, 705: Τ1 *Hypericum hyssopifolium Chaix in Vill., ME, H - Ζ 25: Δ3, 129: Ρ, 159: Π1 *Hypericum perfoliatum L., Me, H - Ζ Obs.: Ε Hypericum taygeteum Quézel & Contandr.,, H - Ζ 303: Π1, T&I *Hypericum tetrapterum Fr., EA, H - Ζ 123: Τ1 *Hypericum vesiculosum Griseb., Bk, H - Ζ 290: Δ3 Iridaceae *Crocus boryi J. Gay, Bk, G - Ζ 434: Τ1 *Crocus cancellatus Herb., BA, G - Ζ 431: Ε *Crocus hadriaticus Herb., Bk, G - Ζ 433: Ε *Crocus nivalis Bory & Chaub. Bk, G - Ζ 432: Τ3 *Iris tuberosa L., Me, G - Ζ 375: Δ2, 701: Ρ 53

54 *Iris unguicularis Poir., EM, G Ζ 104: Π1 Juncaceae *Juncus inflexus L., Pt, HG - Ζ 553: Π1 *Juncus striatus E. Mey., Me, G - Ζ 554: Ρ *Luzula forsteri (Sm.) DC. in Lam. & DC., Me, H - Ζ 555: Ρ *Luzula multiflora (Ehrh.) Lej., Bo, H - Ζ 556: Ρ, 702: Ε Labiatae *Acinos alpinus (L.) Moench ssp. hungaricus (Simonk.) Soják, BA, H - Ζ 154: Δ3 *Acinos suaveolens (Sm.) Loudon, Me, H - Ζ 148: Δ3 *Ballota acetabulosa (L.) Benth., BA, C - Ζ 162: Π2, 531: Δ3 Clinopodium taygeteum (P.H. Davis) Bräuchler & Heubl,, H - R.D.B. (2009) II, T&I *Clinopodium vulgare L., ES, H - Ζ 120: Ρ, 706: Δ3 *Lamium amplexicaule L., Pt, T - Ζ 91: Π1, 95: Δ3 *Lamium bifidum Cirillo, Me, T Ζ 105: Δ1, 703: Π1, 704: Τ4 *Lamium garganicum L., Me, H - Ζ 94:Δ3, 103: Ρ, 199, 200: Ε *Marrubium vulgare L., EA, H - Ζ 216: Δ2, 232: Δ3, 225: Π2 *Melittis melissophyllum L., Eu, H - Ζ 110: Ε *Micromeria graeca (L.) Rchb., Me, C Ζ 198: Δ2 *Micromeria juliana (L.) Rchb., Me, C Ζ 149: Δ2, 251: Δ3, 273: Π2 *Nepeta nuda L., EA, H - Ζ 173: Δ3 54

55 Origanum scabrum Boiss. & Heldr. in Boiss., G T&I *Phlomis fruticosa L., Me, P Ζ 335: Δ1, 707: Δ2, 708: Δ3, 450: Π1 *Prunella laciniata (L.) L., Me, H - Ζ 117: T1, 136, 143: Δ4 *Salvia fruticosa Mill., EM, P Ζ 4: Δ2, 263: Π2 *Satureja thymbra L., Me, C Ζ 237: Δ2, 320: Π2 *Scutellaria rupestris Boiss. & Heldr. in Boiss., Bk, H - Ζ 151: Δ1, 160: Π1, 289: Τ2 Stachys candida Bory & Chaub. in Bory,, HC - Ζ 155: Π2, T&I *Stachys chrysantha Boiss. & Heldr. in Boiss.,, C - Ζ 34: Δ3 *Stachys spinulosa Sm. in Sibth. & Sm., BA, H - Ζ 293, 309: Δ3 *Teucrium capitatum L., Me, C Ζ 242: Δ2 *Teucrium divaricatum Heldr., EM, C Ζ 297: Δ3 *Teucrium flavum L. ssp. glaucum (Jord. & Fourr.) Ronniger, Me, C Ζ 291: Δ2, 277: Δ3, 278: Π1 *Thymbra capitata (L.) Cav., Me, C Ζ 1114: Δ2 *Thymus longicaulis C. Presl, Me, C - Ζ 42: Δ2, 402: Δ3 *Thymus teucrioides Boiss. & Spruner in Boiss., Bk, C - Ζ 113: Δ2 Lauraceae *Laurus nobilis L., Me, P Ζ 513: Δ1 Liliaceae *Gagea graeca (L.) Irmisch, BA, G - Ζ 17: Τ1, 256: Δ4 55

56 Linaceae *Linum tenuifolium L., EA, H - Ζ 184: Π1 *Linum trigynum L., Me, T Ζ 191: Δ1, 709: Δ3 Malvaceae *Malva sylvestris L., EA, TH Ζ 69: Δ1 *Alcea biennis Winterl ssp. cretica (Weinm.) Valdés in Greuter & Raus, BK, H - Ζ 245: Π2 Moraceae *Ficus carica L., MS, P - Ζ 399: Δ1 *Morus alba L., [E-As.], P - Ζ 206: Δ4 Myrtaceae *Myrtus communis L., Me, P - Ζ 438: Τ1, 710: Δ4 Oleaceae *Fraxinus ornus L., ME, P - Ζ 77: Δ2, 241: Δ3 *Phillyrea latifolia L., Me, P - Ζ 439: Δ2, 711: Δ3, 712: Π2 Onagraceae *Epilobium lanceolatum Sebast. & Mauri, EA, TH Ζ 464: Ε *Epilobium tetragonum L., Pt, H - Ζ 463: Δ4 56

57 *Epilobium tournefortii Michalet, Bk, H - Ζ 462: Ρ Orchidaceae *Anacamptis pyramidalis (L.) Rich., Eu, G - Ζ 111: T1 *Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce, ME, G - Ζ 132: Τ2, 714: Τ3 *Cephalanthera rubra (L.) Rich., EA, G - Ζ 131: T2 *Dactylorhiza saccifera (Brongn.) Soó, Me, G - Ζ 76: T5 *Himantoglossum robertianum (Loisel.) P. Delforge, Me, G Ζ 51: Ε, 460: Τ5 *Neottia ovata (L.) Bluff & Fingerh., EA, G - Ζ 124: T3 *Neotinea tridentata (Scop.) R.M. Bateman, Pridgeon & M.W. Chase, Me, G - Ζ 67: T2, 713: Τ3 Ophrys argolica H. Fleischm., EM, G - R.D.B. (1995) *Ophrys lutea Cav. ssp. galilaea (H. Fleischm. & Bornm.) Soó, Me, G - Ζ 106: Δ2 *Ophrys sphegodes Mill. ssp. aesculapii (Renz) Soó,, G - Ζ 87: Δ2 *Ophrys sphegodes Mill. ssp. mammosa (Desf.) Soó ex E. Nelson, ME, G - Ζ 195: Π1 *Ophrys sphegodes Mill. ssp. sphegodes, Me, G - Ζ 210: Π1 *Ophrys umbilicata Desf. ssp. umbilicata, Me, G - Ζ 21: Δ1 *Orchis italica Poir. in Lam. & al., Me, G - Ζ 125: Δ4 *Orchis quadripunctata Cirillo ex Ten., Me, G - Ζ 190: Τ1 *Platanthera chlorantha (Custer) Rchb. in Mössler, ES, G - Ζ 144: Τ2, 715: Ε Orobanchaceae Odontites linkii Heldr. & Sartori ex Boiss.,, C T&I 57

58 *Orobanche alba Steph. ex Willd., EA, T - Ζ 182: Δ2 *Orobanche hederae Duby, ME, T Ζ 271: Π2, 716: Δ3 *Orobanche pubescens d'urv., Me, T Ζ 19: Π1 Oxalidaceae *Oxalis pes-caprae L., [S-Afr.], G - Ζ 383: Δ1 Papaveraceae *Papaver dubium L., EA, T - Ζ 341: Π2 *Papaver hybridum L., EA, T - Ζ 465: Π1, 718: Δ1, 719: Τ1 *Papaver rhoeas L., Pt, T - Ζ 298: Δ2, 717: Π1 Plantaginaceae *Plantago coronopus L., MA, TH - Ζ 468: Π1 *Plantago holosteum Scop., Eu, H - Ζ 467: Ε *Plantago lanceolata L., Co, H - Ζ 466: Ρ Platanaceae *Platanus orientalis L., EM, P - Ζ 445: Ε, Obs.: Δ2, Δ3, Δ4, Π1 Plumbaginaceae *Armeria canescens (Host) Boiss. in A. DC., BI, H - Ζ 514: Τ1 *Armeria undulata (Bory & Chaub.) Boiss. in A. DC., EM, H - Ζ 66: Δ3 58

59 Poaceae *Aegilops geniculata Roth, Me, T Ζ 547: Ε *Aegilops triuncialis L., MS, T - Ζ 168: Π2 *Aira elegantissima Schur, MS, T - Ζ 533: Ε *Anthoxanthum odoratum L., Co, H - Ζ 534: Ρ *Avena barbata Link in Schrad., Me, T Ζ 23: Δ1, 726: Δ2, 548: Π2, 737: Τ5 *Avena sterilis L., MS, Τ - Ζ 40: Δ3, 727: Τ1 *Brachypodium sylvaticum (Huds.) P. Beauv., Pt, H - Ζ 535, 550: Ε *Briza maxima L., ST, T - Ζ 15: Π1, 11: Δ2, 725: Δ3, 254: Τ2 *Bromus hordeaceus L., Co, T - Ζ 549: Δ2, 738: Π2 *Bromus rigidus Roth, ST, T - Ζ 340: Ρ *Bromus tectorum L., Pt, T - Ζ 414: Τ2 *Catapodium rigidum (L.) C.E. Hubb. in Dony, Me, T Ζ 410: Δ1, 730: Ε *Cynosurus echinatus L., Me, T Ζ 30: Π1, 323: Τ3, 536: Δ3 *Dactylis glomerata L., Pt, H - Ζ 537: Δ4, 731: Τ5 *Dasypyrum hordeaceum P. Candargy, Me, T Ζ 544: T4 *Hordeum bulbosum L., ST, H - Ζ 255: Δ1, 449: Π1, 729: Τ4 *Hordeum murinum L., MS, T - Ζ 9: Π1, 724: Δ1, 253: Τ1 *Lagurus ovatus L., Me, T Ζ 71: Π1, 446: Δ2, 728: Δ3 Melica rectiflora Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H - Ζ 165: Ρ, T&I, M.F. II *Phalaris minor Retz., ST, T - Ζ 546: Ρ *Phleum exaratum Griseb., EM, T - Ζ 538: Δ1, 732: Ε *Poa bulbosa L., Pt, H - Ζ 539: Δ2, 733: Δ3 59

60 *Poa nemoralis L., ES, H - Ζ 541: Δ4, 735: Τ5 *Poa trivialis L., EA, H - Ζ 540: Δ3, 734: Π2 *Polypogon monspeliensis (L.) Desf., ST, T - Ζ 545: Δ2, 736: Π2 Sesleria taygetea Hayek,, H - Ζ 542: Π1, T&I *Sesleria vaginalis Boiss. & Orph. in Boiss.,, H - Ζ 551: Δ4 *Setaria verticillata (L.) P. Beauv., Ct, T - Ζ 552: Ρ *Stipa capensis Thunb., Me, TH Ζ 235: Π1, 249: Ρ *Trisetum flavescens (L.) P. Beauv., EA, H - Ζ 543: Ε Polygalaceae *Polygala crista-galli Chodat,, H - Ζ 150: Τ2, 175: Ε *Polygala nicaeensis W.D.J. Koch in Röhl. ssp. mediterranea Chodat, Me, H Ζ 122: Δ4 Polygonaceae *Rumex bucephalophorus L., Me, T Ζ 516: Ρ *Rumex cristatus DC., EM, H - Ζ 515: Π1 Primulaceae *Anagallis arvensis L., Co, TH - Ζ 300: Δ2, 742: Π2 *Anagallis foemina Mill., EA, TH - Ζ 244: Π1, 238: Τ1 *Cyclamen hederifolium Sol. ex Aiton, Me, G Ζ 517: Π1 60

61 Cyclamen rhodium Gorer ex O. Schwarz & Lepper ssp. peloponnesiacum (Grey- Wilson) J. Compton & Culham,, G - Ζ 448: Τ2, 3: Τ3, 740, 741: Ε, T&I *Primula vulgaris Huds., EA, H - Ζ 379: Δ4 Ranunculaceae *Anemone apennina L. ssp. blanda (Schott & Kotschy) Nyman, EM, G - Ζ 100: T2 *Anemone coronaria L., Me, G Ζ 384: Δ4 *Anemone pavonina Lam., Me, G Ζ 381: Τ1 Aquilegia ottonis Orph. ex Boiss. ssp. taygetea (Orph.) Strid,, H - R.D.B. (1995), T&I *Clematis vitalba L., EA, P - Ζ 82: Δ4 *Ficaria ficarioides (Bory & Chaub.) Halácsy, Me, G Ζ 376: Ε *Ranunculus muricatus L., MS, T - Ζ 101: Ε *Ranunculus subhomophyllus (Halácsy) Vierh.,, H - Ζ 302: Ρ *Thalictrum orientale Boiss., EM, G - Ζ 231: Δ1 Resedaceae *Reseda lutea L., Pt, TH - Ζ 518: Δ2, 744: Δ3 Rosaceae *Aremonia agrimonoides (L.) DC., BC, H - Ζ 135: Τ1 *Crataegus monogyna Jacq., Pt, P - Ζ 748: Δ3, 392: Ε, 747: Ρ *Fragaria vesca L., EA, H - Ζ 355: Δ4 61

62 *Potentilla micrantha DC. in Lam. & DC., EA, H - Ζ 372: T1 *Potentilla pedata Willd., EA, H - Ζ 347: T4 *Pyrus spinose Forssk., Me, P Ζ 212: Δ4 *Rosa canina L., Pt, P - Ζ 134: Δ4, 746: Τ1 *Rosa heckeliana Tratt., BI, C - Ζ 422: T2 *Rosa sempervirens L., Me, P Ζ 421: Δ2, 749: Δ1 *Rubus canescens DC., EA, P - Ζ 557: Τ2, 262: Τ4, 750: Δ1 *Sanguisorba minor Scop., EA, H - Ζ 24: Π1, 745: Δ2 Rubiaceae Asperula aristata L. f., ME, H T&I Asperula boryana (Walp.) Ehrend.,, C - Ζ 44: Δ1, 285, 751: Δ2, T&I *Asperula lutea Sm. in Sibth. & Sm. ssp. mungieri (Boiss. & Heldr.) Maire & Petitm.,, C - Ζ 53: Δ1, 752: Δ2, 260, 753: Δ3 *Galium aparine L., EA, T - Ζ 307: Δ4, 755: Ρ *Galium murale (L.) All., Me, T Ζ 246: Δ1 Galium rotundifolium L., EA, H - F.G. I Galium taygeteum Krendl,, H T&I *Rubia tenuifolia d'urv., EM, P - Ζ 137: Ε, 754: Π1 Ruscaceae *Ruscus aculeatus L., ME, GC - Ζ 79: Ε 62

63 Saxifragaceae *Saxifraga rotundifolia L., Eu, H - Ζ 360: Δ1, 203: Δ2 *Saxifraga taygetea Boiss. & Heldr. in Boiss., BI, H - Ζ 213: Δ1, 756: Δ2 Scrophulariaceae *Scrophularia canina L. ssp. bicolor (Sm.) Greuter in Greuter & Rech. f., ME, H - Ζ 68: Π1, 757: Δ2, 250: Δ3 Scrophularia heterophylla Willd., EM, H Ζ 427: Π2, T&I *Scrophularia peregrina L., Me, T Ζ 228, 758: Δ1, 107: Π1 Verbascum epixanthinum Boiss. & Heldr. in Boiss.,, H - Ζ 428: Δ2, 759: Δ3, 429: Π1, T&I *Verbascum macrurum Ten., EM, H - Ζ 430: Δ3 *Verbascum speciosum Schrad., ME, H - Ζ 334: Ρ Solanaceae *Solanum nigrum L., Co, P - Ζ 81: Τ1 Urticaceae *Parietaria judaica L., EA, H - Ζ 226: Δ1 *Parietaria lusitanica L., ME, T - Ζ 400: Π1, 760: Δ2 *Urtica dioica L., Co, H - Ζ 218: Π1, 759: Δ1 Valerianaceae *Centranthus longiflorus Steven, MS, H - Ζ 37: Π1, 217: Δ2 63

64 *Valeriana italica Lam., EM, H - Ζ 380: Δ2, 761: Δ3 *Valerianella echinata (L.) DC. in Lam. & DC., Me, T - Ζ 234: Τ1 Veronicaeae *Cymbalaria microcalyx (Boiss.) Wettst. in Engl. & Prantl ssp. microcalyx,, HC - Ζ 288: Δ3 *Linaria pelisseriana (L.) Mill., MS, T - Ζ 142: Τ3, 764, Ρ *Veronica chamaedrys L. ssp. chamaedryoides (Bory & Chaub.) M.A. Fisch. in Strid & Tan,, H - Ζ 352: Π1 *Veronica cymbalaria Bodard, Me, T - Ζ 5: Δ1, 762: Π2 *Veronica glauca Sm. in Sibth. & Sm., Bk, T - Ζ 177: Δ3 *Veronica hederifolia L., EA, T - Ζ 90: Ε, 763: Δ3 Violaceae *Viola odorata L., EA, H - Ζ 86: Τ1 *Viola reichenbachiana Boreau., EA, H - Ζ 196: Τ1, 764: Τ2, 765: Τ4 64

65 4. Χλωριδική ανάλυση 4.1 Αποτελέσματα Από την περιοχή μελέτης καταγράφηκαν σύμφωνα με τις συλλογές που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια αυτής της μελέτης, συμπεριλαμβανομένων και των βιβλιογραφικών αναφορών, 494 taxa. Από το σύνολο των φυτικών taxa, αυτά που προέρχονται από βιβλιογραφικές αναφορές είναι 62 εκ των οποίων εντοπίστηκαν από εμάς τα 32. Ωστόσο ακόμα και αυτά που δεν εντοπίστηκαν εμπεριέχονται στον παραπάνω κατάλογο.τα υπόλοιπα 432 taxa αποτελούν νέες αναφορές για την περιοχή μελέτης. Ο υψηλός αυτός αριθμός των νέων αναφορών οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί, κατά το παρελθόν εμπεριστατωμένη μελέτη σε ολόκληρη την περιοχή. Από το σύνολο των 494 taxa που εντοπίστηκαν στην περιοχή, τα 10 ανήκουν στην ταξινομική ομάδα των Πτεριδοφύτων καταλαμβάνοντας ποσοστό 2% επί του συνόλου των taxa, ενώ τα υπόλοιπα 484 ανήκουν στα Σπερματόφυτα. Η ομάδα των Γυμνοσπέρμων, που αποτελεί και την παλαιότερη ομάδα των Σπερματοφύτων αντιπροσωπεύεται από 5 taxa (1%), ενώ τα υπόλοιπα 479 ανήκουν στη φυλογενετική ομάδα των Αγγειοσπέρμων (97%). Από τα Αγειόσπερμα τα Δικοτυλήδονα φυτά παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ποσοστό (82 %) στην χλωρίδα της περιοχής και περιλαμβάνουν 407 taxa, ενώ τα Μονοκότυλα αντιπροσωπεύονται από 72 taxa με ποσοστό 15 %. Τα παραπάνω στοιχεία παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.1 και απεικονίζονται διαγραμματικά στην Εικόνα 4.1. Ταξινομική Ομάδα Οικογένειες Γένη Taxa Ποσοστό (%) Πτεριδόφυτα Γυμνόσπερμα Αγγειόσπερμα: Δικοτυλήδονα Αγγειόσπερμα: Μονοκοτυλήδονα Σύνολο Πίνακας 4.1: Στοιχεία της χλωρίδας της περιοχής μελέτης κατά συστηματική ομάδα. 65

66 15% 2% 1% Πτεριδόφυτα Γυμνόσπερμα Δικοτυλήδονα Μονοκοτυλήδονα 82% Εικόνα 4.1: Κατανομή των taxa της περιοχής μελέτης στις μεγάλες ταξινομικές ομάδες. Στην ομάδα των Αγγειοσπέρμων που αποτελούν τη χλωρίδα της υπό εξέταση περιοχής οι οικογένειες με τον μεγαλύτερο αριθμό taxa είναι κατά σειρά: τα Asteraceae με 67 taxa, τα Fabaceae με 38 taxa, τα Caryophyllaceae με 32 taxa, τα Poaceae με 30 taxa, τα Brassicaceae με 31 taxa, τα Labiatae με 28 taxa, τα Orchidaceae και τα Boraginaceae με 16, τα Apiaceae με 14 taxa, τα Rosaceae με 11 taxa και τα Crassulaceae με 10. Τα παραπάνω αποτελέσματα παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 4.2 και στην Εικόνα 4.2. Δικοτυλήδονα Μονοκοτυλήδονα Οικογένεια Αριθμός taxa Οικογένεια Αριθμός taxa Asteraceae 67 Poaceae 30 Fabaceae 38 Orchidaceae 16 Caryophyllaceae 32 Iridaceae 6 Brassicaceae 31 Juncaceae 4 Labiatae 28 Alliaceae 4 Boraginaceae 16 Colchicaceae 2 Apiaceae 14 Cyperaceae 3 Rosaceae 11 Hyacinthaceae 3 Crassulaceae 10 Πίνακας 4.2: Οι πολυπληθέστερες σε αριθμό taxa οικογένειες των Δικοτυλήδονων και Μονοκοτυλήδονων φυτών στη χλωρίδα της Λαγκάδας. 66

67 Εικόνα 4.2: Οι κυρίαρχες οικογένειες των Αγγειόσπερμων στη χλωρίδα της περιοχής μελέτης. Από τα παραπάνω σχήματα φαίνεται πως στην ομάδα των Αγγειοσπέρμων της υπό εξέταση περιοχής και συγκεκριμένα στα Δικότυλα επικρατεί η οικογένεια Asteraceae, ακολουθούμενη από την οικογένεια Fabaceae, γεγονός που αντικατοπτρίζει την επικρατούσα κατάσταση στον ελληνικό χώρο, καθώς οι οικογένεις αυτές μαζί με τα Poaceae συγκαταλέγονται στις τρεις πλουσιότερες και πιο διαφοροποιημένες οικογένειες στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο. 4.2 Βιολογικό φάσμα Με βάση την εξωτερική μορφή (φυσιογνωμία) και τον τύπο ανάπτυξής τους, τα φυτά κατατάσσονται σε διάφορες βιομορφές ή αυξητικές μορφές. Η βιομορφή είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιδιοσυστασίας κάθε είδους (γνωρίσματα κληρονομικά και σταθερά), καθώς και αποτέλεσμα της προσαρμογής του σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες (γνωρίσματα που δεν είναι κληρονομικά και σταθερά). Έτσι σύμφωνα και με τον Braun-Blanquet (1964), η εναρμόνιση και προσαρμογή των φυτών στις οικολογικές συνθήκες του περιβάλλοντος εκφράζεται με τις βιομορφές. Το μορφολογικό αυτό γνώρισμα εκφράζει δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο τα φυτά 67

68 ανταποκρίνονται στις επικρατούσες οικολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των δυσμενών περιόδων του έτους (περίοδοι ξηρασίας, ψύχους, χιονοπτώσεις). Οι κατηγορίες των βιομορφών που αναγνωρίστηκαν από τον Raunkiaer (1934), παρέχουν ένα από τα πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα λειτουργικά κριτήρια για την περιγραφή της βλάστησης. Το σύστημα κατάταξης του Raunkiaer, βασίζεται στη θέση και στην προστασία των οργάνων ανανέωσης του φυτού κατά τη δυσμενή γι αυτά χρονική περίοδο (διαχείμανση ή διαθερισμός) σε σχέση με την επιφάνεια του εδάφους. Όταν μια ομάδα φυτών παρουσιάζει, ανεξάρτητα από τις φυλογενετικές τους σχέσεις, τις ίδιες οικολογικές απαιτήσεις και τα ίδια γνωρίσματα προσαρμογής προς τις συνθήκες του περιβάλλοντος, τότε λέμε ότι ανήκουν στην ίδια βιολογική μορφή. Η κατάταξη της χλωρίδας της περιοχής μελέτης σε βιολογικές μορφές έγινε με βάση το βιβλίο Vascular Plants of Greece: An Annotated Checklist (Dimopoulos, P. et al., 2013), το οποίο στηρίζεται στο σύστημα του Raunkiaer (1934), ενώ έχουν ληφθεί υπόψη και μετέπειτα τροποποιήσεις του συστήματος αυτού από τους Ellenberg & Mueller-Dombois (1967). Οι κυριότερες ομάδες αυτού του συστήματος όσον αφορά τα ριζοβολούντα φυτικά είδη παρουσιάζονται στην Εικόνα 4.3 και στον Πίνακα 4.3. Εικόνα 4.3: Οι πέντε βασικές κατηγορίες βιολογικών μορφών του συστήματος Raunkiaer (1984). 68

69 Βιομορφή Περιγραφή Φανερόφυτα (P) Πολυετή φυτά με οφθαλμούς ανανέωσης > 50 cm από την επιφάνεα του εδάφους (δέντρα, θάμνοι, ψηλά παχύφυτα, δενδρώδη αγρωστώδη) Χαμαίφυτα (C) Πολυετή φυτά με οφθαλμούς ανανέωσης <50 cm από την επιφάνεα του εδάφους Ημικρυπτόφυτα (H) Γεώφυτα (Κρυπτόφυτα) (G) Θερόφυτα (T) Πολυετή φυτά με περιοδικά νεκρούς βλαστούς και οφθαλμούς ανανέωσης στο επίπεδο του εδάφους Πολυετή με περιοδική νέκρωση υπέργειων μερών ενώ τα υπόγεια μέρη επιβιώνουν στις δυσμενείς περιόδους (που μπορεί να είναι το καλοκαίρι ή ο χειμώνας στη μεσογειακή περιοχή) Μονοετή, που συπληρώνουν τον κύκλο ζωής τους (μερικές φορές αρκετές φορές) μέσα σε μια αυξητική περίοδο, επιβιώνοντας στις δυσμενείς περιόδους ωσ σπέρματα ή σποριόφυτα Πίνακας 4.3: Περιγραφή και κατάταξη βιομορφών κατά Dimopoulos, P. et al., Το ποσοστό συμμετοχής της κάθε κατηγορίας βιομορφών στη χλωρίδα μιας περιοχής χαρακτηρίζεται ως βιολογικό φάσμα ή βιοφάσμα της περιοχής. Το βιοφάσμα αντικατοπτρίζει το οικολογικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται τα φυτά και κυρίως εκφράζει τη χλωριδική ποικιλότητα των βιολογικών τύπων στο εσωτερικό μιας εξεταζόμενης μορφής βλάστησης Το βιοφάσμα της περιοχής Λαγκάδα Τρύπης αποδίδεται γραφικά στην Εικόνα 69

70 28% 9% 8% 14% 41% P C H G T Εικόνα 4.4: Βιολογικό φάσμα της περιοχής μελέτης. Όπως προκύπτει από το βιοφάσμα, στην περιοχή μελέτης επικρατούν με ποσοστό 41% τα Ημικρυπτόφυτα, ενώ ακολουθούν με ποσοστό 28% τα Θερόφυτα. Αμέσως μετά ακολουθούν τα Γεώφυτα (Κρυπτόφυτα) με ποσοστό 14% και τέλος τα Φανερόφυτα με 9% και τα Χαμαίφυτα με 8%. Το αποτέλεσμα αυτό συμφωνεί με τα πρότυπα που εμφανίζονται στον ελληνικό χώρο καθώς στην Ελλάδα, όπως φαίνεται από τις χλωρίδες διαφόρων περιοχών (Voliotis, 1982; Vogiatzakis, Griffiths & Mannion, 2003), τα φάσματα των βιομορφών συνήθως μετατοπίζονται από την επικράτηση των ετήσιων σε χαμηλότερα υψόμετρα με υψηλότερες θερμοκρασίες και παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας σε μια επικράτηση των ημικρυπτοφύτων στα μεγαλύτερα υψόμετρα με χαμηλότερες θερμοκρασίες και υψηλότερες βροχοπτώσεις (Georghiou & Delipetrou, 2010). Αξίζει να σημειωθεί πως σε όλες τις κατηγορίες εκτός των Φανεροφύτων εντοπίστηκαν taxa που εμφανίζουν δύο διαφορετικές βιομορφές. Το φαινόμενο αυτό σημαίνει πως τα ειδη αυτά αναλόγως του περιβάλλοντος και των οικολογικών συνθηκών που επικρατούν σε αυτό, μπορεί να συναντηθούν είτε με τη μια βιομορφή είτε με την άλλη. Στο σύνολο των Ημικρυπτοφύτων βρέθηκαν 11 τέτοια taxa με συμβολισμούς HC (8), HT (2), HG (1) και αναπαριστώνται σχηματικά στην Εικόνα

71 4% 1% 0% H HC HT HG 95% Εικόνα 4.5: Υποκατηγορίες Ημικρυπτοφύτων στην περιοχή μελέτης Βλέπουμε πως τα περισσότερα taxa με δύο συμβολισμούς είναι τα HC και συγκεκριμένα τα είδη Silene vulgaris, Silene goulimyi, Minuartia attica, Acotion compactum, Cephalaria ambrosioides, Euphorbia myrsinites, Stachys candida και Cymbalaria microcalyx ssp. microcalyx. Τα είδη Tragopogon porrifolius και Pallenis spinosa αναφέρονται ως HT και το Juncus inflexus ως HG. Στα Θερόφυτα αντίστοιχα συναντάται η υποκατηγορία ΤΗ με 13 taxa (Daucus carota, Echium parviflorum, Capsella bursa-pastoris, Campanula topaliana, Scleranthus verticillatus, Centaurium erythraea, Erodium ciconium, Malva sylvestris, Plantago coronopus, Stipa capensis, Anagallis foemina, Anagallis arvensis, Reseda lutea) (Εικόνα 4.6). 9% T TH 91% Εικόνα 4.6: Υποκατηγορίες Θεροφύτων στην περιοχή μελέτης 71

72 Στα Γεώφυτα τα taxa αυτά είναι μόλις 3: Tussilago farfara και Sambucus ebulus ως GH, με ποσοστό μόλις 3% επί των Γεωφύτων, Ruscus aculeatus ως GC με ποσοστό μόλις 1%. Τέλος στα Χαμαίφυτα εντοπίστηκαν μόλις 2 taxa και συγκεκριμένα το Sedum amplexicaule ως CH και η Genista acanthoclada ως CP. 4.3 Χωρολογικό φάσμα Κάθε φυτικό taxon δημιουργείται μία και μόνη φορά σε ορισμένο τόπο. Στη συνέχεια όμως εξαπλώνεται πέρα από αυτόν, δημιουργώντας μια γεωγραφική, σαφώς οριοθετημένη τις περισσότερες φορές περιοχή εξάπλωσης. Η παρούσα γεωγραφική κατανομή ενός φυτικού οργανισμού είναι το αποτέλεσμα μιας δυναμικής εξέλιξης και της συνεπίδρασης πολλών παραγόντων. Ανάμεσα σ αυτούς, συμπεριλαμβάνονται το γενετικό υλικό που φέρει το φυτό και άρα η ικανότητα ανταγωνισμού που έχει, οι κλιματολογικές, γεωλογικές και οικολογικές συνθήκες της περιοχής, καθώς και η ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία επηρεάζει σημαντικά σήμερα τις εξαπλώσεις των φυτών δίνοντάς τους την ευκαιρία να επεκταθούν ή, αντιθέτως, να περιοριστούν σε δεδομένο γεωγραφικό χώρο. Για να είναι η μελέτη της εξάπλωσης των ανώτερων φυτών πιο αντιπροσωπευτική, έχουν δημιουργηθεί κατηγορίες από χωρολογικές ενότητες, οι οποίες ομαδοποιούν τις κύριες εξαπλώσεις των φυτών. Τα χωρολογικά στοιχεία ταξινομούνται με βάση το κέντρο της γεωγραφικής τους καταγωγής. Τα κέντρα των χωρολογικών ενοτήτων σχετίζονται στενά με τις επικρατούσες στην οριοθετημένη περιοχή περιβαλλοντικές συνθήκες, απ όπου κατευθύνεται η δημιουργία μιας χαρακτηριστικής μορφής βλάστησης που την αντιπροσωπεύει στις διάσπαρτες προεκτάσεις της (Pignatti, 1982). Για την διευκόλυνση και την πιο αντιπροσωπευτική μελέτη της εξάπλωσης των ανώτερων φυτικών οργανισμών, μπορούν να δημιουργηθούν κατηγορίες από ευρείες χωρολογικές ενότητες, οι οποίες ομαδοποιούν τις κύριες εξαπλώσεις των φυτών. Οι ενότητες αυτές περιγράφουν τις εξαπλώσεις των taxa σε γενικές μόνο γραμμές και στις περιπτώσεις που η εξάπλωση ενός taxon είναι ασυνεχής, οι σποραδικές και απομακρυσμένες θέσεις της κύριας κατανομής του δεν λαμβάνονται υπόψη στον χωρολογικό χαρακτηρισμό του συγκεκριμένου taxon (Φοίτος, 1987). Στην εργασία αυτή τα χωρολογικά στοιχεία διακρίθηκαν με βάση το βιβλίο Vascular Plants of Greece: An Annotated Checklist 72

73 (Dimopoulos, P. et al., 2013) που περιγράφονται στον Πίνακα 4.4 και προέκυψε το χωρολογικό φάσμα της Εικόνας 4.7: Συντομογραφία Χωρολογική Κατηγορία Περιγραφή Bk Βαλκανικά Taxa περιορισμένα στις βαλκανικές χώρες, ενίοτε επεκτείνονται σε γειτονικά τμήματα της ΝΑ Ευρώπης BI Βαλκανικά-Ιταλικά Taxa περιορισμένα στις βαλκανικές χώρες και την Ιταλία (αμφι-αδριατικά) BC Βαλκανικα- Κεντροευρωπαϊκά Taxa κατανεμημένα στα Βαλκάνια, τα Καρπάθια,τις Άλπεις και γειτονικές περιοχές (κυρίως στα βουνά) BA Βαλκανικά-Ανατολικά Taxa περιορισμένα στις βαλκανικές χώρες και την Μικρά Ασία (Ανατολία), ενίοτε επεκτείνονται στη Ν Ουκρανία (Κριμαία), τις γειτονικές καυκάσιες χώρες (Γεωργία, Αρμενία) ή το Β Ιράκ EM Ανατολικά Μεσογειακά Taxa περιορισμένα στην ανατολική μεσόγειο, ενίοτε επεκτείνοναι στη Ν Ιταλία ή γειτονικές Καυκάσιες χώρες Me Μεσογειακά Taxa με μια περι-μεσογειακή εξάπλωση συμπεριλαμβανομένης της Πορτογαλίας, ενίοτε επεκτείνονται στην Καυκάσια περιοχή και το Β Ιράν MA Μεσογειακά-Ατλαντικά Taxa περιορισμένα στην παραθαλάσσιαδ Ευρώπη και την Μεσόγειο ME Μεσογειακά-Ευρωπαϊκά Taxa περιορισμένα στη Μεσόγειο και την εύκρατη Ευρώπη, ενίοτε επεκτείνονται στη ΒΔ Αφρική και την Καυκάσια περιοχή MS Μεσογειακά- ΝΔ Ασιατικά Taxa κατανεμημένα σε μια ή περισσότερες μεσογειακές χώρες επεκτεινόμενα στη ΝΔ και Κεντρική Ασία Eu Ευρωπαϊκά Taxa με εξάπλωση σε όλη την Ευρώπη. Στις χώρες της νότιας Ευρώπης αυτή η κατηγορία στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει το Κεντροευρωπαϊκό στοιχείο EA Ευρωπαϊκά- ΝΔ Ασιατικά Ευρωπαϊκά taxa (συνήθως φτάνουν τη Β Αφρική) με μια εξάπλωση που εκτείνεται στη ΝΔ Ασία, ενίοτε φτάνουν και στην Κεντρική Ασία ES Ευρω-Σιβηρικά Taxa με κύρια εξάπλωση την εύκρατη Ευρασία, ενίοτε επεκτείνονται στην Καυκάσια περιοχή Pt Paleotemperate Taxa της τροπικής Ευρασίας συμπεριλαμβανομένων και των Ιμαλαΐων και της Α Ασίας, που δεν εκτείνονται στη Β Αμερική Ct Circumtemperate Taxa και της τροπικής Ευρασίας και της Βόρειας Αμερικής 73

74 IT Ιρανο-Τουρανικά Taxa με κύρια εξάπλωση στην ξηρή ΝΔ και Κεντρική Ασία, που επεκτείνονται και στη Μεσόγειο SS Saharo- Sindian Taxa με κύρια εξάπλωση στην ξηρή Β Αφρική και ΝΔ Ασία, που επεκτείνονται και στη Μεσόγειο ST Υποτροπικά-Τροπικά Taxa ευρέως διαδεδομένα στις θερμότερες περιοχές και των δύο ημισφαιρίων Bo Βόρεια Taxa με κύρια εξάπλωση στη Βόρεια και ορεινή Ευρασία (ενίοτε επεκτείνονται και στη Βόρεια Αμερική) AA Αρκτικά- Αλπικά Taxa με κύρια εξάπλωση πέρα από τη Βόρεια και πάνω από την αλπική ζώη της Ευρασίας (ενίοτε επεκτείνονται και στη Βόρεια Αμερική) Co Κοσμοπιλίτικα Taxa που επεκτείνονται σε όλες τις ηπείρους. Αυτή η κατηγορία μπορεί να δίνεται σε αγκύλη μετά τη γνωστή ή υποτιθέμενη ιθαγενή εξάπλωση σε περιπτώσεις taxa που έχουν διασκορπιστεί ευρέως από τον άνθρωπο [S-Afr., E-As., N-Am. ] Προέλευση ξενικών taxa στην [ ] Νοτιοαφρικάνικα, Ανατολικοασιατικά, Βορειοαμερικάνικα Ελληνικά ενδημικά Taxa με εξάπλωση που περιορίζεται στην επικράτεια της Ελλάδας, σε μια ή περισσότερες από τις 13 φυτογεωγραφικές περιοχές Πίνακας 4.4: Περιγραφή και κατάταξη ωρολογικών ενοτήτων κατά Dimopoulos, P. et al.,

75 Bk BI BC BA 1% 2% 3% 3% 5% 13% 1% 4% 2% 2% 8% EM Me MA ME MS Eu EA 4% 28% ES 14% Pt 1% 8% 1% Ct ST Bo AA Co Ξενικά Εικόνα 4.7: Χωρολογικό φάσμα της περιοχής μελέτης Το μεγαλύτερο ποσοστό (28%) της χλωρίδας της περιοχής καταλαμβάνουν τα Μεσογειακά taxa. Το ποσοστό αυτό αντανακλά την υφιστάμενη κατάσταση στη χλωρίδα της Ελλάδας, η οποία είναι τυπικά μεσογειακή. Ακολουθούν με ποσοστό 14 % τα Ευρωπαϊκά- ΝΔ Ασιατικά taxa και αμέσως μετά με 14% τα ελληνικά ενδημικά. Το υψηλό ποσοστό ενδημικών taxa στην περιοχή συμβάλλει στην ιδιαίτερη χλωριδική αξία και τη μοναδικότητα του Ταϋγέτου και θα συζητηθεί περαιτέρω στην ενότητα του ενδημισμού. Σημαντική παρουσία εμφανίζουν τα Ανατολικά Μεσογειακά καθώς και τα Μεσογειακά-Ευρωπαϊκά με ποσοστό 8%. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην από ανατολή προς δύση μετανάστευση κατά τη διάρκεια του Μειοκαίνου και από τη μετανάστευση από βορρά προς νότο σε διαδοχικά κύματα, η 75

76 οποία επηρέασε την ελληνική χλωρίδα (Ιατρού, 1986). Οι υπόλοιπες χωρολογικές κατηγορίες εμφανίζονται στην περιοχή με αρκετά μικρότερα ποσοστά. 4.4 Ενδημισμός Γενικά στοιχεία Η ελληνική χλωρίδα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι μόνο γιατί είναι μια από τις πλουσιότερες σε taxa χλωρίδες στην Ευρώπη, αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι πολλά από αυτά αναπτυσσόμενα αποκλειστικά στην χώρα μας, εξαπλώνονται σε μικρές ή μεγαλύτερες περιοχές της και ονομάζονται ενδημικά (Ιατρού, 1986). Ο ενδημισμός είναι μία έννοια που δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια, γιατί είναι τελείως σχετική. Σύμφωνα με τον γενικά αποδεκτό σήμερα ορισμό (Good, 1947), «μπορούμε να μιλάμε για ένα ενδημικό taxon, όταν η γεωγραφική περιοχή που καταλαμβάνει είναι σημαντικά μικρότερη από την μέση περιοχή ενός taxon της ίδιας συστηματικής βαθμίδας». Η έννοια του ενδημισμού από τότε που εμφανίστηκε προσέλκυσε το ενδιαφέρον των επιστημόνων (Favarger, 1969), για τους εξής λόγους: 1. Τα ενδημικά taxa συνήθως είναι πολύ σπάνια και οι βοτανικοί πάντοτε έδιναν ιδιαίτερη προσοχή σε τέτοια είδη. 2. Ο ενδημισμός, δηλαδή ο περιορισμός των taxa σε ένα μικρό χώρο, είναι ένα φαινόμενο πολύ εξαιρετικό, αφού κάθε φυτικός οργανισμός έχει την τάση να επεκτείνεται όσο το δυνατόν μακρύτερα. 3. Οι περιοχές του ενδημισμού θεωρούνταν από πολύ παλιά «εστίες δημιουργίας ειδών». Τα taxa δηλαδή με περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση θεωρούνται ως «beginners», όντα δηλαδή που βρίσκονται στην αρχή της εξέλιξής τους. 76

77 Η μελέτη του ενδημισμού μιας γεωγραφικής περιοχής συμβάλλει σημαντικά όχι μόνον στην κατανόηση της διαδικασίας του εποικισμού της περιοχής από τους φυτικούς οργανοσμούς,αλλά βοηθάει να καταλάβουμε και τον τρόπο δημιουργίας τους (ειδογένεση), με την βοηθεια συγχρόνων μεθόδων όπως η κυτταροταξινόμηση (Wulff, 1939, Favarger & Contandriopoulos, 1961, Favarger, 1964) και η χημειοταξινόμηση (Kubicki,1962) Κατανομή των ενδημικών taxa στα φυτογεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας Οι συγγραφείς της Flora Hellenica χώρισαν την Ελλάδα σε 13 φυτογεωγραφικές περιοχές, λαμβάνοντας υπόψη τα φυσικά όρια (ποτάμια, πεδιάδες, βουνά κλπ.) αλλά και παλαιοντολογικά και παλαιογεωγραφικά δεδομένα, τα οποία μαρτυρούν ότι κάποιες περιοχές συνεξελίχθησαν (Εικόνα 4.8). Από τις φυτογεωγραφικές αυτές περιοχές, οι επτά είναι νησιωτικές και οι υπόλοιπες έξι απαρτίζουν την ηπειρωτική Ελλάδα, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 4.8 (Βαλλή, 2013). Εικόνα 4.8: Οι φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας (Strid& Tan, 1997, 2002). 77

78 Η κατανομή των ενδημικών χαρακτηρίζεται από υψηλή συχνότητα στενότοπων ειδών και από μια βορρά προς νότο και δύση προς ανατολή αύξηση του τοπικού ενδημισμού. Το πρώτο αποτέλεσμα υποστηρίζει την άποψη πως η αυξημένη ποικιλότητα σχετίζεται με υψηλή συχότητα τοπικών ενδημικών συνδυασμένη με περιοχικό ενδημισμό στις χλωρίδες της λεκάνη της Μεσογείου (Greuter, 1991, 1995). Το δεύτερο αποτέλεσμα επιβεβαιώνει προηγούμενες εκθέσεις, με βάση υποσύνολα των ενδημικών taxa, πως ο ενδημισμός της χλωρίδας των βουνών αυξάνει προς τα νότια με τα είδη να τείνουν να είναι πιο στενά εξαπλωμένα και αναπαραγωγικά απομονωμένα (Strid, 1986, 1993). Η ανάλυση της κατανομής των ενδημικών ειδών με βάση τους συντελεστές ομοιότητας και την ιεραρχική κατάταξη μπορεί να αποτελέσει εργαλείο για τη μελέτη της παλαιογεωγραφίας και βιογεωγραφίας της Ελλάδας (Georghiou & Delipetrou, 2010). Από αυτή την ανάλυση φαίνεται πως η Πελοπόννησος έχει στενότερη φυτογεωγραφική σχέση με τη Στερεά Ελλάδα, ενώ ακολουθούν τα Κύθηρα και ύστερα η περιοχή της βόρειας Ελλάδας, με τις άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου να έχουν πολύ μικρότερη σχέση, γεγονός που αντανακλά την παλαιογεωγραφία της Ελλάδας (Ιατρού, 1986). Η συγγένεια ΚΚ-Pe, που αναφέρθηκε από τον Greuter (1975), μπορεί να αντανακλά τη σύνδεση της δυτικής Κρήτης με την Πελοπόννησο μέχρι το τέλος του Μειοκαίνου (Dermitzakis & Papanikolaou, 1981), πιθανές συνδέσεις της δυτικής Κρήτη με το νησί των Αντικυθήρων κατά το Πλειόκαινο (Vardinoyannis, 1994) και πιθανό αποικισμό από την Κρήτη στα Κύθηρα πριν από 4 εκατομμύρια χρόνια (Parmakelis et al., 2006). Ο Ταΰγετος ανήκει στο φυτογεωγραφικό διαμέρισμα της Πελοποννήσου. Από τα taxa που είναι ενδημικά στον ελληνικό χώρο τα 468 εμφανίζονται στην Πελοπόννησο. Στον Ταΰγετο ευδοκιμούν: 145 ενδημικά φυτά της Ελλάδας 54 ενδημικά της Πελοποννήσου 10 ενδημικά taxa με εξάπλωση μόνο στους ορεινούς όγκους του Ταϋγέτου και του Πάρνωνα, μαζί με 7 taxa των χαμηλότερων υψομέτρων και 14 τοπικά ενδημικά του Ταϋγέτου συμπερολαμβανομένων 2 taxa των χαμηλότερων υψομέτρων. 78

79 Όπως αναφέρεται στο βιβλίο Endemic Plants of Greece-The Peloponnese (Tan & Iatrou, 2001) «τουλάχιστον 17 αναγνωρισμένα είδη και υποείδη φέρουν το επίθετο taygetea, taygeteum ή taygeteus. Περίπου 315 είδη στον Ταΰγετο βρίσκονται πάνω από τα δασοόρια και χαρακτηρίζονται ως πραγματικά αλπικά. Μεταξύ αυτών τα 55 είναι ελληνικά ενδημικά, 23 πελοποννησιακά και 12 τοπικά ενδημικά, ενώ σε αυτά θα πρέπει να προστεθούν και τα ενδημικά των χαμηλότερων υψομέτρων. Φυτογεωγραφικά συνδέεται πρωτίστως με τον Πάρνωνα στα ανατολικά και κατά δεύτερον με τα βουνά της κεντρικής και βόρειας Πελοποννήσου. Περίπου 76 taxa εντοπίζονται στον Ταΰγετο αλλά απουσιάζουν τόσο από τον Χελμό όσο και από την Κυλλήνη, υποδεικνύοντας την παρουσία ενός σημαντικού νότιου πελοποννησιακού ορεινού στοιχείου. Συνδέσεις με τα βουνά της Κρήτης είναι λιγότερο εμφανείς και τα ορεινά είδη που βρίσκονται τόσο στην Κρήτη όσο και τον Ταΰγετο συνήθως εκτείνονται στη βόρεια Πελοπόννησο και πέρα. Περίπου 10 axa μοιράζεται ο Ταΰγετος με τα Λευκά Όρη τα οποία δεν βρίσκονται στον Χελμό και την Κυλλήνη.» Από την εξάπλωση των αποκλειστικά ενδημικών φυτών της Πελοποννήσου φαίνεται να υπάρχουν δύο κέντρα συχνότητας ενδημικών φυτών (Εικόνα 4.9), ένα στο βορρά με κέντρο το Χελμό και ένα στο νότο με κέντρο τον Ταΰγετο (Ιατρού 1986). 79

80 Εικόνα 4.9: Κέντρα ενδημισμού της Πελοποννήσου(Ιατρού 1986). Στην περιοχή μελέτης βρέθηκαν κατά την παρούσα εργασία 15 βαλκανικά ενδημικά είδη και 64 ελληνικά ενδημικά (Πίνακας 4.5 και Εικόνα 4.10). Από τα είδη που εμφανίζονται ως ενδημικά στον ελληνικό χώρο τα 22 είναι ενδημικά της Πελοποννήσου, εκ των οποίων τα 5 είναι αποκλειστικά ενδημικά του Ταϋγέτου (Πίνακας 4.6). 80

81 Οικογένεια Αριθμός ελληνικών ενδημικών taxa Apiaceae 1 Asteraceae 11 Boraginaceae 3 Brassicaceae 5 Campanulaceae 3 Caryophyllaceae 12 Chenopodiaceae 1 Cistaceae 2 Colchicaceae 1 Crassulaceae 1 Dispacaceae 1 Fabaceae 1 Hypericaceae 1 Iridaceae 1 Labiatae 4 Orchidaceae 1 Orobanchaceae 1 Pinaceae 1 Poaceae 3 Polygalaceae 1 Primulaceae 1 Ranunculaceae 3 Rubiaceae 3 Scrophulariaceae 1 Veronicaeae 2 Πίνακας 4.5: Κατανομή ελληνικών ενδημικών taxa της περιοχής μελέτης στις διάφορες οικογένειες 81

82 Aceraceae Apiaceae Asteraceae Boraginaceae Brassicaceae Campanulaceae Caryophyllaceae Chenopodiaceae Cistaceae Colchicaceae Crassulaceae Fabaceae Hypericaceae Iridaceae Labiatae Orchidaceae Orobanchaceae Pinaceae Poaceae Polygalaceae Primulaceae Ranunculaceae Rubiaceae Scrophulariaceae Veronicaeae Εικόνα 4.10: Κατανομή ελληνικών ενδημικών taxa της περιοχής μελέτης στις διάφορες οικογένειες Taxon Οικογένεια Ενδημικό Bubon (Boiss. & Orph.) arachnoideum Hand Apiaceae Πελοποννήσου Hartvig & Kit Carum depressum Tan in Tan & Apiaceae Ταϋγέτου Iatroú Centaurea laconica Boiss. laconica Asteraceae Πελοποννήσου Anthemis laconica Franzén Asteraceae Πελοποννήσου Hymenonema Boiss. & Heldr. laconicum in Boiss. Asteraceae Πελοποννήσου Achillea taygetea Boiss. & Heldr. in Boiss. Asteraceae Πελοποννήσου Cirsium hypopsilum Boiss. & Heldr. in Boiss. Asteraceae Πελοποννήσου Pulmonaria (Fenzl & Friedr.) Boraginaceae Πελοποννήσου 82

83 cesatiana Selvi & al. Erysimum Bory & Chaub. pectinatum in Bory Brassicaceae Πελοποννήσου Stevanović & Kit Draba laconica Tan in Strid & Brassicaceae Πελοποννήσου Tan Noccaea graeca (Jord.) F.K. Mey. Brassicaceae Πελοποννήσου Campanula Boiss. & Heldr. stenosiphon in Boiss. Campanulaceae Πελοποννήσου Campanula topaliana Beauverd topaliana Campanulaceae Πελοποννήσου Campanula (Boiss. & Orph.) asperuloides Engl. Campanulaceae Πελοποννήσου Bolanthus (Boiss.) laconicus Barkoudah Caryophyllaceae Πελοποννήσου Minuartia pichleri (Boiss.) Maire & Petitm. Caryophyllaceae Πελοποννήσου Silene goulimyi Turrill Caryophyllaceae Πελοποννήσου Silene integripetala Bory & Chaub. in Bory integripetala Caryophyllaceae Πελοποννήσου Silene Boiss. & Heldr. echinosperma in Boiss. Caryophyllaceae Ταϋγέτου Dianthus (Boiss. & Heldr.) androsaceus Hayek Caryophyllaceae Πελοποννήσου Kit Tan, Perdetz. Halimium voldii & Raus in Greuter & Raus Cistaceae Ταϋγέτου Hypericum Quézel & taygeteum Contandr. Hypericaceae Πελοποννήσου Stachys chrysantha Boiss. & Heldr. in Boiss. Labiatae Πελοποννήσου Stachys candida Bory & Chaub. in Bory Labiatae Πελοποννήσου (P.H. Davis) Clinopodium Bräuchler & taygeteum Heubl Labiatae Ταϋγέτου Polygala crista-galli Chodat Polygalaceae Πελοποννήσου Aquilegia ottonis Orph. ex Boiss. taygetea (Orph.) Strid Ranunculaceae Πελοποννήσου Asperula boryana (Walp.) Ehrend. Rubiaceae Πελοποννήσου Galium taygeteum Krendl Rubiaceae Πελοποννήσου Πίνακας 4.6: Ενδημικά taxa της Πελοποννήσου και αποκλειστικά ενδημικά του Ταϋγέτου που απαντώνται στην περιοχή μελέτης. 83

84 Οι οικογένειες που συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό ελληνικών ενδημικών στην περιοχή είναι τα Caryophyllaceae (12) και τα Asteraceae (11). Οι υπόλοιπες οικογένειες που ακολουθούν περιλαμβάνουν μικρότερο αριθμό με 1 έως 5 taxa. Οι οικογένειες με τον μεγαλύτερο αριθμό ενδημικών ειδών περισσότερο ή λιγότερο περιλαμβάνονται εντός των πλουσιότερων οικογενειών της συνολικής ελληνικής χλωρίδας, μια τάση που παρατηρείται και σε άλλες μεσογειακού τύπου κλίματος περιοχές (Beard, Chapman & Gioia, 2000). Μια αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ της συνολικής και της ενδημικής ελληνικής χλωρίδας παρατηρείται στις οικογένειες Poaceae και Fabaceae οι οποίες, μαζί με τα Asteraceae, συγκαταλέγονται στις τρεις πλουσιότερες και πιο διαφοροποιημένες οικογένειες στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο (Blondel & Aronson, 1995; Maxted & Bennett, 2001), ωστόσο κατέχουν δευτερεύουσα θέση σε απόλυτο αριθμό ενδημικών και βαθμό ενδημισμού στην Ελλάδα. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στα αποτελέσματα μας με την οικογένεια Fabaceae να περιλαμβάνει μόλις 1 ενδημικό είδος και την οικογένεια Poaceae 2. Παρακάτω ακολουθεί η σχηματική επεικόνιση των διαφόρων κατηγοριών βιομορφών που εντοπίζονται στα ελληνικά ενδημικά είδη της περιοχής (Εικόνα 4.11) P H T TH HC C G Εικόνα 4.11: Κατηγορίες βιομορφών που εντοπίζονται στα ελληνικά ενδημικά είδη της περιοχής μελέτης 84