Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

Transcript

1 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ Μπάμπης Βουρλίδας Φιλόλογος

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 η, Β1, 1 3 Διανοητική και ηθική αρετή. Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή; 1. Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς, ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου, ἡ δὲ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίγνεται ὅθεν καὶ τοὒνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους. Επειδή λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών, δηλαδή η διανοητική και η ηθική, η μεν διανοητική γεννιέται και αυξάνεται κυρίως (κατά κύριο λόγο) από τη διδασκαλία, γι αυτό και χρειάζεται εμπειρία και χρόνο, η ηθική όμως γεννιέται από τη συνήθεια (έθος), από όπου πήρε και το όνομά (της), το οποίο παρουσιάζει μικρή διαφορά από τη (λέξη που δηλώνει τη) συνήθεια (έθος Δηλ. Έθος - Ηθική ). 2. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται Από αυτό και γίνεται φανερό ότι καμιά από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως (σαν φυσική ιδιότητα) 3. οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τὶς ἄνω ῥιπτών, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη. Γιατί τίποτε απ αυτά που υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα, όπως για παράδειγμα η πέτρα, που εκ φύσεως πέφτει προς τα κάτω, δεν μπορεί να συνηθίσει να κινείται προς τα πάνω, ούτε κι αν κάποιος προσπαθεί να της μεταδώσει αυτή τη συνήθεια ρίχνοντάς (την) προς τα πάνω χιλιάδες φορές (κατά λέξη: δέκα χιλιάδες φορές), ούτε η φλόγα (μπορεί να συνηθίσει να κινείται) προς τα κάτω, ούτε τίποτε άλλο από τα πράγματα, που γεννιούνται από τη φύση τους με μιαν ορισμένη ιδιότητα, μπορεί να συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό.

3 4. Οὐτ' ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταὶ ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους. - Οι αρετές επομένως δεν γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε αντίθετα με τη φύση (δεν είναι αντίθετο προς τη φύση μας να τις αποκτήσουμε), αλλά (δημιουργούνται μέσα σε μας ) που από τη φύση έχουμε την ιδιότητα (ικανότητα, τάση) να τις δεχτούμε και που τελειοποιούμαστε σ' αυτές με τον εθισμό. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Διττής δή της αρετής ούσης Ο Αριστοτέλης διακρίνει την αρετή του ανθρώπου σε δύο μέρη: στην αρετή του μυαλού και σε αυτή της ψυχής. Αξίζει να επισημάνουμε την ύπαρξη και τρίτης αρετής, αυτής του σώματος (ομορφιά, ευεξία, υγεία, γυμναστική). όμως ο φιλόσοφος την παραβλέπει και επικεντρώνεται στις «άϋλες» αρετές. 1. η μέν διανοητική Πρόκειται για την ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται, να βγάζει λογικά συμπεράσματα αλλά και να μαθαίνει. Τη χρήση των διανοητικών λειτουργιών τη μαθαίνουμε από κάποιον «δάσκαλο». Με διδασκαλία επίσης βελτιώνουμε τις νοητικές μας δεξιότητες. Παράλληλα, βέβαια, ευθύνη έχει και το ίδιο το άτομο. Τελικά, όμως, το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για τη μετάδοση των διανοητικών αρετών την έχει ο δάσκαλος. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, απαιτείται χρόνος και εμπειρία (πρακτική εφαρμογή) για να κατοχυρώσουμε τις διανοητικές μας ικανότητες.

4 2. η δ' ηθική Η ηθική αρετή (αρετή της ψυχής, του ήθους) κατακτείται με τον εθισμό (έθος), την συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη. Είναι προφανής η ετυμολογική συγγένεια που έχει η λέξη ηθική με τη λέξη έθος. Έθος σημαίνει συνήθεια, εθισμός, τρόπος συμπεριφοράς που παρατηρείται συχνά και κατ επανάληψη. Σημαντικό ρόλο στην «ηθική διδασκαλία» παίζουν η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνία. Όμως, η κύρια ευθύνη για την κατάκτηση της ηθικής αρετής βαρύνει το ίδιο το άτομο. Ουδεμία εγγίγνεται Οι αρετές δε γεννιούνται στους ανθρώπους από μόνες τους, δεν είναι δώρα κανενός θεού. Ο φιλόσοφος προϊδεάζει για το μάθημα ηθικής φιλοσοφίας που ακολουθεί: όποιος θέλει να κατακτήσει τη ηθική αρετή πρέπει να κοπιάσει και να επιμείνει, μεθοδικά και σε βάθος χρόνου. Δεν είναι λοιπόν η ηθική αρετή φυσικό χαρακτηριστικό, αλλά κάτι επίκτητο, που απαιτεί επίμονη άσκηση. Ουδέν εθισθείη Ο Αριστοτέλης αντιδιαστέλλει την ηθική αρετή προς κάποια φυσικά χαρακτηριστικά, για να δείξει τη διαφορά μεταξύ τους. Χρησιμοποιεί για το λόγο αυτό δύο παραδείγματα με φυσικά πράγματα. Ο συλλογισμός του είναι επαγωγικός: 1. Το πρώτο παράδειγμα διατυπώνεται εκτεταμένα. Αφορά στον φυσικό νόμο της βαρύτητας. Ο νόμος αυτός δεν μπορεί να πάψει να ισχύει για κανένα φυσικό αντικείμενο. Ο εθισμός δεν μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία του (η πέτρα δε μπορεί να συνηθίσει να κινείται προς τα πάνω). 2. Το δεύτερο παράδειγμα διατυπώνεται συνοπτικά. Αφορά στην κίνηση των θερμών αερίων προς τα πάνω (φωτιά). Ο θερμός αέρας είναι ελαφρύτερος από τον ψυχρό. Και αυτός ο φυσικός νόμος αποκλείεται να αλλάξει. Όσα πράγματα ή φαινόμενα, λοιπόν, διέπονται από φυσικούς νόμους, διατηρούν τις φυσικές τους ιδιότητες και δεν επηρεάζονται από απόπειρες εθισμού. Οι ηθικές αρετές, από την άλλη, διαμορφώνονται με τον εθισμό. Άρα, οι ηθικές αρετές δεν είναι φυσικά χαρακτηριστικά.

5 Πεφυκόσι μεν ημίν δέξασθαι Η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι είναι και αντίθετη προς τη φύση μας. (ούτε παρά φύσιν). Ο Αριστοτέλης καταλήγει συμβιβάζοντας τα πράγματα αρμονικά: η ηθική οφείλεται σε φυσική προδιάθεση, κατακτείται όμως με εξάσκηση, τόση δε ώσπου να γίνει συνήθεια.

6 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 2 η, Β1, 4 Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη 1. Έτι όσα μέν φύσει ημιν παραγίνεται, τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ύστερον δε τάς ενεργείας αποδίδομεν (όπερ επί των αισθήσεων δηλον ου γάρ εκ του πολλάκις ιδειν ή πολλάκις ακουσαι τάς αισθήσεις ελάβομεν, Ακόμα από όσες ιδιότητες υπάρχουν σε μας εκ φύσεως, πρώτα αποκτούμε τις δυνατότητες αυτών, και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειές τους (πράγμα που είναι φανερό στις αισθήσεις δηλαδή δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις (μας) επειδή είδαμε πολλές φορές ή ακούσαμε πολλές φορές, 2. αλλ ανάπαλιν έχοντες εχρησάμεθα, ου χρησάμενοι έσχομεν) τάς δ αρετάς λαμβάνομεν ενεργήσαντες πρότερον, ώσπερ και επί των άλλων τεχνων αλλά αντίθετα, επειδή είχαμε αυτές, τις χρησιμοποιήσαμε, και δεν τις αποκτήσαμε, επειδή (πρώτα) τις χρησιμοποιήσαμε) τις αρετές όμως (τις) αποκτούμε αφού πρώτα τις ασκήσουμε, όπως ακριβώς (ασκούμαστε) και στις άλλες τέχνες 3. ά γάρ δει μαθόντας ποιειν, ταυτα ποιουντες μανθάνομεν, οιον οικοδομουντες οικοδόμοι γίνονται και κιθαρίζοντες καιθαρισταί γιατί όσα πρέπει να κάνουμε, αφού (τα) μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντας τα, όπως για παράδειγμα γίνονται (κάποιοι) οικοδόμοι με το να οικοδομούν και (κάποιοι γίνονται) κιθαριστές με το να παίζουν κιθάρα

7 4. ούτω δή και τα μέν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τα δε σώφρονα σώφρονες, τα δ ανδρεια ανδρειοι. με τον ίδιο τρόπο λοιπόν γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, και σώφρονες (κάνοντας) σώφρονες πράξεις, και ανδρείοι (κάνοντας) γενναίες πράξεις. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 2 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Συλλογισμός: 1. οι φυσικές ιδιότητες είναι δυνατότητες που έχουμε από τη στιγμή της γέννησής μας και που κάποτε τις ασκούμε. Απόδειξη: οι αισθήσεις α. εκ φύσεως έχουμε τα μάτια και δε χρειαζόμαστε περαιτέρω εξάσκηση για να δούμε. β εκ φύσεως έχουμε τα αυτιά και δε χρειαζόμαστε περαιτέρω εξάσκηση για να ακούσουμε. Όμοια και με τις άλλες αισθήσεις και γενικά με όλα τα φυσικά χαρακτηριστικά. Τας δυνάμεις τας ενεργείας Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί πολύ συχνά τους όρους «δυνάμει ενεργεία». Δύναμις είναι η δυνατότητα, το υλικό και σχηματικό υπόβαθρο για πραγματωθεί κάτι. Ενέργεια είναι η τελική πραγμάτωση, η πρακτική εφαρμογή, το πέρασμα από τη θεωρία (δύναμις) στην πράξη (ενέργεια).

8 Τας δ αρετάς λαμβάνομεν ενεργήσαντες πρότερον (εννοεί τις ηθικές αρετές) Τώρα είναι ώρα να αντιδιαστείλουμε τις αρετές, τα επίκτητα χαρακτηριστικά, προς τα φυσικά δεδομένα. Στις ηθικές αρετές πρώτα ασκούμαστε και εθιζόμαστε ( ενεργήσαντες πρότερον ) και κατόπιν τις κάνουμε κτήμα μας (πρώτα τις ενεργοποιούμε και ύστερα τις κατέχουμε). Άρα δεν είναι έμφυτες, αλλά με την τριβή και την εφαρμογή τις μαθαίνουμε. Οίον οικοδομούντες οικοδόμοι γίνονται και κιθαρίζοντες κιθαρισταί Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα αγαπημένα του παραδείγματα για να ενισχύσει τις θέσεις του: τους οικοδόμους και τους κιθαριστές, δηλαδή τους χειρώνακτες τεχνίτες και τους καλλιτέχνες. Η αλήθεια είναι ότι, για να μάθει κάποιος κιθάρα, πρώτα πρώτα θα πάρει μια κιθάρα στα χέρια του. Δε θα ξεκινήσει διαβάζοντας βιβλία, για να κατακτήσει δυνάμει την τέχνη του κιθαρωδού. Θα χτυπήσει τις χορδές, για να παράγει ήχο. Και στη συνέχεια, με πειραματισμούς, με υποδείξεις από κάποιον δάσκαλο και με κάποια θεωρητική γνώση θα πλαισιώσει τη γνώση του και θα κατακτήσει την τέχνη. Όμοια, ο μαθητευόμενος οικοδόμος δεν εκπαιδεύεται σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά παίρνει πέτρες και λάσπη (στις μέρες μας τούβλα και τσιμέντο) και προσπαθεί να υψώσει τον πρώτο του τοίχο. Στην πορεία οι υποδείξεις ενός έμπειρου μάστορα θα διορθώσουν τις ατέλειές του και θα προσθέσουν τις λεπτομέρειες. Τελικά θα εκπαιδευτεί την οικοδομική τέχνη. ούτω δη και τα μεν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τά δέ σώφρονα σώφρονες, τα δ ανδρεία ανδρείοι. Αφού οι ηθικές αρετές λειτουργούν όπως και οι τεχνικές και καλλιτεχνικές γνώσεις (με τον εθισμό), άρα ανάλογα πραγματώνεται και η εκμάθησή τους. Έτσι όταν κάνουμε κάποιες δίκαιες πράξεις (και κατόπιν τις ξανακάνουμε όλο και περισσότερες, μέχρι που να κάνουμε μόνον δίκαιες πράξεις), γινόμαστε δίκαιοι. Το ίδιο συμβαίνει με τη σωφροσύνη και την ανδρεία. Γινόμαστε σώφρονες, όταν κάνουμε συνετές πράξεις (και όλο και περισσότερες συνετές πράξεις, ωσότου

9 να κάνουμε μόνον συνετές πράξεις), και ανδρείοι όταν κάνουμε γενναίες πράξεις (και όλο και περισσότερες γενναίες πράξεις ώστε τελικά να κάνουμε μόνον γενναίες πράξεις).

10 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 η, Β1, 5-7 Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης 1. Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν Και βεβαιώνει (τούτο) κι αυτό που συμβαίνει στις πόλεις 2. οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτῃ τοῦτ ἐστίν, οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν τους πολίτες ενάρετους συνηθίζοντάς τους, και η επιδίωξη κάθε νομοθέτη είναι αυτή. 3. ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ὀσοι όμως δεν κάνουν καλά αυτό, σφάλλουν. Και διαφέρει σ αυτό ένα καλό πολίτευμα από ένα λιγότερο καλό πολίτευμα. 4. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη Ακόμα και για τους ίδιους λόγους και με τους ίδιους τρόπους και γεννιέται κάθε αρετή και καταστρέφεται, όμοια και (κάθε) τέχνη

11 5. ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. δηλαδή με το παίξιμο της κιθάρας γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές. 6. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί. Με ανάλογο τρόπο (γίνονται) και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι δηλαδή με το να οικοδομούν σωστά, θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, και (με το να οικοδομούν) με κακό τρόπο, κακοί. 7. Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἤ κακοί. Γιατί αν (τα πράγματα) δε συνέβαιναν έτσι, καθόλου δε θα χρειαζόταν ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα γινόντουσαν (από μόνοι τους θα γεννιόντουσαν) καλοί ή κακοί.

12 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Εν ταις πόλεσιν Ήδη από τον 8 ο αιώνα π.χ. η πόλη ήταν το πολιτικό και διοικητικό κέντρο του κράτους. Κάθε πόλη κράτος είχε ως ύψιστο αγαθό της την αυτάρκεια, δηλαδή την πλήρη επάρκεια αγαθών, την πολιτική αυτονομία και αυτοδιοίκηση αλλά και τη στρατιωτική ισχύ για να υπερασπίσει τα παραπάνω. Οι γάρ νομοθέται αγαθούς Ο νομοθέτης ήταν πάντοτε εξέχουσα μορφή από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Δεν είναι τυχαίο ότι, με την ωρίμανση της πολιτικής σκέψης και πρακτικής, συγκροτήθηκε αυτόνομη νομοθετική εξουσία, η οποία υπηρετείται από τους αιρετούς αντιπροσώπους του λαού (Βουλή). Η έννοια του νόμου περιλαμβάνει κανόνες δικαίου μεταξύ των πολιτών ή μεταξύ πολιτών και δημόσιας διοίκησης αλλά και θεσμοθετεί λειτουργίες του κρατικού μηχανισμού (εκλογική διαδικασία, οικονομικές υποχρεώσεις και δικαιώματα των πολιτών, μηχανισμός αυτοάμυνας της χώρας, λειτουργία της Παιδείας, κτλ). Ρόλος του νομοθέτη είναι να εθίσει τους πολίτες στο να ενεργούν σωστά μέσα στο πλαίσιο της πόλης. Όταν πλέον οι πολίτες εθιστούν στο να κάνουν το σωστό, έχουν ήδη αποκτήσει την ηθική αρετή (είναι αγαθοί πολίτες). Και μόνο μια πόλη που αποτελείται από αγαθούς πολίτες μπορεί να γίνει και να διατηρηθεί αυτάρκης. Όσοι δε μη ευ αυτό ποιούσιν αμαρτάνουσιν Κάποιοι νομοθέτες αποτυγχάνουν (αμαρτάνουσιν) να εθίσουν τους πολίτες να είναι αγαθοί. Εδνιαφέρον παρουσιάζει

13 η έννοια του ρήματος «αμαρτάνω», που σημαίνει σφάλλω, σημασία που πολύ απέχει από την απόλυτη και καταδικαστική ερμηνεία της αμαρτίας, όπως προβάλλεται από την Παλαιά Διαθήκη. Η αμαρτία δεν είναι τίποτα παραπάνω από την απώλεια του στόχου, ένα λάθος, το οποίο δεν καταδικάζει, αλλά σαφώς επιδέχεται διόρθωση. Ευτυχώς για τη θρησκεία μας, η παρερμηνεία αυτή αποκαταστάθηκε με την, πολύ πιο προσεγμένη και ανθρωποκεντρική, Καινή Διαθήκη. Και διαφέρει τούτω πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύλης Η παρουσία, λοιπόν, ενός νομοθέτου σωστού ή ενός άλλου που έσφαλε στον εθισμό των πολιτών στη αρετή είναι η αιτία που διαφοροποιεί τα πολιτεύματα σε καλά και σε λιγότερο καλά. Φαύλης λιγότερο καλής, κατώτερης (όχι όμως κακής). Έτι τέχνη Είναι χαρακτηριστικό ότι οι έννοιες γίνεται φθείρεται αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος ήδη από τις αρχές της φιλοσοφικής σκέψης. Εγκλείουν τη γέννηση και το θάνατο, την αρχή και το τέλος, συναισθηματικά αντικατοπτρίζουν το καλό και το κακό. Είναι οι δύο όψεις του νομίσματος της φιλοσοφικής αναζήτησης: από πού ερχόμαστε και ποιος είναι ο σκοπός της ύπαρξής μας. Κάθε μορφή ηθικής αρετής γίνεται και φθείρεται από τις ίδιες αιτίες και με τα ίδια μέσα, δηλαδή με την εξάσκηση και τον εθισμό. Επαναλαμβάνει τα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους οικοδόμους, για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το στόχο του, ενώ με την κακή αποτυχαίνει. Υπάρχουν, κατά τον Αριστοτέλη, διαβαθμίσεις στην κατάκτηση της αρετής. Οι διάφοροι τεχνίτες δεν φθάνουν όλοι

14 στον ίδιο βαθμό τελειότητας. Παίζοντας καλά τη κιθάρα ο κιθαριστής γίνεται καλός, παίζοντας όμως λάθος γίνεται κακός. Ασφαλώς σημαντικό ρόλο στα παραπάνω διαδραματίζει και ο δάσκαλος. Ει γάρ μη ούτως είχεν, ουδέν αν έδει του διδάξοντος Εδώ επιβεβαιώνεται η θέση που υποστηρίξαμε πριν: ο σωστός δάσκαλος θα εξηγήσει από την αρχή σωστά την τέχνη και με επίμονη εξάσκηση θα εθίσει το μαθητή να γίνει καλός.

15 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 η, Β1, 7-8 Σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής 1. Ούτω δη και επί των αρετών έχει Έτσι (το ίδιο) λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές 2. πράττοντες γαρ τα εν τοις συναλλάγμασι τοις προς τους ανθρώπους γινόμεθα οι μεν δίκαιοι οι δε άδικοι, γιατί κάνοντας αυτά που συμβαίνουν στις συναλλαγές (μας) με τους άλλους ανθρώπους άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι. 3. πράττοντες δε τα εν τοις δεινοις και εθιζόμενοι φοβείσθαι ή θαρρείν οι μεν ανδρείοι οι δε δειλοί. κάνοντας όμως αυτά που έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο παρά θάρρος άλλοι (γινόμαστε) ανδρείοι και άλλοι δειλοί. 4. Ομοίως δε και τα περί τας επιθυμίας έχει και τα περί τας οργάς Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και αυτά που σχετίζονται με τις επιθυμίες και με την οργή

16 5. οι μεν γαρ σώφρονες και πράοι γίνονται, οι δ ακόλαστοι και οργίλοι, οι μεν εκ του ουτωσί εν αυτοίς αναστρέφεσθαι, οι δε εκ του ουτωσί. γιατί άλλοι συνετοί και πράοι γίνονται, και άλλοι ακόλαστοι και οργισμένοι (ευέξαπτοι), οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο και οι άλλοι (με το να συμπεριφέρονται) με τον αντίθετο τρόπο. 6. Και ενί δη λόγω εκ των ομοίων ενεργειών αι έξεις γίνονται. Και με έναν λόγο λοιπόν, από τις ίδιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. 7. Διό δεί τας ενεργείας ποιάς αποδιδόναι κατά γαρ τας τούτων διαφοράς ακολουθούσιν αι έξεις. Γι αυτό και πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας γιατί σύμφωνα με τις διαφορές τους ακολουθούν και οι συνήθειες (του χαρακτήρα μας). 8. Ου μικρόν ουν διαφέρει το ούτως ή ούτως ευθύς εκ νέων εθίζεσθαι, αλλά πάμπολυ, μάλλον δε το παν. Δεν έχει μικρή σημασία, λοιπόν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να συνηθίζουμε από την πιο μικρή ηλικία, αλλά (έχει) πάρα πολύ μεγάλη σημασία ή μάλλον (είναι) το παν.

17 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ούτω δη και επί των αρετών έχει Η φράση συνδέει την ενότητα αυτή με την προηγούμενη. Από το πολίτευμα και τις τέχνες περνάμε τώρα στις αρετές. πράττοντες γαρ άδικοι, Το παράδειγμα σχετίζεται με την καθημερινή συναναστροφή του ανθρώπου με τους γύρω του. Αν η συναναστροφή γίνεται με δίκαιους όρους, τότε ο άνθρωπος γίνεται δίκαιος. Αντίθετα αν στις συναλλαγές επικρατεί αδικία, τότε ο άνθρωπος ρέπει στο να γίνει άδικος. πράττοντες δε τα εν τοις δεινοις και εθιζόμενοι φοβείσθαι ή θαρρείν οι μεν ανδρείοι οι δε δειλοί. Ομοίως δε και τα περί τας επιθυμίας έχει και τα περί τας οργάς οι μεν γαρ σώφρονες και πράοι γίνονται, οι δ ακόλαστοι και οργίλοι, οι μεν εκ του ουτωσί εν αυτοίς αναστρέφεσθαι, οι δε εκ του ουτωσί. Μετά από την καθημερινή ζωή ο Αριστοτέλης στρέφεται στο χώρο των ψυχικών συναισθημάτων. Αυτά και ο εθισμός στην ορθή ή όχι ορθή αντιμετώπισή τους θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση των σταθερών ψυχικών χαρακτηριστικών, δηλαδή στην απόκτηση ή μη απόκτηση των αρετών. Συγκεκριμένα, οι ανδρείοι και οι δειλοί άνθρωποι διαμορφώνονται μέσα από την αντιμετώπιση επικινδύνων καταστάσεων. Άλλοι όμως τις αντιμετωπίζουν με υψηλό φρόνημα και νικώντας τον φόβο, ενώ άλλοι τρέπονται σε φυγή, φοβούμενοι να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο. Όμοια και οι επιθυμίες του ανθρώπου και ο οργή το καθιστούν πράο και συνετό ή ακόλαστο και ευέξαπτο. Σε άλλη ενότητα θα δούμε ότι στα χαρακτηριστικά αυτά η υπερβολή ή η έλλειψή τους είναι κακό πράγμα. Αυτό που τονίζει το χωρίο είναι ότι ο καθένας διατηρεί τον τρόπο συμπεριφοράς που έχει επιλέξει για όλη του τη ζωή. Ήδη από τη νεανική ηλικία επιλέγουμε το χαρακτήρα μας ή τουλάχιστον αυτός διαμορφώνεται από τις βιωματικές μας εμπειρίες. Και ενί δη λόγω εκ των ομοίων ενεργειών αι έξεις γίνονται Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ότι η απανάληψη των καλών ή των κακών τρόπων εθίζει τον άνθρωπο σε καλή ή κακή συμπεριφορά. Ενώ αρχικά η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα επιλογής, σε βάθος χρόνου γίνεται έξη,

18 δηλαδή συνήθεια. Καταλήγει να αποτελεί μόνιμο χαρακτηριστικό, το οποίο δεν μπορεί να μεταβληθεί. Διό δεί τας ενεργείας ποιάς αποδιδόναι κατά γαρ τας τούτων διαφοράς ακολουθούσιν αι έξεις Η ποιότητα των ενεργειών καθορίζει το περιεχόμενο των έξεων. Δηλαδή αν η συμπεριφορά είναι καλή, ο χαρακτήρας θα γίνει καλός. Αντίθετα αν εθιστούμε σε κακές ενέργειες, ο χαρακτήρας θα διαμορφωθεί ανάλογα. Ου μικρόν ουν διαφέρει το ούτως ή ούτως ευθύς εκ νέων εθίζεσθαι, αλλά πάμπολυ, μάλλον δε το παν Η ποιότητα του χαρακτήρα μορφοποιείται από τη νεανική ηλικία. Άρα το να εθιστεί κανείς σε καλές ενέργειες από παιδί είναι απολύτως απαραίτητο. Ενδιαφέρουσα είναι η κλιμάκωση των εκφράσεων: Ου μικρόν πάμπολυ - το παν Γενική θεώρηση Κεντρικό θέμα της ενότητας είναι η διαμόρφωση του χαρακτήρα από τη νεανική ηλικία. Είναι καίρια η ευθύνη της Παιδείας και της Αγωγής (από την οικογένεια και το εκπαιδευτικό σύστημα) για τη σωστή ανατροφή ανθρώπων με ακέραιο χαρακτήρα και ηθικές αρετές. Οι αρετές αυτές γίνονται κτήμα των ανθρώπων μόνον αν εθιστούν σε αυτές έγκαιρα. Αν περάσει η διαδικασία του εθισμού, τότε οι αρετές γίνονται μόνιμα στοιχεία συμπεριφοράς και δεν αλλάζουν στο πέρασμα του χρόνου. Επομένως η ενάρετη (ηθική) πράξη οδηγεί στην απόκτηση και κατοχύρωση των ηθικών αρετών.

19 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 5 η, Β3, 1-3 Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο 1. Σημειον δε δει ποιεισθαι των έξεων την επιγενομένην ηδονήν ή λύπην τοις έργοις Πρέπει όμως να γίνει σημάδι των έξεών μας η ευχαρίστησή μας ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας 2. ο μεν γαρ απεχόμενος των σωματικων ηδονων και αυτω τούτω χαίρων σώφρων, ο δ αχθόμενος ακόλαστος, και ο μεν υπομένων τα δεινά και χαίρων ή μη λυπούμενος γε ανδρειος, ο δε λυπούμενος δειλός. γιατί όποιος μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση είναι σώφρων, ενώ όποιος δυσανασχετεί μ αυτό είναι ακόλαστος, κι αυτός που υπομένει τους κινδύνους και χαίρεται ή τουλάχιστον δεν δυσαρεστείται είναι ανδρείος, ενώ όποιος δυσαρεστείται είναι δειλός. 3. Περί ηδονάς γαρ και λύπας εστίν η ηθική αρετή Γιατί με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια σχετίζεται η ηθική αρετή 4. διά μεν την ηδονήν τα φαυλα πράττομεν, διά δε την λύπην των καλων απεχόμεθα. γιατί εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τα ασήμαντα πράγματα, ενώ εξαιτίας της δυσαρέσκειας μένουμε μακριά από τα καλά.

20 5. Διό δει ηχθαι πως ευθύς εκ νέων, ως ο Πλάτων φησίν, ώστε χαίρειν τε και λυπεισθαι οις δει Γι αυτό από τη μικρή μας ηλικία πρέπει να διαπαιδαγωγούμαστε έτσι, όπως λέει ο Πλάτων, ώστε να ευχαριστιόμαστε και να δυσαρεστούμαστε με όσα πρέπει 6. η γαρ ορθή παιδεία αύτη εστίν. γιατί αυτή είναι η σωστή παιδεία. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 5 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Σημειον δε έργοις Κριτήριο για το αν έχουν διαμορφωθεί ή όχι οι ηθικές έξεις είναι η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που νιώθουμε κατά τις πράξεις μας. Μια ηθική πράξη εύλογα προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα σε αυτόν που την έκανε. Συνεπώς η ευχαρίστηση πρέπει να υπάρχει στη ζωή μας. Οι ηδονές δεν πρέπει να παραμελούνται. Εν αντιθέσει με τον Πλάτωνα, ο οποίος απορρίπτει την ηδονή, ο Αριστοτέλης τη θεωρεί πρωταρχική ένδειξη ότι κάποιος κατέκτησε την αρετή.

21 ο μεν γαρ απεχόμενος δειλός. Ο Αριστοτέλης καταρρίπτει την αντίληψη ότι η σύνεση προϋποθέτει απλά την αποχή από τις ηδονές του σώματος: αυτό δεν αρκεί. Για να θεωρηθεί κάποιος συνετός πρέπει να απέχει από τις υλικές απολαύσεις, αλλά και ταυτόχρονα να χαίρεται για την αποχή αυτή, να την απολαμβάνει. Αντίθετα αυτός που μαρτυρικά και πιεστικά απέχει από τις απολαύσεις αυτές είναι, κατά τον Αριστοτέλη, ακόλαστος. Όταν γίνεται λόγος για αποχή από τη σωματική ηδονή, δεν νοείται πλήρης αποχή. Αυτό θα αποτελούσε έλλειψη, την οποία ο Αριστοτέλης θεωρεί κακία. Ο φιλόσοφος εδώ εννοεί ότι οι ηδονές του σώματος (όπως και καθετί άλλο) πρέπει να έχουν μέτρο. «Ακόλαστος» σημαίνει άνθρωπος χωρίς περιορισμούς. Τέτοιος γίνεται αυτός που εξαρτάται από τις σωματικές ηδονές. Παρόμοιο είναι και το παράδειγμα για τη γενναιότητα και τη δειλία: αυτός που απολαμβάνει την έκθεση στον κίνδυνο ή τη δυσκολία είναι γενναίος, ενώ δειλός είναι αυτός που, εκτίθεται μεν στον κίνδυνο, αλλά δεν το ευχαριστιέται. Περί ηδονάς γαρ και λύπας εστίν η ηθική αρετή Η φράση αποτελεί το μέχρι τώρα συμπέρασμα: η αρετή σχετίζεται με τα πάθη της ψυχής, δηλαδή με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια. διά μεν την ηδονήν τα φαυλα πράττομεν, διά δε την λύπην των καλων απεχόμεθα Αιτιολογεί το παραπάνω συμπέρασμα. Εδώ η λέξη «ηδονή» έχει μάλλον κακό περιεχόμενο. Άλλωστε πρόκειται για μια πολυσήμαντη λέξη, η οποία τόσο θετικές όσο και αρνητικές ερμηνείες.

22 Διό δει ηχθαι πως ευθύς εκ νέων, ως ο Πλάτων φησίν, ώστε χαίρει ντε και λυπεισθαι οις δει Για να διαπαιδαγωγηθεί ο άνθρωπος σωστά και να επιλέξει σωστές ηδονές και σε σωστή αναλογία προς άλλα πράγματα, πρέπει να εκπαιδεύεται από μικρή ηλικία. Αυτή, άλλωστε είναι η ουσία του εκπαιδευτικού συστήματος. Η πρόταση αυτή ταυτίζεται και με την αντίστοιχη του Πλάτωνα. ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ Τελικά ο δρόμος της ηθικής αρετής ξεκινά από την παιδεία και γενικότερα από τη νεανική ηλικία. Η παιδεία θα οδηγήσει τον άνθρωπο να θέσει τα όριά του και να επιλέξει τις ηδονές που του ταιριάζουν. Συνεπαγωγικά, αυτός που έχει κατακτήσει την ηθική αρετή απολαμβάνει την ηδονή της κατάκτησής του. Αντίθετα αυτός που δυσανασχετεί όταν κάνει μια ηθική πράξη έχει φύγει από το δρόμο της ηθικής αρετής, καθώς είναι ακόλαστος, χωρίς μέτρο και περιορισμούς.

23 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 6 η, Β6, 1-4 Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι αυτόν έργο 1. Δει δε μη μόνον ούτως ειπειν, ότι έξις, αλλά και ποία τις. Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνον έτσι, ότι δηλαδή (η αρετή είναι) συνήθεια, αλλά και τι λογής είναι. 2. Ρητέον ουν ότι πασα αρετή, ου αν η αρετή, αυτό τε ευ έχον αποτελει και το έργον αυτου ευ αποδίδωσιν, Πρέπει να πούμε, λοιπόν, ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος αρετή είναι, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τελειότερή του κατάσταση και το βοηθάει να εκτελέσει με τον σωστό τρόπο το έργο του, 3. οιον η του οφθαλμου αρετή τον τε οφθαλμόν σπουδαιον ποιει και το έργον αυτου τη γαρ οφθαλμου αρετη ευ ορωμεν. όπως για παράδειγμα η αρετή του ματιού και το μάτι κάνει αξιόλογο και το έργο του γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. 4. Ομοίως η του ίππου αρετή ίππον τε σπουδαιον ποιει και αγαθόν δραμειν και ενεγκειν τον επιβάτην και μειναι τους πολεμίους. Όμοια και η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να μεταφέρει τον αναβάτη και να σταθεί μπροστά στους εχθρούς.

24 5. Ει δη τουτ επί πάντων ούτως έχει, και η του ανθρώπου αρετή είη αν η έξις αφ ης αγαθός άνθρωπος γίνεται και αφ ης ευ το εαυτου έργον αποδώσει. Αν λοιπόν σε όλα (τα πράγματα) έτσι συμβαίνει, και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι κάποια συνήθεια από την οποία γίνεται ο καλός άνθρωπος και από την οποία θα βοηθηθεί να εκτελέσει σωστά το έργο του. 6. Πως δε τουτ έσται, ωδ έσται φανερόν, εάν θεωρήσωμεν ποία τίς εστιν η φύσις αυτης. Πώς λοιπόν θα γίνει αυτό, έτσι θα γίνει φανερό, αν δηλαδή εξετάσουμε ποια είναι η φύση αυτής (της αρετής). ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 6 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Δει δε μη μόνον ούτως ειπειν, ότι έξις, αλλά και ποία τις. Μια νέα τροπή παίρνει ο στοχασμός του Αριστοτέλη στο σημείο αυτό. Δεν αρκείται ο φιλόσοφος στη διαπίστωση ότι η αρετή είναι μια συνήθεια (έξις) αλλά αναζητά και την ποιότητα της έξεως αυτής, τι λογής είναι, τέλος πάντων. Είδαμε ότι η έξη αποκτιέται από την επανάληψη μιας ενέργειας. Τώρα θα δούμε ότι, αν αυτή η ενέργεια είναι καλή, τότε θα αποκτήσουμε καλή έξη. Αν η ενέργεια είναι κακή, κακή έξη θα αποκτήσουμε.

25 Ρητέον ουν ότι πασα αρετή, ου αν η αρετή, αυτό τε ευ έχον αποτελει και το έργον αυτου ευ αποδίδωσιν, Η αρετή, στην παραπάνω φράση έχει ευρύτατη σημασία. Η λέξη χρησιμοποιήθηκε τόσο για την «αρετή του ανδρός» (= γενναιότητα, ικανότητα), όσο και για την «αρετή της γης» (= ευφορία), αλλά και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, με ποικίλο περιεχόμενο. Η αρετή είναι κάτι που μπορεί να καλλιεργηθεί και να τελειοποιηθεί. Κάθε αρετή έχει δύο στόχους: α) να τελειοποιηθεί και β) να τελειοποιήσει την εκτέλεση του έργου της. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η λέξη «έργον». Εδώ νοείται η αποστολή, ο σκοπός κάθε πράγματος. Η Αριστοτελική θεώρηση του κόσμου υπαγορεύει ότι τίποτα δεν υπάρχει χωρίς κάποιο λόγο, μια αποστολή που πρέπει να εκτελέσει. Με αυτό το σκεπτικό παραθέτει και τα παραδείγματα του ματιού και του αλόγου. Αξίζει να σταθούμε στο ρήμα «αποτελεί». Δεύτερο συστατικό του είναι η λέξη «τέλος» σημαντική στην Αριστοτελική φιλοσοφία. «Τέλος» σημαίνει σκοπός, αλλά και τελειότητα (κατά κάποιο τρόπο σκοπός κάθε πράγματος είναι να φτάσει στην τέλεια μορφή του, κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο). Η δύναμη που κινεί το σύμπαν είναι η «εντελέχεια», με απλά λόγια η αέναη πορεία όλων των πραγμάτων προς το «τέλος». οιον η του οφθαλμου αρετή τον τε οφθαλμόν σπουδαιον ποιει και το έργον αυτου τη γαρ οφθαλμου αρετη ευ ορωμεν. Το παράδειγμα του ματιού σχετίζεται με μια φυσική ιδιότητα, την όραση. Η αρετή του ματιού καθιστά το ίδιο το μάτι καλό σε ποιότητα, υγιές και με υψηλές δυνατότητες. Η ίδια αρετή είναι και η αιτία που η όραση είναι δυνατή. Ομοίως η του ίππου αρετή ίππον τε σπουδαιον ποιει και αγαθόν δραμειν και ενεγκειν τον επιβάτην και μειναι τους πολεμίους. Το παράδειγμα του αλόγου λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο, απλά σχετίζεται με κάτι ξένο προς τον άνθρωπο. Η αρετή του αλόγου βελτιώνει το ίδιο το άλογο (σε μορφή, υγεία, δύναμη, εξυπνάδα) και κατά συνέπεια βελτιώνει και τις επιδόσεις του ζώου (ταχύτητα, συνεργασία με τον αναβάτη, αντοχή στη μάχη, κτλ).

26 Ει δη τουτ επί πάντων ούτως έχει, και η του ανθρώπου αρετή είη αν η έξις αφ ης αγαθός άνθρωπος γίνεται και αφ ης ευ το εαυτου έργον αποδώσει. Η αποδεικτική διαδικασία καταλήγει σε αυτό το συμπέρασμα: αρετή ενός ανθρώπου είναι η έξη εκείνη που τον κάνει αγαθό και που τον βοηθά να εκπληρώσει το έργο του, την αποστολή του, το ρόλο που του αναλογεί στον κόσμο. Αγαθός εδώ σημαίνει καλός, ενάρετος, αλλά έχει και το περιεχόμενο του αξιόλογου. Η λέξη έξις δηλώνει ότι οι αρετές αποκτώνται με εξάσκηση, έως ότου καταστούν συνήθειες του ανθρώπου. Το έργον είναι η αποστολή, ο ρόλος που έχει κάθε άνθρωπος, ο λόγος για τον οποίο ήρθε στη Γη. Η αποστολή αυτή δεν εξαντλείται στην προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής, αλλά περιλαμβάνει και πρακτικό μέρος, δηλαδή την άσκηση των αρετών με στόχο το κοινό καλό. Πως δε τουτ έσται, ωδ έσται φανερόν, εάν θεωρήσωμεν ποία τίς εστιν η φύσις αυτης. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι να βρούμε τη φύση της αρετής, γιατί αυτή θα προσδιορίσει την ποιότητα των έξεων.

27 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 7 η, Β6, 4-8 Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα. Προσδιορισμός της έννοιας μεσότητα. Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ ἔλαττον τὸ δ ἴσον, καὶ ταῦτα ἤ κατ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἤ πρὸς ἡμᾶς Σε καθετί, λοιπόν, που παρουσιάζει συνοχή και που μπορεί να διαιρεθεί, είναι δυνατόν να πάρουμε (το) ένα κομμάτι μεγαλύτερο από το άλλο, (το) ένα κομμάτι μικρότερο από το άλλο, κι ένα κομμάτι ίσο με το άλλο, και αυτά ή σε σχέση με το ίδιο πράγμα (με κριτήρια αντικειμενικά) ή σε σχέση με μας (με κριτήρια υποκειμενικά). Λέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφ ἑκατέρου τῶν ἄκρων, ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν, πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει Και εννοώ (ονομάζω) μέσο από την άποψη του πράγματος (αντικειμενικά) εκείνο που απέχει εξίσου από το καθένα από τα δύο άκρα (του), το οποίο είναι ένα και το ίδιο για όλους, και (ονομάζω μέσο) σε σχέση με μας εκείνο που ούτε είναι πάρα πολύ ούτε είναι πολύ λίγο (ούτε μας περισσεύει ούτε μας λείπει) τοῦτο δ οὐχ ἕν, οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν. αυτό, όμως, δεν (είναι) ένα ούτε το ίδιο για όλους.

28 Οἷον εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα Για παράδειγμα, αν τα δέκα (είναι) πολλά και τα δύο λίγα, παίρνουν τα έξι ως μέσο σε σχέση με το πράγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται γιατί (το 6) και υπερέχει (από το 2) και υπερέχεται (από το 10) κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων τοῦτο δὲ μέσον ἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν. και αυτό είναι το μέσο σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής. Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον οὐ γὰρ εἰ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον, ὁ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει Αλλά το μέσο σε σχέση με μας δεν πρέπει να νοηθεί (το βρούμε) με αυτόν τον τρόπο γιατί, αν για κάποιον (αθλητή) το να φάει ποσότητα βάρους δέκα μνων είναι πολύ και το να φάει ποσότητα βάρους δύο μνών είναι λίγο, ο προπονητής δε θα του ορίσει (προστάξει) έξι μνες

29 ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἤ ὀλίγον γιατί ίσως και αυτή (η μερίδα τροφής) είναι πολλή ή λίγη γι αυτόν που θα την πάρει Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον, τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ. Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης. για (έναν σαν) το Μίλωνα (μπορεί να είναι) λίγη, ενώ γι αυτόν που αρχίζει τη γυμναστική (τον αρχάριο) (μπορεί να είναι) πολλή. Όμοια (συμβαίνει αυτό), στο τρέξιμο και στην πάλη. Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, τὸ δὲ μέσον ζητεί καὶ τοῦθ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τό τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς. και επιζητεί το μέσον και προτιμά αυτό, το μέσον, δηλαδή, όχι από καθαρά ποσοτική άποψη, αλλά το (μέσον) σε σχέση με μας.

30 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 7 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Εν παντί δή συνεχεί και διαιρετω έστι λαβειν το μεν πλειον το δ' έλαττον το δ' ίσον Ένα αντικείμενο ή μια ποσότητα, που παρουσιάζει ενότητα στη σύσταση, μπορούμε να το διαιρέσουμε. Μπορούμε να κόψουμε ένα κομμάτι μικρό, ένα μεγάλο ή να κόψουμε δύο ίσα μέρη. Μπορούμε πάλι να πάρουμε, ανάλογα με το τι χρειαζόμαστε, ένα μεγαλύτερο, ένα μικρότερο ή ένα κομμάτι ακριβώς στο μέγεθος που το χρειαζόμαστε. Αυτό είναι και το θέμα του κεφαλαίου. Πλείον έλαττον Αντίθεση: Πλείον είναι το κομμάτι από τη διαίρεση που είναι μεγαλύτερο από το άλλο, ενώ έλαττον είναι το μικρότερο κομμάτι. Άρα, πρόκειται για διαίρεση σε δύο άνισα μέρη. Ίσον Πρόκειται προφανώς για διαίρεση σε δύο ίσα μέρη. Κατ αυτό το πράγμα Είναι το αντικειμενικό μέσο, μετρήσιμο και κοινό για όλους. Προς ημας Είναι το υποκειμενικό μέσο, το οποίο διαφοροποιείται από άνθρωπο σε άνθρωπο, ανάλογα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες του. Μέσον Σε κάθε πράγμα, που είναι συνεχές και διαιρετό, με τη διαίρεση μπορούμε να βρούμε το μέσον. Το μέσον, με τη σειρά του, μπορεί να είναι δύο ειδών: Μέσον αντικειμενικό: - βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα δύο άκρα ή είναι ο μαθηματικός μέσος όρος δύο ποσοτήτων - είναι το ίδιο για όλους.

31 Μέσον υποκειμενικό - δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο - δεν είναι ένα, ούτε το ίδιο για όλους, αλλά διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και από περίπτωση σε περίπτωση. Λέγω το αυτό πάσιν Το μέσον κάθε πράγματος είναι απόλυτο. Τα μισά από τα έξη είναι τα τρία, μισό του ενός μέτρου είναι τα 50 εκατοστά, κτλ. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ορθότητα του μαθηματικού μέσου. Μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει Το μέσον σε σχέση με μας δεν περισσεύει, ούτε και παρουσιάζει έλλειψη (σε σχέση με τις επιθυμίες, τις ανάγκες ή τις δυνατότητές μας.. Η αρετή είναι μία μεσότης, δηλαδή το μέσον ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη, σε δύο καταστάσεις επιβλαβής για εμάς. Η υπερβολή και η έλλειψη είναι έννοιες αποφευκτέες για τον αρχαίο Έλληνα. Το γνωστό «μέτρον άριστον» δηλώνει με σαφήνεια την επιβλαβή φύση τόσο της στέρησης όσο και της υπέρβασης των ορίων. Το ζητούμενο είναι πάντοτε η «χρυσή τομή», η επάρκεια (πολύ κοντά στη σημασία είναι και η αυτάρκεια, το ύψιστο ατομικό και συλλογικό αγαθό για την κλασική Ελλάδα). Τούτο δ ουχ έν, ουδέ ταυτόν πάσιν Φυσικά το υποκειμενικό μέσον μεταβάλλεται, όπως προείπαμε, από άνθρωπο σε άνθρωπο και ανάλογα με τις συνθήκες. Ίσω γαρ υπερέχει και υπερέχεται Το έξι βρίσκεται σε ίση απόσταση από το δύο και το δέκα. Άρα, υπερέχει από το δύο και υπερέχεται από το δέκα κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων. Είναι ο μαθηματικός μέσος όρος, ένας και απόλυτος, παραδεκτός από όλους. Μναί Η μνα ήταν νόμισμα αλλά και μονάδα βάρους. Εδώ έχει τη δεύτερη σημασία

32 Μίλωνι Ο Μίλωνας (Μίλων) ήταν διάσημος αθλητής από τον Κρότωνα, την ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας έζησε τον 6 5 ο αι. π.χ. και οι εξαιρετικές επιδόσεις του στους αθλητικούς αγώνες αλλά και στην πολυφαγία πήραν θρυλικές διαστάσεις. Το δε προς ημάς των γυμνασίων πολύ Η αντικειμενική μεσότητα δεν έχει καμία σχέση με την υποκειμενική. Για το Μίλωνα τροφή βάρους έξι μνων (ο μέσος όρος τροφής ενός αθλητή) είναι λίγη (υποκειμενικά δεν επιτυγχάνεται μεσότητα), ενώ γι αυτόν που αρχίζει τη γυμναστική είναι πολλή (υποκειμενικά δεν επιτυγχάνεται μεσότητα). Πάς επιστήμων Επιστήμων (επίσταμαι) είναι αυτός ο οποίος, χρησιμοποιώντας τις εξειδικευμένες γνώσεις του, επιδιώκει το υποκειμενικό μέσο. Σήμερα, όμως, αυτός που περιγράφουμε με τον όρο επιστήμων ασχολείται αποκλειστικά με το αντικειμενικό μέσον, το μέσον κατ' αυτό το πράγμα.

33 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 8 η, Β6, 9-10 Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον. Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ, πρὸς τὸ μέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα Εάν, λοιπόν, κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της μ' αυτόν τον τρόπο, αποβλέποντας, δηλαδή, προς το μέσον και κατευθύνοντας τα έργα της σ αυτό - (ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὒτ ἀφελεῖν ἔστιν οὔτε προσθεῖναι, ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσης τὸ εὖ, τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης, - [γι αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα τέλεια (άρτια) έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να (τους) αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε κάτι, επειδή η υπερβολή και η έλλειψη καταστρέφουν την τελειότητα (αρτιότητα) <κάτι περισσότερο ή κάτι λιγότερο θα καταστρέψει την τελειότητά τους>, ενώ η μεσότητα τη διασώζει,

34 οἱ δ ἀγαθοὶ τεχνῖται, ὡς λέγομεν, πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται), και οι ικανοί (σπουδαίοι) τεχνίτες εργάζονται, όπως λέμε, αποβλέποντας σ αυτήν (δηλαδή, στην τελειότητα)], ἡ δ ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις, τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική. και (εάν) η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, όπως ακριβώς και η φύση (είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη), (τότε), κατά τη γνώμη μου (θα) έχει για στόχο της το μέσον. Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν Αὕτη γάρ ἐστι περὶ πάθη καὶ πράξεις, ἐν δὲ τούτοις ἐστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον. Και εννοώ την ηθική (αρετή) γιατί, αυτή σχετίζεται με τις συναισθηματικές διαθέσεις και τις πράξεις, και σ αυτές ακριβώς υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον.

35 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 8 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ει δη πάσα τα έργα Όπως οι ειδικοί κάθε πράγματος αποσκοπούν στη μεσότητα, έτσι και κάθε τέχνη (επιστήμη = η καλή γνώση κάποιου πράγματος) επιτελεί το σκοπό της όταν είναι στραμμένη προς τη μεσότητα. Σταδιακά ο Αριστοτέλης θα στρέψει την επιχειρηματολογία του στην αρετή, που είναι και το ζητούμενο των «Ηθικών». Επιστήμη Ο όρος «επιστήμη» είχε διαφορετική σημασία από ό,τι σήμερα. Σήμαινε την καλή γνώση, όχι τόσο σε ένα θεωρητικό αντικείμενο, αλλά κυρίως σε μια τέχνη ή σε μια τεχνική μέθοδο πχ. σε ένα αγώνισμα. Επιστήμη (τέχνη) αρετή φύσις Συγκρίνοντας ο Αριστοτέλης τις τρεις αυτές έννοιες μεταξύ τους διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα, τη δυνατότητα να μορφοποιούν, να δημιουργούν δηλαδή κάποιες μορφές. Όμως έχουν και διαφορές. Έτσι: Η τέχνη μορφοποιεί την ύλη. Η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου, μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο. Όμως, μιας και ο άνθρωπος με τη σειρά του μέσω της τέχνης μορφοποιεί την ύλη συνάγεται ότι η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη. (Η αρετή αναφέρεται στην ουσία του ανθρώπου και η τέχνη είναι το μέσο που αυτή η ουσία επινοεί και χρησιμοποιεί). Η φύση, που δημιουργεί και αυτή μορφές, είναι και αυτή ανώτερη από την τέχνη. Κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την

36 τελειότερη μορφή της, είτε σαν αιτία, η οποία την παρήγαγε, είτε σαν στόχο, τον οποίο σκοπεύει να πετύχει, είτε σαν τέλεια κατάσταση, στην οποία βρίσκεται (το ου ένεκα το καλόν). Η τέχνη, με τη σειρά της, καθώς μιμείται τη φύση, στοχεύει στο τέλειο. Και επειδή κάθε τι το γνήσιο είναι ανώτερο από την όποια απομίμησή του, γι' αυτό και η φύση (γνήσιο) είναι ανώτερη από την τέχνη (απομίμηση). Βέβαια, εδώ είναι καλό να επισημάνουμε ότι ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως η καλή τέχνη πρέπει να αντιγράφει την φύση (νατουραλιστής). Αυτό πίστευαν και όλοι οι αρχαίοι Έλληνες. Όθεν εργάζονται Στα τέλεια έργα δεν είναι δυνατόν να προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε κάτι είναι τέλεια επειδή διέπονται από μεσότητα. Τα απαρέμφατα ἀφελεῖν προσθεῖναι βρίσκονται σε αντιστοιχία προς τους όρους έλλειψις και υπερβολή. Του μέσου Στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η έννοια της μεσότητας έχει κεντρική θέση. Η μεσότητα λοιπόν, το μέτρο, αποτελεί γνώρισμα όλων των εκφάνσεων της ζωής και των δραστηριοτήτων των αρχαίων Ελλήνων, από τις καθημερινές εκδηλώσεις τους ως τη φιλοσοφία και την τέχνη. Τα ηθικά παραγγέλματα των αρχαίων Μηδέν άγαν (μην κάνεις τίποτα υπερβολικά) και Μέτρον άριστον (το μήτε στην υπερβολή μήτε στην έλλειψη ευρισκόμενο είναι το άριστο) υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου. Η απώλεια του μέτρου, προς την κατεύθυνση της υπερβολής, ονομαζόταν ύβρις.

37 Λέγω την ηθικήν Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι με τον όρο «αρετή» εννοεί την ηθική αρετή. Θυμίζει αυτό που δήλωσε στην αρχή των «Ηθικών», ότι δηλαδή τον ενδιαφέρουν μόνο οι «άϋλες» αρετές και μάλιστα αποκλειστικά η αρετή του ήθους, της ψυχής, η ηθική αρετή. Εξάλλου, όπως λέει και ο Ασπάσιος, σχολιαστής του Αριστοτέλη (2ος αιώνας μ.χ.) ο Αριστοτέλης θέλει να δηλώσει ότι η διανοητική αρετή δεν συνιστά μεσότητα. Δηλαδή, στην διανοητική αρετή κάτι πρέπει να το γνωρίζουμε ακριβέστατα, όσο πιο πολύ είναι δυνατόν να το γνωρίζουμε, και όχι με μέτρο. Περί πάθη και πράξεις Η ηθική αρετή αναφέρεται σε συναισθηματικές διαθέσεις και ψυχικές αντιδράσεις («πάθη», όλα όσα τα συνοδεύει χαρά ή λύπη), και σε πρακτικές δραστηριότητες και συμπεριφορές («πράξεις»).

38 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 9 η, Β6, Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας «μεσότης». Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον, καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ Για παράδειγμα, είναι δυνατόν και να φοβηθούμε και να δείξουμε θάρρος και να επιθυμήσουμε και να οργιστούμε και να ευσπλαχνισθούμε και γενικά να ευχαριστηθούμε και να λυπηθούμε <στο βαθμό που πρέπει> και περισσότερο και λιγότερο <απ' ό, τι πρέπει>, και τα δύο αυτά (δηλαδή το περισσότερο απ' ό,τι πρέπει και το λιγότερο απ' ό,τι πρέπει) δεν είναι σωστά τὸ δ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Το να τα αισθανόμαστε όμως (όλα αυτά στον βαθμό που πρέπει) όταν πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα και σε σχέση με τους ανθρώπους και για τον λόγο και με τον τρόπο που πρέπει, (αυτό είναι) το μέσο και το άριστο, το οποίο βέβαια είναι (γνώρισμα) της αρετής.

39 Ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τάς πράξεις ἐστὶν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον. Με όμοιο τρόπο και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσο. Ἡ δ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται και ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα ἄμφω τῆς ἀρετῆς. Η αρετή, λοιπόν, έχει να κάνει με τα ψυχικά αισθήματα και με τις πράξεις, στα οποία η υπερβολή αποτελεί λάθος και κατακρίνεται, όπως και η έλλειψη, ενώ το μέσο επαινείται και είναι το σωστό και τα δύο αυτά (δηλαδή ο έπαινος και το σωστό -ορθό) ανήκουν στην αρετή. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου. Η αρετή επομένως είναι μία (κάποιου είδους) μεσότητα, επειδή βέβαια έχει για στόχο της το μέσο. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 9 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Οίον και φοβηθήναι αμφότερα ουκ εύ Ο Αριστοτέλης αναφέρει ενδεικτικά την εκδήλωση μερικών συναισθημάτων (φόβος, θάρρος, επιθυμία, οργή, ευσπλαχνία).

40 Αυτά τα εντάσσει σε δύο γενικές κατηγορίες, στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα (ησθήναι και λυπηθήναι). Και τονίζει ότι σε όλα αυτά τα συναισθήματα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη, το μάλλον (του δέοντος) και το ήττον (του δέοντος). Τόσο το μάλλον όσο και το ήττον αναφέρονται στην ποσότητα [ Πόσο; ]. Την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά και στα συναισθήματα: αμφότερα (= το μάλλον και το ήττον, η υπερβολή και η έλλειψη) είναι ουκ ευ (αποτελούν λάθος, σφάλμα). Προσοχή!!! χρησιμοποιεί απαρέμφατο Αορίστου για να δηλώσει τη συγκεκριμένη βίωση κάποιου συναισθήματος ( όταν φοβηθείς, δείξεις θάρρος, επιθυμήσεις, οργισθείς... ). Γιατί, στη συγκεκριμένη κάθε φορά βίωση μπορεί να υπάρξει το μάλλον ή το ήττον. Δε συμβαίνει, όμως, το ίδιο με τα ψυχικά φαινόμενα / συναισθήματα αυτά καθ αυτά. Αυτά υπάρχουν σαν δυνατότητες και δεν μπορούμε να τους προσδώσουμε οποιονδήποτε ποσοτικό προσδιορισμό, κατά συνέπεια ούτε το ήττον ούτε το μάλλον. (Για να δηλώσει τα ψυχικά φαινόμενα δηλαδή τον φόβο, το θάρρος κλπ. θα χρησιμοποιούσε απαρέμφατο Ενεστώτα.) Το δ ότε δεί όπερ εστί της αρετής Το μέσο στα συναισθήματα: Για να προσδιοριστεί το μέσο και η αρετή στις συγκεκριμένες εκδηλώσεις των ψυχικών διαθέσεων ( παθών ) αναφέρονται εκτός της ποσότητας και πέντε επιπλέον ποιοτικά κριτήρια <επιρρηματικοί προσδιορισμοί>, σε σχέση με τα οποία καθορίζεται η κατάλληλη ποσότητα, δηλαδή το μέσον. Αυτά είναι: Η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (ότε δεί) [Πότε; = Χρόνος}. Τα πράγματα εξ αιτίας / σε σχέση με τα οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (εφ οίς δεί) [ Γιατί; = Αιτία ]. Οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (προς ούς δεί) [ Πού; = Κατεύθυνση / Τόπος ]. Ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (ού ένεκα δεί) [ Γιατί; = Σκοπός ]. Ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα (ως δεί) [ Πώς; = Τρόπος ].

41 'Ετσι, το μέτρον νοείται και προσδιορίζεται ως μέτρον κάτω από την προοπτική των υπολοίπων πέντε παραμέτρων. Δηλαδή, για να πετύχουμε το μέτρον ποσοτικά σε κάποια ενέργειά μας, οφείλουμε να λάβουμε κάθε φορά υπόψη μας και τις υπόλοιπες πέντε παραμέτρους. Γιατί ο προσδιορισμός του μέτρου είναι άμεσα εξαρτώμενος από αυτές. [ Άλλος βαθμός θυμού κρίνεται σωστός μέτρον προς τα ίδια πρόσωπα, για τους ίδιους λόγους, με τον ίδιο τρόπο, αλλά στην τάδε χρονική στιγμή, και άλλος βαθμός θυμού κρίνεται σωστός - μέτρον σε διαφορετική χρονική στιγμή με όλα τα υπόλοιπα να παραμένουν ίδια. Επίσης, άλλος είναι ο σωστός βαθμός θυμού για τους ίδιους λόγους, με τον ίδιο στόχο, με τον ίδιο τρόπο και την ίδια χρονική στιγμή, προς διαφορετικούς όμως ανθρώπους. Το σωστό ποσό (μέτρο) παραγοντοποιείται. (Παραγοντοποίηση του μέτρου).] Για να πετύχουμε, δηλαδή, το σωστό μέτρο, οφείλουμε πάντοτε να συνυπολογίζουμε όλα τα ανωτέρω ποιοτικά κριτήρια. Αλλιώς, δεν βρίσκουμε την μεσότητα, άρα δεν έχουμε αρετή. Ομοίως και περί τας πράξεις Η υπερβολή, η έλλειψη και η μεσότητα δεν περιορίζονται στα συναισθήματα, αλλά έχουν σχέση και με τις πράξεις των ανθρώπων, και μάλιστα ομοίως με τα συναισθήματα αυτό σημαίνει ότι και στις πράξεις υπάρχει το μάλλον και ήττον, και σ αυτές υπάρχει το μέσον τε και άριστον. Ερευνώντας, δηλαδή, ο Αριστοτέλης την υπερβολή, την έλλειψη και τη μεσότητα στα συναισθήματα και στις πράξεις, εξετάζει την ηθική αρετή σε σχέση με το σύνολο της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Η δ' αρετή περί πάθη και πράξεις εστίν

42 Οι δύο αυτές γενικές κατηγορίες εκδηλώσεων συναποτελούν το πεδίο ανάπτυξης και άσκησης της ηθικής αρετής. Με τον όρο πάθη νοούνται τα ψυχικά αισθήματα και με τον όρο πράξεις οι συγκεκριμένες ενέργειες, στις οποίες προβαίνει ο άνθρωπος. ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται και ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται Κρίνουμε αν ο κανόνας της μεσότητας εκπληρώθηκε, από το αποτέλεσμα. Μάλιστα ελέγχουμε την κρίση μας σε δύο επίπεδα: στο πρακτικό (τι ακριβώς συνέβη). στο αξιολογικό (πως οι άνθρωποι εκτιμούμε αυτό που συνέβη). Άν ο κανόνας της μεσότητας εφαρμόστηκε σε μία πράξη, τότε η πράξη αυτή 1.) (πρακτικά) έχει επιτυχή έκβαση, πετυχαίνει το στόχο της (κατορθούται). 2.)(αξιολογικά) γίνεται θετικά αποδεκτή, επιδοκιμάζεται (επαινείται). Άν ο κανόνας της μεσότητας δεν εφαρμόστηκε σε μία πράξη, τότε η πράξη (πρακτικά) αστοχεί, δεν πετυχαίνει το στόχο της (αμαρτάνεται) (αξιολογικά) η πράξη κρίνεται αρνητικά, αποδοκιμάζεται (ψέγεται). αμαρτάνεται ψέγεται σχήμα χιαστό επαινείται κατορθούται Το χιαστό σχήμα λόγου συνιστά υπό κανονικές συνθήκες μια ευέλικτη και σχεδόν ποιητική διατύπωση, που βγάζει το λόγο από την μονότονη εν σειρά παράθεση γεγονότων ή συλλογισμών και προκαλεί πρόσθετη αιμάτωση του εγκεφάλου, καθώς απαιτεί γρήγορα αντανακλαστικά και άμεση δραστηριοποίηση της φαιάς ουσίας για την κατανόησή του. Αποτελεί ένα ευχάριστο, διάλειμμα στη ροή του λόγου.

43 Η χρήση του, όμως, από τον Αριστοτέλη στην παρούσα περίπτωση ανταποκρίνεται και προς την πραγματικότητα. Δηλαδή, η υπερβολή και η έλλειψη φανερώνονται από, και φανερώνουν το αποτέλεσμά τους πρώτα. Κατόπιν αποδοκιμάζονται. Η μεσότητα όμως (αρετή) είναι γνωστό εκ των προτέρων ότι επαινείται από όλους τους ενάρετους ανθρώπους. Η μεσότητα λοιπόν στη συμπεριφορά, μιας και αποτελεί αρετή, επαινείται ήδη ευθύς εξ αρχής, πριν δείξει το αποτέλεσμά της. Και βέβαια και το αποτέλεσμά της είναι ορθό. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΟΡΘΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Σε όλες τις κοινωνίες όλων των εποχών υπάρχουν τα κριτήρια της ορθότητας των πράξεων γενικά της συμπεριφοράς τα οποία όμως παρουσιάζουν κάποιες διαφορές από λαό σε λαό και από εποχή σε εποχή. Αυτά τα κριτήρια απορρέουν είτε από ένα γενικό, άγραφο και αποδεκτό από όλους κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, που τον δημιουργεί η παράδοση ενός λαού, είτε και από τους γραπτούς νόμους είτε και από θρησκευτικά ηθικά συστήματα. Για τον τρόπο ζωής και τον κώδικα συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων υπήρχαν βέβαια κάποια κριτήρια, που τους έδιναν τη βεβαιότητα ότι οι πράξεις τους είναι σωστές. Αυτά, στο πλαίσιο πάντα της πόλης, «του πνεύματος της κοινότητας», ήταν τα ακόλουθα: 1. Η λαϊκή παράδοση, που έθετε κάποιους άγραφους κανόνες συμβίωσης. Οι άγραφοι αυτοί κανόνες ορίζουν τι πρέπει και τι δεν πρέπει ο κάθε πολίτης να πράξει. ( Συνυφασμένη με την παράδοση του λαού κάθε πόλης ήταν η θρησκευτική παράδοση των αρχαίων, την οποία εμείς αποκαλούμε μυθολογία. Η αρχαία Ελληνική μυθολογία, όμως, δεν επέβαλλε έναν συγκεκριμένο κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, όπως δίνουν άλλες θρησκείες, αλλά πρόβαλλε πρότυπα για μίμηση ή αποφυγή) 2. Οι νόμοι της πόλης (του κράτους) χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Σωκράτης, ο οποίος στον πλατωνικό Κρίτωνα αρνείται να δραπετεύσει από τη φυλακή, επειδή αυτό δεν το επιτρέπουν οι νόμοι. Αυτοί του επιτάσσουν τι πρέπει και τι δεν πρέπει να πράξει

44 3. Η λογική (ο ορθός λόγος): γενικά η ανθρώπινη λογική και κυρίως η λογική του ανθρώπου που σκέφτεται σωστά, του φρονίμου. Αυτή υποδεικνύει στον κάθε άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι. Επειδή ο κάθε άνθρωπος ζει σαν ατομικό ον (δηλαδή, ανεξάρτητα από τους άλλους) δεν παύει, όμως, να ζει και σαν μέλος μιας μικρής ή μεγάλης κοινωνίας (δηλαδή, σε σχέση με άλλους συνανθρώπους του), είναι αυτονόητο ότι και αυτοπροσδιορίζεται, αλλά και ετεροπροσδιορίζεται. Με άλλα λόγια, αξιολογεί, κρίνει, και εκτιμά τον εαυτό του σύμφωνα με τα προσωπικά του κριτήρια, αλλά ταυτόχρονα αξιολογεί, κρίνει και εκτιμά τον εαυτό του σύμφωνα και με τα κριτήρια που θέτει ο περίγυρος του. Για να προσδιορίσουμε, λοιπόν, τα κριτήρια ορθής συμπεριφοράς στους αρχαίους, χρειάζεται να αναζητήσουμε τι θεωρούσαν ως ορθό στην συμπεριφορά ενός ανθρώπου. Η άποψη τους για το αγαθό, προερχόταν από την παράδοση και από την ζώσα κοινωνία, δηλαδή νοοτροπία, συμπεριφορά, άποψη περί καλού/κακού, πολιτική ωριμότητα και εμπειρία, πρότυπα πανελληνίως αναγνωρισμένα κ.λ.π. Αυτό, λοιπόν, που στην πραγματικότητα έδινε στον αρχαίο Έλληνα τη βεβαιότητα ότι οι πράξεις του είναι σωστές, προερχόταν από τον ετεροπροσδιορισμό όλων των ατόμων που απάρτιζαν μια κοινωνία (συγχρονικό και διαχρονικό), αλλά και από τον αυτοπροσδιορισμό του κάθε ατόμου χωριστά. Ετεροπροσδιορισμός: είναι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα και νοοτροπία, στην οποία μεγάλωσε από παιδί, η κλίμακα αξιών του σπιτιού του και της γειτονιάς ή της πόλης στην οποία αναπτυσσόταν, τα πρότυπα μυθικά και ηρωικά παλιά και πρόσφατα με τα οποία συνήθιζε να συν κρίνει τον εαυτό του, αλλά και τόσο οι ίδιοι οι νόμοι του κράτους, σύμφωνα με τους οποίους μια συμπεριφορά αμοιβόταν ή τιμωρούνταν, όσο και οι άγραφοι νόμοι που είχαν και έχουν μέγιστη ισχύ (Επιτάφιος του Περικλή). Αυτοπροσδιορισμός: βεβαίως και η για χρόνια και συχνή επανάληψη του ετεροπροσδιοριζόμενα ορθού δημιουργούσε κατά μεγάλο μέρος το ήθος στο κάθε άτομο. Το ήθος, όμως, όπως ανέφερε ήδη ο Αριστοτέλης, κατά το μείζον μέρος του αποτελεί κατάκτηση του κάθε ατόμου χωριστά, μιας και κυρίως το άτομο είναι υπεύθυνο για την επανάληψη (εθίζειν) και απόκτησή του.