Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Transcript

1 Εισαγωγικά στοιχεία

2 3ο ΓΕΛ Πειραιά Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Σχολικό Έτος: Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μούρτζινου Κατερίνα ΠΕ02 Τάξεις που συμμετείχαν στο πρόγραμμα: Α Β & Γ

3 ΟΜΑΔΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Βασάλου Δέσποινα Α1 Κλωθάκη Αναστασία Α1 Μαυρομματάκης Γιάννης Α2 Παστρικού Μαριάντζελα Α2 Πιτσικάλη Μαριάννα Α2 Ξεκαλάκη Σταυρούλα Α2 Βουρλούμη Θεανώ Β1 Καραβίδα Χριστίνα Β1 Κρένζοχ Καρολίνα Β1 Ρίνα Κων/νος Β2 Φλάμπουρα Μαρία Β2 Γιαννιώτη Νικολέτα Γ1 Βαφειάδου Ναταλία Γ1 Μπαρκολιά Δήμητρα Γ1 Κοτσάι Ιωάννης Γ1 Τικάι Μαργαρίτα Γ2

4 Τα σπήλαια της Ελλάδας Η ελληνική γη είναι διάσπαρτη από σπήλαια, των οποίων ο αριθμός τους υπερβαίνει τις Οι σημαντικές γεωλογικές διεργασίες έχουν προικίσει τα έγκατα της ελληνικής γης από πραγματικά μνημεία της φύσης, γεμάτα γοητεία και μυστήριο. Κάποια από τα σπήλαια αυτά είναι παγκοσμίως γνωστά για τα σημαντικά ανθρωπολογικά ευρήματα, όπως των Πετραλώνων στη Χαλκιδική και το Σπήλαιο Φράγχθι της Πελοποννήσου.

5 Σπηλαιολογικές και παλαιοανθρωπολογικές έρευνες Η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας (ΕΠΣΝΕ) του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού είναι υπεύθυνη για την έρευνα, την προστασία και την ανάδειξη των σπηλαίων και παλαιοντολογικών καταλοίπων της κεντρικής και νότιας Ελλάδας, του Ν. και ΝΑ Αιγαίου, της Κρήτης και του Ιονίου. Στο πλαίσιο αυτό διεξάγει έρευνες πεδίου και ανασκαφές σε σπήλαια που διασώζουν αρχαιολογικά κατάλοιπα από την απώτατη προϊστορία (Παλαιολιθική, Μεσολιθική) έως και τους βυζαντινούς χρόνους. Στελεχώνεται με εξειδικευμένους επιστήμονες στην αρχαιολογία, τη γεωλογία, τη βιολογία και την παλαιοντολογία, οι οποίοι διενεργούν λεπτομερείς εργασίες ανασκαφής, τεκμηρίωσης και ανάλυσης των αρχαιολογικών ευρημάτων, των διαδικασιών απόθεσης και διατήρησής τους και των γεωλογικών σχηματισμών και τα διασώζουν. Για το σκοπό αυτό συνεργάζεται με ελληνικά και διεθνή ερευνητικά ιδρύματα.

6 Χρήση των σπηλαίων Η ανθρώπινη ιστορία έχει συνδεθεί με τα μυστηριακά σπήλαια. Πολλά από αυτά αποτέλεσαν καταφύγιο του πρώιμου ανθρώπου, άλλα υπήρξαν σπουδαίοι λατρευτικοί χώροι. Η δύναμη της φύσης, καθώς εκδηλώνεται μέσα στη σιγή και αθέατη από την ανθρώπινη παρατήρηση, μάγεψε όλους τους πολιτισμούς. Σπουδαίες χθόνιες θεότητες θεωρήθηκαν προστάτες των σπηλαίων στον ελληνικό χώρο, όπως οι μυθικοί «Πωρίες», όντα με μεγάλη νοημοσύνη και σωματικά χαρακτηριστικά τόσο από την ανθρώπινη, όσο και από την οφιοειδή φύση.

7 Ας εξερευνήσουμε μερικά από τα πιο γνωστά και πολυσυζητημένα σπήλαια του ελλαδικού χώρου. 1. ΦΡΑΓΧΘΙ ΕΡΜΙΟΝΙΔΟΣ 2. ΣΠΗΛΑΙΟ «ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ» ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 3. ΣΠΗΛΑΙΟ «ΚΑΨΙΑ» ΑΡΚΑΔΙΑΣ 4. ΣΠΗΛΑΙΟ «ΚΟΥΤΟΥΚΙ» ΑΤΤΙΚΗΣ 5. ΣΠΗΛΑΙΟ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 6. ΣΠΗΛΑΙΑ ΔΙΡΟΥ ΜΑΝΗΣ 7. ΣΠΗΛΑΙΟ «ΑΛΕΠΟΤΡΥΠΑ» ΜΑΝΗΣ 8. «ΙΔΑΙΟΝ ΑΝΤΡΟΝ» ΚΡΗΤΗΣ 9. ΣΠΗΛΑΙΟ «ΑΛΙΣΤΡΑΤΗΣ» ΣΕΡΡΩΝ 10.ΣΠΗΛΑΙΟ «ΘΕΟΠΕΤΡΑΣ» ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

8 Φράγχθι Ερμιονίδος Άποψη του σπηλαίου από τη θάλασσα Το σπήλαιο Φράγχθι βρίσκεται στην ακτή της νότιας Αργολίδας, στον κόλπο της Κοιλάδας, σε υψόμετρο 12 μέτρων από τη σημερινή θαλάσσια στάθμη. Κατά την τελευταία Παγετώδη περίοδο βρισκόταν 7 χιλιόμετρα από τη θάλασσα, ενώ στις αρχές του Ολόκαινου απείχε μόλις 1 χιλιόμετρο από την ακτογραμμή. Το βάθος του σπηλαίου φθάνει περίπου τα 150 μέτρα. Η ανασκαφική έρευνα στο εσωτερικό του σπηλαίου βεβαιώνει τη χρήση του κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Μεσολιθική και τη Νεολιθική εποχή (περίπου πριν από σήμερα). Παρά τις διακοπές χρήσης του σπηλαίου και πριν από σήμερα, το Φράγχθι αποτελεί μία από τις ελάχιστες γνωστές θέσεις (όπως και η Θεόπετρα) που κατοικήθηκαν σε όλες τις φάσεις της εποχής του λίθου. Το σπήλαιο Φράγχθι χρησιμοποιήθηκε κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική ( πριν από σήμερα) ως εποχιακός σταθμός μικρών ομάδων κυνηγών. Η απουσία αρχαιολογικών ευρημάτων για το διάστημα πριν από σήμερα δείχνει όμως ότι η κατοίκηση του σπηλαίου δεν ήταν συνεχής. Η ανεύρεση πολλών οστών ζώων, όπως βίσωνα, αιγαγροειδών και άγριου όνου, καθώς και τα περιορισμένα κατάλοιπα ψαριών, οστρέων και φυτών υποδηλώνουν την πρωταρχική σημασία του κυνηγίου και τη μηδαμινή σημασία της αλιείας και τροφοσυλλογής, στη διατροφή των ενοίκων του σπηλαίου.

9 Φράγχθι Ερμιονίδος Άποψη του σπηλαίου εξωτερικά Το Φράγχθι έχει μήκος περίπου 150 μ. και ευρεία είσοδο πλάτους περίπου 30 μ. και ύψους 5 μ., που βλέπει προς τα ΝΔ. Η οροφή του φέρει δύο ανοίγματα, ένα στο κέντρο του σπηλαίου και ένα στο βάθος του λόγω της κατάπτωσης μεγάλων βράχων οι οποίοι έχουν κυλήσει στο εσωτερικό του. Η ένταξη του σπηλαίου Φράγχθι στον διεθνή χάρτη της Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής και η επιστημονική ανάδειξή του σε θέση αναφοράς οφείλεται στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ από το Πανεπιστήμιο Ιντιάνα των ΗΠΑ υπό την αιγίδα της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και στην έκδοση σειράς εξειδικευμένων τόμων (βλ. ενδεικτικά Perlès 1987, Vitelli 1993, Farrand 2000). Ιστορικά το σπήλαιο Φράγχθι υπήρξε η πρώτη ανασκαμμένη θέση η οποία πυροδότησε τη συζήτηση της πρώιμης ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο, με την εύρεση οψιδιανού από τη Μήλο στα μεσολιθικά στρώματα. Επιπλέον, υπήρξε από τις πρώτες θέσεις που ανασκάφηκαν από διεπιστημονικό επιτελείο ερευνητών, εφαρμόζοντας μερικές από τις καινοτόμες μεθόδους της εποχής και συλλέγοντας συστηματικά πλήθος ευρημάτων οργανικής προέλευσης, όπως φυτικά, κατάλοιπα μικροσπονδυλωτών, χερσαία και θαλάσσια όστρεα, ενώ σημαντικός αριθμός δειγμάτων από ξυλάνθρακες και οστά χρονολογήθηκαν με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα (C14).

10 Φράγχθι Ερμιονίδος Διάδρομος περιήγησης Από τα ανασκαφικά ευρήματα προκύπτει ότι κατά την Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική περίοδο το Φράγχθι υπήρξε καταφύγιο μετακινούμενων κυνηγών, τροφοσυλλεκτών και ψαράδων οι οποίοι χρησιμοποιούσαν για τις καθημερινές ανάγκες επεξεργασίας της τροφής και των κατασκευών τους εργαλεία από εγχώριο αποκρουσμένο πυριτόλιθο και οψιδιανό Μήλου. Η παρουσία του τελευταίου ήδη σε στρώματα της Παγετώδους περιόδου αποτελεί την πρωιμότερη ένδειξη εξαγωγής και χρήσης του μηλιακού οψιδιανού. Πέραν αυτού υποδηλώνει τη στενή σχέση του Αργολικού κόλπου με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο και τη λειτουργία δικτύων διακίνησης πρώτων υλών μεταξύ των δύο γεωγραφικών περιοχών. Η Μεσολιθική, που μεσολαβεί ανάμεσα στην Παλαιολιθική και τη Νεολιθική, είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ιστορία του σπηλαίου, γιατί συνδέεται με μεταβολές στις στρατηγικές διαβίωσης των πληθυσμών προς την κατεύθυνση της συστηματικής αλιείας και της τροφοπαραγωγής, παράλληλα ωστόσο προς την εντατική άσκηση και της τροφοσυλλογής. Την ίδια περίοδο πραγματοποιούνται και οι πρώτοι ενταφιασμοί.

11 Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος. Ταφή γυναίκας της ΜεσολιθικήςΕποχής Κοντά στην είσοδο του σπηλαίου ορίζεται χρόνια πριν από σήμερα μόνιμος χώρος ενταφιασμού (νεκροταφείο), στον οποίο αποτίθενται βρέφη, παιδιά και ενήλικες, γυναίκες και άντρες. Ανάμεσα στα 12 περίπου άτομα που βρέθηκαν, διαπιστώθηκε για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο, εκτός από τις απλές ταφές σε λάκκους, το έθιμο της καύσης Ο ενταφιασμός μεγάλου αριθμού νεκρών δίπλα στο χώρο κατοίκησης, που σημειώνεται και στο Μαρουλά της Κύθνου, ενισχύει τον χαρακτήρα της μόνιμης εγκατάστασης κατά τη Μεσολιθική. Στη Νεολιθική περίοδο η χρήση του σπηλαίου γίνεται μόνιμη από πληθυσμούς οι οποίοι επεκτείνονται και στον παρακείμενο υπαίθριο χώρο εκτός του σπηλαίου, γνωστό ως οικισμό «Παραλία», που σήμερα είναι μερικώς καταβυθισμένος λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθμης. Σπήλαιο και υπαίθριος οικισμός αποτέλεσαν ευρύ ζωτικό χώρο μιας δραστήριας κοινότητας γεωργών και κτηνοτρόφων οι οποίοι ασκούσαν τις παραγωγικές τους δραστηριότητες στην πεδιάδα της Κοιλάδας που τότε, λόγω της χαμηλότερης θαλάσσιας στάθμης, εκτεινόταν μπροστά στον οικισμό και το σπήλαιο. Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως εποχικό ποιμνιοστάσιο

12 Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας Επεξηγηματική πινακίδα της στρωματογραφίας μιας αντιπροσωπευτικής ανασκαφικής τομής Στις σημαντικότερες εργασίες που πραγματοποιήθηκαν συγκαταλέγονται η διαμόρφωση μονοπατιού πρόσβασης από την παράλια ζώνη έως την είσοδο του σπηλαίου, το οποίο συνεχίζεται στο εσωτερικό του ως διάδρομος περιήγησης κατασκευασμένος από μεταλλική βάση και ξύλινο δάπεδο (εργασίες σταθεροποίησης των πρανών της εισόδου, πλήρωση των διαβρωμένων ανασκαφικών τομών, στερέωση και ανάδειξη μίας αντιπροσωπευτικής τομής που διασώζει τη στρωματογραφία του σπηλαίου (τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων σε επιλεγμένα σημεία εσωτερικά και εξωτερικά αυτού. Τέλος, καθαρίστηκε από τη βλάστηση και οριοθετήθηκε το ανασκαμμένο τμήμα του υπαίθριου νεολιθικού οικισμού. Εκτός του σπηλαίου εγκαταστάθηκε οικίσκος για τη φύλαξη του σπηλαιολογικού υλικού, ο οποίος επενδύθηκε με ενημερωτικό υλικό,ενώ παράλληλα εκτυπώθηκε τρίπτυχο δίγλωσσο ενημερωτικό φυλλάδιο και φυλλάδιο στο σύστημα Braille με τις συνοπτικές πληροφορίες για τη θέση.

13 Σπήλαιο Φράγχθι: Λίθινα και οστέινα εργαλεία Η εργαλειοθήκη τους περιλαμβάνει πλήθος λίθινων εργαλείων, όπως λεπίδες για δρεπάνια, μαχαιράκια, αιχμές βελών, μυλόπετρες, τσεκουράκια και αξίνες, αλλά και πολλά οστέινα αγκίστρια, σπάτουλες και σουβλιά (Για την εξυπηρέτηση των καθημερινών τους αναγκών είχαν διαμορφώσει το εσωτερικό του σπηλαίου σε επιμέρους χώρους χρήσης, κάποιοι από τους οποίους περιείχαν λιθόστρωτα δάπεδα ή εστίες φωτιάς. Στον υπαίθριο χώρο, τα σπίτια τους ήταν απλές κατασκευές με λίθινη θεμελίωση, δάπεδα από πατημένο πηλό και τοίχους σοβατισμένους για μόνωση και καθαριότητα. Τόσο το σπήλαιο όσο και ο υπαίθριος χώρος χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς και ως τόποι ενταφιασμού.

14 Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας: κοσμήματα και μικροαντικείμενα Όπως οι προκάτοχοί τους, έτσι και οι Νεολιθικοί κάτοικοι του σπηλαίου φρόντιζαν για τον καλλωπισμό τους φτιάχνοντας κοσμήματα από απλά φυσικά υλικά, κυρίως θαλάσσια κοχύλια.

15 Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας: Διακοσμημένα αγγεία και ειδώλιο της Νεολιθικής. Μια από τις πλέον εντυπωσιακές πρακτικές δεξιότητας των Νεολιθικών κατοίκων του σπηλαίου είναι η κατασκευή αγγείων και ειδωλίων από ψημένο πηλό. Τα αγγεία ήταν κυρίως μονόχρωμα οικιακής χρήσης, αλλά υπήρχαν και σκεύη κατασκευασμένα από εξειδικευμένους αγγειοπλάστες, τα οποία έφεραν περίτεχνη πολύχρωμη διακόσμηση διαμορφωμένη με ποικίλους συνδυασμούς επιχρισμάτων και τεχνικές όπτησης.

16 Σπήλαιο Φράγχθι: Άποψη του εσωτερικού Μετά το πέρας των ανασκαφών, στα τέλη της δεκαετίας 1970, και για περισσότερα από τριάντα χρόνια, δεν πραγματοποιήθηκαν έργα συντήρησης μέσα στο σπήλαιο ή στο χώρο του υπαίθριου οικισμού, με αποτέλεσμα την προοδευτική διάβρωση των ανασκαφικών τομών. Το φαινόμενο αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το σπήλαιο παρέμενε συνεχώς ανοικτό στους πολυάριθμους επισκέπτες του, αύξανε διαρκώς τον κίνδυνο ατυχημάτων, ενώ παράλληλα υπήρχε ανάγκη πληροφόρησης του κοινού για τα πορίσματα των ανασκαφών και γενικότερα της αρχαιολογικής έρευνας στο χώρο. Στο πλαίσιο του προγράμματος «Σπήλαιο Φράγχθι, Δήμου Ερμιονίδας, Περιφέρειας Πελοποννήσου: Ανάδειξη και αξιοποίηση του σπηλαίου και του περιβάλλοντος αυτού χώρου» (ΕΣΠΑ ) (εικ. 5), η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδος άρχισε τον Νοέμβριο του 2011 εργασίες στη θέση, με σκοπό ακριβώς την ομαλή και ασφαλή πρόσβαση του κοινού στο χώρο, καθώς και την ενημέρωσή του, τις οποίες και ολοκλήρωσε τον Ιούνιο του Βασικές αρχές του έργου υπήρξαν η ελάχιστη δυνατή επέμβαση στο χώρο, χωρίς αισθητή αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος, και η δημιουργία διακριτικών και αναστρέψιμων κατασκευών με υλικά αισθητικά συμβατά με το εσωτερικό του σπηλαίου.

17 Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων Ένα από τα σπουδαιότερα σπήλαια του κόσμου βρίσκεται σε απόσταση 4 μόλις χλμ. από το κέντρο της πόλης των Ιωαννίνων στο ομώνυμο προάστιο Πέραμα, επάνω στο λόφο Γορίτσα. Η ύπαρξη του σπηλαίου ήταν ήδη γνωστή από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, το 1940 μάλιστα χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο των κατοίκων κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών από τους Ιταλούς. Το 1945 πραγματοποιείται η πρώτη επιστημονικήχαρτογράφηση από το γνωστό ζεύγος σπηλαιολόγων Άννας και Ιωάννη Πετροχείλου, οι οποίοι είχαν εξερευνήσει και άλλα γνωστά σπήλαια της Ελλάδας. Ανήκει στα οριζόντια σπήλαια με μήκος διαδρομών στο 1 χλμ. Οι διάφοροι σχηματισμοί των σταλαγμιτών και σταλακτιτών, ο πλούτος και ο συνδυασμός των χρωμάτων δημιουργούν μια αξεπέραστη φυσική ομορφιά.

18 Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων Οι πρώτες σύγχρονες αναφορές για την ύπαρξη του Σπηλαίου χρονολογούνται από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν κάτοικοι του χωριού Περάματος, που βρίσκεται σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τα Γιάννενα, αναζητούσαν καταφύγιο από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς. Η διαδρομή ακολουθεί ένα πότε ανηφορικό και πότε κατηφορικό μονοπάτι. Λίγο πριν την τελευταία ανάβαση, η οποία μετρά 164 σκαλοπάτια, ο επισκέπτης βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο του σπηλαίου, που νοητά βρίσκεται στο ίδιο ύψος με την επιφάνεια της Λίμνης Παμβώτιδας. Και η εξαιρετική θέα της Λίμνης των Ιωαννίνων είναι το πρώτο που συναντά το μάτι μόλις ξαναβγεί στο δυνατό φως. Ένα πολύ περιποιημένο πετρόχτιστο μονοπάτι οδηγεί πίσω στην είσοδο του Σπηλαίου, όπου η διαφορά ύψους είναι 24 ολόκληρα μέτρα, ενώ κατά τη διαδρομή οι επισκέπτες απολαμβάνουν απρόσκοπτα τη θέα από τα Γιάννενα, τη Λίμνη, το Νησί των Ιωαννίνων αλλά και των γιαννιώτικων βουνών.

19 Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων Το Σπήλαιο του Περάματος ανήκει στα ασβεστολιθικά σπήλαια και διαθέτει 19 είδη σταλακτιτών και σταλαγμιτών, αριθμό εξαιρετικά μεγάλο. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για προϊστορική κοίτη ποταμού, που είχε επαφή με τη λίμνη Παμβώτιδα, όταν αυτή κάλυπτε ολόκληρη την περιοχή των σημερινών Ιωαννίνων και η κορυφή του λόφου Γκορίτσα, αποτελούσε ένα μικροσκοπικό νησάκι. Χαρακτηριστικό του Σπηλαίου είναι το γεγονός ότι εξακολουθεί να είναι ενεργό, δεν έχει σταματήσει να σχηματίζεται και αυτό φαίνεται αφενός από τις λίμνες, που διατηρεί, από την υγρασία που καλύπτει το δέρμα και τα ρούχα μετά από λίγα λεπτά αλλά και από τις σταγόνες που όχι μόνο βλέπεις στις απολήξεις των σταλαγμιτών αλλά και απ αυτές που βρέχουν το πρόσωπο σου. Εξάλλου όπως μπορεί κάποιος να δει στην Αίθουσα 13, την επονομαζόμενη και «Νεκρά Πολιτεία», νέοι σταλακτίτες αρχίζουν να σχηματίζονται στον απογυμνωμένο θόλο, θυμίζοντας πραγματικά ερειπωμένη πόλη, σε έντονη αντίθεση με την οργιώδη «γλυπτοθήκη» που προηγείται. Πιθανολογείται ότι μια αρχαία κατολίσθηση κατέστρεψε την οροφή, όπου ωστόσο αρχίζει να ξανασχηματίζεται από το μηδέν ένας εντυπωσιακός θόλος.

20 Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων Μέσα σε 19, μικρές και μεγάλες, αίθουσες, αίθουσες που άλλοτε προκαλούν δέος με τη μεγαλοπρέπεια τους και άλλοτε φόβο με τις απόκοσμες σκιές τους απλώνεται ένας υπόγειος λαμπερός πλούτος, μέτρο σύγκρισης με το μυθικό βασίλειο του Κάτω Κόσμου. Δε θα μπορούσε λοιπόν να λείπει ο Πλούτωνας και η Περσεφόνη, στους οποίους έχει αφιερωθεί η Αίθουσα 8, καθώς εκεί βρέθηκαν στοιχεία που παραπέμπουν στη λατρεία τους. Η Αίθουσες 2 και 3, οι «Αίθουσες των Μυθικών Ανακτόρων», οι μεγαλύτερες του Σπηλαίου του Περάματος, κόβουν την ανάσα με την ομορφιά τους, με τα περίτεχνα «αγάλματα» που φιλοτέχνησε ο χρόνος και το νερό, και δεσπόζουν σε κάθε τους γωνιά, ενώ εξίσου εντυπωσιακός είναι ο μικροσκοπικός «ναός», με το σταυρό, στην Αίθουσα 1.

21 Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων Δέντρα, άνθη των σπηλαίων, νούφαρα, σιντριβάνια, κηροπήγια, η αιγυπτιακή Σφίγγα, ο Άι-Βασίλης, αναστάσιμες λαμπάδες, ο Πύργος της Πίζας, η Φάτνη του Χριστού και οι Τρεις Μάγοι, το Άγαλμα της Ελευθερίας και πολλά ακόμη στοιχεία αντιπροσωπεύονται στο Σπήλαιο του Περάματος, φόρος τιμής και αποτέλεσμα της γόνιμης φαντασίας του ζεύγους των σπηλαιολόγων Ιωάννη και Άννας Πετροχείλου, που εξερεύνησαν το σπήλαιο το Οι πρώτες αναφορές έγιναν από τον ερασιτέχνη σπηλαιολόγο και καθηγητή Φυσικής Αγωνής κ. Κασβίκη, ο οποίος έδωσε στο Τύπο φωτογραφίες του Σπηλαίου του Περάματος, προκαλώντας παγκόσμιο ενδιαφέρον.

22 Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων Εκτός από τα ίχνη λατρείας των θεών του Κάτω Κόσμου, στο Σπήλαιο του Περάματος βρέθηκαν, σύμφωνα με μελέτες παλαιοντολόγων, και τα οστά ενός σπάνιου είδους αρκούδας, της «σπηλαίας άρκτου», η οποία έζησε στο Σπήλαιο αυτό μόλις πριν από χρόνια. Χαρακτηριστικό είναι ακόμη το γεγονός ότι μόλις δύο χρόνια μετά την έναρξη της εξερεύνησης του Σπηλαίου του Περάματος από το ζεύγος Πετροχείλου, και συγκεκριμένα το 1958, ο φυσικός χώρος χρησιμοποιήθηκε στα γυρίσματα μιας θρυλικής ταινίας, της «Αστέρως», με τη νεαρότατη τότε Αλίκη Βουγιουκλάκη. Η Αίθουσα που χρησιμοποιήθηκε, η 16η, η «Λίμνη με τα Νούφαρα», αποτελεί ένα πανέμορφο φυσικό ντεκόρ, στο οποίο δεσπόζει μια από τις μεγαλύτερες λίμνες που διατηρούνται μέσα στο Σπήλαιο.

23 Σπήλαιο Κάψια Αρκαδίας Ένας θησαυρός βγήκε στο φως. Το σπήλαιο του Κάψια. Βρίσκεται 15 χιλιόμετρα από την Τρίπολη και 1,5 χμ βόρεια του χωριού Κάψια Μαντινείας. Ο πλούσιος εσωτερικός φυσικός διάκοσμος από πολύχρωμους σταλαγμίτες και σταλακτίτες εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη. Είχε δηλώσει την παρουσία του από το 1887 όταν πρώτος το είχε επισκεφτεί ο Γάλλος αρχαιολόγος Γουσταύος Φουζέρ που έκανε ανασκαφές στην Αρχαία Μαντινεία. Στο σπήλαιο βρέθηκαν ανθρώπινα οστά πήλινα αντικείμενα. και

24 Σπήλαιο Κάψια Αρκαδίας Το σπήλαιο Κάψια συγκαταλέγεται στα 100 κατάλληλα για αξιοποίηση σπήλαια του Ελληνικού χώρου (από τα 7500 συνολικά). Βρίσκεται 1,5 χιλιόμετρο βόρεια του χωριού Κάψια. Η μέχρι σήμερα εξερευνημένη του έκταση είναι περίπου 6500 τμ. Το σπήλαιο έχει μήκος σε ευθεία 380 μ. και ο διάκοσμός του αποτελεί ένα σπάνιο μεγαλειώδες θέαμα συνδυασμού χρωμάτων, σχεδίων και συμπλεγμάτων των σταλακτιτών και σταλαγμιτών. Η οροφή είναι γεμάτη από κατάλευκους σα χιόνι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες ύψους μ. σχηματίζουν ένα αληθινό δάσος.

25 Σπήλαιο Κάψια Αρκαδίας Στο σπήλαιο βρέθηκαν ίχνη παλαιάς πλημμύρας και πλήθος από θραύσματα ανθρώπινων οστών και κρανίων, σκεπασμένα από λάσπη (πάχους μισού μέτρου) που καλύπτει το δάπεδο του σπηλαίου. Επίσης βρέθηκαν λυχνάρια που πιθανόν ανήκουν στους ύστερους ελληνικούς χρόνους (4 ος και 5 ος αι. μ.χ. ). Στην αίθουσα των Θαυμάτων παρουσιάζονται οι σπανιότεροι χρωματισμοί λιθωματικού υλικού από κάθε άλλο γνωστό ελληνικό σπήλαιο. Κόκκινα της φωτιάς κίτρινα της ώχρας και πρασινογάλαζα ανάμικτα με το κατάλευκο των σταλακτιτών, προσφέρουν ένα μοναδικό θέαμα φυσικής τέχνης που περιμένει να βγει στο φως

26 Σπήλαιο Κάψια Αρκαδίας Το σπήλαιο ανήκει στο περίπλοκο σύστημα καταβόθρων του οροπεδίου της Μαντινείας και είναι γνωστό με το όνομα "καταβόθρες του Κάψια. Οι ειδικοί το κατατάσσουν μεταξύ των δέκα πιο αξιόλογων σπηλαίων της Ελλάδας. Το σπήλαιο άνοιξε για το κοινό στις Αξίζει να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά και από ολόκληρο τον κόσμο.

27 Σπήλαιο «Κουτούκι» Παιανίας Αττικής Το σπήλαιο ''Κουτούκι'' είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα εξήντα (60) περίπου σπήλαια της Αττικής. Βρίσκεται στην ανατολική πλαγιά του Υμηττού, στο Δήμο Παιανίας, σε υψόμετρο 510 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ανακαλύφθηκε το 1928 από κατοίκους της περιοχής Πρώτος εξερευνητής του Σπηλαίου θεωρείται ο δημοσιογράφος Δ. Χατζόπουλος, ο οποίος, με τη βοήθεια των κατοίκων της περιοχής, πραγματοποίησε την πρώτη κάθοδο από την φυσική είσοδο του σπηλαίου, όπου προηγουμένως είχε πέσει ένα κατσίκι.

28 Σπήλαιο «Κουτούκι» Παιανίας Αττικής Ακολούθησαν πολλές επισκέψεις διαφόρων ομάδων φυσιολατρών, με σημαντικότερη εκείνη του Γιάννη και της Άννας Πετροχείλου της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας. Το 1954 εξερευνήθηκε και χαρτογραφήθηκε από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο είναι ότι πρόκειται για ένα σπήλαιο ηλικίας ετών και λόγω της ανυπαρξίας άλλης εισόδου δεν είχε ποτέ πριν παρατηρηθεί από τον άνθρωπο! Δεν χρησιμοποιήθηκε δηλαδή ως κατοικία του πρωτόγονου ανθρώπου, όπως έχει συμβεί σε άλλα σπήλαια στα οποία βρέθηκαν οστά και ίχνη φωτιάς.

29 Σπήλαιο «Κουτούκι» Παιανίας Αττικής Το «Κουτούκι» είναι σπηλαιοβάραθρο με κατακόρυφο ύψος 38,5μ. και μήκος διαδρόμων 350 μ.. περίπου. Ο τεράστιος κεντρικός θάλαμος, διαστάσεων 60 x 60 μ,διαιρείται σε μικρότερα τμήματα από σταλαγμιτικά παραπετάσματα. Όλος ο χώρος κοσμείται από σταλακτίτες, σταλαγμίτες και κολώνες με ποικίλες αποχρώσεις δημιουργώντας μαγευτική ατμόσφαιρα. Η θερμοκρασία στο εσωτερικό του είναι 17oC.

30 Σπήλαιο «Κουτούκι» Παιανίας Αττικής Το Σπήλαιο εντάσσεται στο υπόγειο καρστικό σύστημα του Υμηττού. Η δημιουργία του οφείλεται στην υψηλή διαλυτότητα των ασβεστόλιθων στο νερό της βροχής. Αυτό είναι και η πρωταρχική αιτία γενέσεως των Σπηλαίων. Έτσι έχει δημιουργηθεί και το μεγαλύτερο μέρος του Σπηλαίου της Παιανίας, με πλούσιο λιθωματικό διάκοσμο, με ποικιλίες σταλακτιτικών σχηματισμών και υποβλητική ατμόσφαιρα, στοιχεία που ώθησαν στο να δοθούν διάφορα ονόματα στις αίθουσες, τους εξώστες, τις πλατείες και τους διαδρόμους. Την «Ολυμπιακή Δάδα» μπορούμε να διακρίνουμε, «Βωμούς», «Κοράλλια», ένα «Αρμόνιο», και τον «Κόκκινο Καταρράκτη» από τα οξείδια του σιδηρού που διεισδύουν στο εσωτερικό του σπήλαιο μαζί με το νερό από την επιφάνεια του εδάφους.

31 Σπήλαιο «Κουτούκι» Παιανίας Αττικής Η φυσική ομορφιά του σπηλαίου και η μικρή απόστασή του από την Αθήνα συντέλεσε στην τουριστική του αξιοποίηση κατά τη δεκαετία του '60. Για το σκοπό αυτό κατασκευάσθηκε τεχνητή είσοδος με τη μορφή σήραγγας στη δυτική πλευρά του σπηλαίου και τουριστική διαδρομή μήκους 350 μ. Είναι το δεύτερο στην Ελλάδα και το μοναδικό στην Αττική που αξιοποιήθηκε τουριστικά καθώς άνοιξε τις πόρτες του για τους επισκέπτες το 1963.

32 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Το σπήλαιο Πετραλώνων βρίσκεται περίπου 1 χλμ. από το χωριό Πετράλωνα του νομού Χαλκιδικής της Μακεδονίας. Είναι ανοικτό για το κοινό από το Το σπήλαιο ανακάλυψε ο Φίλιππος Χαντζαρίδης στις 10 Μαΐου του 1959 και έγινε γνωστό για τα παλαιοντολογικά και παλαιοανθρωπολογικά του ευρήματα ήδη από το 1960, μετά την τυχαία ανακάλυψη στο σπήλαιο από τον κάτοικο των Πετραλώνων Χ. Σαρηγιαννίδη, του περίφημου απολιθωμένου ανθρώπινου κρανίου.

33 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Συνολικά έχουν ανακαλυφθεί 34 γεωλογικά στρώματα και η δημιουργία τους οφείλεται σε αργή εναπόθεση ιζημάτων. Στις εναλλαγές του χρωματισμού τους αντανακλώνται κλιματικές διακυμάνσεις. Τα πιο σκούρα περιέχουν τα περισσότερα ευρήματα επειδή αντιπροσωπεύουν παγετώδεις περιόδους, όταν κυρίως οι άνθρωποι και πιο σπάνια τα σαρκοβόρα ζώα έμπαιναν μέσα για να προστατευθούν από τις εξωτερικές δυσμενείς κλιματολογικές συνθήκες. Τα πιο ανοιχτόχρωμο στρώματα περιέχουν λίγα ευρήματα και ανήκουν σε θερμότερες περιόδους. Σε εποχές, τέλος, έντονης υγρασίας και σταγονορροής, που σχηματίστηκαν τα σταλαγμιτικά στρώματα 1, 10 και 28, δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ευρήματα. Όπως έδειξαν οι απόλυτες και οι έμμεσες χρονολογήσεις το 11ο στρώμα είναι περίπου ετών. Επειδή στην επιφάνεια του νοτιότερου τμήματος βρέθηκε ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων, είναι και αυτός της ίδιας ηλικίας.

34 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Το καταστόλιστο με σταλαγμίτες και σταλακτίτες Σπήλαιο Πετραλώνων, σχηματίστηκε σε υψόμετρο περίπου 300 μέτρα από το επίπεδο της θάλασσα Οι συστηματικές ανασκαφές του Σπηλαίου ξεκίνησαν το 1965 από τον ιδρυτή της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος, καθηγητή ανθρωπολόγο Δρα Άρη Ν. Πουλιανό. Οι έρευνές του απέδειξαν ότι οι Πετραλώνειοι Αρχάνθρωποι (δηλ. αρχαϊκοί Homo sapiens) είναι περίπου ετών, γεγονός που τους καθιστά τους αρχαιότερους ευρωπαιοειδείς. Η ηλικία αυτή στηρίχθηκε στη λεπτομερή ανάλυση της στρωματογραφίας (μέχρι σήμερα έχουν αποκαλυφθεί 34 γεωλογικά στρώματα), καθώς και τη μελέτη τόσο των αρχέγονων παλαιολιθικών εργαλείων, όσο και των ειδών της παλαιοπανίδας που ανακαλύφθηκαν σε όλα σχεδόν τα στρώματα. Ανάμεσα στα απολιθώματα των εξαφανισμένων ζώων συγκαταλέγονται λιοντάρια, ύαινες, αρκούδες, πάνθηρες, ελέφαντες, ρινόκεροι, βίσωνες και διάφορα είδη ελαφιών και ιπποειδών, όπως επίσης 25 είδη πουλιών, 16 είδη τρωκτικών και 17 είδη νυκτερίδων. Σημαντική για την επαλήθευση της ηλικίας της χρονολόγησης των ευρημάτων είναι η συμβολή της Αρχαιομετρίας (σύμφωνα με μεθόδους που αναπτύχθηκαν από την Πυρηνική Φυσική). Τα υλικά που χρονολογήθηκαν είναι οστά, άργιλος, σταλαγμίτες και ίχνη φωτιάς (στάχτες, καμένα οστά) - τα αρχαιότερα που άναψε ποτέ ανθρώπινο χέρι πάνω στη Γη (~ ετών).

35 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Η είσοδος του σπηλαίου είναι ένα τεχνητό τούνελ 100 περίπου μέτρων, που διανοίχτηκε μέσα σε επιχώσεις, οι οποίες λόγω διάβρωσης της πλαγιάς τού βουνού έχουν επικαλύψει την παλαιά φυσική είσοδο, σφραγίζοντας το έγκοιλο για πάνω από μισό εκ. χρόνια, μέχρι την ημέρα δηλαδή που ανακαλύφθηκε το Η εσωτερική θερμοκρασία παραμένει σταθερή γύρω στους 17 (+ 1) βαθμούς Κελσίου χειμώνα - καλοκαίρι. Δεξιά και αριστερά στα τοιχώματα του τούνελ υπάρχουν προθήκες, οι οποίες περιέχουν πέτρινα και οστέινα εργαλεία, καθώς και οστά, σιαγόνες και δόντια διαφόρων ζώων. Ο κύριος όγκος των ευρημάτων πάντως εκτίθεται στην αίθουσα εκθεμάτων τού Ανθρωπολογικού Μουσείου που έχει ανεγερθεί δίπλα στο σπήλαιο. Εκεί που σταματούν οι ράγες τού βαγονιού και τελειώνει το τεχνητό τούνελ αρχίζει το ίδιο το σπήλαιο, με πρώτη τη μικρή "αίθουσα της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος". Στο σημείο αυτό υπάρχει αριστερά μία υποθετική αναπαράσταση από τη ζωή των Αρχανθρώπων. Όπως και οι υπόλοιπες αναπαραστάσεις, κυρίως ζώων, αυτές έγιναν, υπό την συνεχή επίβλεψη του Δρα Άρη Πουλιανού, από την γλύπτρια Αγγέλικα Καλαϊντίδη - Κοροβέση.

36 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Υποθετική αναπαράσταση της ζωής στο σπήλαιο

37 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Πλάγια δεξιά όψη κρανίου της ύαινας των Πετραλώνων, όπως βρέθηκε καλυμμένη με σταλαγμιτικό υλικό. Στην αίθουσα της «Ανθρωπολογικής Εταιρείας», στο δεξί μέρος, κάτω από ένα διαφανές πλαστικό, έχουν αποκαλυφθεί και παραμείνει στη θέση τους οστά αλόγου, μία σιαγόνα ελαφιού, μία σιαγόνα άγριου όνου και ένα παλαιολιθικό εργαλείο από χαλαζία. Σημειώνεται ότι οι ονομασίες των αιθουσών και των στοών διευκολύνουν τις ανασκαφικές, επιστημονικές και τεχνικές εργασίες.

38 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Στο σπήλαιο ανακαλύφθηκαν από τον Άρη Πουλιανό τα ίχνη κατοίκησης Αρχανθρώπων περίπου ετών, κατ' εκτίμηση του ίδιου των αρχαιότερων Ευρωπαίων προγόνων που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα. Στις δημοσιεύσεις του Πουλιανού για το σπήλαιο γίνεται λόγος για λίθινα και οστέινα εργαλεία ο προσωρινός όμως χαρακτήρας των δημοσιευμάτων δεν μας δίνει μια σαφή εικόνα τους. Τα ευρήματα οπωσδήποτε είναι σπουδαιότατα και αποτελούν τις πρώτες μαρτυρίες κατοίκησης του ελληνικού γεωγραφικού χώρου.

39 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Πιστή αναπαράσταση,του Μαυσωλείου, του χώρου που βρέθηκε ο Αρχάνθρωπος, η οποία βρίσκεται στο ανθρωπολογικό μουσείο των Πετραλώνων(το κρανίο του κολλημένο στον βράχο και ο σκελετός του κάτω από το σταλαγμιτικό υλικό). Το τελευταίο επισκέψιμο τμήμα είναι το "Μαυσωλείο", που είναι η πιο στεγνή και πιο ζεστή αίθουσα του σπηλαίου. Εδώ βρέθηκε το κρανίο και ο σκελετός τού Αρχανθρώπου, ο οποίος ήταν άντρας και είχε ύψος εκατοστά. Πέθανε σε ηλικία περίπου ετών, ήταν δηλαδή πολύ ηλικιωμένος για την εποχή του, αφού η μέση ηλικία κυμαινότανε τότε ανάμεσα στα 18 και τα 20 χρόνια. Γύρω του βρέθηκαν διάσπαρτα οστά ζώων, τα περισσότερα υπολείμματα τροφής, πολλές οστέινες βελόνες και ίχνη φωτιάς. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων μαρτυρούν τον αρχαιότερο πρόγονο των Ευρωπαίων που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.

40 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Ο Αρχάνθρωπος: Η αξία του ευρήματος και η μοναδικότητά του έδωσαν αφορμή σε μια σειρά εργασιών μέσα και έξω από το σπήλαιο. Το 1968 και την περίοδο διενεργήθηκαν ανασκαφές στο σπήλαιο., από τον παλαιοανθρωπολόγo Άρη Πουλιανό. Από ανθρωπολογικής άποψης το απολιθωμένο κρανίο είναι σπουδαιότατο εύρημα, όμως δεν υπάρχει ομοφωνία των ειδικών για την χρονολόγησή του και για την αξιολόγησή του. Οι κύριες απόψεις αποκλίνουν σημαντικά και το κρανίο θεωρείται ως ανήκον σε άνθρωπο που έζησε περίπου χρόνια πριν από σήμερα κατά την μία και περίπου χρόνια πριν από σήμερα κατά την άλλη

41 Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής Ακριβές εκμαγείο Το κρανίο Petralona 1 είναι ιδιαίτερα μεταβατικό στη μορφολογία του - τόσο πολύ, ώστε ορισμένοι πιστεύουν πως αντιπροσωπεύει μια ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στον Homo neanderthalensis και τον πιο αρχέγονο πρόγονό του. Στην πραγματικότητα μοιράζεται αρκετά χαρακτηριστικά και με άλλα απολιθώματα Νεάντερνταλ, αλλά υπάρχουν επίσης και χαρακτηριστικά πολύ πρωτόγονα. Στη γενική του εμφάνιση το Petralona 1 έχει το πρόσωπο ενός Νεάντερνταλ αλλά το κρανίο ενός αρχαϊκότερου τύπου. Αρχικά, το Petralona 1 ταξινομήθηκε ως Homo neandertalensis, αλλά αργότερα επαναπροσδιορίστηκε ως Homo erectus. Σήμερα, όμως, οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι ανήκει στο είδος των απολιθωμάτων που βρέθηκαν στην Αταπουέρκα και άλλα σημεία στην Ευρώπη, τον Homo heidelbergensis. Αρχικά, το Petralona 1 χρονολογήθηκε στο βάθος των χρόνων, μια ημερομηνία που αντιστοιχεί στα πιο πρόσφατα υπολείμματα Νεάντερταλ. Σύγχρονες χρονολογήσεις απέδωσαν το χρονικό βάθος των χρόνων. Η πιο πρόσφατη, βασισμένη σε τεχνικές αντήχησης ηλεκτρονίου σε συνδυασμό με ραδιοχρονολόγηση και στρωματογραφικά δεδομένα, αποδίδει το ελάχιστο χρονικό βάθος των 200,000 χρόνων. Ωστόσο, η μορφολογία του κρανίου υποδεικνύει με μεγαλύτερη ακρίβεια στο χρονικό βάθος των ή χρόνων.

42 Σπήλαια «Διρού» Μάνης Μακέτα του περιβάλλοντος χώρου των σπηλαίων Διρού και του Μουσείου «Προϊστορίας των σπηλαίων Μάνης».

43 Σπήλαια «Διρού» Μάνης Κάτω απ τα μανιάτικα χώματα κρύβεται μια ανείπωτη ομορφιά, το ωραιότερο λιμναίο σπήλαιο στον κόσμο. Είναι υπόγειος ποταμός και αναπτύσσεται σε δύο κύριους παράλληλους διαδρόμους με αρκετούς δευτερεύοντες.

44 Σπήλαια «Διρού» Μάνης Η εξερεύνηση του σπηλαίου ξεκίνησε στο 1949 από το ζεύγος των σπηλαιολόγων Ιωάννη και Άννας Πετροχείλου, της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας Το 1958 ξεκίνησε η αξιοποίησή του και το 1963 λειτούργησε με χερσαίο τμήμα 600 μέτρα. Το 1979 ανακαλύφθηκαν και νέα τμήματα. Χαρτογραφήθηκαν χερσαίοι και λιμναίοι διάδρομοι. Σήμερα το συνολικό μήκος του να φτάνει τα 6000 μέτρα.

45 Σπήλαια «Διρού» Μάνης Το σπήλαιο αποτελείται από σταλακτίτες και σταλαγμίτες, και παλαιότερα ήταν χερσαίο, όμως με την πάροδο των αιώνων η στάθμη του νερού ανέβηκε από τη θάλασσα και έτσι οι σχηματισμοί των σταλακτιτών μοιάζουν με λευκές κολώνες που βγαίνουν μέσα από το νερό. Όσες φορές και εάν επισκεφθεί κανείς τα σπήλαια Διρού δεν χορταίνει το μάτι του να παρακολουθεί με θαυμασμό το τι του έχει προσφέρει σαν δώρο η φύση. Για 45 λεπτά σε μια διαδρομή δαιδαλώδη, ο επισκέπτης μένει άφωνος. Πόλος έλξης για την εγκατάσταση του ανθρώπου στο σπήλαιο, ήταν το άφθονο πόσιμο νερό της λίμνης που υπάρχει στο εσωτερικό του.

46 Σπήλαιο «Διρού» Μάνης Μία ομάδα νεολιθικών ναυτικών που παρέπλεαν τον κόλπο του Δυρού στο ταξίδι τους για τη Μήλο, προκειμένου να εφοδιαστούν οψιδιανό, το πολύτιμο αυτό σκληρό ηφαιστειογενές υλικό, κατάλληλο για την κατασκευή εργαλείων και όπλων, φαίνεται ότι προσάραξαν εδώ, εντόπισαν το νερό και εγκαταστάθηκαν στο σπήλαιο και στην περιοχή. Η νεολιθική κοινότητα στο Διρό αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής περιόδου ( π. Χ.). Η ζωή της κοινότητας διακόπηκε απότομα από ισχυρό σεισμό, που είχε αποτέλεσμα να φράξει η είσοδος του σπηλαίου. Οι εγκλωβισμένοι στο σπήλαιο πέθαναν από την πείνα, ενώ όσοι βρέθηκαν στο ύπαιθρο εγκατέλειψαν την περιοχή γιατί στερήθηκαν το πόσιμο νερό.

47 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Διρού Μάνης: γενική άποψη της λίμνης Στην παραλία και λίγα μέτρα πιο πάνω βρίσκεται το άλλο σπήλαιο η Αλεπότρυπα. Ένα από τα περίφημα σπήλαια του Δυρού,82 χλμ. ΝΔ του Γυθείου.

48 Σπήλαια «Διρού» Μάνης «Αλεπότρυπα» Προϊστορικό σπήλαιο με συνολικό μήκος στοών 600μ., πλάτους 100μ. και ύψους 30μ. Τα τελευταία 40μ. καλύπτονται από λίμνη πλάτους 25 μ. και βάθους 5-9 μ. Στολίζεται με σταλαχτίτες και σταλαγμίτες και το εσωτερικό του διαρρυθμίζεται με στοές. Οι στοές οδηγούν στις αίθουσες: Θάλαμος της Ελιάς, Κρυστάλλινη βροχή, Θάλαμος των βράχων, Τόπος Λατρείας, Βασιλικός εξώστης, Μεγάλη Σάλα, Μεγάλη Λίμνη, Κρυφός διάδρομος, Λαξευτή σκάλα και Διάθλαση. Το έδαφος είναι κατηφορικό και μέσα στη σπηλιά δεν είναι ομαλό. Προχωράει γύρω στα 500 μέτρα σε διαφορετικά επίπεδα και σε αίθουσες με σταλαγμίτες και σταλακτίτες και με διαδρόμους από το ένα πλάτωμα στο άλλο. Η έκτασή της είναι τ. μ., η κεντρική σπηλιά καταλήγει σε μια ωραιότατη λίμνη βάθους 6 μ

49 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Μάνης Το στόμιο του σπηλαίου βρίσκεται λίγες δεκάδες μέτρα από τη θάλασσα. Ανακαλύφτηκε τυχαία το 1958, από το κ. Αποστόλη Λαμπρινάκο, ο οποίος κατά τη διάρκεια κυνηγιού, είδε το σκύλο του να ακολουθεί μια αλεπού που χάθηκε σε μια τρύπα. Ο σκύλος εμφανίστηκε αργότερα βρεγμένος και αυτό ήταν η αιτία της ανακάλυψης του σπηλαίου. Οι έρευνες από το 1958 των σπηλαιολόγων Ιωάννη και Άννας Πετροχείλου και της Σπηλαιολογικής Εταιρείας, έφερε στο φως εργαλεία λίθινα και οστέινα του προϊστορικού ανθρώπου, όπλα, αγγεία και ανθρώπινους σκελετούς, δόντια κεράτων, ζώων, κοσμήματα κ.ά. Οι έρευνες συνεχίστηκαν το 1970, από τον έφορο κ. Γ. Παπαθανασόπουλο.

50 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Μάνης Υπάρχουν προϊστορικά ευρήματα, τα οποία μαρτυρούν τη ζωή προϊστορικών ανθρώπων της νεώτερης παλαιολιθικής μέχρι τη νεολιθική εποχή. Το 1967 ανακαλύφτηκαν βραχογραφίες πρωτόγονων ανθρώπων. Το Νοέμβριο του 1993, η ανασκαφική έρευνα του Αρχαιολόγου κ. Γ. Παπαθανασόπουλου, αποκάλυψε ένα εντυπωσιακό ταφικό φαινόμενο, μια ομαδική ταφή σε βάθος 4 μ. στην ερευνητική τομή της αίθουσας Β που βρέθηκε και ο σκελετός νέας γυναίκας σε βάθος 1,5 μ. Πρόκειται για τρεις σκελετούς ενηλίκων, οι οποίοι ήταν σκεπασμένοι με πέτρες.

51 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Νεολιθικός αποθηκευτικός λάκκος

52 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Μάνης ταφές και οστεοφυλάκια Οι χώροι χρησίμευαν ως κατοικίες στην νεότερη περίοδο της Νεολιθικής εποχής όπως φαίνεται και από τα ευρήματα. Βρέθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί και κρανία αλλά και σκελετοί ζώων χωρίς να είναι θαμμένα. Εικάζεται ότι ξαφνικός μεγάλος σεισμός έριξε τα βράχια από την κορυφή ώστε όσοι βρισκόντουσαν μέσα να εγκλωβιστούν και να πεθάνουν χωρίς βοήθεια. Το στόμιο του σπηλαίου είχε παραμείνει κλειστό για πάνω από 45 αιώνες. Μεταξύ των ευρημάτων είναι εργαλεία, μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία και όστρακα νεολιθικά καθώς και λίθινος πέλεκυς.

53 Μουσείο Αλεπότρυπας Αίθουσα εκθεμάτων

54 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Μάνης Πολλά ευρήματα βρίσκονται στο Μουσείο της Σπάρτης. Επίσης το νεολιθικό Μουσείο του Διρού περιέχει εκθέματα αποκλειστικά από μία γεωγραφική και πολιτισμική ενότητα. Το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο, ως κατοικία, ως εργαστήριο, ως απέραντη αποθήκη αγαθών και παράλληλα ως νεκροταφείο και τόπος λατρείας.

55 Σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Μικροαντικείμενα: Κοσμήματα, βελόνες και ειδώλια

56 Ιδαίον Άντρον Κρήτης άποψη της εισόδου Το Ιδαίο Άντρο (αρχ. Ιδαίον Άντρον ) ή Αρσένιο είναι σπήλαιο σε οροπέδιο στο όρος Ίδη (Ψηλορείτης) της Κρήτης στο οποίο κατά την ελληνική μυθολογία ανατράφηκε ο Δίας εξ ου λεγόμενος και «Κρηταγενής», από τη βρεφική του ηλικία. Την είσοδό του φύλαγαν οι Κουρήτες, μυθικές φιγούρες, και κάθε φορά που ο μικρός Δίας έκλαιγε, χτύπαγαν τα σπαθιά τους πάνω στις ασπίδες που κρατούσαν για να μην ακούσει το κλάμα του ο Κρόνος. Κατά μια άλλη εκδοχή, οι Κουρήτες χόρευαν ένα χορό πολύ έντονο και γρήγορο, που έκανε τη βαριά πανοπλία τους να χτυπάει δυνατά και να σκεπάζει το κλάμα το βρεφικού Δία.

57 «Ιδαίον Άντρον» Κρήτης Σήμερα το σπήλαιο αυτό που ονομάζεται και «Σπηλιάρα» ή «Σπήλιος της βοσκοπούλας» είναι αρχαιολογικός χώρος στον οποίο έχουν διενεργηθεί ανασκαφές από το Η τελευταία ανασκαφή στο Ιδαίο Άντρο, από τον αρχαιολόγο καθηγητή Γ. Σακελλαράκη, ξεκίνησε το 1982 και έμεινε στα χρονικά της αρχαιολογίας ως η δυσκολότερη ανασκαφή, καθώς οι συνθήκες στα μ. με το χιόνι και τον πάγο, στον Ψηλορείτη, καθιστούσαν το έργο εξαιρετικά δύσκολο.

58 Ιδαίον Άντρον Κρήτης Έχουν ανακαλυφθεί αντικείμενα ακόμα και από τη μινωική εποχή, όπως αρχαϊκά αγαλμάτια, φιάλες, χάλκινες ασπίδες, κ.ά. που φυλάσσονται στο Μουσείο Ηρακλείου Αλλά και η εκτεταμένη αρχαιοκαπηλία τα προηγούμενα χρόνια, αποστέρησε το Ιδαίο Άντρο από σημαντικό μέρος του πλούτου του, καθώς πολλοί θησαυροί του σκορπίστηκαν σε όλο τον κόσμο.

59 «Ιδαίον Άντρον» Κρήτης Βρίσκεται στις ανατολικές παρειές του όρους Ίδη (Ψηλορείτης), στο οροπέδιο της Νίδας. Το σπήλαιο απέχει 24km από τα Ανώγεια Μυλοπόταμου και 78 km από το Ρέθυμνο. Το Ιδαίο Άντρο βρίσκεται σε υψόμετρο 1538 m, στην απότομη ανατολική πλαγιά του Ψηλορείτη που δημιουργεί το μεγάλο ρήγμα της περιοχής Το σπήλαιο δεν έχει ιδιαίτερη γεωλογική αξία, αλλά έχει τεράστια μυθολογική και πολιτισμική αξία. Σήμερα το Ιδαίον Άντρο δέχεται χιλιάδες τουρίστες από όλη την Κρήτη κάθε χρόνο, ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.

60 Ιδαίον Άντρον Κρήτης Πρόκειται για ένα σπήλαιο 800 τμ,το οποίο διαθέτει μεγάλη κεντρική αίθουσα και πλευρική στοά μήκους 22 μέτρων. Χωρίζεται εσωτερικά σε τρεις θαλάμους και το άδυτο. Η πρόσβαση στους θαλάμους γίνεται κατόπιν έντονης κατωφερικής κλίσης, ενώ κατά περιοχές παρατηρείται κάποιος μικρός λιθωματικός διάκοσμος.

61 Ιδαίον Άντρον Κρήτης Η μεγάλη του είσοδός του είναι πάνω στο ρήγμα ενώ και εσωτερικά του σπηλαίου εμφανίζονται παράλληλες επιφάνειες του ρήγματος. Στην είσοδο του σπηλαίου, που είναι ελαφρά κατηφορική με μια μεγάλη αίθουσα στη συνέχεια, αλλά και στο εσωτερικό του εμφανίζονται πτυχώσεις των «πλακωδών ασβεστόλιθων». Γεωλογικά, το σπήλαιο δεν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό αφού στερείται διακόσμου και μεγάλης ανάπτυξης. Ωστόσο, κοντά στην είσοδο υποδέχονται τον επισκέπτη τρεις επιβλητικοί σταλακτίτες.

62 «Ιδαίον Άντρον» Κρήτης χρυσά αντικείμενα Το πλήθος των ευρημάτων, που χρονολογούνται από τις απαρχές του Κρητικού πολιτισμού, μαρτυρά την αδιάλειπτη χρήση του χώρου, από την αυγή της Κρητικής ιστορίας μέχρι και σήμερα. Κοσμήματα, ειδώλια, σκεύη, αγγεία, χρυσά, αργυρά και χάλκινα αντικείμενα πολλά από αυτά σχετικά με το μύθο της γέννησης του Δία. Στα κοσμήματα αποτυπώνονται όλες οι τεχνικές της αρχαίας χρυσοχοΐας, καθώς αποτελούνται από ελάσματα και διακοσμούνται με κοκκίδωση, έχουν ενθέσεις από άλλα πολύτιμα υλικά. Στο Ιδαίο βρέθηκε επίσης ένας τεράστιος αριθμός από σπασμένα πήλινα λυχνάρια καθώς επίσης πάρα πολλά αφιερώματα με προσεγμένη κατασκευή από πολύτιμες πρώτες ύλες. Αυτό υποδηλώνει ένα ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό προσκυνητών και συνεπώς τη σπουδαιότητα του ιερού.

63 «Ιδαίον Άντρον» Κρήτης Τα ευρήματα του Ιδαίου της μινωικής εποχής, ιδιαίτερα αυτά μεταξύ π.χ., είναι εξαιρετικά δείγματα ενός εκλεπτυσμένου πολιτισμού, του πρώτου ανεπτυγμένου στον ευρωπαϊκό χώρο, του Μινωικού. Εκφράζουν μια φυσιοκρατική αντίληψη, που πηγάζει από το σεβασμό που είχαν οι Μινωίτες για τη φύση

64 Ιδαίον Άντρον Κρήτης Χάλκινα αντικείμενα Από την πρώτη αυτή ανασκαφή στο Ιδαίο ήρθαν στο φως μεταξύ άλλων σπουδαία δείγματα μεταλλοτεχνίας των Γεωμετρικών χρόνων και χάλκινες αναθηματικές ασπίδες (τέλος 8ου-7ου π.χ.) με εγχάρακτες και σφυρήλατες παραστάσεις, από τα εκλεκτότερα έργα τέχνης του αρχαίου κόσμου. Σε μία από αυτές τις ασπίδες απεικονίζεται στο κέντρο ο Δίας να περιβάλλεται από Κουρήτες που κρατούν τύμπανα ως άμεση παραπομπή στο μύθο για την ανατροφή του. Στη «Βηθλεέμ της Αρχαιότητας» όπως την ονόμαζε ο αρχαιολόγος, Γ. Σακελλαράκης βρέθηκαν χρυσά, αργυρά και χάλκινα αντικείμενα, από φαγεντιανή ή ελεφαντόδοντο. Όλα αναθήματα των ανθρώπων προς το θεό που λάτρευαν.

65 Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών Το σπήλαιο «Αλιστράτης» Σ ερρών βρίσκεται περί τα 50 χλμ. Ν.Α. των Σερρών, 25 χλμ. Ν.Δ. της Δράμας και τα 55 χλμ. Β.Δ. της Καβάλας. Τ Είναι,επίσης, έξι (6) χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της ομώνυμης κοινότητας, στη θέση "πετρωτό". Σε απόσταση 250 μέτρων από το νότιο μέρος της εισόδου του σπηλαίου, περνά η σιδηροδρομική γραμμή Σερρών - Δράμας. Παράλληλα με την σιδηροδρομική γραμμή και νότια σε μικρή απόσταση υπάρχει η κοίτη του ποταμού Αγγίτη, που τα νερά του έχουν διαβρώσει τους ασβεστόλιθους με αποτέλεσμα να σχηματισθεί το φαράγγι του Αγγίτη. Η έκταση της περιοχής περιλαμβάνει στρέμματα.

66 Σπήλαιο «Αλιστράτης» Σερρών Θεωρείται ένα από τα ωραιότερα και μεγαλύτερα της Ελλάδος, πιθανόν και της Ευρώπης, όπου η φύση θέλησε να δείξει τη μεγαλύτερη δύναμη της δημιουργίας στολισμών και σχηματισμών. Όσο ο επισκέπτης προχωρεί, τόσο ο διάκοσμος γίνεται πλουσιότερος σε κατάλευκους σταλακτίτες σε μορφή παραπετάσματος. Ακολουθούν άλλοι θάλαμοι (αίθουσες) ύψους 8 ή 10 μ. Από το θάλαμο υποδοχής προς τα δεξιά ξεκινά μια δεύτερη στοά. Αντικρίζουμε μερικούς εντυπωσιακούς κόκκινους σταλακτίτες, που φέρουν το όνομα "ΦΛΟΓΕΣ" το ύψος τους φτάνει τα 35 μ. περίπου. Σ' ένα σημείο οι δύο στοές ενώνονται και συνεχίζουν φαρδύτερες και ψηλότερες, ενώ από την οροφή κρέμονται τεράστιοι και μεγαλοπρεπείς σταλακτίτες μήκους 15 μ. Υπάρχουν και όροφοι στο σπήλαιο που είναι αμέτρητοι και δεν είναι ακόμη γνωστοί.

67 Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών Στην είσοδο του σπηλαίου συναντούμε μια πολύ ωραία αίθουσα ύψους 8 μ., που είναι ο προθάλαμος αυτού. Από τον προθάλαμο ξεκινούν διάφορες στοές με μεγάλο ύψος και πλουσιότατο διάκοσμο από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Οι κύριοι κλάδοι του σπηλαίου αναπτύσσονται δεξιά και αριστερά της εισόδου και αρχίζουν από ένα μεγάλο θάλαμο, το θάλαμο υποδοχής που έχει διαστάσεις 60 μ. πλάτος, 100 μ. μήκος και μ. ύψος. Στο θάλαμο αυτό η φύση θέλησε να δείξει τη μεγαλύτερη δύναμή της σε δημιουργία στολισμών στον ελλαδικό χώρο ή ακόμη τον ευρωπαϊκό.

68 Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών Διάκοσμος Το σπήλαιο περιέχει πλούσιο λιθωματικό διάκοσμο, που διακρίνεται για την ομορφιά του και την ποικιλία των σπηλαιοαποθέσεων. Μεγάλη είναι η ποικιλία σταλαγμιτών και σταλακτιτών από άποψη μορφών και ιδιαίτερα από άποψη ηλικίας. Υπάρχουν παλιοί σταλακτώνες που συχνά φράσουν τις σήραγγες (στοές) του σπηλαίου καθώς και οι σταλακτίτες, που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο σχηματισμού. Οι παλιοί σταλακτίτες απαντούν κυρίως στις δεξιές από την είσοδο στοές, ενώ οι "ΒΡΕΦΙΚΟΙ" σταλακτίτες στην αριστερή στοά από την είσοδο, στη λεγόμενη στοά "ΠΑΝΤΕΛΟΝΑΚΙΑ".

69 Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών Είδη σταλακτιτών ΣΤΑΛΑΚΤΙΤΕΣ: Είναι λιθώδεις (ασβεστολιθικοί) σχηματισμοί που δημιουργούνται στην οροφή ή τα τοιχώματα των σπηλαίων, έχουν σχήμα κωνοειδές ή στηλοειδές, ενώ όσοι εμφανίζονται στα τοιχώματα έχουν την μορφή παραπετασμάτων. Το μήκος τους κυμαίνεται από μερικά εκατοστά μέχρι πολλά μέτρα. ΣΤΑΛΑΓΜΙΤΕΣ: Σχηματίζεται από τις σταγόνες του νερού που περιέχουν όξινο ανθρακικό ασβέστιο και πέφτοντας στο έδαφος κάτω από τον σταλακτίτη σχηματίζουν κατακόρυφη στήλη ασβεστολιθικής απόθεσης, που λέγεται σταλαγμίτης και με την πάροδο του χρόνου είναι δυνατό να σχηματισθούν σταλακτιτικές κολώνες όταν ενωθεί ο σταλακτίτης με τον σταλαγμίτη.

70 Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών Είδη σταλακτιτών ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙΑ σπηλαίων, είναι ασβεστολιθικές συνενώσεις που έχουν τη μορφή σφαιρών. "ΓΚΟΥΡ", σπηλαιοαποθέσεις με ιδιαίτερη και εντυπωσιακή παρουσία. Τα Γκουρ είναι μικροφράγματα ανθρακικού ασβεστίου στο δάπεδο του σπηλαίου, η δημιουργία τους εξαρτάται από τις βροχοπτώσεις της περιοχής του σπηλαίου. Πάνω σ' αυτά αναπτύσσεται μια σπάνια πανίδα.

71 Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών Είδη σταλακτιτών Τα "ΩΟΕΙΔΗ" και τα "ΟΓΚΟΕΙΔΗ" σκουρόχρωμα είναι άλλες μορφές σπηλαιοαποθέσεων, είναι σφαιρικής ή ελλειψοειδούς μορφής και απαντούν στο δάπεδο του σπηλαίου, μέσα σε φυσικές κοιλότητες. Τα "ΚΟΥΝΟΠΙΔΟΕΙΔΗ" είναι μια άλλη μορφή σπηλαιοαποθέσεων, τα συναντάμε πάνω σε σταλακτίτες ή σταλαγμίτες ή σε άλλες επιφάνειες. ΕΛΙΚΤΙΤΕΣ: Αποτελούν μορφή σταλακτιτών και αναπτύσσονται στα τοιχώματα και τα δάπεδα, καθώς και στις οροφές των σπηλαίων με τη μορφή ελικοειδώς διακλαδιζόμενων δομών. Τροφοδοτούνται από μικρά ανοίγματα στο πέτρωμα, αλλά με τόσο αργό ρυθμό ώστε οι σταγόνες εξατμίζονται στα άκρα της δομής και δεν πέφτουν στο δάπεδο. ΑΣΠΙΔΕΣ Ή ΠΑΛΕΤΕΣ :Σχηματίζονται από διαφυγές νερού δια μέσου ρωγμών και πολλές φορές έχουν διάμετρο αρκετών μέτρων. "ΕΚΚΕΝΤΡΙΤΕΣ" με πολυποίκιλα σχήματα.

72 Σπήλαιο Θεόπετρας Θεσσαλίας Ο νομός Τρικάλων. Η Θεόπετρα σημειώνεται μέσα σε πλαίσιο. Ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα από ιστορικής απόψεως σπήλαια της Ελλάδας, είναι και το σπήλαιο Θεόπετρας, σε μικρή απόσταση από την Καλαμπάκα.. Στα δυτικά της εθνικής οδού Τρικάλων - Ιωαννίνων, 3χλμ πριν από τα Μετέωρα, ορθώνεται πάνω από το χωριό Θεόπετρα ένας βραχώδης ασβεστολιθικός όγκος, στη βορειοανατολική πλευρά του οποίου βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο. Πρόκειται για τη δυτικότερη προϊστορική θέση της θεσσαλικής πεδιάδας, που βρίσκεται στους πρόποδες της οροσειράς Χάσια, η οποία αποτελεί και το φυσικό όριο μεταξύ Θεσσαλίας και Hπείρου. Το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 100 μέτρα από την επιφάνεια της πεδιάδας και 280 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Μπροστά από το σπήλαιο ρέει ο ποταμός Ληθαίος, παραπόταμος του Πηνειού.

73 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Ο βράχος της Θεόπετρας. Η θέση της εισόδου του σπηλαίου σημειώνεται με βέλος. Ακριβώς απέναντι βλέπει κανείς τους βράχους και τις μονές των Μετεώρων. Είναι η δυτικότερη προϊστορική θέση της Θεσσαλίας και, καθώς γειτνιάζει άμεσα και με τη θεσσαλική πεδιάδα αλλά και με την οροσειρά της Πίνδου, τον Κόζιακα και οι επιχώσεις του συνδυάζουν χαρακτηριστικά και από τα δύο αυτά φυσικά περιβάλλοντα.

74 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Εξωτερική άποψη Το σπήλαιο Θεόπετρας βρίσκεται στη Β.Α πλευρά του ασβεστολιθικού βράχου, που υψώνεται στην κοινότητα Θεόπετρας, περίπου 4χλμ έξω από την Καλαμπάκα. Ο σχηματισμός του ασβεστολιθικού βράχου της Θεόπετρας τοποθετείται στην ανώτερη Κρητιδική περίοδο ( χρόνια από σήμερα)., δηλαδή 137 ως 65 εκατομμύρια χρόνια πίσω. Η δημιουργία του σπηλαίου είναι κατά συνέπεια μεταγενέστερη της παραπάνω ηλικίας. Το σπήλαιο άρχισε να κατοικείται κατά τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή (η οποία αρχίζει περίπου πριν χρόνια). Σήμερα, τα έργα για την ανάδειξη του έχουν ολοκληρωθεί και είναι ανοιχτό στους επισκέπτες. -

75 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Από το σημείο αυτό, οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να βλέπουν τα σκάμματα της ανασκαφής και τα ευρήματα: τις εστίες της Μεσολιθικής περιόδου και τις εστίες των ετών. Μπαίνοντας οι επισκέπτες στο σπήλαιο έχουν μια γενική κατ' αρχήν εικόνα του σπηλαίου και των ανασκαφικών τομών. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης, ξεκινώντας την ξενάγηση από τη δυτική πλευρά του σπηλαίου, βλέπει αριστερά και δεξιά του (ανατολικά και δυτικά δηλαδή του διαδρόμου) τις ανασκαφικές τομές με τα αντίστοιχα ευρήματα. Στο τέλος αυτής της πρώτης διαδρομής υπάρχει μικρό πλάτωμα, που χρησιμεύει ως χώρος στάσης και ενημέρωσης των επισκεπτών για την ιστορία του σπηλαίου και των προϊστορικών ενοίκων του.

76 Ουδείς γνώριζε πάντως τη σημασία του ως τη στιγμή που άρχισε η ανασκαφή, οπότε και σταμάτησε να χρησιμοποιείται για τον σταβλισμό ζώων. «Είναι η μόνη προϊστορική θέση του ελληνικού χώρου με ακολουθία επιχώσεων από την ανώτερη και μέση παλαιολιθική εποχή, τη μεσολιθική και τη νεολιθική, γεγονός που αποδεικνύει τη συνέχεια του πολιτισμού στον ελλαδικό χώρο πολύ πριν από τη νεολιθική εποχή» λέει η ανασκαφέας, κ. Νίνα Κυπαρίσση - Αποστολίκα, τονίζοντας τη σημασία του σπηλαίου για ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο. Η χρονολόγηση πραγματοποιήθηκε από την ερευνητική ομάδα του κ. Ν.Ζαχαριά, επίκουρου καθηγητή του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, και του δρος Ι. Μπασιάκου, διευθυντή Ερευνών του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».

77 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας. Το Σπήλαιο Θεόπετρας λειτούργησε ως προστατευτικό κέλυφος για τον πολιτισμό για μια μεγάλη χρονική περίοδο που ξεκινά από την Παλαιολιθική εποχή (πριν από χρόνια ) και φτάνει μέχρι την Νεολιθική εποχή (πριν από χρόνια). Στο σπήλαιο αυτό επιτελείται ένα συλλογικό επιστημονικό έργο. Μια μεγάλη ομάδα αρχαιολόγων έχει αναλάβει διάφορες μελέτες που αφορούν στα ανθρώπινα κατάλοιπα, στα λίθινα και τα οστέινα εργαλεία, τα οστά των ζώων, στην κεραμική και τα άλλα ευρήματα. Tο σπήλαιο ανασκάπτεται μεθοδικά από το 1987, με επικεφαλής την προϊστάμενη της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας, κ. Νίνα Αποστολίκα Κυπαρίσση. Όπως η ίδια μας εκμυστηρεύεται, το μεγάλο στοίχημα της Θεόπετρας είναι να αποκαλύψει τη χρονική στιγμή κατά την οποία ο σημερινός Homo Sapiens sapiens (διαδέχτηκε τον Ηomo Sapiens neandertalensis στην Ελλάδα..

78 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Αριστερά, το εσωτερικό του σπηλαίου της Θεόπετρας με τους διαδρόμους θέασης για τους επισκέπτες. Δεξιά, το τείχος (λιθοσωρός) που βρίσκεται στην είσοδο του σπηλαίου, το οποίο περιόριζε κατά 2/3 το άνοιγμά της Η ύπαρξη, μπροστά στην είσοδο του σπηλαίου, λιθοσωρού φαίνεται να καλύπτει όλο το εύρος της εισόδου. Οι πέτρες, διαφόρων μεγεθών, φαίνεται να τοποθετήθηκαν εκεί εσκεμμένα προκειμένου να δημιουργήσουν ένα φράγμα ασφαλείας ώστε να εμποδίζεται η είσοδος στο σπήλαιο (προφανώς για τα ζώα). Με τη χρήση της μεθόδου της οπτικής φωταύγειας η κατασκευή χρονολογήθηκε στα χρόνια πριν, δηλαδή σε εποχή παγετώνων Αυτό είναι ενισχυτικό της άποψης ότι έγινε σκοπίμως για να αποτρέπει τόσο τα ζώα όσο και τα ψυχρά στοιχεία να εισέρχονται από την είσοδο του σπηλαίου στο εσωτερικό του και εκτιμάται ως το αρχαιότερο στην Ελλάδα.

79 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Παχιά ιλυώδη στρώματα εναλλάσσονται με στρώματα πυρών της Μέσης Παλαιολιθικής Στην Καλαμπάκα εντοπίζεται ένα από τα σπουδαιότερα, από αρχαιολογικής άποψης, σπήλαια της Ευρώπης. Η Θεόπετρα είναι ένα φαινόμενο. Είναι η μόνη προϊστορική θέση του ελλαδικού χώρου με τόσο μεγάλη ακολουθία ανθρωπογενών επιχώσεων, που περιλαμβάνουν τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Μεσολιθική και τη Νεολιθική εποχή. Το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα είναι μια πολύτιμη κιβωτός πληροφοριών για την πορεία και τη ζωή του προϊστορικού ανθρώπου στην Ευρώπη.

80 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Εσωτερικό του σπηλαίου Η είσοδος του σπηλαίου είναι αψιδωτή με διαστάσεις 17 x 3 μέτρα, και επιτρέπει στο φυσικό φως να εισέρχεται άπλετα στο εσωτερικό του ( Ο κύριος θάλαμός του, έχει σχήμα περίπου τετράγωνος με μικρές πλευρικές κόγχες,. Έχει έκταση 500 τετραγωνικά Η έκτασή του είναι περίπου 500 τ.μ. Όσον αφορά στη διαρρύθμιση του σπηλαίου, στο εσωτερικό του υπάρχει διάδρομος κυκλοφορίας που περιτρέχει όλο το σπήλαιο με μια πορεία περίπου περιμετρική. Ο διάδρομος είναι επίπεδος (με τις απαραίτητες μικρές κλίσεις) και έχει προστατευτικό κιγκλίδωμα., δεν εφάπτεται του δαπέδου αλλά παραμένει εναέριος, εδραζόμενος σε μικρές βάσεις από σκυρόδεμα. Έτσι, ο επισκέπτης κινείται πάνω από τα αρχαιολογικά σκάμματα, ώστε να μπορεί να βλέπει τα κατά χώραν διατηρημένα ευρήματα.

81 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Η ανασκαφή εντός του σπηλαίου Το σπήλαιο αυτό είναι το πρώτο που ανασκάπτεται στη Θεσσαλία και το μόνο μέχρι στιγμής σε όλη την Ελλάδα με συνεχείς ανθρωπογενείς επιχώσεις που ξεκινούν από τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή και φθάνουν μέχρι το τέλος της Νεολιθικής (3000 π. Χ.). Η σημαντικότητα της χρονολογικής αυτής συνέχειας έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά μπορούμε στον ελλαδικό χώρο να δούμε τη μετάβαση από τον Παλαιολιθικό στο Νεολιθικό τρόπο ζωής. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα κατέγραψε αφενός γεωλογικές επιχώσεις του Πλειστόκαινου και του Ολόκαινου, αφετέρου ανθρωπογενείς επιχώσεις, συνολικού πάχους περίπου 6 μέτρων.

82 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Οι ανθρωπογενείς επιχώσεις πάχους 6 μέτρων μαρτυρούν τη χρήση του σπηλαίου τη Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Mεσολιθική και τη Nεολιθική εποχή. Στα αδιατάραχτα στρώματα αυτών των επιχώσεων, οι αρχαιολόγοι «διαβάζουν» σήμερα τα μηνύματα ενός πολύ ανθρώπινου πολιτισμού. Πολύ σημαντικά είναι, επίσης, τα ανθρωπολογικά καθώς και τα σκελετικά κατάλοιπα ζώων που ποικίλουν ανάλογα με την εποχή. Οι δύο τελευταίοι μεσολιθικοί βρέθηκαν με την ευκαιρία των έργων ανάδειξης του σπηλαίου (καλοκαίρι 2006/ Ιανουάριος 2008). Η μία εξ αυτών, σε συνεσταλμένη στάση, εκτίθεται στο σπήλαιο στη θέση εύρεσής της, εγκιβωτισμένη σε κάλυμμα από πλεξιγκλάς, χρονολογημένη στα π.χ

83 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας ο κρανίο της Ανώτερης Παλαιολιθικής χρονολογημένο στο π.χ. περίπου. Στη Θεόπετρα συνολικά ευτυχήσαμε να έχουμε βρει ως τώρα πέντε ανθρώπινους σκελετούς, έναν της Ανώτερης Παλαιολιθικής χρονολογημένο από τα ίδια τα οστά του στα π. Χ. (Φακορέλλης και Μανιάτης 2000,), δηλαδή μετά το τέλος της τελευταίας μέγιστης παγετώδους περιόδου και έναν ακόμη, πιθανότατα σύγχρονο του πρώτου, καθώς γειτνιάζουν και βρίσκονται στο ίδιο περίπου βάθος λόγω της κακής κατάστασης των οστών του τελευταίου δεν διατηρήθηκε κολλαγόνο για να μας δώσει ηλικία.

84 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Τρεις επιπλέον ταφές ανήκουν στη Μεσολιθική ταφή (σκάμμα Ι5/Ι6) που διατηρήθηκε στη θέση εύρεσής της μέσα στο σπήλαιο. Μεσολιθική περίοδο και έχουν χρονολογηθεί στα περίπου π. Χ. (Kyparissi- Apostolika 2003,) Έγινε παλαιοντολογική μελέτη, εντοπίστηκαν διάφορες βλάβες αλλά γενικότερα φαίνεται πως πρόκειται για έναν εύρωστο πληθυσμό (Στραβοπόδη και Mανώλης 2000 και Στραβοπόδη 2012) που διατρεφόταν με γήινες τροφές κυρίως φυτικής προέλευσης που παραπέμπει σε γεωργο-κτηνοτροφική οικονομία με μικρή περιστασιακή κατανάλωση κρέατος και πολύ μικρή ποσότητα θαλάσσιας πρωτεΐνης λόγω της απόστασης της Θεόπετρας από τη θάλασσα (Papathanasiou 2000) Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι με αναλύσεις DΝΑ που έγιναν σε οστά τόσο του ενός παλαιολιθικού σκελετού όσο και μεταγενέστερων οστών προκύπτει γενετική συνάφεια μεταξύ τους (Εvison κ.ά. 2000).

85 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Μεσολιθική ταφή σε συνεσταλμένη στάση Ιδιαίτερα σημαντικός για τους επιστήμονες θεωρείται ο σκελετός της Μεσολιθικής εποχής σε συνεσταλμένη στάση ( χρονολογείται στο 8000π.χ περίπου). Αν και είναι γνωστή η κατοίκηση του ελλαδικού χώρου αυτή την εποχή, τα σκελετικά ευρήματα σπανίζουν. Ένας ακόμη σκελετός αυτής της περιόδου έχει βρεθεί στο Φραγχθί της Αργολίδα. Αποτέλεσαν μήπως ξεχωριστή φυλή οι άνθρωποι που αναζητούσαν ασφάλεια στον προστατευόμενο χώρο των κοιλωμάτων της γης; Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι τα σπήλαια λειτουργούσαν ως καταφύγια για ορισμένες «κοινωνικές» ομάδες που, όμως είχε τον ίδιο πολιτισμό με τους ανθρώπους που κατοικούσαν εκτός σπηλαίων, στις ανοιχτές πεδιάδες. Η επιστήμη δεν έχει ακόμη διευκρινίσει αν τα σπήλαια λειτουργούσαν ως μόνιμη ή περιστασιακή κατοικία

86 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Σκάμμα Λ10-Μ10,, κοντά στα ανατολικά τοιχώματα κατά την ανασκαφή. Πάνω σε μπλε καρτελάκια διακρίνονται τα ευρεθέντα οστά και σε κίτρινα τα λίθινα εργαλεία. Οι επιχώσεις βεβαιώνουν την αδιάκοπη χρήση του σπηλαίου κατά τη Mέση και Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Μεσολιθική και τη Νεολιθική εποχή. Δείγματα (π.χ. κάρβουνο, ανθρώπινα οστά) προερχόμενα από τις επιχώσεις, που χρονολογήθηκαν με μεθόδους των φυσικών επιστημών, πιστοποιούν την κατοίκηση του σπηλαίου περίπου από το μέχρι το 4000 π. X. Η χρήση του συνεχίστηκε περιοδικά και κατά την Εποχή του Xαλκού, αλλά και κατά τους ιστορικούς χρόνους, μέχρι και το Η επιστημονική σπουδαιότητα του σπηλαίου κρίνεται ως πολύ σημαντική για την προϊστορία όλου του Ελλαδικού χώρου καθώς, όπως σημειώνουν οι αρχαιολόγοι, είναι ένα από τα λίγα σπήλαια στην Ελλάδα με τόσο μεγάλο εύρος επιχώσεων που καλύπτουν την εξέλιξη του ανθρώπου σε μία περίοδο πολύ καθοριστική για την εξέλιξή του, δηλ. της μετάβασης από τον Neaterdal στο Homo Sapiens.

87 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Μεσολιθική ταφή ελλιπής στο κάτω τμήμα, τα χέρια διπλωμένα κάτω από το κεφάλι σε στάση ύπνου, χρονολογημένη στα π.χ Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των χιλιετιών χρήσης του σπηλαίου από τον άνθρωπο είναι πολύ πιθανό ότι άλλαξε και ο ανθρώπινος τύπος που ζούσε στην περιοχή. Με τα έως τώρα δεδομένα από άλλες θέσεις της Ευρώπης γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος Ηomo sapiens neanderthalensis χάνεται περίπου γύρω στα χρόνια πριν από σήμερα και εμφανίζεται ο σημερινός σύγχρονος άνθρωπος Homo sapiens sapiens, ενώ στη Μέση Ανατολή ο σύγχρονος άνθρωπος εμφανίστηκε ήδη από τα χρόνια περίπου πριν από σήμερα. Σε περίπτωση λοιπόν που αποκαλυφθεί στη Θεόπετρα ένας ανθρώπινος σκελετός που να αντιστοιχεί σε αυτές τις ηλικίες, τότε μπορεί να επιβεβαιωθεί αν εκείνη την εποχή υπήρχε ή όχι ο άνθρωπος Neaterdal και στον ελλαδικό χώρο.

88 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας «Εστία» χρόνων κατά τη ανασκαφή. Διακρίνεται η διαστρωμάτωση Η σημαντικότητα της χρονολογικής αυτής συνέχειας έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά μπορούμε στον ελλαδικό χώρο να δούμε τη μετάβαση από τον Παλαιολιθικό στο Νεολιθικό τρόπο ζωής. Είναι η πρώτη φορά που στη Θεσσαλία τεκμηριώνεται σπηλαιοκατοίκηση κατά την Παλαιολιθική εποχή, αφού τα περισσότερα γνωστά ευρήματα της εποχής αυτής προέρχονται από υπαίθριες θέσεις. Επιπλέον το σπήλαιο της Θεόπετρας αποτελεί το μοναδικό, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, σπήλαιο στην Ελλάδα, όπου μπορεί να μελετηθεί και να χρονολογηθεί τόσο η μετάβαση από την Ανώτερη Παλαιολιθική στη Μεσολιθική όσο και το πέρασμα από τη Μεσολιθική στη Νεολιθική εποχή.

89 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Ειδώλιο από πηλό Μέσα στο σπήλαιο οι ανασκαφές έφεραν στο φως αρκετά ευρήματα οικιακής οικονομίας, λίθινα εργαλεία Παλαιολιθικής - Μεσολιθικής εποχής, αποθηκευτικά πιθάρια, κοσμήματα, οστέινα εργαλεία, ένα χρυσό κόσμημα Παλαιολιθικής περιόδου. Η τεχνολογία τους δείχνει πως ο άνθρωπος κατασκεύαζε το καθένα με ειδικές κινήσεις για να πετύχει συγκεκριμένο σχήμα και λεπτότητα Εκτός των ταφών αυτών καθ αυτών, στο βαθύτερο στρώμα φωτιάς του σπηλαίου βρέθηκαν αποτυπώματα ανθρώπινων πελμάτων (Μανώλης κ.ά. 2000) (που ανήκουν σε στρώματα της Μέσης Παλαιολιθικής είχαν χρονολογηθεί με Άνθρακα 14 στα ±1.590 ΒΡ (Φακορέλλης και Μανιάτης 2000, DEM -613), ενώ χρονολόγηση με θερμοφωταύγεια, όπως αναφέρθηκε ήδη, ανεβάζει τις ηλικίες στα χρόνια πριν από σήμερα! (Valladas κ.ά. 2007).

90 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Οι ανθρώπινες πατημασιές ετών είναι εξαιρετικά σπάνιες σε παγκόσμια κλίμακα Ανθρώπινα αποτυπώματα ποδιών, από τα πλέον συγκλονιστικά ευρήματα που χρονολογούνται ετών και είναι εξαιρετικά σπάνια σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι πιθανότατα τεσσάρων παιδιών- το ένα γυμνό και τα άλλα καλυμμένα-, έχουν αποκαλυφθεί στα βαθύτερα στρώματα του σπηλαίου, όπου τα κατάλοιπα φωτιάς χρονολογήθηκαν με τη μέθοδο του Άνθρακα 14 περίπου στο π.χ. Οι πατημασιές προέρχονται από αριστερό πόδι κι όχι ένα μόνο, ενώ αντιστοιχούν σε σημερινά παιδιά 7-8 ετών, αν κι αυτό δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα, καθώς τα ιζήματα του σπηλαίου έχουν υποστεί συρρίκνωση. Τα αποτυπώματα είναι στη σειρά, το ένα πίσω από το άλλο, και η μελέτη τους μπορεί να οδηγήσει στην αναζήτηση της ύπαρξης του προγενέστερου ανθρώπινου τύπου, και συγκεκριμένα του Ηomo Sapiens Νeanderthalensis.

91 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Ταφή της Ανώτερης Παλαιολιθικής πιθανόν μέσα σε διαμορφωμένη αβαθή κοιλότητα. Ο σκελετός ήταν εν μέρει αποσαθρωμένος λόγω και της σχετικά μεγάλης ηλικίας του νεκρού και εν μέρει διάσπαρτος λόγω λαγουμιού κοντά του. Από το μήκος του πέλματος μπορεί να υπολογιστεί το ύψος του ατόμου (15%), στην προκειμένη περίπτωση τα άτομα του 2ου και 3ου αποτυπώματος που είναι πιο ευκρινή εκτιμάται ότι είχαν ύψος εκ. και εκ. αντίστοιχα (τα αποτυπώματα ανήκουν σε διαφορετικά άτομα). Τα αποτυπώματα ανθρώπινων πελμάτων είναι μοναδικά στον ελλαδικό χώρο και εξαιρετικά σπάνια σε παγκόσμια κλίμακα,. Λόγω της ηλικίας του στρώματος όπου βρέθηκαν τα αποτυπώματα και λόγω της μουστέριας τεχνολογίας των λίθινων εργαλείων που βρέθηκαν στο αντίστοιχο στρώμα και κατά κανόνα αποδίδονται στους νεαντερτάλιους (Παναγοπούλου 2000), ευλόγως τα αποτυπώματα μπορούν να αποδοθούν στον προγενέστερο ανθρώπινο τύπο (Homo sapiens Νeanderthalensis).

92 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Σκαναρισμένα περιγράμματα σύγχρονων παιδικών πελμάτων ανάλογης ηλικίας με την εκτιμώμενη για τα παλαιολιθικά αποτυπώματα (Μανώλης κ.ά Έχουν μήκος έως 15 εκ. και πλάτος περίπου 6 εκ., μέγεθος που ταιριάζει σε παιδί ηλικίας 4-5 περίπου ετών σήμερα. Η εκτίμηση της ηλικίας έγινε ύστερα από συγκρίσεις με πέλματα σύγχρονων παιδιών ανάλογης ηλικίας, έγινε φωτογραμμετρική ανάλυση και σκανάρισμα με laser. Είναι τα δεύτερα σε αρχαιότητα στην Ευρώπη μετά εκείνα της Terra Amata της Γαλλίας ( ετών),ενώ άλλα που βρέθηκαν σε σπήλαια της Γαλλίας και της Ιταλίας χρονολογούνται κάτω από τα χρόνια.

93 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Δύο ακόμη εστίες χρόνων σε άλλη περιοχή του σπηλαίου, στον ίδιο όμως ορίζοντα. Ακόμα κι αν ανήκουν στον σύγχρονο άνθρωπο, αυτό σημαίνει ότι ο τελευταίος έφτασε στον ελλαδικό χώρο πολύ νωρίτερα απ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη, δηλ. όπως περίπου στη Μέση Ανατολή. Εν τέλει, σε όποιον ανθρώπινο τύπο και αν ανήκουν, η ανεύρεσή τους είναι ιδιαίτερα σημαντική και ελπίζουμε ότι θα συμβάλουν στη μελέτη της παρουσίας και της εξέλιξης του ανθρώπου στην Ελλάδα, η οποία βρίσκεται μεταξύ της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής, ώστε είναι πιθανή η εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου και εδώ πολύ νωρίτερα απ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη.

94 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Εστίες ηλικίας σχεδόν χρόνων στον ίδιο ορίζοντα. Επίσης και από τα ανθρώπινα αποτυπώματα οι επιστήμονες συμπεραίνουν ότι κατά τη διάρκεια «όλων αυτών των χιλιετιών είναι πολύ πιθανό ότι άλλαξε και ο ανθρώπινος τύπος που ζούσε στην περιοχή, αφού από άλλες θέσεις της Ευρώπης είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος Homo Sapiens Νeanderthalensis χάνεται μετά τα χρόνια περίπου και εμφανίζεται ο σημερινός σύγχρονος άνθρωπος Homo Sapiens Sapiens». tourism/articles. Tέλος, από τη νεολιθική επίχωση, αν και δεν έχουν εντοπιστεί ταφές in situ, έχουν ωστόσο βρεθεί αρκετά σκελετικά κατάλοιπα που υπολογίζουν τον πληθυσμό του σπηλαίου κατά την περίοδο αυτή περίπου στα 43 άτομα (βρέφη, ανήλικα και ενήλικα).

95 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Σκληρή παγετωνική επίχωση και ενδιάμεσα χαλαρότερη που δείχνει σχετική βελτίωση του κλίματος. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, τρία στρώματα σκληρών ιζημάτων που παρεμβάλλονται στις επιχώσεις του σπηλαίου και που, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, αντιπροσωπεύουν πιθανότατα εποχές παγετώνων στη Θεσσαλία. Σύμφωνα με την ανασκαφέα, κ. Κυπαρίσση, η ταύτιση των ξυλανθράκων επίσης από δείγματα που συλλέχθηκαν στο σπήλαιο επιβεβαιώνουν, μέσω της βλάστησης που αναγνωρίστηκε κατά περιόδους, τις κλιματικές συνθήκες που περιγράφηκαν με τις γεωλογικές αναλύσεις, αλλά και με αναλύσεις γυρεόκοκκων που έχουν γίνει παλαιότερα σε διάφορα σημεία της Ελλάδας και της Θεσσαλίας, δηλ. στεπική βλάστηση σε περιόδους ψυχρού και ξηρού κλίματος, ενώ κλιματικά ήπια ενδιάμεσα επεισόδια χαρακτηρίζονται από πλατύφυλλα φυλλοβόλα.

96 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Μεσολιθικές φωτιές επάνω σε κιτρινόφαιη μεσολιθική επίχωση και κάτω από νεολιθική επίχωση. Σημαντικές πληροφορίες για τους δεσμούς και τις αλληλεπιδράσεις του ανθρώπινου είδους με τον πολυδιάστατο κόσμο των φυτών φέρνουν στο φως μεταξύ άλλων τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα του Σπηλαίου της Θεόπετρας. Στη Θεόπετρα έχει βρεθεί επίσης μια μεγάλη ποικιλία καρπών, που είναι άγριοι στην Παλαιολιθική και εξημερωμένοι στη Νεολιθική εποχή, γεγονός που υποδεικνύει πως η πρακτική της γεωργίας δεν ήρθε από την Ανατολή, αλλά αναπτύχθηκε επιτόπου. Στα Μεσολιθικά δείγματα εξακολουθεί η παρουσία άγριων οσπρίων, φρούτων και καρπών και άλλων φυτικών ειδών που είτε εντάσσονταν στο διαιτολόγιο των χρηστών του σπηλαίου είτε χρησιμοποιούνταν σε άλλες δραστηριότητες.

97 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Πήλινοι άψητοι σχηματισμοί στον σωστό στρωματογραφία τους ορίζοντα της Μεσολιθικής. Η αρχαιοβοτανική αυτή συγκέντρωση προέκυψε, όπως αναφέρει η αρχαιολόγος, κ. Κυπαρίσση, από τη συστηματική συλλογή περίπου 550 δειγμάτων χώματος, στα οποία έγινε η διαδικασία του νεροκόσκινου. Με τη διαδικασία του νεροκόσκινου, εντοπίστηκαν στα παλαιολιθικά στρώματα καμένοι καρποί, όπως άγριο αμύγδαλο, βατόμουρο, τσικουδιά, μπιζέλι κ.ά. ψυχανθή (όσπρια) και αγρωστώδη (δημητριακά), ως αποτέλεσμα καρποσυλλογής προς βρώση καθώς και άλλα είδη αγριόχορτων προορισμένων κυρίως για ζωοτροφές, ενώ είναι πολύ πιθανό ότι οι Παλαιολιθικοί ένοικοι του σπηλαίου χρησιμοποιούσαν ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία καρπών και φυτών, που δεν επιβίωσαν ώστε να φτάσουν ως εμάς.

98 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Σχηματοποιημένες μεσολιθικές μάζες πηλού που βρέθηκαν ανάμεσα σε εστίες των χρόνων λόγω διαταραχής της στρωματογραφίας. Τα φυτικά κατάλοιπα αποτελούν σημαντικούς φορείς πληροφορίας σχετικά με τους δεσμούς και τις αλληλεπιδράσεις του ανθρώπινου είδους με τον πολυδιάστατο κόσμο των φυτών, τις ανθρώπινες επιλογές στη διαχείριση του χλωριδικού περιβάλλοντος, τις στρατηγικές επιβίωσης και οικονομικής οργάνωσης μιας ομάδας.. το αρχαιοβοτανικό υλικό της Θεόπετρας λόγω της παλαιότητάς του, καθώς είναι το αρχαιότερο που προέρχεται από αρχαιολογικές ανασκαφές στον ελλαδικό χώρο, συνιστά ένα πολύτιμο αρχείο δεδομένων για τη διερεύνηση των πρώιμων σταδίων εκμετάλλευσης του φυτικού κόσμου στον ελληνικό χώρο. Και επιπλέον, αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία από αυτό το υλικό είναι ότι είδη φυτών που στην Παλαιολιθική περίοδο τα βρίσκουμε σε άγρια μορφή, στη Νεολιθική τα συναντούμε καλλιεργημένα και αυτό επιβεβαιώνει τη συνέχεια του πολιτισμού στον ίδιο χώρο.

99 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Δόντι σπηλαίας άρκτου από το σπήλαιο Επιπλέον, έχει αποκαλυφθεί ένας μεγάλος αριθμός οστών προερχόμενων από ζώα. το φαινόμενο της διαγένεσης στον κεντρικό χώρο διέλυσε σχεδόν στο σύνολό τους τα οστά. Αλλά, χάρη στην ανατολική περιοχή που έμεινε έξω από αυτή τη διαδικασία, έγινε δυνατό να ταυτιστούν οστά όπως σπηλαίας άρκτου αλλά και αιγοειδών, κόκκινου ελαφιού, δορκάδας, ελαφιού αλεπούς, ασβού, αρκούδας, λαγού, ύαινας, λύκου, χελώνας, πάπιας, πέρδικας κ.ά. πτηνών, π.χ. περιστεριών, κορακοειδών, αετού κ.λπ. που αντιστοιχούν σ την Παλαιολιθική και Μεσολιθική επίχωση (Rowley-Conwy και Νewton 2000).,επιπλέον, από τα ευρήματα στις όχθες του Πηνειού κατά τις έρευνες του Milojcic (Milojcic κ.ά. 1965) έχει διαπιστωθεί η παρουσία στη Θεσσαλία ελεφάντων, ρινόκερων, ιπποπόταμων, αλόγων και ποικίλων μηρυκαστικών για τις θερμές περιόδους της Παλαιολιθικής.

100 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Σιαγόνα ύαινας από τα ευρήματα του σπηλαίου. Από τη Νεολιθική επίχωση αναγνωρίστηκαν πολλά οστά ζώων, όπως αιγοπρόβατα που αποτελούν και το κυρίαρχο είδος σε ποσοστό περίπου 60%, βοοειδή, χοίροι και σκύλος εξημερωμένα, αλλά και γύρω στο 11% άγρια ζώα, όπως διάφορα είδη ελαφιών, αγριογούρουνο, αρκούδα, λαγός, αγριόγατα και ασβός, ως αποτέλεσμα κυνηγιού (Xαμηλάκης 2000).

101 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Οστό αρκούδας όπου διακρίνονται ίχνη τεμαχισμού, Νεολιθικής περιόδου (φωτ. Γ. Χαμηλάκη). Σε οστό αρκούδας χρονολογημένο στη Νεολιθική περίοδο, προς το τέλος της 5ης χιλιετίας (DEM 1968/ 5,441±30 BP/ 4,350-4,240 BC) βρέθηκαν αποτυπώματα από μαχαιριές που αποδίδονται σε προσπάθεια τεμαχισμού του ζώου (εικ. 39, 44) (Hamilakis & Harris υπό έκδοση).

102 Σπήλαιο «Θεόπετρας» Θεσσαλίας Καταυτόν τον τρόπο,τα δεδομένα των ανασκαφών κατατάσσουν τη Θεόπετρα ως μία από τις περισσότερο χρονολογημένες θέσεις στην Ελλάδα και δίνει τις παλαιότερες ηλικίες. Οι ανασκαφές στο σπήλαιο της Θεόπετρας «ήρθαν να επιβεβαιώσουν την προς τα πίσω άρρηκτη συνέχεια του Νεολιθικού πολιτισμού με την παρουσία της Μεσολιθικής περιόδου για πρώτη φορά στη Θεσσαλία, αλλά και τη σύνδεση της τελευταίας με τις προγενέστερες βαθμίδες, την Ανώτερη και τη Μέση Παλαιολιθική, και να αποδείξουν με τα σχετικά ευρήματα πως και η καθιέρωση της καλλιέργειας και η κεραμική τεχνολογία υπήρξαν το αποτέλεσμα προσπαθειών πολλών χιλιετιών που μετέτρεψαν το άγριο σε καλλιεργημένο και τον πηλό σε κεραμική».