Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Μουσικών Σπουδών

Transcript

1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Μουσικών Σπουδών Πτυχιακή εργασία Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΒΙΟΛΟΝΤΣΕΛΟΥ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΜΕ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ. Ευάγγελος Γ. Μπάκαλος Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Χριστίνα Αναγνωστοπούλου (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια) ΑΘΗΝΑ ΙΟΥΝΙΟΣ, 2017

2 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 ΜΕΡΟΣ 1 O - ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο - ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΚΑΙ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ Εισαγωγή Η επιστήμη της Ψυχιατρικής Ιστορική αναδρομή στη ψυχιατρική. Από την αρχαιότητα στις μέρες μας ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ Διαφορική διάγνωση Επιδημιολογία Αιτιολογία Πρόγνωση Θεραπεία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο - ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Εισαγωγή Μουσική και συναίσθημα Γενικά για το συναίσθημα Η συναισθηματική επίδραση της μουσικής στον άνθρωπο Απόψεις σχετικά με τη μουσική και το συναίσθημα Παράγοντες που καθορίζουν τη συναισθηματική επίδραση της μουσικής Μουσική και ανθρώπινο σώμα Εισαγωγή Εξωτερικές σωματικές αντιδράσεις Αντιδράσεις αναφερόμενες στη φυσιολογία Βιολοντσέλο Ιστορική εξέλιξη του βιολοντσέλου Δομή του βιολοντσέλου Το ρεπερτόριο του βιολοντσέλου Γραφή και παραγωγή ήχου του Βιολοντσέλου

3 2.4.5 Χαρακτηριστικά ηχοχρώματα του Βιολοντσέλου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο - ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΔΕΚΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Απαρχές της μουσικοθεραπείας Ορισμός της μουσικοθεραπείας Η μουσικοθεραπεία σήμερα Εφαρμογές της μουσικοθεραπείας Μουσικοθεραπεία και Σχιζοφρένεια Στόχοι της μουσικοθεραπείας Που χρησιμοποιείται η μουσικοθεραπεία Οι τεχνικές της μουσικοθεραπείας Δεκτική μουσικοθεραπεία Ενεργητική μουσικοθεραπεία Βιωματική μουσικοθεραπεία Παθητική Δεκτική μουσικοθεραπεία ΜΕΡΟΣ 2 O - Η ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ - ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ «Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ» Μουσική στην κοινότητα- Κοινοτική μουσική Η άποψη της Veblen Το σωματείο «Αναγέννηση» Η ιστορία του Σωματείου «Αναγέννηση» Στόχοι σωματείου «Αναγέννηση» Δραστηριότητες του σωματείου «Αναγέννηση» ΕΠΙΨΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο - ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός και αποτελέσματα της παρούσας έρευνας Ορισμός και παρουσίαση μεθοδολογίας της επιστημονικής έρευνας Δραστηριότητες συνεδριών Είδη Μεθοδολογίας Τεχνικές συλλογής δεδομένων Συμμετοχική παρατήρηση κατά τη διάρκεια των συνεδριών Ανώνυμο ερωτηματολόγιο Πληθυσμός έρευνας Διαδικασία συλλογής και ανάλυσης δεδομένων- δειγματοληψία Θετικές και αρνητικές παράμετροι κατά τη διάρκεια της συλλογής δεδομένων

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Μουσική, συναισθηματικό και γνωστικό υπόβαθρο Μουσική, κοινωνικοποίηση και διαπροσωπικές σχέσεις Μουσική και διάθεση για θεραπεία Αποτελέσματα βάσει του ερωτηματολογίου Γενικά Συμπεράσματα Λοιπά συμπεράσματα εκτός ερευνητικού πεδίου Προτάσεις ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Ο - ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΜΑΔΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ» (ΑΝΩΝΥΜΟ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 Ευχαριστίες, μέσα από την καρδιά μου, στην καθηγήτρια μου κ.χριστίνα Αναγνωστοπούλου για τη βοήθεια και τη καθοδήγησή της και στην οικογένεια μου για τη στήριξη της. 5

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία επιχειρείται να γίνει η παρουσίαση της επίδρασης της μουσικής σε άτομα με ψυχικές νόσους. Σκοπός της είναι να αποδείξει ότι η μουσική και συγκεκριμένα το βιολοντσέλο, επηρεάζει θετικά και βοηθά άτομα τα οποία αντιμετωπίζουν ψυχικές νόσους και ειδικά με συμπτώματα σχιζοφρένειας, στην βελτίωση της ψυχικής τους υγείας, με ζητούμενο τελικά την πλήρη επανένταξή τους στην κοινωνία. Η σχετική έρευνα έγινε στο σωματείο «Αναγέννηση» με την υποστήριξη της Ειδικής Μονάδας Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης και Επαγγελματικής Επανένταξης (Ε.Μ.Α.Ε.Ε.) του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.). Με βάση τις αρχές της έρευνας τα άτομα με ψυχικές διαταραχές αντιμετωπίζονται με κατανόηση και σεβασμό και μπορούν να έχουν επίγνωση των κοινωνικών και εργασιακών τους δυνατοτήτων και δικαιωμάτων. Η μουσική του βιολοντσέλου προσπαθεί να βελτιώσει την ψυχική τους κατάσταση και να συμβάλλει στο εγχείρημα της επανένταξής τους. 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Η μουσική κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις τέχνες: δίνει την δυνατότητα να εκφραστούν οι αντιθέσεις ταυτόχρονα, δεν μεταφράζεται, έχει συναισθηματική σημασία, μπορεί κανείς να την βιώνει και να την νιώθει, αλλά δεν ορίζεται». (Jacobi, 1940). Με την παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια να προσδιοριστεί η σημασία της μουσικής και ο τρόπος με τον οποίο μπορούν να τη βιώνουν και να τη νιώθουν τα άτομα που συμμετέχουν σε μια ομάδα. Η ομάδα αυτή είναι σχεδόν ομοιογενής και αφορά άτομα που έχουν διαταραγμένη ψυχική ισορροπία. Διερευνάται το κατά πόσο μπορεί η μουσική να τα επηρεάσει και τελικά να τα βοηθήσει στην επανένταξή τους. Η εργασία αποτελείται από έξι (6) συνολικά κεφάλαια που συνοπτικά έχουν ως εξής: Στο Πρώτο Κεφάλαιο γίνεται μια επιστημονική προσέγγιση των ατόμων από την πλευρά της ψυχιατρικής, που είναι ο κλάδος της ιατρικής που ασχολείται με τη θεραπεία και πρόληψη των ψυχικών διαταραχών, για τις οποίες γίνεται σχετική αναφορά. Ακολουθεί ιστορική αναδρομή για την ψυχιατρική από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας.στη συνέχεια αναλύεται η σχιζοφρένεια σαν ψυχική διαταραχή, με ανάλυση της επιδημιολογίας, αιτιολογίας, πρόγνωσης και τελικά της θεραπείας. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο η προσέγγιση είναι από την πλευρά της Μουσικής σαν μια μορφή τέχνης και πόσο αυτή επηρεάζει την ψυχική κατάσταση του ατόμου. Αναλύεται στη συνέχεια τη σχέση της μουσικής με το συναίσθημα, όσο αφορά τις τέχνες, κατ' επέκταση και τη μουσική, το συναίσθημα αποτελεί το κύριο όπλο μέσω του οποίου ο καλλιτέχνης επηρεάζει και καθοδηγεί το κοινό. Ακολουθεί περιγραφή της μουσικής και της σχέσης της με το ανθρώπινο σώμα. Το κεφάλαιο κλείνει με την αναλυτική περιγραφή του βιολοντσέλου. Στο Τρίτο Κεφάλαιο γίνεται ανάλυση της μουσικοθεραπείας και παρατίθεται αναλυτικά ο ορισμός του όρου, οι απαρχές καθώς και πως εφαρμόζεται σήμερα. Αναλύονται οι εφαρμογές της μουσικοθεραπείας, οι θεραπευτικοί της στόχοι και οι τεχνικές με τις οποίες εφαρμόζεται. Το κεφάλαιο κλείνει με αναλυτική προσέγγιση της Δεκτικής μουσικοθεραπείας. Στο Τέταρτο Κεφάλαιο είναι η αναφορά στο Σωματείο «Αναγέννηση», το πρώτο σωματείο ατόμων με ψυχικές διαταραχές που συμμετείχαν στα πιλοτικά προγράμματα επαγγελματικής προεργασίας που δημιούργησε η Α Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αναλύεται η ιστορία του σωματείου και οι δραστηριότητες που αναπτύσσει στο 7

8 πλαίσιο της αποστολής του. Γίνεται η αναλυτική παρουσίαση της έρευνας που πραγματοποιήθηκε για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Αναλύεται ο σκοπός και δίνεται σχετικός ορισμός και παρουσίαση της μεθοδολογίας που χρησιμοποιήθηκε. Στη συνέχεια αναφέρονται οι τεχνικές συλλογής των δεδομένων, ο πληθυσμός της έρευνας και η διαδικασία συλλογής και ανάλυσης αυτών των δεδομένων. Το κεφάλαιο κλείνει με αναφορά στις θετικές και αρνητικές παραμέτρους, κατά τη συλλογή των δεδομένων της έρευνας. Η εργασία κλείνει με το Πέμπτο Κεφάλαιο με την παράθεση των αποτελεσμάτων, των συμπερασμάτων και των προτάσεων που ήταν απόρροια της έρευνας. Επιβεβαιώθηκε μέσα από την έρευνα η άποψη, πως σε άτομα με ψυχικές διαταραχές οι μουσικοθεραπευτικές τεχνικές ακρόασης κομματιών και συζήτησης αυτών, βοηθάει στην εμβάθυνση και συνειδητοποίηση εσωτερικών αναγκών αυτών των ατόμων, συμβάλλοντας με το δικό τους τρόπο την επανένταξή τους. 8

9 ΜΕΡΟΣ 1 O - ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο - ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΚΑΙ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ 1.1 Εισαγωγή Ο όρος διαταραχή, δηλώνει μία κατάσταση κατά την οποία η κανονική λειτουργία και η τάξη έχουν απορρυθμιστεί.(γ. Παπαδόπουλος,2005) Ειδικότερα οι ψυχικές διαταραχές είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να εκφράσει ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων και εμπειριών που προκαλούν προβλήματα στη σκέψη στη συμπεριφορά του ανθρώπου αλλά και στην επικοινωνία του με τους άλλους. Στις ψυχικές διαταραχές τα συναισθήματα που βιώνει το άτομο είναι ανάρμοστα ή υπερβολικά. Η ψυχική διαταραχή μπορεί να προσβάλει άτομα κάθε ηλικίας, παιδιά εφήβους ενήλικους και ηλικιωμένους και μπορεί να παρουσιαστεί σε κάθε οικογένεια, μικρή ή μεγάλη, πλούσια ή φτωχή. Μπορεί να αναφέρεται σε καταστάσεις πολύ διαφορετικές μεταξύ τους από την κατάθλιψη και τις αγχώδεις διαταραχές ή τις φοβίες μέχρι και τις πιο σοβαρές διαταραχές όπως τη σχιζοφρένεια. Δυστυχώς, παρόλη την επιστημονική πρόοδο και εξέλιξη στις μεθόδους αντιμετώπισης και θεραπείας, ακόμη και σήμερα η ψυχική διαταραχή εξακολουθεί να είναι συνώνυμη με τη τρέλα, το ανεξήγητο, το μυστηριώδες, το τρομακτικό και να συνδέονται από πολλές λανθασμένες απόψεις, προκαταλήψεις, δοξασίες και φόβους που της προσδίδουν το χαρακτήρα του μύθου και το στοιχείο του στίγματος. (Veresies, 2011) Μια ψυχική διαταραχή μπορεί να είναι αποτέλεσμα σωματικής ασθένειας ή να εκδηλώνεται με σωματική συμπτωματολογία. Οι διάφορες ψυχικές διαταραχές εκδηλώνονται με μια ποικιλία συμπτωμάτων όπως είναι η ψυχική ένταση, η συναισθηματική αστάθεια, η διαταραγμένη συμπεριφορά, η έκπτωση της μνήμης, η μειωμένη επίγνωση της πραγματικότητας, οι ψευδαισθήσεις ή οι παραληρητικές ιδέες. Τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται ξαφνικά ή γίνονται έντονα μετά από μια περίοδο φυσιολογικής ζωής. Πολλές φορές υπάρχουν κάποια συμπτώματα στο παρελθόν που αν τους είχε δώσει κανείς σημασία, θα μπορούσε να προλάβει την εξέλιξή τους. 1.2 Η επιστήμη της Ψυχιατρικής. 9

10 Ψυχιατρική είναι ο κλάδος της ιατρικής που ασχολείται με τη θεραπεία και πρόληψη των ψυχικών διαταραχών ή διαφορετικά, είναι ο κλάδος της ιατρικής για τον οποίο ψυχολογικά φαινόμενα έχουν πρωταρχική σημασία στη διάγνωση και θεραπεία. Η ψυχιατρική μπορεί να θεωρηθεί και ως η μητέρα της ιατρικής. Η πρώτη ιατρική, που ήταν στα χέρια των ιερέων και των μάγων, είχε ουσιαστικά το χαρακτήρα της ψυχιατρικής αφού οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν την αρρώστια, σωματική ή ψυχική, σαν το αποτέλεσμα μιας θεϊκής βούλησης ή μοίρας. Η θεραπευτική αποτελεσματικότητα και της πιο πρωτόγονης ιατρικής πράξης, βασιζόταν περισσότερο στο κύρος που έδινε η ταύτιση του ιερέα-γιατρού με τη θεότητα, παρά οι επιστημονικές του γνώσεις ή η εμπιστοσύνη του αρρώστου στην ιατρική επιστήμη. Ο όρος ψυχιατρική επειδή περικλείει στο περιεχόμενό της την υπερβατική έννοια "ψυχή" της δημιουργεί πρόβλημα, που είναι η υποκειμενικότητα και η δυσκολία να αντιμετωπιστεί το αντικείμενο της με επιστημονικά, εμπειρικά, έγκυρα από τα πράγματα και όχι από το κύρος των λειτουργών της κριτήρια Ιστορική αναδρομή στη ψυχιατρική. Από την αρχαιότητα στις μέρες μας Πρωτόγονη εποχή. α. Παθογόνα Πνεύματα. Σε αρχαιολογικές ανασκαφές που έχουν γίνει σε διάφορα μέρη του κόσμου βρέθηκαν πολλά τρυπανισμένα κρανία που δημιουργούν την άποψη μιας χειρουργικής επέμβασης που είχε σκοπό να ελευθερώσει το σώμα κάποιου ανθρώπου από τα κακά πνεύματα, τα οποία η πρωτόγονη αντίληψη θεωρούσε υπεύθυνα για τις ψυχιατρικές διαταραχές του. Ψυχιατρικές διαταραχές αναφέρονται σε όλες τις αρχαίες φιλολογίες - την ινδική, την αιγυπτιακή, την εβραϊκή και προπάντων την ελληνική,- στον Όμηρο και στις Τραγωδίες. Παραδείγματα, η μανιοκαταθλιπτική κρίση του Αίαντα, η σχιζοτυπική κρίση του μητροκτόνου Ορέστη και η ψυχογενής ανικανότητα του Ιφίκλου. Επικρατεί παντού η ίδια περίπου άποψη, ότι οι διαταραχές αυτές οφείλονται σε κακά πνεύματα, που στην αρχαία ελληνική μυθολογία αντιπροσωπεύονται από τις θεές Μανία και Λύσσα. β. Σαμανισμός. Ο χαρακτηριστικός τύπος ανθρώπου που ασχολείται με τους ψυχικά αρρώστους σε 10

11 πρωτόγονες κοινωνίες είναι ο σαμάνας. Πρόκειται για ένα άτομο προικισμένο με την ικανότητα να πέφτει σε μια κατάσταση εκστάσεως, κατά την οποία υποτίθεται ότι επικοινωνεί με τα παθογόνα πνεύματα και με κάποιον τελετουργικό τρόπο τα υποχρεώνει να εγκαταλείψουν το σώμα του αρρώστου. Η εκστασιακή αυτή κατάσταση υποβοηθείται με διάφορα φυσικά μέσα, όπως ο καπνός από αρωματικά βότανα, η χρήση οινοπνευματωδών ποτών και άλλων χημικών ουσιών, που περιέχονται σε μανιτάρια, σπόρους ή εκχύλισμα φυτών, όπως π.χ. η ινδική κάνναβη (χασίς ή μαριχουάνα). Με τη συνοδεία ρυθμικής μουσικής, ιδίως από τύμπανα, ο σαμάνας και, συνήθως, ο άρρωστος επιδίδονται σε κάποια χορευτική δραστηριότητα, που καταλήγει σε μερική απώλεια συνειδήσεως, άναρθρες κραυγές και επιληπτοειδείς κινήσεις. Μια έκφραση του σαμανισμού βρίσκουμε στα Ορφικά μυστήρια της ελληνικής αρχαιότητας ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ α. Ασκληπιεία Στην αρχαία Ελλάδα, τη λειτουργία του ψυχιάτρου ασκούσαν οι ιερείς του θεού Ασκληπιού σε θεραπευτικά κέντρα που ονομάζονταν Ασκληπιεία, ανάμεσα στα οποία τα πιο σπουδαία ήταν της Επιδαύρου και της Κω. Στα κέντρα αυτά κατέφευγαν όλων των ειδών άρρωστοι, αλλά προπάντων άτομα με παθήσεις που δεν μπορούσαν να θεραπευτούν με τα μέσα που διέθεταν οι κοινοί γιατροί. Τέτοιες παθήσεις συμβαίνει συχνά να είναι ψυχιατρικές. Παθήσεις δηλαδή στις οποίες ο ψυχολογικός παράγοντας παίζει πρωτεύοντα ρόλο π.χ. η υστερία, ψυχική διαταραχή που δυσκολεύεται κανένας να την ξεχωρίσει από παθήσεις που οφείλονται σε οργανικές αιτίες. Μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους θεραπείας ψυχιατρικών διαταραχών στα Ασκληπιεία ήταν η ερμηνεία των ονείρων, τόσο του αρρώστου όσο και του ιεροφάντη που αναλάμβανε τη θεραπεία του - ονείρων που χρησίμευαν ως μέσα επικοινωνίας με κάποια θεότητα που είχε σχέση με την αρρώστια ή ονείρων που αντανακλούσαν την ψυχολογική κατάσταση του αρρώστου, υποδεικνύοντας συγχρόνως τη μυστική της αιτιολογία. β. Ιπποκράτης Ανάμεσα στους Ασκληπιάδες, ιερείς του θεού της ιατρικής στην αρχαία Ελλάδα, υπήρξαν ερευνητικά πνεύματα, όπως ο Αλκμαίων, μαθητής του Πυθαγόρα, που επιδόθηκε στην ανατομική του ανθρώπινου σώματος και ιδιαίτερα του βολβού του ματιού, από την οποία έβγαλε το συμπέρασμα ότι η έδρα των αισθήσεων είναι ο εγκέφαλος. Ένας άλλος ερευνητής γιατρός ήταν ο Ιπποκράτης. Κατά την παράδοση απόγονος του ίδιου του θεού Ασκληπιού, μαθήτεψε στο Ασκληπιείο της Κω τον 4ο π.χ. αιώνα. Πρώτος αυτός διακήρυξε πως όλες οι αρρώστιες, αρχίζοντας από την επιληψία, την «ιερή νόσο» της ανθρωπότητας, οφείλονται σε κάποια δυσλειτουργία του οργανισμού ή δυσμενή επίδραση του περιβάλλοντος και όχι σε υπερφυσικές δυνάμεις, όπως υποστήριζαν οι ιερείς του Ασκληπιού. Γι' 11

12 αυτό και θεωρείται ως ο πατέρας της ιατρικής. Ο Ιπποκράτης περιέγραψε τις βασικές ψυχικές διαταραχές -τις λεγόμενες φρενίτιδεςδίνοντάς τους ονόματα που χρησιμοποιούνται ακόμα ως σήμερα -υστερία, μανία, μελαγχολία, άνοια, παράνοια- όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Κατά τον Ιπποκράτη, οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές οφείλονται σε κάποια ανώμαλη έκκριση, σύσταση ή θερμοκρασία των «χυμών» του σώματος, που τους προσδιόρισε σε τέσσερις - το αίμα, τη λέμφο, την κίτρινη και τη μαύρη χολή. Η αναλογία, εξάλλου, των σωματικών αυτών «χυμών» προσδιορίζει τον ανθρώπινο χαρακτήρα, που κατά το Ιπποκράτειο Σύστημα διακρίνεται σε αιματώδη, λεμφατικό και χολερικό. γ. Φιλόσοφοι-Ψυχολόγοι Παρόμοιες ιδέες για την προέλευση των ψυχιατρικών διαταραχών είχαν και πολλοί άλλοι εκτός από τον Ιπποκράτη. Συγκεκριμένα ο ατομικός φιλόσοφος Δημόκριτος και ο Πλάτωνας ο οποίος υποστήριζε ὀτι οι ψυχιατρικές διαταραχές δεν είναι παρά ειδικές και αναπόφευκτες εκφράσεις της ανθρώπινης ψυχής, που δεν έχουν ανάγκη από εξωτερικές αιτίες ή επιδράσεις για να υπάρχουν. Προκειμένου, ωστόσο, για τα συναισθήματα, τα συσχέτισε με τη λειτουργία του εγκεφάλου μάλλον παρά της καρδιάς, όπως άλλοι σύγχρονοι του και μεταγενέστεροι ψυχολόγοι-φιλόσοφοι. (Εδώ να σημειώσουμε ότι για τον Όμηρο, το κέντρο των συναισθημάτων και, γενικά, των ψυχολογικών λειτουργιών ήταν το διάφραγμα ή οι φρένες, εξ ου και οι λέξεις φρενοβλάβεια, φρενοκομείο, παραφρένεια, σχιζοφρένεια - όροι βασικά αναχρονιστικοί, που δημιουργήθηκαν και επικράτησαν σε μια πιο πρόσφατη εποχή). Μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης συστηματοποίησε την ψυχολογία του ανθρώπου, δημιουργώντας μιαν ακαδημαϊκή παράδοση που διατηρήθηκε ζωντανή ως τις ημέρες μας. Είναι ο πρώτος που περιέγραψε τις ψυχικές λειτουργίες με τρόπο αναλυτικό ως σκέψη, θυμικό και βούληση. Όπως ο Ιπποκράτης, υποστήριξε την οργανική προέλευση κάθε αρρώστιας, σωματικής ή ψυχικής- αλλά αντί να τις απόδώσει σε διάφορους «χυμούς» και την πυκνότητά τους, επικαλέστηκε την ύπαρξη αερίων, των πνευμάτων, που κυκλοφορώντας στο σώμα και τον εγκέφαλο και ανάλογα με την υγρότητα ή ξηρότητά τους, προκαλούν τις διάφορες ψυχιατρικές διαταραχές. Τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη διαδέχτηκαν ο Επίκουρος και ο Ζήνων, που δε δημιούργησαν απλώς φιλοσοφικές σχολές -τους επικούρειους και τους στωικούς- αλλά κοινότητες με δικά τους ιδανικά και τρόπους συμπεριφοράς. Και οι δύο αυτές φιλοσοφικοκοινωνικές σχολές υπογράμμισαν τη σημασία της εμπειρίας και των διαπροσωπικών σχέσεων για την ανάπτυξη του ψυχικού κόσμου, που πίστεψαν, λίγο-πολύ ότι γεννιέται σαν μια μάζα άγραφη, άχρωμη και άμορφη ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ 12

13 α. Κλινικοί Ψυχίατροι Παρόλο που η Αλεξανδρινή εποχή έχει να επιδείξει αξιόλογους γιατρούς και ανατόμους του κεντρικού νευρικού συστήματος, όπως ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος, η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα δε σημείωσε καμιά πρόοδο, ούτε στην ψυχολογία ούτε στην ψυχιατρική. Τουναντίον, κυριάρχησαν μυστικιστικές, μαγικοθρησκευτικές αντιλήψεις, που με τη μορφή της δαιμονολογίας. Μια από τις φωτεινές εξαιρέσεις ήταν ο Ασκληπιάδης, γύρω στα μέσα του 1ου π.χ. αιώνα, που φιλοσοφικά ανήκε στην Επικούρεια Σχολή. Άρχισε ως ρήτορας, για να καταλήξει γιατρός και μάλιστα ψυχίατρος. Απορρίπτοντας την παράδοση του Ιπποκράτη, περιέγραψε το ανθρώπινο σώμα με βάση την ατομική θεωρία του Δημόκριτου ως μια μάζα ατόμων σε συνεχή κίνηση, η οποία ανάλογα με την απόσταση, μικρή ή μεγάλη, που δημιουργεί ανάμεσά τους, προκαλεί τις διάφορες αρρώστιες. Ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε σε οξείες και χρόνιες καταστάσεις, ξεχωρίζοντας τις λειτουργικές ψυχώσεις από τις οργανικές διαταραχές που οφείλονται στον πυρετό. Ο Ασκληπιάδης έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη θεραπεία των ψυχιατρικών αρρώστων, προσπαθώντας να τους ηρεμήσει με ειδικές συσκευές, διάφορων ειδών λουτρά και απαλή μουσική. Δεν πίστευε στην ωφελιμότητα των αφαιμάξεων και έβρισκε απαράδεκτη τη χρήση κελιών και σκοτεινών φυλακών, στις οποίες έκλειναν συνήθως τους ψυχιατρικούς αρρώστους στον καιρό του. Μαθητής του Ασκληπιάδη, ο γνωστός Ρωμαίος ρήτορας και στωικός φιλόσοφος Κικέρων έδωσε μια λεπτομερή περιγραφή των συναισθημάτων ή παθών, από τα οποία ξεχώρισε ως το πιο ισχυρό τη σεξουαλική επιθυμία, που την ονόμασε λίμπιντο - ο πρώτος που μεταχειρίστηκε τον όρο με την ψυχολογική του σημασία. Ονομαστός στην αρχαιότητα ήταν επίσης ο Αρεταίος από την Καππαδοκία. Έζησε γύρω στα τέλη του 1ου μ.χ. αιώνα. Έδωσε προσοχή στο πώς σκέπτεται και αισθάνεται ο άρρωστος και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την υστερία και είναι ο πρώτος που περιέγραψε τις ψυχικές διαταραχές της γεροντικής ηλικίας. Διαχώρισε επίσης τη σχιζοφρένεια από τη μανία, την οποία ο Κρέπελιν και η ψυχιατρική του 20ού αιώνα συσχέτισε με την κατάθλιψη. Και, όπως ο Κρέπελιν και άλλοι στην εποχή μας, προσπάθησε να συνδέσει τη διάγνωση μιας ψυχικής διαταραχής με την εξέλιξη και, βασικά, την πρόγνωση της. Τον ίδιο περίπου καιρό διέπρεψε ο Σωρανός από την Έφεσο, γνωστός ανάμεσα στους συγχρόνους του ως «πρίγκιπας των γιατρών». Ανήκε στη Σχολή των Μεθοδιστών, που είχε ως αντίδραση στις δύο επικρατούσες ιατρικές ιδεολογίες, τους δογματιστές και τους εμπειριστές. Οι μεθοδιστές, όπως οι εμπειριστές, δεν πίστευαν στη χρησιμότητα της ανατομίας και φυσιολογίας, και απορρίπτοντας τη θεωρία των «χυμών» του Ιπποκράτη, υποστήριζαν την ιδέα της ατομικής δομής του σώματος και της αρρώστιας που είχαν αναπτύξει οι οπαδοί του Δημόκριτου. Ο Σωρανός τόνισε την ατομικότητα του αρρώστου, υποδεικνύοντας πως πρώτα απ' όλα ο γιατρός πρέπει να βλέπει στον άρρωστο τον άνθρωπο και να του συμπεριφέρεται ανάλογα, προσπαθώντας να τον εξυπηρετεί μάλλον παρά να τον ελέγχει ή να τον δυναστεύει. Γενικά ο Σωρανός χρησιμοποίησε ψυχοθεραπευτικές μεθόδους, αποφεύγοντας όσο μπορούσε τη χρήση φαρμάκων και καταπιεστικών μέσων. 13

14 Οι ιδέες του Σωρανού διασώθηκαν χάρη στα συγγράμματα του Σέλιου Αυρηλιανού, η νοοτροπία του οποίου αντανακλά περισσότερο τις ηθικές προκαταλήψεις της εποχής του και, πιθανόν, την ασκητική επίδραση των πρώτων Χριστιανών. Αν και ανθρωπιστική και ψυχοθεραπευτική, η σκέψη του Αυρηλιανού προδίδει μια συντηρητική διάθεση, ιδίως προκειμένου για ψυχοσεξουαλικές διαταραχές, κατά τα φαινόμενα πολύ συχνές στην εποχή του, για τις οποίες εκφράζεται με οργή και αηδία. Και σε ορισμένες μανιακές ή υστερικές περιπτώσεις φαίνεται να υιοθετεί την άποψη της δαιμονολογίας. β. Γαληνός Η περίοδος της ελληνορωμαϊκής ψυχιατρικής κλείνει με τον Γαληνό γύρω στα 200 μ.χ., επτά αιώνες ύστερα από τον Ιπποκράτη. Κατά το παράδειγμα του πατέρα της ιατρικής, ο Γαληνός συγκέντρωσε και συστηματοποίησε όλες τις θετικές γνώσεις των προγενεστέρων του, εμπλουτίζοντάς τις με δικές του κλινικές παρατηρήσεις και δημιουργώντας μια ιατρική παράδοση που επέζησε σχεδόν ως τα μέσα του 18ου αιώνα. Ο Γαληνός έδωσε μεγάλη προσοχή στο κεντρικό νευρικό σύστημα, θεωρώντας τον εγκέφαλο ως την απόρροια των αισθήσεων και της κινητικότητας και, γενικά, ως την έδρα των ψυχικών λειτουργιών. Απορρίπτοντας την αντίληψη των Στωϊκών, υποστήριξε ότι η ψυχική υγεία εξαρτάται από την αρμονική σχέση τριών λειτουργιών του εγκεφάλου: του λογικού, του παραλόγου και του αισθησιακού. Ο Γαληνός υπογράμμισε τη σημασία των ψυχολογικών παραγόντων στη δημιουργία των σωματικών διαταραχών, έτσι που να μπορεί να θεωρηθεί ως πρόγονος της ψυχοσωματικής ιατρικής. Επίσης συσχέτισε την κατάθλιψη με τη μανία ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ α. Βυζαντινοί Ψυχίατροι Οι πιο αξιόλογοι αντιπρόσωποι της βυζαντινής ιατρικής, που ασχολήθηκαν επίσης με την ψυχιατρική, είναι ο Αλέξανδρος Τραλλιανός και ο Παύλος ο Αιγινήτης. Ο Τραλλιανός, που έζησε τον καιρό του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα, θεωρούσε τον εαυτό του οπαδό του Ιπποκράτη και του Γαληνού, αλλά ήταν επίσης αρκετά επηρεασμένος από τις προλήψεις της εποχής του. Πίστευε στα καθαρτικά και στα φαρμακευτικά κατασκευάσματα, τα οποία συνέθετε με καταπληκτική φαντασία σε μεγάλη ποικιλία. Ο Παύλος ο Αιγινήτης, που θεωρείται ως ο τελευταίος βυζαντινός γιατρός κάποιας περιωπής. Ασχολήθηκε κυρίως με τη μαιευτική. Οι απόψεις του για τις ψυχιατρικές διαταραχές είχαν για βάση τις ιδέες του Γαληνού. Επίσης συνέθεσε μια ιεραρχική ταξινόμηση των δαιμόνων που ενοχλούν και εμποδίζουν τη λειτουργία της ανθρώπινης ψυχής. β. Άραβες Ψυχίατροι 14

15 Πολύ ανεκτική και γενικά ανθρωπιστική ήταν η αντιμετώπιση των ψυχιατρικών αρρώστων από τους Άραβες. Βοήθησε σ' αυτό και η μωαμεθανική αντίληψη ότι ο θεός αγαπάει τον τρελό, που τον έχει επιλέξει για να λέει την αλήθεια. Ψυχιατρικοί άρρωστοι αντιμετωπίζονταν συχνά ως άγιοι, άξιοι λατρείας μάλλον παρά οίκτου, φόβου ή κατατρεγμού. Στα τέλη του 9ου μ. Χ. αιώνα, ο Πέρσης Ραζής, αρχίατρος ενός μεγάλου νοσοκομείου στη Βαγδάτη, που είχε και τμήμα για ψυχιατρικούς αρρώστους, γράφει πολυάριθμα βιβλία για την ιατρική και γίνεται ονομαστός ως ο Γαληνός των Αράβων. Έδωσε μεγάλη προσοχή στην ατομικότητα του αρρώστου, υπογραμμίζοντας τη θεραπευτική σημασία της σχέσης του με το γιατρό. Λίγο νεότερος από τον Ραζή, ο Πέρσης επίσης Αβισέννας, γνωστός ως πρίγκηπας των γιατρών, παρόλο που ήταν επηρεασμένος από το Νεοπλατωνισμό, υιοθέτησε τις ιδέες του Αριστοτέλη και αρνήθηκε την ανάμειξη των δαιμόνων στην ψυχιατρική. Η προσπάθειά του, εξάλλου, να εντοπίσει τα αίτια της μελαγχολίας στο στομάχι, το ήπαρ ή τον σπλήνα είναι μέσα στο πνεύμα της ιπποκρατικής, βασικά οργανικής ψυχιατρικής. Γενικά, οι Άραβες γιατροί δεν πρόσφεραν καινούριες γνώσεις στην ψυχιατρική, αλλά οι κλινικές παρατηρήσεις ψυχιατρικών περιπτώσεων που μας άφησαν χαρακτηρίζονται από σαφήνεια και αντικειμενικότητα ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ και ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ α. Δαιμονολογία Η πίστη σε δαίμονες ή σε δαιμόνια ως τα αίτια των ψυχικών διαταραχών, επικράτησε κατ αυτήν την ιστορική περίοδοι. Για κάμποσο καιρό η Εκκλησία είχε τις αμφιβολίες της για το τι συνιστούσε μια ψυχιατρική διαταραχή, θέτοντας συχνά το ερώτημα αν ο τρελός ήταν άγιος ή οπαδός του διαβόλου. Τέλος, γύρω στον 6ο με 7ο αιώνα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ψυχιατρική αρρώστια, σε όλες τις εκφράσεις της, ήταν έργο του διαβόλου. Στην εξέλιξη αυτή, αποφασιστική ήταν η επίδραση των γραπτών του Μεγάλου Πατέρα της Δυτικής Εκκλησίας, Άγιου Αυγουστίνου. Αναφερόμενος στα συναισθήματα, ο Αυγουστίνος παρατήρησε ότι ο έλεγχος που θα μπορούσε να εξασκήσει η λογική επάνω τους είναι στο μέτρο που το επιτρέπουν τα σκοτεινά ορμέμφυτα του ανθρώπου, ιδίως η σεξουαλικότητα. Για τον Αυγουστίνο, οι σεξουαλικές σχέσεις είναι απεχθείς και πρέπει να αποφεύγονται. Επιτρέπονται μόνο για το σκοπό της αναπαραγωγήςαλλιώτικα, πρέπει να θεωρηθούν ότι βρίσκονται κάτω από την επίδραση του διαβόλου και των οργάνων του, δαιμόνων και μαγισσών. Ωστόσο, παρόλο που έκανε διάκριση ανάμεσα στους δαιμονισμένους και τους ψυχικά αρρώστους, δε διευκρίνισε ποτέ ποια ήταν η διαφορά, εκτός από την υπόδειξη ότι οι δαιμονισμένοι μπορούσαν να σωθούν μόνο με ένα θαύμα, ενώ οι ψυχικά άρρωστοι ήταν δυνατόν να γίνουν καλά και με ιατρικά μέσα. Οι ιδέες του Αυγουστίνου επικράτησαν στην Ευρώπη του Μεσαίωνα και της Αναγεννήσεως, οπότε κάθε διάκριση μεταξύ δαιμονισμένων και ψυχικά αρρώστων ουσιαστικά 15

16 εξέλειπε, ιδίως στην περίπτωση της υστερίας. Η ψυχιατρική αρρώστια έπαψε να αποτελεί θέμα της ιατρικής επιστήμης, περνώντας στη δικαιοδοσία του ιερέα και του μοναχού, που την αντιμετώπισαν με τον εξορκισμό ή την καταδίωξη. Ο γιατρός που ασχολείται με τους τρελούς δεν εξαφανίστηκε τελείως, αλλά γνωρίζουμε λίγα για τις θεωρίες και την πρακτική του. Φαίνεται πως συνέχισε πολλές από τις ελληνορωμαϊκές μεθόδους, ανάμεσα στις οποίες τη θεραπεία καταθλιπτικών αρρώστων με τη μουσική. Από την άλλη μεριά, υπάρχει η περίπτωση του Κωνσταντίνου του Αφρικανού, ιδρυτή της Ιατρικής Σχολής στο Σαλέρνο της Νότιας Ιταλίας τον 11ο αιώνα, που έγινε ονομαστός για τις ψυχιατρικές του γνώσεις, ιδίως σε περιπτώσεις μελαγχολίας. β. Το Κίνημα κατά της Δαιμονολογίας Στα τέλη του 15ου αιώνα, δύο Γερμανοί μοναχοί, ο Γιόχαν Σπρένγκερ και ο Χάινριχ Κρέμερ, παίρνουν την πρωτοβουλία να κωδικοποιήσουν τη θεωρία και τους κανόνες της δαιμονολογίας, γράφοντας Το Σφυρί των Μαγισσών. Το βιβλίο αυτό, αφού έλαβε την έγκριση του Πάπα υιοθετήθηκε από την Ιερή Εξέταση ως ο επίσημος οδηγός των αποφάσεών της, προκειμένου για άτομα με ψυχιατρικές διαταραχές, που κατηγορούνταν ως αιρετικά και όργανα του διαβόλου. Γραμμένο με πνεύμα αντιερωτικό και μισογυνικό, το βιβλίο των δύο μοναχών ταυτίζει τις ψυχιατρικές διαταραχές με τη μαγεία και τη θρησκευτική αίρεση, αγνοώντας τελείως την πιθανότητα ότι το πρόβλημα θα μπορούσε να είναι ιατρικό. Ένας μεγάλος αριθμός περιπτώσεων που περιγράφει ως μάγισσες, και προπάντων τα θύματά τους, παρουσιάζουν κλασικά υστερικά συμπτώματα, όπως μερική αναισθησία, παροδική τύφλωση, αφωνία, σπασμικές κρίσεις και, πάνω απ' όλα, σεξουαλικά παραληρήματα. Οι αρχές που διακήρυττε το Σφυρί των Μαγισσών, δεν έμειναν για πολύ χωρίς αντίδραση. Και αυτοί που εναντιώθηκαν δεν ήταν ούτε θεολόγοι, ούτε καλλιτέχνες, ούτε πολιτικοί, αλλά γιατροί. Από τους πιο πρωτότυπους και προοδευτικούς αντιπροσώπους του κινήματος αυτού είναι ο Ισπανός Χουάν Λουίς Βίβες, και ο σύγχρονος του Παράκελσος. Περιγράφοντας τον άνθρωπο ως ένα ψυχοβιολογικό σύνολο, ο Παράκελσος, όπως και ο Βί6ες αλλά πολύ πιο έντονα, υποστήριξε την ανάγκη για μιαν ανθρωπιστική αντιμετώπιση των ψυχιατρικών αρρώστων. Λίγο αρχαιότερος του, ο Χάινριχ Κορνήλιος Αγρίππας πολέμιος της αγυρτείας και υποκρισίας των συναδέλφων του και προπάντων της δαιμονολογίας, ήρθε γρήγορα σε σύγκρουση με την Ιερή Εξέταση και τις κοσμικές αρχές. Το έργο του Αγρίππα συνέχισε ο μαθητής του Γιόχαν Βέγερ. Το σύγγραμμα του Τεχνάσματα των Δαιμόνων, που το έγραψε για να καταπολεμήσει το Σφυρί των Μαγισσών, χωρίς να αναπτύσσει κάποια καινούρια θεωρία ψυχοπαθολογίας, είναι ένα πραγματικό εγχειρίδιο ψυχιατρικής, με πρωτότυπες περιπτώσεις από την κλινική πείρα του συγγραφέα και λεπτομερείς περιγραφές ψυχιατρικών διαταραχών και συμπτωμάτων, που μαρτυρούν μιαν εξαιρετική αναλυτική ικανότητα. Ο Βέγερ είναι ο πρώτος γιατρός στην ιστορία που ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη σπουδή και τη θεραπεία των ψυχιατρικών διαταραχών, ο πρώτος με άλλα λόγια ψυχίατρος. Σύγχρονος του Βέγερ, ο Γάλλος χειρούργος και γυναικολόγος Αμβρόσιος 16

17 Παρέ ασχολήθηκε με την υστερία, προσφέροντας προσωπικές κλινικές παρατηρήσεις και θεραπευτικές ιδέες. γ. Η Μελέτη του Εγκεφάλου Κατά τον 13ο αιώνα, στα πρόθυρα της Αναγεννήσεως, δύο σημαντικοί φιλόσοφοι της Δυτικής Εκκλησίας, ο Γερμανός Αλβέρτος ο Μεγάλος και ο Ιταλός Θωμάς Ακινάτος, υποστήριξαν ότι η ψυχή δεν μπορεί να αρρωστήσει και επομένως η τρέλα είναι ουσιαστικά μια σωματική διαταραχή. Και, παρόλο που η πίστη στη δαιμονική προέλευση της ψυχικής αρρώστιας επέζησε πολύ ύστερα από το Μεσαίωνα και πέρα από την Αναγέννηση, το ενδιαφέρον για τις ψυχικές λειτουργίες και την έδρα της ψυχής αναζωπυρώθηκε. Μπορούσε μεν η ψυχή να επηρεάζεται από το διάβολο, αλλά επίσης να εξαρτάται από οργανικούς παράγοντες, όπως οι τέσσερις «χυμοί» του Ιπποκράτη και τα αέρια ή πνεύματα του Αριστοτέλη, που κατά τη θεωρία του κυκλοφορούν στον εγκέφαλο προκαλώντας ψυχιατρικές διαταραχές - θεωρία που,, επικράτησε ως τα πρόθυρα της σύγχρονης εποχής ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ α. Η Γένεση της Νευρολογίας Αναζητώντας την έδρα της ψυχής στο νευρικό σύστημα, που ήταν πια φανερό πως εξαρτάται από τον εγκέφαλο, ανατόμοι και φυσιολόγοι μιας πιο πρόσφατης εποχής -αρχίζοντας από τον Ντεκάρτ, που την τοποθέτησε στην επίφυση- έλπισαν ότι θα ανακάλυπταν κάποια απτή, οργανική αιτιολογία της ψυχικής αρρώστιας. Έτσι ιδρύθηκε η νευρολογία, ως ένας ιδιαίτερος κλάδος της ιατρικής, που περιλάμβανε την ψυχιατρική σαν μιαν άλλη έκφραση ή άποψή της. Μετά την κάμψη της δαιμονολογίας και την επικράτηση του ορθολογισμού, οι ψυχιατρικές διαταραχές θεωρήθηκαν ως αρρώστιες των νεύρων μάλλον παρά του εγκεφάλου. β. Το αίνιγμα της Υστερίας Στις αρχές του 17ου αιώνα, ένας σχετικά άγνωστος Άγγλος γιατρός, ο Έντουαρντ Τζόρντεν, όχι μόνον αναγνώρισε πως τα υποτιθέμενα θύματα των μαγισσών ήταν στην πραγματικότητα θύματα της υστερίας, αλλά επισήμανε την επίδραση των συναισθημάτων και του εγκεφάλου που τα κατευθύνει, υποστηρίζοντας με άλλα λόγια ότι η υστερία είναι μια ψυχοσωματική και όχι αποκλειστικά σωματική διαταραχή, όπως πρέσβευε η ιπποκρατική ιατρική, και πρότεινε μια ψυχολογική αντιμετώπιση του προβλήματος. Ανεξάρτητα από τον Τζόρντεν, ή άποψη ότι η υστερία είναι μια ψυχοσωματική διαταραχή, που συχνά έχει σχέση με τη μελαγχολία, υποστηρίχτηκε από τον σύγχρονό του Ρόμπερτ Μπάρτον, συγγραφέα της κλασικής μονογραφίας Η Ανατομία της Μελαγχολίας. Στην 17

18 πραγματικότητα, το πολυδιαβασμένο αυτό βιβλίο, καλύπτει όχι μόνο τη μελαγχολία, αλλά όλες τις γνωστές την εποχή εκείνη ψυχιατρικές διαταραχές, από τις νευρώσεις ως τις ψυχώσεις. γ. Ψυχιατρική Αναγέννηση Το ενδιαφέρον για τη φύση της υστερίας, που ξεκίνησε ως αντίδραση κατά της δαιμονολογίας μέσα στο επιστημονικό πνεύμα της Αναγεννήσεως, με τον καιρό διευρύνθηκε έτσι που να περιλάβει όλο το πεδίο της ψυχιατρικής. Το 1662, στην Αγγλία, προτείνεται ως θεραπεία της μελαγχολίας η μετάγγιση αίματος από αρτηρίες βοδιού. Τον ίδιο περίπου καιρό, η Φιλοσοφική Εταιρεία του Λονδίνου προγραμματίζει μια σειρά θεραπευτικών πειραμάτων πάνω σε μελαγχολικούς αρρώστους νοσηλευόμενους σε δημόσιο άσυλο. Καινούριες μέθοδοι θεραπείας που δοκιμάζονται με βάση επιστημονικές υποθέσεις είναι καυτηριάσεις, εξωτερική ή εσωτερική χρήση ξυδιού, αλάτων, σαπουνιού, καφέ και άλλων πικρών ουσιών, ρινισμάτων σιδήρου κ.λπ Με το σκοπό να αποσπάσουν την προσοχή του αρρώστου από τις ψυχαναγκαστικές του ιδέες και τα ψυχωτικά του παραληρήματα, ψυχίατροι επινοούν περιστροφικές καρέκλες και ειδικές συσκευές ψυχρολουσίας αλλά επίσης συνιστούν περιπάτους, ταξίδια, ιππασία, γυμναστική στην ύπαιθρο, χορευτικές ασκήσεις, διασκεδαστικά θεάματα, μουσική κλπ. Τέλος, η ανάγκη για μιαν ανθρώπινη, ψυχολογική προσέγγιση του αρρώστου αρχίζει και πάλι να αναγνωρίζεται. Τονίζεται η σημασία της παραινέσεως, της πειθούς, της επιχειρηματολογίας, του διαλόγου μεταξύ γιατρού και αρρώστου. Η ψυχολογική αυτή αντιμετώπιση της ψυχικής αρρώστιας θα οδηγήσει τελικά στην αναμόρφωση των ψυχιατρικών ασύλων και την ανάπτυξη της θεραπείας περιβάλλοντος, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, μέσα στον 19ο αιώνα. δ. Φρενολογία Φιλοδοξώντας να συνδέσει τις ανώτερες ψυχικές λειτουργίες και τις διαταραχές τους με συγκεκριμένες περιοχές του κεντρικού νευρικού συστήματος, ο Αυστριακός Φράντς Γιόζεφ Γκάλ, στα τέλη του 18ου αιώνα, επινόησε μια διαγνωστική τοπογραφία του εγκεφάλου, που μπορούσε να επισημανθεί πάνω στην επιφάνεια του κρανίου. Έτσι η υστερία εντοπίστηκε στην παρεγκεφαλίδα, υποθετικό κέντρο του αισθησιακού έρωτα. Το σύστημα του Γκάλ, που έγινε γνωστό ως φρενολογία, απόκηρύχθηκε από την κυβέρνηση της Βιέννης ως επικίνδυνο για τη θρησκεία. ε. Υπνωτισμός Λίγο πριν από τον Γκάλ, ο επίσης Αυστριακός Φράνς Μέσμερ ανακάλυψε τον ζωϊκό 18

19 μαγνητισμό, δηλαδή τη δύναμη της υποβολής, με την οποία κάποιος μπορεί να προκαλέσει σε κάποιον άλλο μια αλλοίωση της συνειδήσεως ανάλογη μ' αυτήν που φέρνει ο ύπνος και να τον πείσει να συμμορφωθεί με τις οδηγίες του. Η μέθοδος του Μέσμερ, που μετονομάστηκε υπνωτισμός και χρησιμοποιήθηκε στο Λονδίνο από τον Τζων 'Ελλιοτσον, για την αναισθητοποίηση χειρουργικών ασθενών, και μεταγενέστερα στο Παρίσι από τον Ζαν Μαρτέν Σαρκώ, για τη διάγνωση και θεραπεία υστερικών αρρώστων, συνέτεινε σημαντικά στην αναγνώριση των ψυχονευρώσεων και του ασυνειδήτου, και στην ανάπτυξη της δυναμικής ψυχοθεραπείας. στ. Περιγραφική Ψυχιατρική Σύγχρονος του Μέσμερ, ο Γάλλος ψυχίατρος Φίλιππος Πινέλ, έδωσε την προσοχή του στην ψυχιατρική νοσολογία, προτιμώντας την περιγραφή συμπτωμάτων και περιπτώσεων και αποφεύγοντας υποθέσεις και θεωρίες, που τις έβρισκε τελείως πρόωρες για την ψυχιατρική του καιρού του. Η μεταρρυθμιστική του δραστηριότητα ήταν γύρω από τη νοσοκομειακή περίθαλψη ψυχιατρικών αρρώστων κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Μαθητής του Πινέλ, ο Εσκιρόλ περιέγραψε με σαφήνεια τις ψευδαισθήσεις και τη μονομανία - ιδεοληψία. Ήταν ο πρώτος που δίδαξε το μάθημα της ψυχιατρικής. Διατύπωσε επίσης νομικούς κανονισμούς εισαγωγής αρρώστων σε ψυχιατρικά νοσοκομεία Ανάμεσα στους Γάλλους ψυχιάτρους της εποχής ξεχωρίζει ο Φαλρέ, μαθητής του Εσκιρόλ, που επιδόθηκε στη μελέτη καταθλιπτικών διαταραχών που καταλήγουν σε αυτοκτονία καί ο Μορέλ, για τον οποίον η βασική αιτία όλων των ψυχικών διαταραχών ήταν ένας κληρονομικός εκφυλισμός. ζ. Οργανική Ψυχιατρική Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα η σκυτάλη της ψυχιατρικής περνάει στον γερμανικό χώρο. Ως τότε η γερμανική ψυχιατρική είχε διατηρήσει έναν ρομαντικό χαρακτήρα, διακινούμενη ακόμα από το πνεύμα της θεολογίας και της φιλοσοφίας. Στην προσπάθειά της να αποκτήσει μια πιο επιστημονική ταυτότητα, στρέφεται προς την οργανική, σωματική άποψη. Και από το δημόσιο ψυχιατρείο, όπου κυρίως λειτουργούσε ως τότε, με την έμφαση στην ανθρωπιστική μεταχείριση των αρρώστων και την ψυχολογική θεραπεία, περνάει στο Πανεπιστήμιο, όπου την προτεραιότητα έχουν η έρευνα και η θεωρία. Στη στροφή αυτή πρωτοστάτησε ο Βίλχελμ Γκρίσινγκερ, που διακήρυξε ότι οι ψυχιατρικές αρρώστιες είναι οργανικές, και πιό συγκεκριμένα αρρώστιες των οποίων η αιτιολογία θα έπρεπε να αναζητηθεί στη φυσιολογία του εγκεφάλου. Η ψυχιατρική δεν ήταν παρά νευροπαθολογία και προτείνεται η κατάργηση του όρου ψυχιατρική. Ο Μέμπιους, οπαδός της φρενολογίας, διέκρινε τις ψυχιατρικές διαταραχές σε εξωγενείς και ενδογενείς. Ο Κάλμπαουμ περιέγραψε την κατατονία και ο μαθητής του Χέκερ την ηβηφρένεια, είδη ψυχώσεων που ταξινόμησε τελικά ο Κρέπελιν κάτω από τον γενικό όρο πρώιμη άνοια. Ο 'Εμιλ Κρέπελιν ήταν οπαδός της οργανικής ψυχιατρικής. Σε αντίθεση όμως με 19

20 τους περισσότερους οργανικούς ψυχιάτρους της εποχής του, τον διέκρινε μια οξεία κλινική παρατηρητικότητα και μια βαθιά ανθρωπιστική διάθεση. Χρησιμοποίησε τις ψυχιατρικές γνώσεις που υπήρχαν διάχυτες γύρω του και, σε συνδυασμό με τις δικές του κλινικές παρατηρήσεις, δημιούργησε ένα καινούριο διαγνωστικό σύστημα. Η ταξινόμηση του Κρέπελιν, που στις γενικές της γραμμές ισχύει ως σήμερα, ανακατέταξε τις ψυχωτικές διαταραχές σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις μανιοκαταθλιπτικές ψυχώσεις και την πρώϊμη άνοια, περισσότερο γνωστή στις ημέρες μας ως σχιζοφρένεια, όρος που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1911 από τον Γερμανοελβετό Ευγένιο Μπλόϋλερ. η. Ψυχοδυναμική Ψυχιατρική Σύγχρονος του Κρέπελιν, ο Σίγκμουντ Φρόυντ άρχισε ως νευροανατόμος ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και στη συνέχεια στράφηκε στην ψυχοπαθολογία των νευρώσεων και την ψυχοθεραπεία. Και, παρόλο που ο προσανατολισμός του παρέμεινε βιολογικός, έγινε ο ιδρυτής μιας καινούριας σχολής ψυχολογίας του ανθρώπου, που επηρέασε βαθιά όχι μόνο την ψυχιατρική, αλλά και την ανθρωπολογία, την ιστορία, τη λογοτεχνία, την τέχνη και, γενικά, τον πολιτισμό του αιώνα μας. Η ψυχανάλυση, τόσο στη θεωρία όσο και στη θεραπευτική εφαρμογή της, συμπληρώθηκε από τους μαθητές του Φρόυντ, μεταξύ των οποίων μερικοί, όπως ο Καρλ Γιούνγκ, ο Άλφρεντ Άντλερ και η Κάρεν Χόρνεϊ που ακολούθησαν αργότερα δικές τους, προσωπικές κατευθύνσεις. Από την άλλη μεριά, ο Άντολφ Μέγερ, ίδρυσε τη Σχολή της Ψυχοβιολογίας, κατά την οποία οι ψυχιατρικές διαταραχές είναι δυναμικές αντιδράσεις στις βιολογικές και κοινωνικές συνθήκες που διέπουν τη λειτουργία του οργανισμού. θ. Η Ψυχιατρική στις Ημέρες μας Στη σημερινή εποχή η ανακάλυψη χημικών ουσιών με ειδική ψυχοφαρμακευτική δραστηριότητα και η παράλληλη ανάπτυξη εργαστηριακών μεθόδων έρευνας των μηχανισμών της λειτουργίας του εγκεφάλου έχουν προκαλέσει μια ανακατάταξη των κατευθύνσεων, δημιουργώντας το ενδεχόμενο μιας επιστροφής στη διπολική παράδοση της ψυχιατρικής: μιας οργανικής και μιας ψυχολογικής. Αλλά, δεδομένου ότι οι ψυχοδυναμικές και κοινωνιολογικές αρχές έχουν στο μεταξύ δεθεί λειτουργικά με την κλινική πράξη, μια τέτοια παλινδρομική εξέλιξη φαίνεται να αποκλείεται. 1.3 ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ 20

21 1.3.1 Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗΣ Ο Όρος Σχιζοφρένεια Από τον καιρό του Κρέπελιν, που υιοθέτησε τον όρο πρώιμη άνοια, ως τις ημέρες μας, που έχει επικρατήσει ο όρος του Μπλόυλερ σχιζοφρένεια, γίνεται λόγος για μια ορισμένη αρρώστια, ενώ κατά τα φαινόμενα πρόκειται για διάφορες παθολογικές καταστάσεις, με διαφορετική προέλευση αλλά και με σημαντικές διαφορές στη συμπτωματολογία τους και την εξέλιξή τους. Ο ίδιος ο Μπλόυλερ παρατήρησε ότι θα έπρεπε να αναφερόμαστε σε μιαν ομάδα συγγενών διαταραχών, τις σχιζοφρένειες, μάλλον παρά σε μιαν ενιαία διαταραχή, τη σχιζοφρένεια. Και η τελευταία ταξινόμηση της Παγκόσμιας Οργανώσεως Υγείας αναφέρεται στις σχιζοφρενικές ψυχώσεις, ενώ η ανάλογη ταξινόμηση της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας τις αποκαλεί σχιζοφρενικές διαταραχές Διαγνωστικά Κριτήρια Γενικά, παραδεχόμαστε ότι η σχιζοφρένεια είναι μια από τις ψυχώσεις που διατηρούν διαυγή τη συνείδηση και δεν έχουν άμεση σχέση με οργανική εγκεφαλική βλάβη η ανεπάρκεια. Χαρακτηρίζεται από μιά αποδιοργανωμένη σκέψη, ένα ανάρμοστο συναίσθημα και μιαν ασυνεπή συμπεριφορά. Η διαταραχή μπορεί να είναι οξεία ή χρόνια, διάκριση που έκαμε πρώτος ο Αρεταίος στα Ελληνιστικά χρόνια και που αφορά φαινομενικά την ένταση και διάρκεια των συμπτωμάτων της. Αλλά στις ημέρες μας η διαφορά αναφέρεται σε κάτι πιο ουσιαστικό, αφού έχει φτάσει να ταυτίζεται με μια καλοήθη και μια κακοήθη μορφή της διαταραχής, γνωστές ως αντιδραστική σχιζοφρένεια και διαδικαστική ή πυρηνική σχιζοφρένεια. Η αντιδραστική μορφή εισβάλλει απότομα και εντυπωσιακά, ενδεχομένως ως συνέπεια κάποιας ψυχοπιεστικής συγκυρίας, διαρκεί μερικές εβδομάδες ή μήνες το πολύ και μπορεί να μην εμφανιστεί ξανά ή να εμφανίζεται περιοδικά, λίγο πολύ με τον ίδιο τρόπο, υποχωρώντας, χωρίς να αφήνει φανερά κατάλοιπα ή να εμποδίζει την ατομική εξέλιξη του ατόμου. Αντίθετα, η διαδικαστική σχιζοφρένεια είναι αργή, ύπουλη στην έναρξή της, βαθμιαία στην εξέλιξη των συμπτωμάτων της και καταλήγει σε μια χρόνια κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από μια πνευματική ή συναισθηματική αναπηρία Γ. Άποψη Κρέπελιν Είναι γεγονός ότι διάφοροι ερευνητές και οι σχολές που δημιουργήθηκαν γύρω τους χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν λίγο πολύ διαφορετικά κριτήρια προκειμένου να φτάσουν στη διάγνωση της σχιζοφρένειας. Έτσι ο Κρέπελιν και οι οπαδοί της περιγραφικής - οργανικής, ψυχιατρικής θεώρησαν ως παθογνωμονικό στοιχείο την εξελικτική πορεία της αρρώστιας, την πιθανότητα να καταλήξει σε έναν πρόωρο διανοητικό εκφυλισμό («πρώιμη άνοια»). Φυσικά, για να βασιστεί κανένας σε μια τέτοια ιδέα θα έπρεπε να περιμένει αρκετά προτού φτάσει στην 21

22 τελειωτική διάγνωση. Αλλά, εκτός από τη θεωρητική και διαγνωστική της σκοπιμότητα, η ιδέα εξυπηρετούσε στατιστικές ανάγκες. Βασικά, τα κριτήρια που μετρούσαν για τον Κρέπελιν ήταν η παρουσία του παραληρήματος, των ψευδαισθήσεων και διάφορων ψυχοκινητικών ανωμαλιών της συμπεριφοράς, δηλαδή συμπτώματα που χαρακτηρίζουν μια προχωρημένη ή παραμελημένη μορφή της σχιζοφρένειας, όπως ήταν ο κανόνας στα ψυχιατρικά νοσοκομεία της εποχής εκείνης, από τα οποία άντλησε το υλικό του ο πρωτοπόρος Γερμανός ερευνητής. Από τον καιρό του Κρέπελιν, αν και λιγότερο στις ημέρες μας, έχει επικρατήσει να περιγράφονται τρεις μορφές σχιζοφρένειας: 1. η παρανοϊκή, 2. η ηδηφρενική 3. και η κατατονική. 4. Σ' αυτές ο Μπλόυλερ πρόσθεσε μια ακόμα, την απλή. 5. και αργότερα ο Καζάνιν τη σχιζοσυναισθηματική. Κύριο χαρακτηριστικό της παρανοϊκής μορφής είναι το παραλήρημα καταδιώξεως. Συνοδεύεται συνήθως από καχυποψία, ιδέες αναφοράς (την εγωκεντρική ερμηνεία φαινομένων άσχετων προς το πρόσωπο του αρρώστου), εχθρικότητα ή επιθετικότητα και ακουστικές ψευδαισθήσεις με απειλητικό ή αυτοκριτικό περιεχόμενο. Η κατατονική μορφή κυριαρχείται από έντονα ψυχοκινητικά συμπτώματα. Διακρίνεται σε έναν διεγερτικό τύπο, που χαρακτηρίζεται από υπερκινητικότητα, ακατάπαυστη, ασυνάρτητη λογόρροια και τυφλή επιθετικότητα που μπορούν να οδηγήσουν τον άρρωστο στην εξάντληση ή να τον κάμουν επικίνδυνο για τον εαυτό του και για τους άλλους και σ' έναν ανεσταλμένο τύπο που χαρακτηρίζεται από μιαν απόλυτη απόσυρση του αρρώστου στον εαυτό του και μια μεγάλη αρνητικότητα που μπορούν να τον καθηλώσουν στην ίδια θέση και στάση, αμίλητο για ώρες ή μέρες ολόκληρες φαινόμενο που περιγράφεται ως κατατονική ακαμψία. Σπάνιο στις ημέρες μας είναι το ανάλογο φαινόμενο της κερένιας ευλυγισίας: η μηχανική υπακοή των μελών του αρρώστου, που παίρνουν και διατηρούν τη στάση που θα τους δώσει κάποιος με το χέρι του, χωρίς αντίσταση από τον άρρωστο, ο οποίος φαίνεται σαν να μην παίρνει μέρος στη διαδικασία. Η κατατονική σχιζοφρένεια είναι από τις πιο εντυπωσιακές μορφές της βαριάς αυτής ψυχώσεως. Έχει παραχθεί πειραματικά σε ζώα, για να καταλυθεί με τη χρήση ψυχοφαρμάκων. Η ηβηφρενική μορφή έχει κάτι το παιδαριώδες. Ο άρρωστος μορφάζει, γελάει ή κλαίει χωρίς εμφανή λόγο, επιδίδεται σε στερεότυπες χειρονομίες και, γενικά, συμπεριφέρεται με τρόπο γελοίο, χωρίς να φαίνεται πως έχει συναίσθηση της γελοιότητάς του. Αρκετά συχνά προβάλλει υποχονδριακά παράπονα και, λιγότερο συχνά, ασυνάρτητα παραληρήματα και ψευδαισθήσεις. 22

23 Η απλή σχιζοφρένεια χαρακτηρίζεται από μια μεγάλη συναισθηματική και πνευματική φτώχεια, μια απάθεια και μια αδιαφορία για όλα και για όλους. Παραγωγικά συμπτώματα (παραλήρημα, ψευδαισθήσεις ή ψυχοκινητικά φαινόμενα), που λίγο-πολύ υπάρχουν στις άλλες μορφές, εδώ λείπουν. Στην εποχή μας σπάνια συναντάμε μια από τις τέσσερις τυπικές μορφές της σχιζοφρένειας, γιατί ουσιαστικά είναι τελικές φάσεις, που μπορούν ως ένα βαθμό να προληφθούν με την έγκαιρη θεραπεία και κατάλληλη συντήρηση. Συνήθως η κλινική εικόνα της αρρώστιας που ονομάζουμε σχιζοφρένεια είναι μεικτή, με στοιχεία από όλες τις μορφές που περιγράφτηκαν πιο πάνω. Ο σχιζοσυναισθηματικός τύπος αντιμετωπίζεται σαν ένα διαγνωστικό δίλημμα. Συνδυάζει στοιχεία από τις δύο πρωτεύουσες ψυχώσεις, τη σχιζοφρενική και τη συναισθηματική. Μοιάζει πολύ με τις σχιζοφρενικό-μορφές διαταραχές του Λάνγκφελντ. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι συγγενεύει περισσότερο με τις συναισθηματικές παρά με τις σχιζοφρενικές ψυχώσεις. Από καιρό σε καιρό έχουν περιγραφεί και άλλες μορφές σχιζοφρένειας, από τις οποίες θα ήταν σκόπιμο να αναφερθεί η οριακή ή λανθάνουσα, που στις ημέρες μας έχει σχεδόν επικρατήσει να περιγράφεται ως μια αυτόνομη ψυχιατρική διαταραχή, διαφορετική από τη σχιζοφρένεια. Υπάρχουν πέντε τύποι σχιζοφρένειας, οι ακόλουθοι: α) ο αποδιοργανωτικός, β) ο κατατονικός, γ) ο παρανοϊκός, δ) ο αδιαφοροποίητος και ε) ο υπολειμματικός Άποψη Μπλόυλερ Χωρίς να διαφωνεί ουσιαστικά με την κλινική εικόνα που περιέγραψε ο Κρέπελιν, ο Μπλόυλερ έδωσε πρωταρχική σημασία στον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται και αισθάνεται ο σχιζοφρενικός άρρωστος, επισημαίνοντας τέσσερα χαρακτηριστικά φαινόμενα ή σημεία αναφοράς: την αποσύνδεση (η χάλαση) των συνειρμών, το ανάρμοστο (η ακαταλόγιστο) συναίσθημα, την αμφιθυμία (ή αμφίρροπη σκέψη) και τον αυτισμό - γνωστά ως «τα τέσσερα άλφα του Μπλόυλερ». Τα φαινόμενα αυτά ο Ελβετός ερευνητής θεώρησε ως πρωτογενή, απότοκα κάποιας οργανικής αιτίας τοξίνης κατά τη γνώμη του, ενώ τα πιο εντυπωσιακά συμπτώματα, που μεταχειρίστηκε ο Κρέπελιν και οι προγενέστεροι του ερευνητές στην 23

24 προσπάθειά τους να περιγράψουν τις σχιζοφρενικές διαταραχές και που ακόμα και σήμερα τραβούν την προσοχή του κόσμου, επιστημονικού και μη -παραληρήματα, ψευδαισθήσεις και ανωμαλίες συμπεριφοράς όπως η κατατονία- τα θεώρησε ως δευτερογενή ψυχοδυναμικά, απότοκα των άλλων, κυρίως της διαταραχής των συνειρμών. Η άποψη του Μπλόυλερ βρήκε περισσότερη απήχηση στην αμερικανική ψυχιατρική, που συνδυάζοντας την με τις απόψεις του Μέγερ και του Σάλλιβαν αναγνώρισε ως βασικά κριτήρια για τη διάγνωση της σχιζοφρένειας τη διαταραχή της σκέψης και τις αντιδραστικές, αμυντικές στην ουσία, διαπροσωπικές σχέσεις Σύγχρονη Περιγραφική Άποψη Τα τελευταία χρόνια στην Αμερική, προπάντων, έχουν αναπτυχθεί διάφορα περιγραφικά συστήματα, που βασίζονται σε στατιστικά επεξεργασμένα κριτήρια και στοχεύουν σε μια πιο αξιόπιστη διάγνωση της σχιζοφρένειας, χωρίς την ανάμειξη κάποιας θεωρίας. Χρησιμοποιούν διάφορα συμπτώματα, ο αριθμός ή η ποικιλία των οποίων καθορίζει τη διαγνωστική τους εμβέλεια. Αξιοσημείωτα για την ερευνητική τους δραστηριότητα είναι τα Ερευνητικά Διαγνωστικά Κριτήρια του Σπίτσερ και συνεργατών του, που ενσωματώθηκαν στα Διαγνωστικά Κριτήρια του ΔΣΕ-ΙΙΙ, ο Δείκτης Σχιζοφρένειας τον Νιού Χέηβεν, τα Ευλύγιστα Κριτήρια των Κάρπεντερ και Στράους και τα Κριτήρια του Σαιντ Λούις ή Φέινερ. Ανάλογη είναι η μέθοδος της Διεθνούς Προκαταρκτικής Μελέτης της Σχιζοφρένειας, που έχει χρησιμοποιήσει η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας σε εννέα χώρες ανά τον κόσμο. Ένα από τα κύρια ευρήματα της εργασίας αυτής είναι ότι η σχιζοφρένεια μπορεί να αναγνωριστεί παντού με τα ίδια κριτήρια ή ότι, πιο ειδικά, υπάρχει ένα «πυρηνικό σύνδρομο» που περιλαμβάνει ακουστικές ψευδαισθήσεις, διαταραχές της σκέψης ή απώλεια της βουλήσεως, και χαρακτηρίζει πάνω από 95% των αρρώστων που πάσχουν από σχιζοφρένεια. Από την άλλη μεριά, γίνονται διάφορες προσπάθειες να περιγραφούν σχιζοφρενικές καταστάσεις με βάση κάποια εργαστηριακή, βιοχημική ή νευροφυσιολογική παράμετρο - π.χ. μια χαμηλή δραστηριότητα της μονοαμινοξειδάσης στα αιμοπετάλια. Τέτοιες προσπάθειες χαρακτηρίζονται από δύο προβλήματα: άρρωστοι με διαγνώσεις άλλων κατηγοριών παρουσιάζουν συχνά τις ίδιες οργανικές ανωμαλίες ή ανεπάρκειες με σχιζοφρενικούς αρρώστους, ενώ η ίδια ανωμαλία ή ανεπάρκεια δεν υπάρχει σε όλους τους σχιζοφρενείς. Η μέθοδος, ωστόσο, θα μπορούσε να επιτρέψει μια διάγνωση πέρα από παραδοσιακές ψυχιατρικές κατηγορίες, όπως οι σχιζοφρενικές, συναισθηματικές ή άλλες διαταραχές. 24

25 1.3.2 ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ Η σχιζοφρένεια είναι ένα σύνδρομο, όπως άλλωστε οι περισσότερες ψυχιατρικές διαταραχές, για τις οποίες δεν έχει εντοπιστεί κάποια οργανική αιτιολογία. Και όπως επισημάνθηκε ήδη, τα συμπτώματα που απαρτίζουν το σχιζοφρενικό σύνδρομο αφορούν κατά κανόνα όλες τις ψυχολογικές λειτουργίες του ανθρώπου. Χαρακτηριστικά, υπάρχουν ανωμαλίες ή διαταραχές τόσο στη μορφή της σκέψης όσο και στο περιεχόμενο της, στην αντίληψη, στο συναίσθημα, στη βούληση, στην προσωπική ταυτότητα και στις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς και στην εν γένει συμπεριφορά του σχιζοφρενικού αρρώστου. Τα συμπτώματα αυτά ποικίλλουν ανάλογα με τη σοβαρότητα, την εξελικτική φάση και τις συνθήκες, προσωπικές και περιβαλλοντικές, κάτω από τις οποίες εμφανίζεται η διαταραχή Ιδιομορφία της Σκέψης Σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει, τουλάχιστον δυνητικά, μια διανοητική διαταραχή, που μπορεί να πάρει τη μορφή παραληρήματος, ψευδαισθήσεων ή κάποιας χαρακτηριστικής ιδιομορφίας στον τρόπο σκέψης. Πολύ συχνά, μα όχι πάντα, ο τρόπος με τον οποίο σκέπτεται ο σχιζοφρενής εμφανίζει μιαν ιδιαίτερη ανωμαλία, μια βασική διαταραχή της σκέψης όπως λέμε για να τη διακρίνουμε από τις διαταραχές του περιεχομένου της σκέψης. Η πιο συχνή και κατά τον Μπλόυλερ παθογνωμονική μορφή μιας τέτοιας διαταραχής είναι η χάλαση των συνειρμών. Οι ιδέες διαδέχονται η μια την άλλη χωρίς φανερή λογική σχέση ή με μια σύνδεση εντελώς συμπτωματική, χωρίς αυτός που μιλάει ή γράφει να έχει συναίσθηση της ασυναρτησίας του. Άλλες φορές η σκέψη, όπως εκφράζεται, φαίνεται λογική, αλλά στο τέλος ο ακροατής μένει με το συναίσθημα ότι δεν ειπώθηκε τίποτα το συγκεκριμένο. Η συστηματική χρήση νεόκοπων λέξεων ή εκφράσεων (νεολογισμών), η εμμονή στις ίδιες ιδέες ή λέξεις (ιδεοληψία), η συνάρτηση λέξεων που απλώς έχουν την ίδια κατάληξη ή άλλη ηχητική ομοιότητα χωρίς λογική σχέση (ηχολαλία), το απότομο σταμάτημα μιας σκέψης στη μέση χωρίς προσπάθεια να διατυπωθεί αλλιώς (ανακοπή), η στερεότυπη επανάληψη μιας υποδείξεως ή ενός ερωτήματος (στερεοτυπία) είναι μερικά ακόμα παραδείγματα του παθολογικού φαινομένου που ονομάζουμε βασική διαταραχή της σκέψης Παραλήρημα Αναφορικά με το περιεχόμενο της σχιζοφρενικής σκέψης, η πιο χαρακτηριστική διαταραχή είναι το παραλήρημα. Πρόκειται για μια προσωπική φαντασίωση, που εκείνος που την κάνει την πιστεύει για αληθινή, παρόλο που είναι φανερό ή αποδειγμένο ότι δε συμβαίνει στην πραγματικότητα και δεν υπάρχει ως κοινή, λίγο-πολύ αναγνωρισμένη από το περιβάλλον του δοξασία. Τέτοιες 25

26 ανυπόστατες πεποιθήσεις αναφέρονται, συνήθως, στην ιδέα ότι κάποιος ή κάποιοι μας έχουν επισημάνει και μας ενοχλούν με άδικες επικρίσεις ή απειλές (παραλήρημα καταδιώξεως) στην ιδέα ότι κάποιος ή κάποιοι, συχνά μέσα από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση, προσπαθούν να επηρεάσουν τα συναισθήματά μας, τις σκέψεις μας ή τις ενέργειές μας (παραλήρημα ελέγχου) στην ιδέα ότι είμαστε προικισμένοι με κάποια μοναδική ιδιότητα ή ότι ενσαρκώνουμε κάποιαν ιστορική προσωπικότητα (παραλήρημα μεγαλείου) στην ιδέα ότι συμβαίνει κάτι το ανεξήγητο ή καταστροφικό στο σώμα μας (σωματικό παραλήρημα) και άλλες παρόμοια απίθανες ιδέες. Οι έμμονες αυτές ιδέες ή φαντασιώσεις μπορεί να είναι οργανωμένες ή ανοργάνωτες, απλές, πολύπλοκες, λογικοφανείς ή εντελώς απίθανες και εξωπραγματικές, κυριολεκτικά εξωφρενικές, χωρίς καμιά απολύτως σχέση με την αντικειμενική πραγματικότητα. Η ύπαρξη του παραληρήματος υποδηλώνει μιαν ανασφάλεια του εγώ, ένα άτομο που αισθάνεται πως κινδυνεύει από κάποιον ή κάτι, και την αμυντική πρόθεση να αποφευχθεί ο κίνδυνος ή να ενισχυθεί η συνοχή του εγώ. Χαρακτηριστικά, και αντίθετα με τις έμμονες ιδέες του ψυχαναγκαστικού αρρώστου, το παραλήρημα εμπλέκει το περιβάλλον με έναν τρόπο ενεργητικό, συνήθως απειλητικό, κριτικό ή υποτιμητικό για τον άρρωστο, σπανιότερα και εμμέσως υποστηρικτικό. Σε ελαφρότερες περιπτώσεις, ή προτού ακόμα το σύμπτωμα εξελιχθεί σε παραλήρημα καταδιώξεως, ο άρρωστος μπορεί απλώς να πιστεύει ότι είναι το κέντρο της προσοχής κάποιου κύκλου ανθρώπων, που τον επικρίνουν, τον ειρωνεύονται ή τον οικτίρουν, μάλλον, παρά σχεδιάζουν κάτι κακό εναντίον του. Τέτοιες ιδέες αναφοράς, όπως και οι ιδέες καταδιώξεως, χαρακτηρίζονται από καχυποψία και ένα έντονο συναίσθημα προσωπικής ανασφάλειας. Η λέξη παραλήρημα προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό λήρος που σημαίνει ανόητη φλυαρία, μωρολόγημα (ληρώ, ληρωδία και πιο έπειτα ληρολόγημα). Πρωτοεμφανίζεται με την έννοια της παρακρούσεως, αλλά κυρίως του παραμιλητού. Με άλλα λόγια συνδέεται με μιαν ανωμαλία της ομιλίας. Ωστόσο, στη σύγχρονη ελληνική ψυχιατρική χρησιμοποιείται με την έννοια του παραλογισμού ή, καλύτερα, ψευδολογισμού (κατά το ψευδαίσθηση), μιας φαντασιώσεως που εκείνος που την κάνει την πιστεύει για αληθινή Ψευδαισθήσεις Από τις πιο εντυπωσιακές διαταραχές της σκέψης ή, πιο συγκεκριμένα, της αντιλήψεως, η ψευδαίσθηση δημιουργείται χωρίς να υπάρχει αντικειμενικό, εξωτερικό ερέθισμα. Πρόκειται για μια πιο ολοκληρωμένη, ακραία μορφή παραληρήματος. Όταν η παραληρητική φαντασίωση γίνεται ιδιαίτερα έντονη, χάνει τη διανοητική της μορφή και μετατρέπεται σε εμπειρία, παίρνοντας μια ή περισσότερες από τις αισθητήριες διαστάσεις - ακουστική, οπτική, απτική, οσφρητική ή κιναισθητική. Ο άρρωστος δεν νομίζει απλώς ότι τον καταδιώκουν, αλλά ακούει λόγια απειλητικά, τις δικές του σκέψεις σαν να προέρχονται από το περιβάλλον, εξωτερικευμένες. Φαντάζεται πως βλέπει όντα που τον απειλούν ή που τον επευφημούν, καθώς 26

27 απευθύνεται σε φανταστικά πλήθη, παρασταίνοντας τον εαυτό του ως Μεγάλο Ναπολέοντα ή Χριστό. Αισθάνεται στο σώμα του τον ηλεκτρικό ερεθισμό μηχανών που ενεργούν από μακριά και που μπορεί να τις περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια. Αισθάνεται τη γεύση του φαρμάκου που φαντάζεται πως του έχουν ρίξει στο φαγητό του για να τον δηλητηριάσουν. Αισθάνεται την οσμή ενός δηλητηριώδους αερίου ή του δικού του κορμιού που φοβάται ότι έχει αρχίσει να σαπίζει. Η επιλογή της αισθήσεως που συνιστά την εμπειρία του συμπτώματος εξαρτάται από το ποιά προσφέρεται καλύτερα στην έκφραση του ψυχολογικού προβλήματος που απασχολεί το υποκείμενο. Συναισθήματα ενοχής εκφράζονται πιο εύκολα με την ομιλία, γι' αυτό ο ψυχωτικός άρρωστος ακούει φωνές που τον ψέγουν ή τον κατηγορούν ότι είναι ομοφυλόφιλος, ερωτομανής και ανήθικος ή ανήθικη φωνές που αντανακλούν τα λόγια των γονέων του όπως έχουν καταγραφεί στο υπερεγώ του, επικρίνοντάς τον για απαράδεκτες σεξουαλικές ή επιθετικές ενορμήσεις. Οι ακουστικές ψευδαισθήσεις προδίδουν μια σύγχυση ανάμεσα στον εσωτερικό και εξωτερικό κόσμο του ατόμου, που οφείλεται στην αποσύνθεση του υπερεγώ. Απαγορευτικές, επιτακτικές και απειλητικές φωνές είναι σαν να έρχονται από έξω, όπως κάποτε η φωνή των γονέων, προτού αποπροσωποποιηθεί μέσα στη φωνή της συνειδήσεως - του υπερεγώ. Το φαινόμενο είναι ένα παράδειγμα της τάσης που υπάρχει στη σχιζοφρένεια για ψυχολογικά σχήματα που δεν έχουν αφομοιωθεί καλά να διασπώνται και να εξωτερικεύονται και πάλι. Πολύ λιγότερο συχνές από τις ακουστικές, προκειμένου για μη οργανικές ψυχώσεις, οπτικές ψευδαισθήσεις αντιπροσωπεύουν επικίνδυνες τάσεις της προσωπικότητας του αρρώστου. Γι' αυτό και προκαλούν μεγαλύτερο φόβο από τις ακουστικές. Τόσο το παραλήρημα όσο και η ψευδαίσθηση διακινούνται από την πρόθεση να αποκατασταθεί η επαφή με την πραγματικότητα, που έχει διακοπεί με την ψυχωτική διαταραχή. Την άποψη αυτή διατύπωσε πρώτος ο Φρόυντ και παραδέχτηκε ο Μπλόυλερ προκειμένου για τη σχιζοφρένεια, όπου τόσο οι ψευδαισθήσεις όσο και το παραλήρημα αποτελούν δευτερογενή ή συμπληρωματικά συμπτώματα, οφειλόμενα στη διαταραχή του συνειρμού, την οποία ο Ελβετός ερευνητής θεώρησε υπεύθυνη για τη δυσκολία επαφής με την πραγματικότητα που χαρακτηρίζει τους σχιζοφρενικούς αρρώστους. Ένα ασυνήθιστο είδος οπτικής ψευδαισθήσεως, η αυτοσκοπία, συνίσταται στο γεγονός ότι το υποκείμενο βλέπει τον εαυτό του σαν ένα άλλο, ανεξάρτητο υποκείμενο στο περιβάλλον του, να τον παρακολουθεί. Το φαινόμενο αυτό, δηλαδή η ψευδαίσθηση και το σχετικό παραλήρημα, που εκφράζει μιαν απειλή και μπορεί να οδηγήσει στην αυτοκτονία, είναι μια παραλλαγή του συνδρόμου του Κάπγκρας και εμφανίζεται επανειλημμένα στην παγκόσμια λογοτεχνία, όπως σε 27

28 διηγήματα, π.χ του Ντοστογιέφσκι και άλλων. Φαίνεται να αντιπροσωπεύει ιδέες αυτοκαταστροφής) Συναίσθημα Είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανένας τη σκέψη από το συναίσθημα ή το θυμικό. Και όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, δεν ξέρει κανένας ποιο έρχεται πρώτο, η σκέψη ή το συναίσθημα. Κατά την κλασική θεωρία Τζαίημς - Λάνγκσλεη, όταν ακούσουμε ότι πέθανε ένα αγαπητό μας πρόσωπο κλαίμε πρώτα και ύστερα λυπόμαστε, στη θέα μιας άγριας αρκούδας το βάζουμε στα πόδια ή ετοιμαζόμαστε να αμυνθούμε κι έπειτα αισθανόμαστε φόβο. Με άλλα λόγια, η εμπειρία του συναισθήματος βασίζεται σε ορισμένες νευροφυσιολογικές αντιδράσεις του οργανισμού, που είναι αντανακλαστικές μάλλον παρά αποτέλεσμα σκέψης και πιο συγκεκριμένα διανοητικής εκτιμήσεως των συνθηκών, στις οποίες ανταποκρίνεται το οποιοδήποτε συναίσθημα. Στη σχιζοφρένεια, η σχέση συναισθήματος και σκέψης είναι κατά κανόνα παράδοξη, λογικά ασυνεπής. Πολύ συχνά ο άρρωστος δίνει την εντύπωση ότι δεν αισθάνεται τίποτα, καθώς η μορφή του παραμένει ανέκφραστη ή καθρεφτίζει κάτι το ουδέτερο, το αινιγματικό, το απροσπέλαστο. Ο ίδιος συχνά παραπονιέται ότι έχει χάσει την ικανότητα να αισθάνεται, ότι δεν του κάνει τίποτα εντύπωση, ότι δεν αισθάνεται ούτε χαρά ούτε λύπη. Άλλες φορές φαίνεται σαν να αισθάνεται το αντίθετο από εκείνο που λέει πως αισθάνεται ή που θα έπρεπε να αισθάνεται σύμφωνα μ' αυτά που λέει, όπως π.χ. όταν παραπονιέται ότι μυστηριώδεις δυνάμεις τον καταδιώκουν και την ίδια στιγμή γελάει χαρούμενα, ξένοιαστα. Άλλες φορές από ήρεμος που είναι, ξαφνικά, χωρίς φανερή αιτία, γίνεται ανήσυχος, φωνάζοντας οργισμένα ή τρομαγμένα. Παραδόξως, τα αντιψυχωτικά φάρμακα, ενώ έχουν μιαν ευεργετική επίδραση πάνω στη σκέψη και αντίληψη του σχιζοφρενικού αρρώστου, τείνουν να ισοπεδώνουν τα συναισθήματα και την εκφραστική τους ικανότητα. Σε μια πιο προχωρημένη φάση της αρρώστιας, που βασικά εκφράζει τη λεγόμενη διαδικαστική ή χρόνια μορφή της, παρατηρείται μια απουσία ή φτώχεια συναισθήματος, που συνοδεύεται συνήθως από μιαν ανάλογη διαταραχή στο συναίσθημα του χρόνου. Ο άρρωστος παραπονιέται ότι ο καιρός σταμάτησε να κυλάει, ότι τα λεπτά, οι ώρες, οι ημέρες της ζωής του είναι σαν να διαρκούν χρόνια, αιώνες. Κάτι που είναι δύσκολο να αξιολογηθεί αντικειμενικά, αλλά που κυριαρχεί στην υποκειμενική ζωή του αρρώστου σε σημείο που να τον φέρνει σε απόγνωση, είναι μια βαθιά διαταραχή του συναισθήματος ταυτότητας, της ικανότητας να διακρίνει τον εαυτό του από τους άλλους σαν μιαν οντότητα δική του, με κάποια προσωπική ιστορία, με κάποια ιδιαίτερη κατεύθυνση στη ζωή του. Καθώς το συναίσθημα ταυτότητας αδυνατίζει, ο άρρωστος αρχίζει να νιώθει σαν να χάνει τον εαυτό του, σαν τα όρια του εαυτού του να θρυμματίζονται, σαν το ίδιο 28

29 το σώμα του να διαμελίζεται, να αποσυντίθεται. Η ζωή χάνει κάθε νόημα, κάθε σκοπό ή ανθρώπινο όριο, γίνεται αιωνιότητα αρνητική, χωρίς καμιά επιθυμία, παρηγοριά ή ελπίδα Βούληση Όπως είναι επόμενο, η συναισθηματική άμβλυνση που φέρνει η χρόνια σχιζοφρένεια αντανακλά στην ικανότητα του ανθρώπου να δείχνει πρωτοβουλία και ενδιαφέρον σε οτιδήποτε έξω από τον εαυτό του, εμποδίζοντάς τον να συμμετέχει ενεργά σε κοινές ασχολίες και γενικά να κάνει τη δουλειά του σωστά, με συνέπεια και αποτελεσματικότητα. Σιγά-σιγά τον κυριεύει μια μεγάλη αμφιθυμία, που στο τέλος παραλύει τη θέλησή του και την ικανότητα να πάρει οποιαδήποτε απόφαση Συμπεριφορά Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι αρχικές εκδηλώσεις της κακοήθους σχιζοφρένειας είναι μια προϊούσα διαταραχή των διαπροσωπικών σχέσεων. Κατά κανόνα, οι σχέσεις του αρρώστου με τους άλλους δεν είναι ποτέ καλές. Καθώς η επαφή του με την πραγματικότητα χειροτερεύει, η συμπεριφορά του επίσης αλλάζει, συνήθως σιγά-σιγά, ανεπαίσθητα, προοδευτικά, αν και καμιά φορά εντελώς ξαφνικά. Εμφανίζεται μια νευρικότητα, μια υπερκινητικότητα ή υποκινητικότητα, οι ώρες αναπαύσεως και η διάρκεια του ύπνου μικραίνουν ή μακραίνουν αντίστοιχα. Εμφανίζεται μια αδιαφορία ως προς τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, μια έλλειψη προσοχής προς τις υποδείξεις ή ανάγκες των άλλων, μια βαθμιαία κοινωνική απομόνωση, που πολλές φορές συνοδεύεται από αδέξιες, προσβλητικές ή επιθετικές εκφράσεις, στερεότυπους μορφασμούς και κινήσεις, αδικαιολόγητα γέλια ή κλάματα και, γενικά, μιαν αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά. Οι σχέσεις του σχιζοφρενικού αρρώστου με τους συνανθρώπους του, τα διάφορα μέλη της οικογενείας του, τους φίλους του, τους συμμαθητές του ή τους συνεργάτες του γίνονται δύσκολες, προβληματικές και, από μια στιγμή κι έπειτα, μπορεί να διακοπούν εντελώς. Το τελευταίο αυτό στάδιο αναφέρεται ως αυτισμός. Το άτομο κλείνεται στον εαυτό του, ζώντας με τη φαντασία του, μη δίνοντας πια καμιά προσοχή στον κόσμο της πραγματικότητας, αγνοώντας τους πάντες και τα πάντα γύρω του. Σ' αυτή την κατάσταση, ο σχιζοφρενικός άρρωστος μπορεί να χάσει κάθε συναίσθημα ευθύνης ή ντροπής, αυνανιζόμενος και, γενικά, ικανοποιώντας τις σωματικές του ανάγκες δημόσια, χωρίς κανέναν ενδοιασμό, σε σημείο που να αποπατεί στο πάτωμα και να τρώει τα ίδια τα απορρίμματά του. Στην εποχή μας, με τη συστηματική χρήση των ψυχοφαρμάκων, το έσχατο αυτό στάδιο του αυτισμού έχει γίνει σπάνιο. 29

30 1.3.3 Διαφορική διάγνωση Οι διαγνώσεις ψυχιατρικών νοσημάτων προέρχονται από περίπλοκες κλινικές εργασίες και είναι επιρρεπείς σε λάθη (Freedman et al., 2013). Θα έλεγε κανένας ότι η ποικιλία και ιδιαιτερότητα των συμπτωμάτων κάνουν τη διάγνωση της σχιζοφρενικής διαταραχής μάλλον εύκολη. Στην πράξη όμως δε συμβαίνει συνήθως έτσι. Κλασικά σχιζοφρενικά συμπτώματα μπορεί να ανήκουν στην εικόνα κάποιας άλλης ψυχικής διαταραχής, συναισθηματικής προπάντων ή οριακής. Αρκετά συχνά, οργανικά προβλήματα συγχέονται με τη σχιζοφρένεια. Η διαφορική διάγνωση θα εξαρτηθεί από συμπτώματα που δεν υπάρχουν στη σχιζοφρένεια και από περιστασιακά κριτήρια, όπως η ηλικία που εισβάλλει η αρρώστια -πριν από τα 45 χρόνια- η διάρκεια της διαταραχής και το επίπεδο λειτουργικότητας του αρρώστου, κυρίως στη δουλειά του και τις κοινωνικές του υποχρεώσεις, προτού κάμει την εμφάνιση της η διαταραχή Επιδημιολογία Χωρίς αμφιβολία, η σχιζοφρένεια αποτελεί το πιο δύσκολο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η ψυχιατρική, και αυτό από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας. Η δυσκολία αρχίζει από τη διάγνωση της διαταραχής, δυσκολία που οφείλεται κυρίως στο μυστήριο της αιτιολογίας της και περνάει στην εκτίμηση της εκτάσεως του προβλήματος -την επιδημιολογία του- για να καταλήξει στη δυσκολία να αντιμετωπιστεί θεραπευτικά και κοινωνικά. Ειδικότερα, το ερώτημα για την έκταση του προβλήματος αναφέρεται στον προσδιορισμό της συχνότητας της διαταραχής. Θα βοηθούσε αν ξέραμε την επίπτωση της, δηλαδή την αναλογία των σχιζοφρενικών περιπτώσεων μέσα στον γενικό πληθυσμό και τον επιπολασμό της, την αναλογία των περιπτώσεων μέσα σε ορισμένα χρονικά, γεωγραφικά, εποχικά ή άλλα όρια. Μέχρι πρόσφατα επικρατούσε η εντύπωση ότι η σχιζοφρένεια είναι αρρώστια του πολιτισμού. Και αυτή είναι ακόμα, βασικά, η λεγόμενη αντιψυχιατρική άποψη του Κούπερ, του Λενγκ και του Φουκώ. Αλλά, κατά τα φαινόμενα, η σχιζοφρένεια υπάρχει σε όλα τα μέρη του κόσμου, ανεξάρτητα από το πολιτιστικό επίπεδο, τη βιομηχανική ανάπτυξη ή το πολίτευμα της χώρας όπου ζει ο άρρωστος. Από την άλλη μεριά, είναι αλήθεια ότι η έκφρασή της ποικίλλει από κοινωνία σε κοινωνία, και σε μερικές κοινωνίες είναι ίσως δύσκολο να αναγνωριστεί ως σχιζοφρένεια. Η επιδημιολογία της σχιζοφρένειας είναι προβληματική όχι μόνο γιατί η διάγνωσή της είναι δύσκολο να γίνει με αντικειμενικότητα, και επομένως να συγκριθούν αποτελέσματα από διάφορες μελέτες, αλλά γιατί πρέπει να υπολογιστεί και το γεγονός ότι η διαταραχή μπορεί να εμφανιστεί σε κάθε ηλικία, για πρώτη ή για πολλοστή φορά, και ο άρρωστος να νοσηλεύεται ή όχι κατά την περίοδο που ερευνά μια μελέτη ή να μην έχει νοσηλευτεί ποτέ. Ας σημειωθεί ότι το 30

31 μεγαλύτερο ποσοστό νοσοκομειακών κρεβατιών σε όλο τον κόσμο, σε οποιαδήποτε ώρα, αφορά σχιζοφρενικούς αρρώστους Αιτιολογία Γενετική Υπόθεση. Με βάση στατιστικές μελέτες ατόμων που έχουν στενή συγγένεια αίματος με σχιζοφρενικούς αρρώστους, συνήθως γονέων και αδελφών, υποστηρίζεται ότι υπάρχει ένας κληρονομικός παράγοντας, χωρίς να είναι ούτε ο μόνος ούτε ο πιο σημαντικός, που προδιαθέτει στην εμφάνιση της σχιζοφρενικής διαταραχής. Αξιοσημείωτη ως μέθοδος για τη διερεύνηση της γενετικής υποθέσεως είναι η μελέτη μονοζυγωτικών διδύμων, που εφαρμόστηκε από τον Κάλμαν στη Γερμανία. Ακόμα πιο αξιόπιστη είναι η μελέτη βιολογικών και θετών συγγενών σχιζοφρενικών αρρώστων που υιοθετήθηκαν σε βρεφική ηλικία και μεγάλωσαν μακριά από τους βιολογικούς γονείς τους, όπως εφαρμόστηκε πιο πρόσφατα από τους Αμερικανούς ερευνητές Κέτυ, Ρόζενθαλ και Ουέντερ στη Δανία. Με βάση ληξιαρχικά έγγραφα, που επιτρέπουν τον έλεγχο της τυχόν παθογόνου επιδράσεως ανατροφής και γενικά του περιβάλλοντος, η έρευνα αυτή έδειξε ότι εκείνο που μεταδίδεται δεν είναι η σχιζοφρένεια, αλλά ένα φάσμα ψυχοπαθολογίας, που αρχίζει από τη σχιζοφρένεια και καλύπτει μια σειρά οριακών διαταραχών ως τον αλκοολισμό. Υπάρχει η άποψη ότι η διαταραχή οφείλεται σε ένα μοναδικό γονίδιο ενδιάμεσης διεισδυτικότητας ή σε μια ποικιλία από γονίδια με διαφορετική ισχύ (πολυγονοτυπική θεωρία). Κατά την άποψη αυτή, ο γονότυπος χαρακτηρίζεται από κάποιο μεταβολικό λάθος, που δεν έχει ακόμα αποκαλυφθεί και που οδηγεί στη σχιζοφρενική διαταραχή. Υπάρχει, άλλωστε, η άποψη ότι η σχιζοφρένεια δεν είναι μια συγκεκριμένη αρρώστια, αλλά διάφορες αρρώστιες ή τύποι αρρώστιας, που οφείλονται σε διαφορετικά γονίδια Οργανικές ή Παθοφυσιολογικές Υποθέσεις. Η ιδέα ότι η σχιζοφρένεια είναι μια σωματική αρρώστια στην αιτιολογία της υποστηρίχτηκε αρχικά από τον Ιπποκράτη και, παρά τη μακραίωνη επικράτηση της δαιμονολογίας, διατηρήθηκε στην ιατρική συνείδηση, κυριαρχώντας σχεδόν απόλυτα στην ευρωπαϊκή ψυχιατρική του περασμένου αιώνα, για να υποβαθμιστεί στον αιώνα μας με την επίδραση του Φρόυντ και του Μέγερ, προπάντων στην Αμερική. Αλλά πρόσφατα, η εντυπωσιακή ανάπτυξη της βιοχημείας και της νευροφυσιολογίας την ξανάφερε στο προσκήνιο. 31

32 Υπάρχουν διάφορες παθοφυσιολογικές υποθέσεις, περισσότερο ή λιγότερο λογικοφανείς, που ζητούν να εξηγήσουν το φαινόμενο της σχιζοφρένειας ως εκδήλωση κάποιας μορφολογικής ή λειτουργικής ανωμαλίας οργάνου ή οργανικού συστήματος του ατόμου. Ιστοπαθολογικές και ηλεκτροεγκεφαλογραφικές έρευνες αποσκοπούν στην αναγνώριση κάποιας λοιμώξεως (πιθανόν κατά την ενδομήτρια ή περιγεννητική περίοδο από ιό με επώαση μακράς διαρκείας), ή στη διαπίστωση κάποιας τραυματικής, κυκλοφοριακής ή εκφυλιστικής αλλοιώσεως του εγκεφάλου. Από την άλλη μεριά, βιοχημικές αναλύσεις ζητούν να εντοπίσουν τα αίτια της σχιζοφρενικής δυσλειτουργίας σε κάποια ποσοτική ή ποιοτική διακύμανση ενζυματικών, ορμονικών ή άλλων ανάλογων ουσιών, που επιδρούν επάνω στους νευροϋποδοχείς και γενικά στο μηχανισμό της συνοπτικής μεταβιβάσεως. Το γεγονός ότι ορισμένες ψυχωτικομιμητικές ουσίες, όπως η μεσκαλίνη, είναι μεθυλιωμένα χημικά παράγωγα των βιογενών μονοαμινών (κατεχολαμινών η ινδολαμινών), ουσιών που εκκρίνονται στις νευρωτικές συνάψεις και είναι υπεύθυνες για τη μεταβίβαση πληροφοριών, και ότι μεθυλδότριες ουσίες, όπως η μεθειονίνη, δυναμώνουν τα ψυχωτικά συμπτώματα, δημιούργησε την εντύπωση ότι η σχιζοφρένεια οφείλεται σε κάποια ανωμαλία μεθυλιώσεως κατεχολαμινών, που προκαλεί το σχηματισμό ενδογενών ψυχωτικογενών ουσιών, συγγενικών χημικά με τη μεσκαλίνη. Η υπόθεση της διαμεθυλιώσεως, που προτάθηκε από τον Χάρλεϊ Μέισον στις αρχές της δεκαετίας του 1950, αργότερα διευρύνθηκε έτσι ώστε να περιλαμβάνει μεθυλιωμένες ινδολαμίνες, που κι αυτές έχουν ψυχωτικό μιμητικές ιδιότητες. Αλλά παρ' όλη τη λογικοφάνειά της, δεν έχει αποδειχτεί πειραματικά. Πιο πρόσφατα, υποστηρίζεται περισσότερο η ντοπαμινική υπόθεση, που αποδίδει μερικές τουλάχιστον μορφές της σχιζοφρένειας σε μια συσσώρευση ντοπαμίνης, μονοαμινικού προδρόμου της νοραδρεναλίνης, στους νευροϋποδοχείς του εγκεφάλου. Η υπόθεση αυτή που αναπτύχθηκε βασικά από τον Αμερικανό Σνάϊντερ στηρίζεται στο γεγονός ότι ψυχωτικομιμητικές ουσίες, όπως η αμφεταμίνη και η φενσυκλιδίνη, μπορούν να προκαλέσουν μιαν αύξηση της ντοπαμίνης και της νευρωνικής υπερδραστηριότητας την οποία μια τέτοια αύξηση συνεπάγεται, ενώ αντιψυχωτικές ουσίες, όπως οι φαινοθειαζίνες και άλλα νευροληπτικά, καταστέλλουν μια τέτοια ενέργεια. Άλλες, λιγότερο επεξεργασμένες βιολογικές υποθέσεις αναφέρονται σε ενζυματικές ανωμαλίες ή στην παραγωγή κάποιας σχιζοφρενογόνου πρωτεϊνης, στη δράση των ενδορφινών ή σε κάποιαν αυτοανοσιολογική ανεπάρκεια. Υποστηρίζεται επίσης ότι η σχιζοφρένεια οφείλεται σε νευροψυχολογικές ανωμαλίες ή ιδιομορφίες, που αντανακλούν στην ικανότητα για συγκέντρωση της προσοχής και, γενικά, στην προσαρμοστική ικανότητα του ατόμου. 32

33 Ψυχολογικές θεωρίες. Χαρακτηριστική είναι η θεωρία του Μέντνικ, κατά την οποία η σχιζοφρένεια οφείλεται σε μιαν αγχώδη διάθεση, που ο εθισμός δεν καταφέρνει να την αποδυναμώσει αρκετά γρήγορα. Η διάθεση αυτή μπορεί να είναι είτε κληρονομική είτε επίκτητη. Όταν το άγχος βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο, τα ερεθίσματα του εξωτερικού και εσωτερικού κόσμου ενός τέτοιου ατόμου γενικεύονται, παύοντας να ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο, κάτι που προκαλεί περισσότερο άγχος και μεγαλύτερη σύγχυση στην αντίληψη του ατόμου. Μια τέτοια κλιμάκωση άγχους και γενικεύσεως ερεθισμάτων οδηγεί τελικά σε μια σχιζοφρενική κρίση. Με την απεγνωσμένη προσπάθεια του ατόμου να βρει απομακρυσμένους συνειρμούς σκέψης, έτσι ώστε να αποφύγει ή να μειώσει το άγχος του, επέρχεται μια αποσύνθεση των νοητικών και συναισθηματικών λειτουργιών του, δηλαδή μια κατάσταση που χαρακτηρίζει τη χρόνια σχιζοφρένεια. Ουσιαστικά ψυχολογική στην αντίληψή της είναι η άποψη του Μάνφρεντ Μπλόυλερ, για πολλά χρόνια διευθυντή της Πανεπιστημιακής Κλινικής της Ζυρίχης όπως και ο πατέρας του. Κατά την άποψη αυτή δεν υπάρχουν οργανικές βλάβες, παθολογικά γονίδια ή ειδικοί παράγοντες στο περιβάλλον του αρρώστου που να εξηγούν τη διαταραχή. Η τάση για τη σχιζοφρένεια σ' ένα οποιοδήποτε άτομο υπάρχει στα κληρονομημένα του γονίδια, που αν και ομαλά αυτά καθαυτά σχηματίζουν ένα δυσαρμονικό σύνολο έτσι ώστε, καθώς το άτομο αναπτύσσεται, να δημιουργείται μια ασυμφωνία μεταξύ της προσωπικότητάς του και της κοινωνικής του εμπειρίας. Όταν η ασυμφωνία αυτή φτάσει σε ένα κρίσιμο επίπεδο, ο άρρωστος εγκαταλείπει την προσπάθεια να τη διορθώσει, στρεφόμενος προς τον κόσμο της φαντασίας και του αυτισμού που χαρακτηρίζουν τη σχιζοφρένεια Ψυχαναλυτική Άποψη. Χωρίς να αποκλείει το ενδεχόμενο μιας γενετικής προδιαθέσεως, η ψυχαναλυτική άποψη υποστηρίζει ότι η σχιζοφρένεια είναι μια ψυχογενής λειτουργική διαταραχή, συγκεκριμένα μια διαταραχή των λειτουργιών του εγώ, που έχει ως αποτέλεσμα την απόσυρση του ενδιαφέροντος του ατόμου από το περιβάλλον του στον εαυτό του (εξ ού και ναρκισσιστική νεύρωση). Κατά την ψυχαναλυτική θεωρία, κάθε ψυχογενής διαταραχή έχει την προέλευση της σε κάποια τραυματική εμπειρία ή ενδοψυχική διαμάχη της παιδικής ηλικίας, που υποβόσκει μέσα στο ασύνειδο χωρίς να προξενεί φανερές ή σοβαρές ενοχλήσεις, ως τη στιγμή που ειδικές συγκυρίες -βασικά, οι αυξημένες βιολογικές και κοινωνικές απαιτήσεις που αντιμετωπίζει το άτομο με το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην εφηβεία- θα την αναζωπυρώσουν, προκαλώντας άγχος και, σε αντιπερισπασμό, ψυχιατρικά συμπτώματα. Κατά πόσο το ασύνειδο πρόβλημα της παιδικής ηλικίας θα εξελιχθεί σε μια ψυχωτική διαταραχή σαν τη σχιζοφρένεια εξαρτάται από το στάδιο αναπτύξεως στο οποίο βρισκόταν το νεαρό άτομο όταν πρωτοεμφανίστηκε το τραύμα ή η ψυχική διαμάχη και ο εντοπισμός ή καθήλωση ενός μέρους 33

34 του ψυχισμού του, που προκαλεί μια τάση για παλινδρόμηση στο στάδιο αυτό. Όσο πιο πρωτόγονο το στάδιο όπου δημιουργήθηκε μια τέτοια καθήλωση, τόσο μεγαλύτερη η τάση για παλινδρόμηση και χειρότερη η εξέλιξη της διαταραχής. Η σχιζοφρένεια συνδέεται με το στοματικό στάδιο. Μέσα στα εξελικτικά στάδια που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη οντογένεση δημιουργείται η ψυχική δομή - που χαρακτηρίζεται από το εγώ, το υπερεγώ και το εκείνο. Η στερεότητα ή συνοχή της ψυχικής αυτής δομής, πάνω στην οποία θα στηριχτεί η ψυχική ισορροπία του ατόμου αργότερα, εξαρτάται από την ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων, που δίνουν υπόσταση στην εμπειρία του. Στις διαπροσωπικές σχέσεις του παιδιού πρωτεύοντα ρόλο, όπως είναι φυσικό, παίζει η μητέρα. Με άλλα λόγια, από τις αγαθές σχέσεις μητέρας-παιδιού, ξεκινώντας από την πρώτη επαφή τους αμέσως μετά τη γέννηση του, δημιουργούνται οι βάσεις της ψυχικής δομής του ανθρώπου και οι προϋποθέσεις για μιαν ομαλή εξέλιξη της προσωπικότητάς του. Εάν οι πρώτες αυτές σχέσεις δεν είναι καλές, είτε επειδή η μητέρα έχει προσωπικά προβλήματα που της φέρνουν άγχος είτε επειδή το παιδί είναι δύσκολο και αγχώδες, δημιουργείται μια τραυματική εμπειρία, με άσχημες επιπτώσεις για την ποιότητα της ψυχικής δομής του παιδιού. Συγκεκριμένα, οι λειτουργίες του εγώ και του υπερεγώ δεν έχουν τη δύναμη να ελέγξουν την αυξημένη επιθετικότητα του παιδιού, προδιαθέτοντάς το για τη σχιζοφρένεια, εφόσον η τραυματική εμπειρία εντοπίζεται μέσα στη στοματική περίοδο της ψυχοσεξουαλικής εξελίξεως, η για μια οριακή διαταραχή προσωπικότητας εφόσον το τραύμα συμπίπτει με ένα κάπως πιο προχωρημένο στάδιο αναπτύξεως. Στην πρώτη περίπτωση προκύπτει μια ψυχωτική δομή, στη δεύτερη μια οριακή. Το ομαλό, ψυχικά ισορροπημένο άτομο καθοδηγείται από την κρίση του, μια από τις πιο βασικές λειτουργίες του εγώ. Όταν το εγώ του ατόμου είναι αδύνατο, όπως συμβαίνει στη σχιζοφρένεια, το υπερεγώ έρχεται στην επιφάνεια με έναν αυταρχικό, απαγορευτικό ή κηδεμονικό τρόπο, που θυμίζει τις σχέσεις του παιδιού με τους γονείς του και προπάντων τον πατέρα τον καιρό που το υπερεγώ αρχίζει να διαμορφώνεται ως ψυχολογική δομή. Μια ανάλογη ερμηνεία είναι ότι τα ψυχικά τραύματα ή συγκρούσεις που ευθύνονται για τη σχιζοφρενική διαταραχή ανάγονται σε μια κρίσιμη εξελικτική περίοδο της ζωής του ατόμου, που συμπίπτει με την οργάνωση της γλώσσας ως μέσου εκφράσεως εσωτερικών αναγκών σε σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα. Κατά πόσον η σχιζοφρένεια οφείλεται σε κάποια παιδική τραυματική εμπειρία, που αφήνει την ψυχική δομή ελλειμματική, ή σε κάποια λανθάνουσα ενδοψυχική διαμάχη, που κάνει την ψυχική δομή ευάλωτη, είναι ένα αμφιλεγόμενο σημείο στην ψυχαναλυτική θεωρία, κάτι που έχει σημασία για την πρόγνωση της σχιζοφρένειας και την αποτελεσματικότητα μιας ψυχοθεραπευτικής αγωγής. Η άποψη ότι η ψυχωτική δομή της προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από ένα τραύμα μάλλον παρά από μια λανθάνουσα διαμάχη είναι φυσικά η πιο απαισιόδοξη. Δεν αποκλείεται, ωστόσο, οι δύο αυτές απόψεις να αφορούν διαφορετικών ειδών σχιζοφρένειες. 34

35 Οικογένεια και Επικοινωνία. Βασικά ψυχαναλυτική στη σύλληψή της είναι η άποψη ότι το οικογενειακό περιβάλλον, ανεξάρτητα από τον κληρονομικό παράγοντα και πέρα από ψυχολογικά τραύματα ή διαμάχες στη νηπιακή ηλικία, έχει αποφασιστική επίδραση στη δημιουργία ενός σχιζοφρενικού ατόμου. Το πρόβλημα έγκειται στη δομή της οικογενείας, ειδικότερα στη σχέση του ατόμου που θα εξελιχθεί σε σχιζοφρενή με τα άλλα μέλη της οικογενείας του, προπάντων τους γονείς στο ρόλο τους ως γονέων, όπως υπαγορεύεται από την αναμεταξύ τους σχέση. Έχει παρατηρηθεί ότι μητέρες σχιζοφρενικών ατόμων ασκούν μια κυριαρχική επιρροή επάνω στις υποθέσεις της οικογενείας, υποσκελίζοντας τον πατέρα στα παραδοσιακά καθήκοντά του. Εκείνος μπορεί να διατηρεί την ευθύνη, αλλά μόνο κατ επίφαση, παραμένοντας ουσιαστικά αμέτοχος στις αποφάσεις που αφορούν τα διάφορα μέλη της οικογενείας, μακρινός και αδιάφορος ή ανίσχυρος να επιβάλει τη θέληση του. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τη συμπεριφορά της μητέρας προς το παιδί, που υποτίθεται ότι έχει το δικαίωμα και την ελευθερία να αποφασίζει για τον εαυτό του, αλλά που στην πραγματικότητα κατευθύνεται από τις επιθυμίες της μητέρας. Και, χαρακτηριστικά, οι επιθυμίες της αυτές εκφράζονται με έναν τρόπο αντιφατικό ή διφορούμενο (διπλή δέσμευση), που προκαλεί διλήμματα στο παιδί, τα οποία εκείνο προσπαθεί να αντιμετωπίσει παίρνοντας μια στάση αμφιθυμική, αναποφάσιστη και, το ίδιο όπως η μητέρα του, παραπλανητική όσον αφορά τις αληθινές του σκέψεις και συναισθήματα, κάτι που στο τέλος επικρατεί ως σχιζοφρενική συμπεριφορά και νοοτροπία Κοινωνιολογικές θεωρίες. Συναφής με τις θεωρίες του περιβάλλοντος είναι η κοινωνιολογική άποψη, που αποδίδει τη σχιζοφρένεια στις πιέσεις μιας καταναλωτικής και ανταγωνιστικής, χωρίς σταθερές ηθικές αξίες κοινωνίας, στην ανάγκη προσαρμογής στους απρόσωπους όρους ζωής ενός βιομηχανικού, τεχνοκρατικού πολιτισμού, στον αγώνα για μιαν ατομική κοινωνική υπόσταση, που συμβαίνει να είναι ακόμα πιο προβληματική για τις γυναίκες, ιδίως των κατώτερων κοινωνικών τάξεων. Χαρακτηριστικά, η σχιζοφρένεια εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα στις πιο φτωχές και αποδιοργανωμένες συνοικίες βιομηχανικών πόλεων, παρατήρηση που είχε κάμει από τις αρχές του αιώνα ο Μπλόυλερ, ο οποίος όμως θεώρησε ένα τέτοιο περιβάλλον ως το αποτέλεσμα μάλλον παρά την αιτία της διαταραχής. Κατά μιαν άλλη, πιο ακραία κοινωνιολογική άποψη, η σχιζοφρένεια αντιπροσωπεύει μια ατομική διαμαρτυρία εναντίον των απάνθρωπων και αντιφατικών όρων που επιβάλλει η παραδοσιακή κοινωνία στα μέλη της, με άλλα λόγια ότι δεν πρόκειται για μιαν αρρώστια, αλλά για μια ατομική επαναστατική πράξη. 35

36 1.3.6 Πρόγνωση Ποια προβλέπουμε πως θα είναι η εξέλιξη μιας παθολογικής καταστάσεως σαν τη σχιζοφρένεια μέσα στη ζωή ενός ανθρώπου; θα γίνει αυτός ο άνθρωπος ποτέ καλά, θα καλυτερέψει, θα χειροτερέψει και πότε; Τι θα μπορούσε να επιδράσει ευνοϊκά ή, το αντίθετο, αρνητικά στην πιθανή εξέλιξη της αρρώστιας του; Τα ερωτήματα αυτά, προκειμένου για τη σχιζοφρένεια, είναι δύσκολο να απαντηθούν όχι μόνον επειδή αφορούν κάτι μελλοντικό, αλλά γιατί θα πρέπει να βασιστούν σε στατιστικούς υπολογισμούς που αφορούν πολλές παραμέτρους. Και, προκειμένου για τη σχιζοφρένεια, έχουμε το πρόσθετο πρόβλημα μιας άγνωστης και προφανώς πολλαπλής αιτιολογίας. Με όλες αυτές τις επιφυλάξεις, μελέτες απ' όλο τον κόσμο επιτρέπουν τις ακόλουθες προγνωστικές παρατηρήσεις: πέντε χρόνια ύστερα από την εμφάνιση μιας σχιζοφρένειας, περίπου 40% των αρρώστων έχουν ξαναβρεί την ισορροπία τους, οι μισοί περίπου είναι ακόμα ψυχωτικοί, αλλά ικανοί να συντηρηθούν στα σπίτια τους ή σε ανοιχτούς θαλάμους ειδικών νοσοκομείων και 10% χρειάζονται διαρκώς εντατική νοσηλεία. Ύστερα από 20 χρόνια, περισσότεροι από 20% έχουν συνέλθει τελείως κάπου 33% έχουν καλυτερέψει σημαντικά, αλλά κινδυνεύουν να έχουν καινούρια ψυχωτικά επεισόδια 33% παραμένουν σε μια χρόνια αλλά μέτρια ψυχωτική κατάσταση και 10% βρίσκονται σε μια χρόνια βαριά ψυχωτική κατάσταση. Η εξέλιξη της διαταραχής είναι διαφορετική από περίπτωση σε περίπτωση. Περισσότερες από τις μισές περιπτώσεις σχιζοφρενών ακολουθούν μια πορεία με ψυχωτικές και ισορροπημένες φάσεις, ενώ σε ένα τρίτο περίπου των περιπτώσεων η κατάσταση γίνεται χρόνια, με λίγες πιθανότητες για μιαν έστω και προσωρινή βελτίωση. Το πιο αποφασιστικό στοιχείο για την πρόγνωση είναι ο τρόπος με τον οποίο πρωτοεμφανίζεται η διαταραχή. Όταν αρχίζει απότομα, με οξέα, παραγωγικά συμπτώματα, έχει καλύτερη πρόγνωση από μια περίπτωση που η αρχή της είναι αργή, ύπουλη. Πλημμελής νοσοκομειακή φροντίδα και απομόνωση έχουν δυσμενή επίδραση στο μέλλον του αρρώστου, ενώ αντιθέτως ένα καλό περιβάλλον, και ιδίως μέσα σε μια οικογένεια που μπορεί να παραδέχεται τον άρρωστο χωρίς υπερβολικό άγχος, ευνοεί την πρόγνωση. Αλλά καμιά στατιστική πρόγνωση δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να καλυτερέψει ο άρρωστος απρόσμενα ή και να ξαναβρεί τελείως την ισορροπία του Θεραπεία Φαρμακοθεραπεία. Η θεραπεία της σχιζοφρένειας συνίσταται κατά πρώτο λόγο στα ψυχοφάρμακα, συγκεκριμένα στα νευροληπτικά, που ενεργώντας πάνω στους ντοπαμινικούς νευροϋποδοχείς του εγκεφάλου βελτιώνουν την ικανότητα προσοχής του αρρώστου και την προσαρμοστικότητά του στο κοινωνικό περιβάλλον. Η φαρμακευτική αγωγή είναι ανάγκη να συνεχιστεί, με τη δόση 36

37 και ωράριο που προβλέπονται από το γιατρό, για ένα αρκετά μακρύ χρονικό διάστημα. Και εδώ πρέπει να επισημανθεί η τάση του σχιζοφρενικού αρρώστου να παραμελεί ή και ηθελημένα να διακόπτει τη φαρμακοθεραπεία του, είτε γιατί αισθάνεται πως τα φάρμακα τον ενοχλούν, είτε γιατί ελπίζει πως δε θα ξαναγυρίσουν τα συμπτώματα της αρρώστιας εφόσον δεν τον έχουν ενοχλήσει για κάμποσο καιρό. Πρέπει επίσης να δοθεί προσοχή στις παρενέργειες των αντιψυχωτικών φαρμάκων, που εκτός από τα δυσάρεστα συμπτώματά τους μπορεί να γίνουν αιτία ατυχημάτων, όταν ο άρρωστος χρησιμοποιεί μηχανές ή χρειάζεται να πάρει γρήγορες αποφάσεις. Εδώ ας σημειωθεί και ο κίνδυνος του πιοτού, που πρέπει να αποφεύγεται από τον άνθρωπο που κάνει χρήση ψυχοφαρμάκων. Αλλά τα ψυχοφάρμακα, παρόλο που καθησυχάζουν τον άρρωστο και, απαλλάσσοντάς τον από τα πιο χτυπητά και ενοχλητικά συμπτώματά του, διευκολύνουν την επαφή του με την πραγματικότητα, δεν είναι συνήθως ικανά από μόνα τους να του εξασφαλίσουν την επάνοδο του στην κοινωνία και ακόμα λιγότερο να τον προστατέψουν από μια υποτροπή. Είναι σκόπιμο η φαρμακοθεραπεία να συνοδεύεται από μια ψυχοθεραπευτική αγωγή Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία. Παρά τις προσπάθειες του Γιούνγκ στις αρχές του αιώνα, που με την υποστήριξη του Μπλόυλερ επιχείρησε να εφαρμόσει ψυχαναλυτικές ιδέες για την κατανόηση και θεραπεία σχιζοφρενικών αρρώστων σε κλινική, η αντίληψη ότι η σχιζοφρένεια είναι περισσότερο οργανική παρά λειτουργική στη διάρθρωση της είχε ως αποτέλεσμα να μη γίνει προσιτή στην ψυχοθεραπεία για τους περισσότερους ψυχιάτρους στην Ευρώπη. Και ο Φρόυντ ο ίδιος παραδέχτηκε ότι, μόλο που χαρακτηριστικά συμπτώματα, όπως το παραλήρημα και οι ψευδαισθήσεις, μπορούν να ερμηνευτούν ως προσπάθειες του αρρώστου να ξαναβρεί την επαφή με την πραγματικότητα, η σχιζοφρενική διαδικασία ξεφεύγει από τα θεραπευτικά πλαίσια της ψυχαναλυτικής μεθόδου. Εξαίρεση αποτέλεσε η Σχολή των Υπαρξιστών Ψυχαναλυτών, με κύριο αντιπρόσωπο της τον Μπίνσβανγκερ. Από την άλλη μεριά του Ατλαντικού, ωστόσο, ο επίσης Ελβετός Μέγερ αντίκρυσε τις ψυχωτικές διαταραχές ως αμυντικές, αν και ελάχιστα προσαρμοστικές, αντιδράσεις στις καθημερινές συνθήκες της ζωής. Μέσα στο ίδιο πνεύμα ανήκει η προσπάθεια του Σάλλιβαν και των μαθητών του να καταλάβουν τη σχιζοφρένεια σαν μιαν ανθρώπινη εκδήλωση, που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με την ψυχοθεραπεία. Με βάση την ψυχαναλυτική θεωρία, ψυχοθεραπευτές όπως η Φρίντα ΦρομΡάιχμαν, ο Χάρολντ Σερλς και ο Όττο Ουίλ επιχειρούν να δημιουργήσουν μια στενά προσωπική σχέση με τον σχιζοφρενικό άρρωστο, κάτι που φτάνει τα όρια της συμβιώσεως, φιλοδοξώντας να προσφέρουν τη δυνατότητα μιας καινούριας εξελικτικής εμπειρίας με ένα μητρικό αντικείμενο, συναισθηματικά πιο ευαίσθητο και συνεπές από την πραγματική σχιζοφρενογενή μητέρα, έτσι ώστε ο άρρωστος να αναπτύξει μια καλύτερη, ακέραιη και σταθερή προσωπικότητα. 37

38 Θεραπεία Περιβάλλοντος. Μια τέτοιου είδους ψυχοθεραπεία εφαρμόζεται σε συνδυασμό με τα ψυχοφάρμακα. Και όταν η κατάσταση του αρρώστου είναι οξεία ή υπάρχει κίνδυνος να γίνει χρόνια, ενδείκνυται η περιβαλλοντική θεραπεία σε ένα ψυχοθεραπευτικό ίδρυμα. Μέσα από τη συναισθηματική μεταβίβαση, που δημιουργείται τόσο με τον ψυχοθεραπευτή του όσο και με το νοσηλευτικό προσωπικό, γίνεται μια συντονισμένη προσπάθεια να ενισχυθούν οι λειτουργίες του εγώ και παράλληλα να εξουδετερωθούν οι ψυχωτικοί αμυντικοί μηχανισμοί και, γενικά, η παλινδρομική, παρορμητική ή αυτιστική συμπεριφορά του σχιζοφρενικού αρρώστου. Το νοσηλευτικό προσωπικό κρατάει ενήμερο τον ψυχοθεραπευτή για την καθημερινή συμπεριφορά του αρρώστου, ενώ η συμμετοχή της οικογενείας στη θεραπεία και αποθεραπεία του είναι κρίσιμη. Από την αρχή, οι συγγενείς θα πρέπει να καταλάβουν πως η απόφαση να νοσηλευτεί ο άνθρωπος τους σημαίνει κάτι το πολύ πιο προσωπικό και υπεύθυνο από την απόφαση να τον αποχωριστούν, απόφαση αρκετά εύκολη και συνήθως ανακουφιστική όταν πρόκειται για ψυχωτικό άρρωστο, που αναστατώνει το σπίτι με τα παραληρήματά του, τις κρίσεις άγχους και την αυθαίρετη ή προκλητική συμπεριφορά του. Είναι αναγκαίο οι συγγενείς να κατατοπιστούν πάνω στη φύση της ψυχιατρικής αρρώστιας, γενικά, και να καταλάβουν πως η δική τους συμπεριφορά και τα δικά τους προβλήματα έπαιξαν και παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία και εξέλιξη της ψυχιατρικής διαταραχής του αρρώστου, θα τους υποδειχτεί, επίσης, ότι υπάρχουν και άλλοι παθογόνοι παράγοντες, που δεν τους αφορούν προσωπικά, για να καταλάβουν ότι δε χρειάζεται να αισθάνονται ένοχοι, εφόσον παραδεχτούν τη συμμετοχή τους και συνεργαστούν ψυχολογικά στην περίθαλψη του αρρώστου, θα πρέπει οι συγγενείς να καταλάβουν ότι η συνεργασία τους κατά τη διάρκεια της νοσηλείας του, αρχίζοντας από την χωρίς επιφύλαξη αναφορά στο προσωπικό και οικογενειακό ιστορικό του και συνεχίζοντας με την τακτική συμμετοχή σε κοινές ψυχοθεραπευτικές συναντήσεις με τον άρρωστο και το γιατρό του ή άλλα μέλη του κλινικού προσωπικού, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ψυχιατρικής περιθάλψεως, απαραίτητο για μιαν ευνοϊκή πρόγνωση. Από πολύ ενωρίς θα πρέπει να αντιμετωπιστεί η επιστροφή του αρρώστου στο σπίτι του και στην κοινότητα, για μια περίοδο αναρρώσεως που θα απαιτήσει την εξακολούθηση της θεραπείας με φάρμακα, με ψυχοθεραπεία ή και με τα δύο, για αρκετόν καιρό ή, για ένα ποσοστό αρρώστων, για πάντα. Προκειμένου για την αποκατάσταση σχιζοφρενικών αρρώστων που δεν έχουν τη δυνατότητα να ξαναγυρίσουν στην οικογένειά τους, ή όπου η οικογένεια εξακολουθεί να παραμένει παθογόνος, είναι ανάγκη να βρεθεί ένα καινούριο, κατάλληλο για μια τέτοια αποκατάσταση, περιβάλλον. Η ύπαρξη φορέων ανοιχτής περιθάλψεως -όπως μια θετή οικογένεια, ιατρεία αποθεραπείας, νοσοκομεία ημέρας και νοσοκομεία νύχτας, εργαστήρια προστατευμένης εργασίας- θα μπορούσε να προσφέρει μιαν εναλλακτική λύση. 38

39 39

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο 2.1 Εισαγωγή - ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Στην πυραμίδα της ιεράρχησης των ανθρωπίνων αναγκών, η μουσική για τους περισσότερους θα μπορούσε να στριμώχνεται στην κορυφή, στις δραστηριότητες αυτές που δεν αποτελούν βασικές ανάγκες επιβίωσης, αλλά διόδους αυτογνωσίας και αυτοεκπλήρωσης, εν ολίγοις μια πολυτέλεια για λίγους. Η αλήθεια είναι πως η μουσική, μη όντας η ίδια για πολλούς συνειδητή αναγκαιότητα, αποτελεί μέσο τέρψης, έκφρασης, διαπαιδαγώγησης κοινωνικοποίησης και θεραπείας. Μουσική ονομάζουμε μια διαδοχή τόνων που εξελίσσεται στο χρόνο. Στις απαρχές της ανθρωπότητας, πριν τους πρώτους πολιτισμούς και τους αρχαιότερους αγροτικούς οικισμούς, πριν βέβαια κι από τον ίδιο τον καταγεγραμμένο χρόνο, βρίσκονται οι ρίζες αυτού που αργότερα ονομάστηκε μουσική. Υπάρχει η φιλοσοφική πεποίθηση ότι η μουσική συνιστά μια μικρογραφία του σύμπαντος και έχει τη δύναμη να επηρεάζει το σώμα, το μυαλό και το πνεύμα των ανθρώπων. Η επίδραση της μουσικής στην ψυχολογική και φυσιολογική κατάσταση του ατόμου έχει αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού και μελέτης από πολύ νωρίς στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Ο Πυθαγόρας, ο πρώτος αναγνωρισμένος θεωρητικός της μουσικής, περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο η μουσική μπορεί να επιδρά στη συναισθηματική κατάσταση του ανθρώπου και το πώς η χρήση κατάλληλων μελωδιών μπορεί να συμβάλει στην ψυχική υγεία. Στο έργο του Πολιτικά, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι (Shaboutin, 2005): Η ικανότητα της μουσικής να επιδρά στις ψυχικές καταστάσεις των ακροατών είναι συνδεδεμένη με την προσομοίωση με τον ένα ή τον άλλο χαρακτήρα (...) οι μουσικοί τόνοι διαφέρουν ουσιαστικά ο ένας από τον άλλο, ώστε κατά την ακρόασή τους εμφανίζεται σε μας διαφόρων ειδών διάθεση, και δε συμπεριφερόμαστε καθόλου κατά τον ίδιο τρόπο σε κάθε έναν από αυτούς, έτσι, παραδείγματος χάρη, ακούγοντας τους μουσικούς τόνους του ενός είδους δοκιμάζουμε μια διάθεση περισσότερο συμπονετική και θλιμμένη, ακούγοντας τους τόνους ενός άλλου είδους, τους λιγότερο αυστηρούς, απαλύνεται η διάθεσή μας, άλλοι μουσικοί τόνοι μας προκαλούν κατά βάση μια μέση ισορροπημένη διάθεση. Την τελευταία ιδιότητα την κατέχει προφανώς μόνο ένα είδος τόνου, συγκεκριμένα ο δωρικός τρόπος. Σε ότι αφορά τον φρυγικό τόνο, αυτός επιδρά σε μας με διεγερτικό τρόπο. 2.2 Μουσική και συναίσθημα. 40

41 2.2.1 Γενικά για το συναίσθημα. Το συναίσθημα είναι από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης που καθορίζει τη συμπεριφορά, τη δράση, τη μνήμη και τη λήψη αποφάσεων. Η πρώτη επιστημονική μελέτη σχετικά με το συναίσθημα συναντάται τον 19ο αιώνα. Βέβαια στην ερώτηση τι είναι συναίσθημα;, δεν έχει δοθεί ακόμη ακριβής απάντηση. Ένας λόγος είναι ότι δεν μπορεί να μετρηθεί και να καθοριστεί. Σύμφωνα με τον Fehr, όπως αναφέρουν οι Sloboda και Juslin (2001) όλοι ξέρουν τι είναι το συναίσθημα μέχρι να τους ζητήσεις τον ορισμό. Άλλος ένας λόγος είναι ότι ο αποδιοργανωτικός ρόλος του συναισθήματος αποτελεί κινητήριο μοχλό της ανθρώπινης συμπεριφοράς (Sloboda & Juslin 2001). Ο London (2002) επισήμανε ότι οι άνθρωποι βιώνουν συναισθήματα ως αντίδραση σε καταστάσεις. Όπως παραθέτουν οι Sloboda και Juslin (2001), ο Kleiginna εξέφρασε την άποψη ότι το συναίσθημα είναι ένα σύμπλεγμα αντιδράσεων μεταξύ του υποκειμένου και του αντικειμένου ή μιας κατάστασης που οδηγεί σε ψυχολογικές εμπειρίες όπως είναι η ευχαρίστηση ή ο θυμός, μας προκαλεί ερεθίσματα και μας ενεργοποιεί αντιδράσεις σε επίπεδο φυσιολογίας, κάτω από ορισμένες συνθήκες. Τα συναισθήματα έχουν θεωρηθεί ότι είναι συνοπτικές αντιδράσεις στα διάφορα ερεθίσματα, πράγμα που σημαίνει ότι έχουν σύντομη διάρκεια. Η διάθεση από την άλλη μεριά, αποτελείται από διάφορες συναισθηματικές καταστάσεις, όπου μπορεί να χαρακτηρίζεται από ένταση και διάρκεια, αλλά συνήθως δεν υπάρχει κάποια προφανή και ξεκάθαρη αιτία (Juslin & Zentner, 2002). Τα συναισθήματα και η διάθεση, είναι συνήθως διαφορετικά ως προς την αιτιολογία και τη διάρκεια. Οι Sloboda και Juslin (2001) αναφέρουν ότι το συναίσθημα προσεγγίζεται, επιστημονικά, σε τρία επίπεδα: 1. Προσωπικές αναφορές (ερωτηματολόγια, ελεύθερες περιγραφές, κτλ). 2. Συμπεριφορικά (γλώσσα του σώματος, αντιδράσεις, κτλ). 3. Φυσιολογικά (παλμοί καρδίας, αρτηριακή πίεση, ένταση μυών, κτλ) Η συναισθηματική επίδραση της μουσικής στον άνθρωπο Όσον αφορά τις τέχνες, κατ' επέκταση και τη μουσική, το συναίσθημα αποτελεί το κύριο όπλο μέσω του οποίου ο καλλιτέχνης επηρεάζει και καθοδηγεί το κοινό (Sloboda & Juslin, 2001). Τα ερωτήματα για τη σχέση της μουσικής με το συναίσθημα, υπάρχουν από την αρχαιότητα. Η εμπειρία του συναισθήματος πιθανότατα αποτελεί το βασικό λόγο ενασχόλησης του ανθρώπου με τη μουσική. Θεωρητικοί πιστεύουν πως η μελέτη της μουσικής βοηθάει στη 41

42 βαθύτερη κατανόηση του συναισθήματος. Οι περισσότεροι άνθρωποι εξερευνούν τη μουσική με νοσταλγική διάθεση, είτε στη διασκέδασή τους (όπως σε μια συναυλία), είτε σε κάποια μουσική εμπειρία που γεννιούνται λυπηρά συναισθήματα (όπως η ακρόαση ενός σάουντρακ). Όπως χαρακτηριστικά δηλώνουν οι Dowling και Harwood, η μουσική γεννά ισχυρά συναισθήματα στους ανθρώπους και αυτοί θέλουν να ξέρουν το γιατί (Juslin & Sloboda, 2001). Στην καθημερινή ζωή η μουσική χρησιμοποιείται κυρίως για τη ρύθμιση της διάθεσης και των συναισθημάτων. Έχουν παρατηρηθεί ισχυρές συναισθηματικές επιδράσεις της μουσικής από την ηλικία των τεσσάρων μηνών και επίσης έχει αποδειχθεί ότι οι περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται από τη συναισθηματική μουσική είναι παρόμοιες με εκείνες που ενεργοποιούνται από ισχυρές ανταμοιβές όπως το φαγητό, η σεξουαλική δραστηριότητα και η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, προσφέροντας όμοια ευχαρίστηση (Scherer, K. R. & Zentner M. R., 2008). Οι περισσότερες έρευνες, στοχεύουν στην εξερεύνηση της έκφρασης συναισθημάτων από την πλευρά των ακροατών και όχι στην προσπάθεια για δημιουργία κάποιων συγκεκριμένων συναισθηματικών αντιδράσεων (Gabrielsson, 2001, Juslin, 2001, Juslin & Zentner, 2002). Οι συναισθηματικές αντιδράσεις αποτελούν ένα πολυσύνθετο θέμα, που δύσκολα γίνεται πλήρως κατανοητό. Μέσα από τη θεωρία Sloboda και Juslin (2001) προκύπτει ότι η ακρόαση μουσικών κομματιών μπορεί να προκαλέσει δύο ειδών συναισθήματα. Αυτά είναι τα εξής: Πρώτον, είναι τα συναισθήματα που σχετίζονται με την αισθητική αξία της μουσικής. Αυτό σημαίνει πως ο κάθε άνθρωπος, αντιλαμβάνεται ευχάριστα κάποια ερεθίσματα στη μουσική που ακούει επειδή την βρίσκει καλαίσθητη. Δεύτερον, είναι τα συναισθήματα εκείνα που δημιουργούνται μέσα από τη μουσική και που είναι δυνατό να μην σχετίζονται με την αισθητική αξία που έχει αυτή. Δε θα ήταν σωστό να μελετάμε ξεχωριστά αυτές τις δύο κατηγορίες μιας και μπορεί να είναι αλληλένδετες και να αλληλοσυμπληρώνουν η μία την άλλη. Δεν είναι απαραίτητο να υπάρχει ή η μία, ή η άλλη. Κατά την ακρόαση ενός μουσικού κομματιού, δεν επηρεάζουν συναισθηματικά το άτομο, μόνο τα μουσικά συστατικά του και οι στίχοι, αλλά και η ψυχολογία που έχει ο άνθρωπος την δεδομένη στιγμή κάτι που θα επηρεάσει άμεσα την αντίληψη της μουσικής που ακούει και τα συναισθήματα που θα δημιουργηθούν. Ωστόσο υπάρχουν κάποια ψυχολογικά χαρακτηριστικά της μουσικής που μπορούν να προκαλέσουν συναισθηματικές μεταβολές (Μακρής & Μακρή, 2003): Τονικά: περιλαμβάνουν το ύψος και κάθε μορφή αλλαγής του ύψους, τη χροιά, τη μελωδία και την αρμονία. Δυναμικά: εκφράζονται μέσα από τις δυναμικές που αναπτύσσονται κατά την ερμηνεία. 42

43 Χρονικά: περιλαμβάνουν το χρόνο, τη διάρκεια, το τέμπο και το ρυθμό. Ποιοτικά: περιλαμβάνουν τη χροιά. Τα δομικά χαρακτηριστικά που υπάρχουν σε διάφορα μουσικά ακούσματα, φαίνεται να συσχετίζονται με το είδος και την ένταση των συναισθημάτων που δημιουργούνται από την μουσική. Μέσα από μια και μόνο μουσική μελωδία, είναι δυνατόν να μεταβληθεί η συναισθηματική ένταση που βιώνει ένας άνθρωπος και στην εξέλιξη αυτής να υπάρχουν διακυμάνσεις. Κάποια από τα δομικά χαρακτηριστικά της μουσικής, τα οποία φαίνεται ότι έχουν σχέση με τις συναισθηματικές αντιδράσεις των ακροατών, είναι οι εναρμόνιες, διατονικές και χρωματικές μετατροπίες, οι συγκοπές, οι αποτσιατούρες όπως επίσης και διάφορες άλλες μουσικές έννοιες, που σχετίζονται με τη σύνθεση. Όλα τα παραπάνω, είναι δυνατό να αυξήσουν σε μεγάλο βαθμό τη συναισθηματική αντίδραση ενός ανθρώπου και να του δημιουργήσουν ποικίλα συναισθήματα (Sloboda & Juslin, 2001). Οι Juslin και Zentner (2002), αναφέρουν σχετικά με τη θεωρία της διέγερσης πως η μουσική προκαλεί συναισθήματα στους ακροατές τα οποία είναι πάντα σχεδόν ανάλογα με αυτό που θέλει να εκφράσει η ίδια. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που αναφέρει ο Davies (2001) υποστηρίζει πως όταν ένα μουσικό κομμάτι, του οποίου τα δομικά μουσικολογικά του χαρακτηριστικά έχουν την τάση να εκφράζουν λυπηρά συναισθήματα, είναι δυνατό να επιδράσει στον συναισθηματικό κόσμο του ακροατή δημιουργώντας του σχετικές αντιδράσεις. Το αποτέλεσμα θα είναι συναισθήματα τα οποία κυμαίνονται στην «κλίμακα της θλίψης». Ανάλογα με τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που μπορεί να φέρει μια μουσική δομή, όπως το αργό ή γρήγορο τέμπο, η χαμηλή ή υψηλή ένταση, αν είναι στακάτο ή λεγκάτο και ο συνδυασμός όλως αυτών μπορεί να προκαλέσει διάφορα συναισθήματα κατά τη μουσική έκφραση. Κάποιες από αυτές τις σχέσεις φαίνονται στον παρακάτω πίνακα 1.2. Πίνακας 1.2 Μουσικές παράμετροι και συναισθήματα κατά τη μουσική έκφραση (Juslin, 2009) Συναίσθημα Χαρά Παράμετροι Γρήγορο τέμπο, μείζονες κλίμακες, διαστήματα 4ης και 5ης, τεχνική στακάτο, ρυθμός με ροή, υψηλό τονικό ύψος, μεσαίο βιμπράτο, φωτεινό ηχόχρωμα, μεγάλες αντιθέσεις μεταξύ μεγάλων και μικρών σε αξία νοτών, γρήγορες τενούτες. Συναίσθημα Λύπη Παράμετροι Αργό τέμπο, ελάσσονες κλίμακες, χαμηλή στάθμη ήχου, χαμηλό τονικό ύψος, φθίνον τονικό ύψος, μικρά διαστήματα (δεύτερη μικρή), τεχνική λεγκάτο, μικρές 43

44 Θυμός Φόβος Τρυφερότητα αντιθέσεις μεταξύ μεγάλων και μικρών σε αξία νοτών, παύσεις, αργό βιμπράτο Γρήγορο τέμπο, ελάσσονες κλίμακες, ατονικότητα, υψηλή στάθμη ήχου, φθίνον τονικό ύψος, διαστήματα μεγάλης 7ης και αυξημένης 4ης, περίπλοκος ρυθμός, συγκοπές, γρήγορες τενούτες, μεγάλες αντιθέσεις μεταξύ μεγάλων και μικρών σε αξία νοτών, επιτάχυνση, μεγάλο βιμπράτο Γρήγορο τέμπο, ελάσσονες κλίμακες, χαμηλή στάθμη ήχου, διακυμάνσεις στη στάθμη ήχου, αύξον τονικό ύψος, μεγάλες αντιθέσεις στο τονικό ύψος, απότομοι ρυθμοί, παύσεις, στακάτες νότες, εναλλαγές γρήγορου και αργού βιμπράτο. Αργό τέμπο, μείζονες κλίμακες, μικρή ένταση ήχου, χαμηλό τονικό ύψος, τεχνική λεγκάτο, κοφτό τέμπο, μικρές αντιθέσεις μεταξύ μεγάλων και μικρών σε αξία νοτών, έμφαση στις κύριες νότες της τονικότητας, αργό βιμπράτο Απόψεις σχετικά με τη μουσική και το συναίσθημα. Υπάρχουν δύο θεωρίες σχετικά με την ύπαρξη των συναισθημάτων που προκαλεί η μουσική. Είναι αυτή που υποστηρίζουν οι emotivists 1 και οι θέσεις που υποστηρίζουν οι cognitivists 2. Ο Kivy (2001), ένας από τους κύριους εκπροσώπους των cognitivists, υποστηρίζει το άκουσμα χαρούμενων και λυπηρών κομματιών δεν προκαλεί αληθινή ευτυχία και θλίψη στους ακροατές. Αντίθετα οι συναισθηματικές αντιδράσεις προέρχονται από την αξιολόγηση της μουσικής που κάνουν οι ακροατές. Ο ίδιος γράφει βιώνω χαρά όταν ακούω λυπημένη μουσική που είναι ωραία μουσική και απόλυτη πλήξη όταν ακούω λυπημένη μουσική η οποία είναι κακή. Τα συναισθήματα απαιτούν γνωστική αξιολόγηση ενός στόχου και στη μουσική δεν υπάρχει κανένας στόχος εκτός από την ίδια τη μουσική. Ως αποτέλεσμα, οι ακροατές, αισθάνονται θετικά ή αρνητικά συναισθήματα ανάλογα με το αν τους αρέσει ή όχι η μουσική που ακούν. Με άλλα λόγια οι ακροατές αναφέρονται στη μουσική χαρακτηρίζοντάς την χαρούμενη ή λυπημένη για το λόγο ότι η μουσική εκφράζει ή την ευτυχία ή τη θλίψη και όχι γιατί τους κάνει να αισθάνονται ευχάριστα ή δυσάρεστα (Jones, Fay & Arthur, 2010). 1. Σε ελεύθερη μετάφραση μπορούμε να αναφερθούμε στο συγκεκριμένο όρο ως υποστηρικτές του συναισθήματος. 2. Σε ελεύθερη μετάφραση μπορούμε να αναφερθούμε στο συγκεκριμένο όρο ως υποστηρικτές της γνωστικής λειτουργίας. 44

45 Αντίθετα οι θεωρίες των emotivists υποστηρίζουν ότι η μουσική προκαλεί πραγματικά συναισθήματα στον ακροατή (Davis, 2001). Σύμφωνα με τον Maddel (2002), ορισμένοι μελετητές αμφισβητούν ότι τα συναισθήματα επάγουν, αναγκαστικά, εκτιμήσεις και υποστηρίζουν ότι άλλοι μηχανισμοί μπορούν να οδηγήσουν σε μουσικές συγκινήσεις. Για παράδειγμα, συναισθηματική αντίδραση μπορεί να θεωρηθεί μια συμπαθητική ανταπόκριση. Ένα μουσικό κομμάτι μπορεί να επικαλεστεί ένα υποθετικό πρόσωπο που εκφράζει το συναίσθημα και κατά συνεπεία ο ακροατής να αισθανθεί κάτι παρόμοιο. O Davies (2001) συμφωνεί ότι τα συναισθήματα των ακροατών μπορεί να αντικατοπτρίζουν εκείνα τα συναισθήματα τα οποία εκφράζονται μέσω της μουσικής ακόμα και αν δεν είναι στοχευμένοι προς τη μουσική Παράγοντες που καθορίζουν τη συναισθηματική επίδραση της μουσικής. Έκτος από τα χαρακτηριστικά της ίδιας της μουσικής που επιδρούν στο συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω, υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες οι οποίοι θα παρατεθούν στη συνέχεια. Οι παράμετροι περιλαμβάνουν προσωπικούς παράγοντες και παράγοντες που σχετίζονται με τις εξωτερικές συνθήκες και προσδιορίζουν τη συγκεκριμένη κατάσταση ακρόασης. Σύμφωνα με τον Gabrielsson (2001), στους προσωπικούς παράγοντες, εκτός από τις δημογραφικές μεταβλητές όπως το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και το επάγγελμα, περιλαμβάνονται κι άλλες μεταβλητές όπως η φυσική κατάσταση και διάφοροι γνωσιακοί παράγοντες. Στους τελευταίους περιλαμβάνονται οι προσδοκίες, η προσήλωση, η ευαισθησία, η δεκτικότητα, οι θετικές ή αρνητικές αναμνήσεις σε σχέση με τη μουσική, η εξοικείωση με το μουσικό κομμάτι ή το μουσικό είδος γενικότερα καθώς και οι τεχνικές γνώσεις σε σχέση με τη μουσική. Όπως αναφέρει η Πρίνου-Πολυχρονιάδου (1989), η επίδραση που ασκεί η μουσική στην ψυχολογία του ανθρώπου, είναι πιο έντονη όταν πρόκειται για άτομα με αδύνατη μουσική μόρφωση. Αντίθετα ένα άτομο με μουσική καλλιέργεια και πλατιά γνώση τη μουσικής και της τεχνικής της, έχει μια κριτική προδιάθεση απέναντι σε κάθε νέα ακρόαση που τον κάνει να αναπτύσσει αντιστάσεις και να μην αφήνεται εύκολα στη συγκινησιακή επίδραση της μουσικής. Βασικός παράγοντας αποτελεί η εξοικείωση του ακροατή με το μουσικό ερέθισμα. Ο Hargreaves (1986) θεωρεί ότι η προτίμηση σε ένα εντελώς νέο ερέθισμα είναι αρχικά αρνητική (οι άνθρωποι αρχικά αντιπαθούν τα νέα αντικείμενα). Καθώς τα ερεθίσματα γίνονται πιο οικεία, η προτίμηση γίνεται σταδιακά όλο και πιο θετική, φτάνοντας το αποκορύφωμα σε ένα βέλτιστο βαθμό εξοικείωσης και στη συνέχεια η αύξηση της εξοικείωσης συνεπάγεται τη μείωση της προτίμησης, η οποία καταλήγει αρνητική σε πολύ υψηλά επίπεδα εξοικείωσης. 45

46 Επιπρόσθετα, ο Becker (2001) υποστηρίζει πως εάν κάποιος ακροατής έχει εστιασμένη συνειδητά την προσοχή του σε ένα μουσικό έργο με έντονα συναισθηματικό φορτίο, είναι δυνατό να προκληθούν ακραίες συναισθηματικές καταστάσεις. Εξίσου σημαντικό ρόλο στο μέγεθος της επίδρασης παίζει η συναισθηματική κατάσταση του ατόμου κατά την ακρόαση καθώς και διάφορα στοιχεία της προσωπικότητάς του, όπως η ιδιοσυγκρασία και η ωριμότητα (Gabrielsson, 2001). Μια άλλη βασική παράμετρος αποτελεί ο ρόλος του εκτελεστή μέσα σε ένα μουσικό γεγονός. Τόσο η προσωπική ταυτότητα (φυσική παρουσία, έκφραση, φήμη), όσο και η ικανότητα (τεχνικές και ερμηνευτικές δεξιότητες) του ερμηνευτή, καθώς και οι παροδικές μεταβλητές που αφορούν την κατάσταση απόδοσης (ερμηνεία, συγκέντρωση, παροχή κινήτρων, διάθεση, σκηνική παρουσία, επαφή με το κοινό) μπορούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην αντίληψη και την πρόκληση του συναισθήματος (Scherer & Zentner 2001). Εκτός αυτού οι Scherer & Zentner (2001), επισημαίνουν τη σημαντικότητα των χαρακτηριστικών της ατομικής και κοινωνικό-πολιτισμικής ταυτότητας του ακροατή τα οποία εμπεριέχονται σε μια συγκεκριμένη κουλτούρα με σαφές πολιτιστικό υπόβαθρο. Μπορούν να αποτελούνται από κανόνες ερμηνείας (μουσικά συστήματα) που είναι κοινοί σε μια ομάδα ή έναν πολιτισμό και επηρεάζονται από την προσωπικότητα, τις εμπειρίες και το μουσικό ταλέντο. Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να συνοψιστούν σε μουσική εμπειρία, συμπεριλαμβανομένων των πολιτιστικών προσδοκιών για την μουσική έννοια και σε σταθερές διαθέσεις στην μουσική όπως είναι η προσωπικότητα και η αντίληψη. Στα χαρακτηριστικά του ακροατή, εντάσσουμε το μοντέλο της συνειρμικής κωδικοποίησης και όχι την εικονική και συμβολική (performance), καθώς το τελικό συναίσθημα μπορεί να σχετίζεται με περιεχόμενο που υπάρχει ήδη στην μνήμη του ατόμου μέσω της γνώσης ή των καταστάσεων. Διάφοροι φυσικοί παράγοντες επηρεάζουν το βαθμό επίδρασης της μουσικής, όπως είναι η τοποθεσία της μουσικής ακρόασης που μπορεί να είναι μια αίθουσα συναυλιών, μια εκκλησία, ένας υπαίθριος χώρος, το αυτοκίνητο ή ένα στούντιο ηχογράφησης καθώς επίσης και το υλικό που περιβάλλει τον ακροατή που μπορεί να είναι ξύλο, γυαλί, πέτρα, μέταλλο ή τσιμέντο. Το μέσο μετάδοσης είναι εξίσου σημαντική παράμετρος, καθώς και αν το μουσικό γεγονός πραγματοποιείται σε πραγματικό χρόνο ή αν είναι ηχογραφημένο. Η μουσική μπορεί να μεταδίδεται μέσω ηχείων, ακουστικών ή και χωρίς τεχνική υποστήριξη (Scherer & Zentner 2001). Επιπροσθέτως κοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν την επίδραση της μουσικής (π.χ. μέγεθος και συμπεριφορά του κοινού), καθώς και οι ιδιαίτερες περιστάσεις θα πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη. Για παράδειγμα σημαντικό ρόλο παίζει το γεγονός μέσα στο οποίο πραγματώνεται η μουσική έκφραση-ακρόαση που μπορεί να είναι ένας γάμος, μια κηδεία ή μια δεξίωση ενός εξαιρετικού επιτεύγματος, πράγμα που σημαίνει ότι μεταβάλλεται το συναισθηματικό υπόβαθρο. Τέλος μια πιθανή διακοπή της συγκέντρωσης του ακροατή κατά το μουσικό δρώμενο (όπως ο 46

47 θόρυβος της σειρήνας ενός ασθενοφόρου), σίγουρα δε θα φέρει τις ίδιες συναισθηματικές επιδράσεις. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να οδηγήσουν σε διαφορετικές συναισθηματικές επιπτώσεις λόγω των αντικειμενικών χαρακτηριστικών της κατάστασης και της υποκειμενικής αντίληψης των ακροατών (Scherer & Zentner 2001). Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως όλοι οι προαναφερθέντες παράγοντες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και παρά το βαθμό επίδρασής τους, κανείς από αυτούς δεν μπορεί να αποκλειστεί. Ακόμη και σε περιστάσεις που οι μουσικές παράμετροι φαίνεται να έχουν την κύρια επίδραση, υποβόσκουν πάντα τόσο προσωπικοί παράγοντες όσο και εξωτερικές συνθήκες που διαμορφώνουν τη συναισθηματική κατάσταση του ακροατή. 2.3 Μουσική και ανθρώπινο σώμα Εισαγωγή. Οι πρώτες απόπειρες έρευνας της επίδρασης της μουσικής στις οργανικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού τοποθετούνται στα τέλη του 19ου αιώνα. Έχουν γίνει πολλές έρευνες ώστε να εντοπίσουν ποια είναι εκείνα τα μουσικά στοιχεία (μελωδία, αρμονία, ρυθμός, κ.τ.λ.) που επηρεάζουν τον άνθρωπο (Πρίνου-Πολυχρονιάδου, 2003). Η μελέτη των σωματικών αντιδράσεων προέρχεται και βασίζεται στη φυσιολογία, την ανατομία, τη νευρολογία και τη βιοχημεία και περιλαμβάνει μετρήσεις σε πολλές σωματικές αντιδράσεις, όπως κινητικές, μυϊκές, χημικές και άλλες, επικεντρωμένες σε εγκεφαλικές λειτουργίες. Σήμερα, η ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας έχει βοηθήσει πολύ στο να επεκταθούν οι έρευνες, ωστόσο τα αποτελέσματα ορισμένων από τις πρώτες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν, δεν διαφοροποιούνται από τα σημερινά, στα βασικά τους σημεία (Σακαλάκ, 2004). Πέρα όμως από όλες αυτές τις έρευνες, το σημείο στο οποίο συμφωνούν όλοι οι ερευνητές, είναι ότι, οι οργανικές αντιδράσεις του ανθρώπου στο μουσικό ερέθισμα εξαρτώνται άμεσα από τη συγκινησιακή επίδραση που ασκεί η μουσική στον άνθρωπο (Πρίνου-Πολυχρονιάδου, 2003). Οι σωματικές αντιδράσεις στη μουσική 3 χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: αντιδράσεις αναφερόμενες στη φυσιολογία 4 και εξωτερικές σωματικές αντιδράσεις 5. Οι πρώτες περιλαμβάνουν σημαντικές μεταβολές στο σώμα μας (π.χ οι σφυγμοί της καρδιάς), που αν και μπορεί να είναι εμφανείς, για την πιο ολοκληρωμένη μελέτη τους, χρήζουν τεχνολογικών μέσων. Οι εξωτερικές σωματικές αντιδράσεις από την άλλη, είναι ολοκληρωτικά ορατές, (π.χ το χτύπημα των ποδιών), οι οποίες στην ουσία είναι αντιδράσεις του σώματος που δεν απαιτούν 3. Απόδοση του αγγλικού όρου: Bodily responses to music. 4. Απόδοση του αγγλικού όρου: Physiological responses. 5. Απόδοση του αγγλικού όρου: Physical responses. 47

48 εξειδικευμένη άσκηση. Για παράδειγμα η εξάσκηση του να χτυπάς το πόδι σου συγχρονισμένα με το μετρονόμο, δεν ανήκει σε αυτή την κατηγορία (Hodges, 2009) Εξωτερικές σωματικές αντιδράσεις. Οι ανθρωπολόγοι έχουν οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι η μουσική και η κίνηση είναι δυο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες καθ' όλη τη διάρκεια της ανθρωπότητας. Πολλές δραστηριότητες, όπως ο χορός, το περπάτημα, η σωματική άσκηση απαιτούν συγχρονισμό μεταξύ της ακουστικής εισόδου και της κινητικής έκφρασης (Hodges 2009). Όταν η μουσική εισχωρήσει στα αυτιά μας, οι ήχοι μετατρέπονται σε ερεθίσματα που ταξιδεύουν από τα ακουστικά νεύρα στον θάλαμο του εγκεφάλου, τον σταθμό αναμετάδοσης των συναισθημάτων και των αισθήσεων. Όταν διεγερθεί ο θάλαμος, δραστηριοποιεί το φλοιό του εγκεφάλου, ο οποίος με τη σειρά του εκπέμπει ερεθίσματα στον θάλαμο, οπότε δημιουργείται ένα κύκλωμα δονήσεων που ενισχύεται όσο διαρκεί η μουσική (McClellan, 1997). Μέσα στον εγκέφαλο ο θάλαμος, ο υποθάλαμος, η παρεγκεφαλίδα και τα εγκεφαλικά ημισφαίρια, παίζουν ενεργό ρόλο στην επεξεργασία των μουσικών τόνων και των ρυθμών, μετατρέποντάς τους σε αναγνωρίσιμες μουσικές δομές και προσδίδοντάς τους διανοητικό και συναισθηματικό νόημα. Ο υποθάλαμος που συνδέεται μέσω νευρικών οδών με το θάλαμο, ρυθμίζει το μεταβολισμό, τον ύπνο, την αφύπνιση και άλλες σωματικές λειτουργίες. Μέσω αυτού, τα ερεθίσματα της μουσικής μεταφέρονται στα άλλα εγκεφαλικά κέντρα. Γύρω από το θάλαμο βρίσκεται το κέντρο των αισθημάτων, που λειτουργεί σε αλληλεπίδραση με το ενδοκρινικό σύστημα, το οποίο με τη σειρά του επηρεάζει την αναπνοή, τον παλμό, την κυκλοφορία του αίματος και τις εκκρίσεις των διαφόρων αδένων (McClellan, 1997). Ο εγκέφαλος και το σώμα μας είναι ρυθμισμένα να ανταποκρίνονται στον ήχο και στον ρυθμό και η εντεταμένη εξάσκηση γύρω από αυτά δημιουργεί συναίσθημα ευφορίας. Κατά την ακρόαση της μουσικής ενεργοποιούνται οι ακόλουθες εγκεφαλικές περιοχές (Hodges 2009): 1. Ο ακουστικός φλοιός που αναλύει τον ήχο. 2. Η μετωπιαία περιοχή που αποκωδικοποιεί τη μουσική δομή. 3. Το μεσομεταιχμιακό σύστημα, που περιλαμβάνει το αίσθημα της ευχαρίστησης, ενεργοποιείται και παράγει τη ντοπαμίνη. 4. Η παρεγκεφαλίτιδα μεταφράζει το ρυθμό σε κίνηση. Κατά την ακρόαση μουσικής μπορεί να εκδηλωθούν εξωτερικές σωματικές αντιδράσεις που μπορεί να έχουν τη μορφή ρυθμικού χτυπήματος του ποδιού, λικνίσματος, κουνήματος του κεφαλιού ή ρυθμικών κινήσεων των χεριών (McClellan, 1997). Όταν στο ακουστικό μας 48

49 σύστημα εισέρχεται μια μουσική πληροφορία, μεταφράζεται σε κίνηση η οποία αναπροσαρμόζεται από τους νευρώνες του εγκεφάλου ανάλογα με την εκάστοτε αυξομείωση του ρυθμού της μουσικής (Hodges, 2009). Η αντίδραση του σώματος στη μουσική είναι φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί σε όλο τον κόσμο, με τη δυτική κλασική μουσική να αποτελεί εξαίρεση μιας και είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις που το ακουστικό ερέθισμα μεταφράζεται σε κίνηση. Ο ακροατής αρκείται μόνο στην ευχαρίστηση. Σύμφωνα με τους Brown και Graeber, όπως αναφέρει ο Hodges (2009), το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από πολλαπλούς ταλαντωτές που δημιουργούν το ρυθμό που οδηγεί το σώμα και ρυθμίζει τη συμπεριφορά. Αυτό δεν είναι μόνο σημαντικό για τη μουσική και το χορό, αλλά για όλες τις ανθρώπινες λειτουργίες. Ρυθμικές δραστηριότητες έχουν βρει εφαρμογή σε ανθρώπους με Πάρκινσον ή εγκεφαλικό επεισόδιο, όπου τους βοήθησαν να περπατήσουν και να αποκτήσουν ξανά κινητικές δεξιότητες (Hodges 2009) Αντιδράσεις αναφερόμενες στη φυσιολογία. Οι Gabrielsson και Lindström (2001), στα τέλη της δεκαετίας του 80, πραγματοποίησαν μία έρευνα σχετικά με τις αντιδράσεις ατόμων που βίωσαν μία ισχυρή μουσική εμπειρία. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης έδειξαν ότι η πιο συχνή αντίδραση ήταν τα δάκρυα (από βούρκωμα μέχρι ασυγκράτητο κλάμα). Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτή η αντίδραση σχετιζόταν με θετικά συναισθήματα αν και υπήρχαν παραδείγματα όπου τα δάκρυα συνδεόταν με αίσθημα λύπης ή θλίψης. Αμέσως μετά, σε συχνότητα ακολουθούσαν το ρίγος και το ανατρίχιασμα, η αίσθηση θερμότητας, η εφίδρωση, το αίσθημα κρύου, η μυϊκή χαλάρωση, η αλλαγή της αναπνοής, η αύξηση του καρδιακού ρυθμού, η αίσθηση βάρους στο στήθος, διάφορες στομαχικές αντιδράσεις, μυϊκή ένταση, τρόμος, κόμπος στο λαιμό, ζαλάδα, πόνος, ξηροστομία. Συνοπτικά, οι φυσιολογικές επιδράσεις της μουσικής, σύμφωνα με τον Hodges (2009) είναι οι εξής: Ο σφυγμός της καρδιάς Έρευνα του Bernardi που αναφέρει ο Hodges (2009), έδειξε ότι η ακρόαση μουσικής με στακάτα μοτίβα, σε γρήγορο τέμπο και δυνατά σε ένταση, αυξάνουν τους χτύπους της καρδίας, ενώ τα αργά και λεγκάτα μοτίβα τους μειώνουν. Μια άλλη έρευνα των Haider και Groll-Kapp που παρουσιάζει ο Hodges (2009), πραγματοποιήθηκε πάνω σε 24 μουσικούς της συμφωνικής ορχήστρας της Βιέννης και έδειξε ότι κατά τη διάρκεια της πρόβας οι σφυγμοί τους έφταναν τους 151, ενώ κατά της διάρκεια της παράστασης αυξάνονταν κατά 8. Δέρμα 49

50 Σύμφωνα με την έρευνα του Khalfa, όπως παραθέτει ο Hodges (2009), κατά την ακρόαση μουσικής, διαπιστώθηκε με τη χρήση ψυχογαλβανόμετρου, με επαφή στα δάχτυλα και στην παλάμη, πως προκαλείται μεταβολή στη θερμοκρασία και στην υφή (ανατρίχιασμα). Αρτηριακή πίεση Η διεγερτική μουσική αυξάνει την αρτηριακή πίεση της κυκλοφορίας, ενώ η καταπραϋντική την μειώνει. Βιοχημικές Η ακρόαση μουσικής αυξάνει την ντοπαμίνη και διεγείρει 19 από τις 45 γενετικές ορμόνες. Αναπνοή Κατά την ακρόαση καταπραϋντικής μουσικής, ο ρυθμός της αναπνοής μειώνεται, ενώ στην διεγερτική δεν επηρεάζεται. Θερμοκρασία σώματος Κατά την ακρόαση καταπραϋντικής μουσικής, η θερμοκρασία του σώματος αυξάνεται, ενώ με την διεγερτική μειώνεται. Μυϊκό σύστημα Η καταπραϋντική μουσική μειώνει τη μυϊκή ένταση γρηγορότερα, από ότι την αυξάνει η διεγερτική. Επίσης επηρεάζει τη γαστρική κινητικότητα, τα ανακλαστικά της κόρης του ματιού, τις ορμονικές εκκρίσεις και την οξυγόνωση του αίματος. Όταν ακούμε μουσική το σώμα μας ανταποκρίνεται αυτόματα και συγχρονίζεται η σωματική κίνηση, ο ρυθμός της καρδίας και της αναπνοής (Altenmüller & Schlaug, 2013). Ένα μουσικό κομμάτι, ανάλογα με τα μουσικά συστατικά του, μπορεί να προκαλέσει χαλάρωση ή τόνωση, κάτι που φυσικά διαφοροποιείται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Τα κύρια μουσικά στοιχεία φαίνονται στον πίνακα 1.1. ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1 Διεγερτικές και χαλαρωτικές ιδιότητες της μουσικής (Clark, Tamplin, 2016) Μουσικά Διέγερση Χαλάρωση 50

51 στοιχεία Ρυθμός Τέμπο Ένταση Αρμονία Κύρια κρουστικά χαρακτηριστικά. Μπορεί να περιλαμβάνει συγκοπές και παύσεις >120bpm Μπορεί να περιλαμβάνει διακυμάνσεις Μέση προς δυνατή Μπορεί να περιλαμβάνει διακυμάνσεις Μια αίσθηση έντασης και απελευθέρωσης Μείζονα κλίμακα που μπορεί να διεγείρει θετικά συναισθήματα Σταθερός <80bpm Σταθερό Σταθερή Προβλέψιμα μοτίβα Μελωδία Μεγάλα διαστήματα και μελωδικά άλματα Μπορεί να περιλαμβάνει μουσικά στολίδια Περιορισμένες αλλαγές στο τονικό ύψος. Προβλέψιμα μοτίβα Φόρμα Η μουσική είναι διαχωρισμένη σε διακριτά τμήματα Λιγότερο διακριτή αλλαγή από το ένα τμήμα στο άλλο Ηχόχρωμα Εναλλαγές στην υφή Διαστρωμάτωση των οργάνων Περιορισμένος αριθμός οργάνων Στίχοι και συσχετισμοί Ανεβαστικοί, παρακινητικοί, εμπνευστικοί. Μπορεί να συνδέονται με διάφορα γεγονότα Ορχηστρικά έργα ή φωνητικά δίχως λέξεις 2.4 Βιολοντσέλο Ιστορική εξέλιξη του βιολοντσέλου. 51

52 Το Βιολοντσέλο, ή αλλιώς Τσέλο, ανήκει στην οικογένεια των έγχορδων. Στην οποία συγκαταλέγονται το Βιολί, ή Βιόλα, και το Κοντραμπάσο. Δημιουργήθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα στην περιοχή τής Μπολόνια. Κατά τη διάρκεια τής ανάπτυξης της οικογένειας του Βιόλα ντα μπρατσίο. Ή Ιταλική Ονομασία είναι Vιοlα da braccio. Μέχρι το 1850, δεν στηριζόταν στο έδαφος με τη βοήθεια ράβδου. Όπως ή Βιόλα ντα γκάμπα (Ιταλικά: Vιοlα da gamba). Ό εκτελεστής συγκρατούσε το όργανο ανάμεσα στις γάμπες του. Αυτός ό τρόπος χειρίζεται σήμερα σε συναυλίες με ιστορική απόδοση. Ό βιολοντσελίστας σήμερα, είναι πάντα καθιστός. Τοποθετεί το όργανο ανάμεσα στα πόδια του. Χρησιμοποιεί τη βοήθεια μίας ρυθμιζόμενης μεταλλικής ράβδου στήριξης. Ή Ονομασία Βιολοντσέλο δημιουργήθηκε με την προσθήκη της συλλαβής "-τσέλο". Ή οποία δόθηκε τού μπάσου αυτής τής νέας οικογένειας, δηλαδή στο όνομα "βιολόνε". Επομένως ή ονομασία "Τσέλο" σημαίνει: μικρό Κοντραμπάσο. Στην ορχήστρα τού Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ και του Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ, είναι το Βιολοντσέλο ήδη μόνιμο μέλος. Ή λειτουργία του είναι περιορισμένη στην εκτέλεση τού μπάσου. Ακόμα και ό Γιόζεφ Χάυντν χρησιμοποιεί το τσέλο στην ορχήστρα με αυτό τον στερεότυπο τρόπο. Οφείλονταν στις ελάχιστες τεχνικές δυνατότητες τού Κοντραμπάσου. Ή χειραφέτηση του Τσέλου άρχισε τέλη τού 18ου αιώνα ή στις αρχές του 19ου αιώνα. Ιδίως ό Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, ξεκίνησε με ανεξάρτητες εργασίες. Είτε για το τσέλο σόλο είτε σε συνδυασμό με την Βιόλα ή το Φαγκότο. Αλλά θα το βρείτε και στα χαρακτηριστικά έργα τού Κάρλ Μαρία φον Βέμπερ. Τελικά, στα έργα τού Ρίχαρντ Βάγκνερ έχει ολοκληρωθεί ή μετάβαση τού ύφους χρήσης Δομή του βιολοντσέλου. Το Βιολοντσέλο έχει βασικά την ίδια δομή όπως το Βιολί. Το ιδιαίτερο χαρακτη ριστικό του είναι οι μεγαλύ τερες δια στάσεις λόγω της βαθύ τερης φωνής. Έχει συνολικό μήκος περίπου 1,25 μ. Λίγο περισσότερο από ότι το διπλάσιο μήκος τού Βιολιού (60 εκ.). Το τονικό ύψος τού Βιολοντσέλου είναι μία δωδέκατη (μουσικό διάστη μα) κάτω από το Βιολί. Σχετικά αυτού οι διαστάσεις δεν είναι ιδανικές όπως τού Βιολιού. Αυτό το μειονέκτημα αντισταθμίζεται. Οι πλευρές στο εσω τερικό τού Τσέλου είναι σχεδόν 3 φορές πιο υψηλές από τού Βιολιού. Αλλά και ό καβαλάρης τού Βιολον τσέλου έχει το ανάλογο ύψος. Ή ακουστική δομή τού Βιολοντσέλου χαρακτηρίζεται τόσο τέλεια όπως εκείνη τού Βιολιού. Ό βιολοντσελίστας σήμερα, είναι πάντα καθιστός. Τοποθετεί το Βιολοντσέλο ανάμεσα στα πόδια του. Το στηρίζει στο έδαφος με τη βοήθεια μεταλλικής ράβδου. Ό λαιμός σε αναλογία με εκείνον τού Βιολιού είναι μικρότερος. Ή ταστιέρα είναι κατά συνέπεια πάνω από το σκάφος 52

53 προς τον καβαλάρη κατασκευασμένη. Έχει 4 χορδές και παίζεται με δοξάρι. Το δοξάρι είναι μικρότερο από εκείνο τού Βιολιού, αλλά πιο ισχυρό. Στην εξωτερική μορφή του μοιάζει με το δοξάρι τού Βιολιού. Και ό σιγαστήρας (σορτίνα) χρησιμοποιείται στην ίδια μορφή όπως στο Βιολί. Παρακάτω στην εικόνα 1.1 απεικονίζεται το Βιολοντσέλο και τα εξαρτήματά του. Εικόνα 1.1 Δομή του Βιολοντσέλου Το ρεπερτόριο του βιολοντσέλου Το βιολοντσέλο διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ποικίλα ρεπερτόρια κλασικής μουσικής. Όλοι οι σημαντικοί συνθέτες έχουν συνθέσει εκτεταμμένα έργα για τσέλο. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις πρωτεύουσες συνθέσεις του ρεπερτορίου του βιολοντσέλου, καθώς και άλλες σημαντικές συνθέσεις για το όργανο. Συνθέτης Σόλο Τσέλο Τσέλο και Πιάνο Τσέλο και Ορχήστρα 53