ΑΡΙΣΤOΤΕΛΕΙO ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛOΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤOΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙOΛOΓΙΑΣ ΤOΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤOΤΕΛΕΙO ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛOΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤOΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙOΛOΓΙΑΣ ΤOΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΑΡΙΚΟΥΔΗ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΣΕΧΙΑ (ΠΡΩΗΝ ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ): ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2 ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΑΡΙΚΟΥΔΗ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΣΕΧΙΑ (ΠΡΩΗΝ ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ): ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας: Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: Εξεταστική Επιτροπή Αλεξάνδρα Μπακαλάκη (επιβλέπουσα) Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ελεωνόρα Σκουτέρη- Διδασκάλου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γιώργος Αγγελόπουλος Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Λουκιανός Χασιώτης Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ευτυχία Βουτυρά Καθηγήτρια του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Λόης Λαμπριανίδης Καθηγητής τουτμήματος Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Βασίλης Νιτσιάκος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2

3 ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΑΡΙΚΟΥΔΗ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΣΕΧΙΑ (ΠΡΩΗΝ ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ): ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ H έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2) 3

4 «Η διαδρομή πάντα μικρή, η απόσταση πάντα μεγάλη» Παύλος Παυλίδης, «Ελλάδα», Ιστορίες που ίσως έχουν συμβεί (2013) Στην ιερή μνήμη εκείνου που στάθηκε η αφορμή. Στη μητέρα μου, Μαριάνθη, το στήριγμα που μετουσίωσε την αφορμή σε πράξη. 4

5 Ευχαριστίες Η παρούσα διατριβή είναι αποτέλεσμα μιας μακράς και επίπονης διαδρομής. Ωστόσο, δε θα μπορούσα να ισχυριστώ πως ο κόπος είναι μόνο δικός μου είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας, που δε θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τη συνδρομή ορισμένων ανθρώπων. Στην επιβλέπουσά μου, Αλεξάνδρα Μπακαλάκη χρωστάω βαθιά ευγνωμοσύνη για την καθοδήγηση και την εποπτεία της σε κάθε στάδιο της εργασίας. Με τα σχόλια, τις παρατηρήσεις και την ηθική της συμπαράσταση προσπάθησε να βγάλει τον καλύτερο μου εαυτό. Την ευχαριστώ θερμά για τη συνέπεια, την υπομονή και την προσοχή που έδειξε απέναντί μου. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον καθηγητή μου, Γιώργο Αγγελόπουλο, για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε κατά τη διάρκεια της έρευνας και τις εύστοχες υποδείξεις του την περίοδο της συγγραφής. Την ίδια ευγνωμοσύνη οφείλω και στην καθηγήτριά μου, Ελεωνόρα Σκουτέρη-Διδασκάλου, για τη συνεργασία και τη συνδρομή της όποτε τη χρειάστηκα, αλλά και γιατί σε αυτήν χρωστώ την ενασχόλησή μου με την ανθρωπολογία και την εξοικείωσή μου με την επιτόπια έρευνα. Δεν μπορώ, επίσης, να μην ευχαριστήσω τον Κώστα Τσίβο, για τη βοήθειά του στην έρευνα στα Αρχεία της Πράγας και το δημιουργικό διάλογο μας πάνω στα ιστορικά ζητήματα της εργασίας την Αλίκη Αγγελίδου για τις παρατηρήσεις της στα πρώιμα στάδια της εργασίας την Αρετή Τζιντζιόβα-Κότσαπα για την προθυμία της, το ειλικρινές ενδιαφέρον της και την πρακτική της βοήθεια τις φίλες και συναδέλφους, Αθηνά Ρωμούδη, Άννα Σαλαβάτη και Ελένη Γελάνη, για τη συνδρομή τους στη φιλολογική επιμέλεια του κειμένου. Είναι σπάνιο προνόμιο να έχεις φίλους που δεν κουράζονται να προσπαθούν να εντοπίσουν ελλείψεις και ασάφειες ακόμα και την τελευταία στιγμή. Είμαι, επίσης, υπόχρεη απέναντι στους ανθρώπους που μου άνοιξαν το σπίτι και την καρδιά τους και μου αφηγήθηκαν την προσωπική τους ιστορία. Χωρίς αυτούς, άλλωστε, δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η έρευνα. Τέλος, και πάνω απ όλα ευχαριστώ όλους όσοι ήταν και είναι δίπλα μου δείχνοντάς μου εμπιστοσύνη, κατανόηση και ηθική υποστήριξη. Δε χρειάζεται να τους κατονομάσω όχι γιατί είναι πάρα πολλοί, αλλά γιατί τους ευχαριστώ κάθε στιγμή με το δικό μου τρόπο και το ξέρουν. ΙΙ. Η διατριβή αυτή υποστηρίχθηκε γενναιόδωρα από το Πρόγραμμα Ηράκλειτος 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή...10 «Τι να θυμηθώ, τι να ξεχάσω..»: επιλεκτικές μνήμες και αποσιωπήσεις του παρελθόντος...12 Το πεδίο: ερωτήματα, μεθοδολογία...13 Βασικοί πληροφορητές...16 Η δομή της εργασίας...18 Κεφάλαιο Πρώτο Εθνογραφικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της Ανατολικής Ευρώπης και τη Σοβιετική Ένωση πριν και μετά την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων Σοσιαλιστικές προσεγγίσεις και προσεγγίσεις του σοσιαλισμού «Μετάβαση»; Σημειώσεις για την Ανθρωπολογία του μετασοσιαλισμού...32 Κεφάλαιο Δεύτερο Τσεχοσλοβακίας και της Δημοκρατίας της Τσεχίας: εθνογραφικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις Narodopis Από την Εθνογραφία στην Ανθρωπολογία Οι Έλληνες στην Τσεχοσλοβακία / Τσεχία: εθνογραφικές προσεγγίσεις...56 Κεφάλαιο Τρίτο Από τα πεδία μάχης του Εμφυλίου στην Τσεχοσλοβακία Ο Εμφύλιος στη βιβλιογραφία Ο Εμφύλιος στη μνήμη των προσφύγων της Τσεχοσλοβακίας «Έξω από τα σύνορα, αλλά κοντά στο σπίτι»: Το στρατόπεδο Μπούλκες (Bulkes)

7 3.4 Το φευγιό Τα παιδιά Οι έφηβοι και οι ενήλικες Η εγκατάσταση στη Τσεχοσλοβακία Dětsky duma:παιδικοί σταθμοί και Ορφανοτροφεία Διαδικασίες προσαρμογής Ο Ρόλος του Κόμματος στην καθημερινή ζωή Οι δυναμικές της κομματικής οργάνωσης Οι παροικίες Λέσχες και εκδηλώσεις Ο Αγωνιστής Κεφάλαιο Τέταρτο Οι «Άλλοι» Έλληνες πρόσφυγες Η Μακεδονία στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα Οι σλαβόφωνοι στον Εμφύλιο Οι «Σλαβομακεδόνες-σύντροφοι» στην Τσεχοσλοβακία Μακεδονόπουλα-Μakedonských dětí «Σλαβομακεδόνες» και «Έλληνες» Κεφάλαιο Πέμπο Νέες Αφίξεις Φοιτητές Κομματικές Υποτροφίες Το ταξίδι Φοιτητική ζωή Φοιτητές και πρόσφυγες Επιχειρηματίες

8 5.2.1 Η επιχειρηματική δραστηριότητα στη σοσιαλιστική και τη μετασοσιαλιστική Τσεχία Έλληνες επιχειρηματίες στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη Έλληνες επιχειρηματίες στην Τσεχία Το προφίλ των επιχειρηματιών Αλλαγές σε ζητήματα κατανάλωσης και η προσαρμογή των ελληνικών επιχειρήσεων στις νέες απαιτήσεις Οι σχέσεις ανάμεσα στους επιχειρηματίες και τους πρόσφυγες Κεφάλαιο Έκτο Επαναπατρισμός: Προοπτικές, Διλήμματα, Εμπειρίες Γραφειοκρατικές διαδικασίες και εμπόδια «Καλή πατρίδα, σύντροφε!» Τα πρώτα ταξίδια στην Ελλάδα Προσωρινότητα Ξένος στα ξένα και στην πατρίδα ξένος Απουσίες «Όταν πεθάνω, να με θάψετε στο χωριό» Παράξενη κηδεία «Ελληνική» κηδεία Η μετακομιδή ως επαναπατρισμός Κεφάλαιο Έβδομο Από τις Παροικίες στις Κοινότητες και τη Μειονότητα Η διάλυση της κομματικής οργάνωσης και οι συνέπειές της Επιχειρηματική δραστηριότητα των προσφύγων Οι Ελληνικές Κοινότητες Η Ελληνική Κοινότητα της Πράγας (ΕΚΠ) Λέσχη Φιλελλήνων ή Klub přatel Řecka Η ελληνική μειονότητα

9 7.5 Εκδηλώσεις και μνημεία «Řecké dny v Krnově»: «Ελληνικές Μέρες στο Κρνοβ» Το περιοδικό Καλημέρα Μαθήματα ελληνικής γλώσσας στην Κοινότητα Πράγας Μνημεία Κεφάλαιο Όγδοο Αμοιβαία Στερεότυπα «Δεν είμαστε σαν κι αυτούς/ δεν είναι σαν κι εμάς» Από τη σκοπιά των Τσέχων Αδέλφια στο σοσιαλισμό «Κλέφτες» θέσεων εργασίας «Κλέφτες ερωτικών συντρόφων» Ελληνικά ανέκδοτα για Τσέχους «Ελληνικό» χιούμορ; «Εύκολες» γυναίκες / «αδύναμοι» άντρες Πολιτικά ανέκδοτα Συμπεράσματα Παράρτημα Αρχειακά Υλικό και Έγγραφα Πίνακες Χάρτες Ο Έντυπος Τύπος Φωτογραφίες Κατάλογος Πληροφορητών Γλωσσάρι Τόπων Βιβλιογραφία Summary

10 Εισαγωγή Η διδακτορική διατριβή εξετάζει όψεις της παρουσίας των Ελλήνων που ζουν στην Τσεχία. Οι Έλληνες, που είναι εγκατεστημένοι στην Τσεχία, ανήκουν σε τρεις κατηγορίες: η πρώτη περιλαμβάνει τους πρόσφυγες του ελληνικού Εμφυλίου, οι οποίοι έφτασαν εκεί το 1949 και τους απόγονους τους η δεύτερη αποτελείται από φοιτητές, υποτρόφους του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, που στέλνονταν στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης από το 1960 κι έπειτα και στην τρίτη, τέλος, ανήκουν οι Έλληνες που, μετά το 1990 και την πτώση του σοσιαλιστικού καθεστώτος, πήγαν στην Τσεχία ως μετανάστες με σκοπό να δημιουργήσουν μία επιχείρηση. Πρόκειται, λοιπόν, για τρεις κατηγορίες ανθρώπων, οι οποίοι έφτασαν στην Τσεχία σε διαφορετικούς χρόνους, με διαφορετικά κίνητρα, διαφορετικά βιώματα και πιστεύω. Αρχικός στόχος της έρευνάς μου ήταν η κοινότητα που δημιουργήθηκε από τους πρόσφυγες του Εμφυλίου. Ωστόσο, το πρώτο διάστημα της ζωής μου στην Πράγα παρατήρησα πως υπήρχαν και άλλες κατηγορίες Ελλήνων πέραν των προσφύγων. Ήταν οι φοιτητές που είχαν φτάσει ως υπότροφοι των ελληνικών Κομμάτων (του ΚΚΕ, της ΕΔΑ και του ΠΑΣΟΚ) και στη συνέχεια αποφάσισαν να μείνουν μόνιμα εκεί, αλλά και οι Έλληνες επιχειρηματίες, οι οποίοι άρχισαν να καταφθάνουν μετά το Με βάση τα νέα δεδομένα και ύστερα από συζήτηση με τη συμβουλευτική μου επιτροπή αποφασίσαμε πως έπρεπε να διευρύνω το πεδίο της έρευνάς μου και να μην το περιορίσω στους πρόσφυγες. Η διατριβή εξετάζει τις σχέσεις στο εσωτερικό της κάθε μιας από τις παραπάνω κατηγορίες και αναμεταξύ τους, με ιδιαίτερη έμφαση στις μεταξύ των προσφύγων σχέσεις, καθότι αυτοί αποτέλεσαν διαχρονικά την πολυπληθέστερη κατηγορία. Εξετάζεται επίσης η σχέση αυτών των κατηγοριών με τους Τσέχους, ο ρόλους του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος (ΚΚΕ) στην οργάνωση της καθημερινότητας των Ελλήνων, όπως επίσης και οι ανακατατάξεις που επήλθαν μέσα στις παροικίες με τον επαναπατρισμό αρκετών προσφύγων μετά το 1974 και τον ερχομό των φοιτητών και των επίδοξων επιχειρηματιών. Οι σχέσεις που δημιούργησαν οι Έλληνες στην Τσεχία, οι παράγοντες που καθόριζαν και συνεχίζουν- ή όχι- να καθορίζουν τις σχέσεις αυτές, τα κριτήρια (κομματικά, συγγενικά, ηλικιακά, ταξικά, μορφωτικά, έμφυλα κλπ.) με τα οποία ορίζονται οι «άλλοι», είτε πρόκειται για τους Τσέχους είτε για τους «δικούς άλλους», είναι ζητήματα που θίγονται σε αυτήν τη διατριβή. Τέλος, 10

11 η αλλαγή του πολιτικού συστήματος στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά το 1990, η διάλυση της ελληνικής κομμουνιστικής οργάνωσης στην Τσεχία και η αναγνώριση των Ελλήνων ως μειονότητα από τη Δημοκρατία της Τσεχίας το 2002 είναι ζητήματα που θα συζητηθούν, καθότι επηρέασαν την καθημερινότητα αλλά και τον τρόπο που οργάνωναν τα δίκτυα σχέσεών τους οι Έλληνες. Τα νέα δεδομένα με έκαναν να σκεφτώ και να θέσω ερωτήματα που αφορούσαν ενδεχόμενους μετασχηματισμούς των παλιών συλλογικοτήτων και των δικτύων σχέσεων. Πώς αντιλαμβάνονται, δηλαδή, τα ίδια τα άτομα τις πολιτικές και οικονομικές μεταβολές, πώς συγκρίνουν την τωρινή με την προηγούμενη κατάσταση και πώς επανερμηνεύουν και διαμορφώνουν την ταυτότητά 1 τους ως άτομα αλλά και θεσμικά ως Ελληνικές Κοινότητες Τσεχίας. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να συμβάλει στην ανθρωπολογική μελέτη των κοινωνιών της Ανατολικής Ευρώπης στη μετασοσιαλιστική περίοδο. Υπό αυτήν την έννοια, εστιάζοντας στην όλη πορεία της ελληνικής παρουσίας στην Τσεχία, η διατριβή αναδεικνύει όψεις των κοινωνικών μεταβολών των τελευταίων πέντε δεκαετιών στην Ανατολική Ευρώπη όψεις που αναφέρονται στις πολιτικές ταυτότητας (το «εθνικό» ζήτημα, οι μειονότητες, οι πρόσφυγες, οι εκτοπισμένοι) καθώς και στην πρόσληψη και αναπαράστασή τους από τις κοινωνικές επιστήμες. Η έρευνα ουσιαστικά ξεκίνησε το 2005, όταν, ως μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας του ΑΠΘ, επέλεξα ως θέμα της διπλωματικής μου εργασίας το ζήτημα του μετά το 1974 επαναπατρισμού των πολιτικών προσφύγων από την Τσεχοσλοβακία και την εγκατάστασή τους στη Θεσσαλονίκη. Το γεγονός πως η γιαγιά μου με τα παιδιά της συμπεριλαμβανομένου και του πατέρα μου- ήταν πρόσφυγες στη συγκεκριμένη χώρα στάθηκε αφορμή, ώστε οι πληροφορητές μου να με αναγνωρίσουν ως «δικιά τους», να αισθανθούν οικεία απέναντί μου, να μου ανοίξουν το σπίτι τους και να μου εμπιστευτούν προσωπικές τους ιστορίες. Με μερικούς από αυτούς διατηρώ φιλικές σχέσεις και, όταν τους ανακοίνωσα το θέμα της διατριβής μου, έσπευσαν να μου δώσουν ονόματα και διευθύνσεις συγγενών τους στην Τσεχία, για να έχω έναν πρώτο κύκλο πληροφορητών, όταν θα πήγαινα «επάνω». 1 Ο όρος «ταυτότητα» χρησιμοποιείται σε αυτήν τη διατριβή με βάση την ανθρωπολογική της θεώρηση ως μια πολιτισμική κατασκευή (δυναμική και ρευστή) και όχι ως ιδιότητα εγγενή ή φυσική (Βλ. Γκέφου Μαδιανού 2003: Για μια εκτενέστερη ανάλυση της θεωρία της κατασκευής της ταυτότητας και των συμβολικών εκδοχών της βλ Παπαταξιάρχης 1996: ). 11

12 Αφορμή για να ασχοληθώ με αυτό το θέμα ήταν το προσωπικό μου ενδιαφέρον για να μάθω την ιστορία της οικογένειάς μου. Γρήγορα, όμως, διαπίστωσα ότι οι μελέτες που αφορούν τους πρόσφυγες του Εμφυλίου και γενικότερα τους Έλληνες της Ανατολικής Ευρώπης είναι λιγοστές. Επομένως, το προσωπικό μου ενδιαφέρον και η πρωτοτυπία του θέματος ήταν τα βασικά κίνητρα βάσει των οποίων επέλεξα το συγκεκριμένο θέμα. «Τι να θυμηθώ, τι να ξεχάσω..»: επιλεκτικές μνήμες και αποσιωπήσεις του παρελθόντος Ένα από τα βασικά ζητήματα γύρω από το οποίο περιστρέφεται η διατριβή είναι το ζήτημα της μνήμης. Όπως διαπίστωσα από τη βιβλιογραφία, αλλά κυρίως από τις συζητήσεις μου με τους συνομιλητές μου, η μνήμη δεν είναι μια αυτόνομη διαδικασία, αλλά αναδύεται σταδιακά, συγκροτείται και επανασυγκροτείται μέσα από την προσωπική ιστορία και μέσα από τα βιώματα των υποκειμένων και τις σχέσεις τους με άλλους. Ο Maurice Halbwachs πρώτος χρησιμοποίησε την έννοια της συλλογικής μνήμης για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές ομάδες επιδρούν στη μνημονική συγκρότηση των μελών τους (Halbwachs 1992: 53). Ωστόσο, όπως θα φανεί και στη συνέχεια της διατριβής, δε θυμούνται όλοι με τον ίδιο τρόπο. Στη διαμόρφωση της μνήμης παίζει ρόλο και το κοινωνικό πλαίσιο στον οποίο ζει και επηρεάζεται το κάθε άτομο. Ο Paul Connerton (Connerton 1991 :20) ήταν αυτός που έβαλε στη συζήτηση για τη μνήμη το ζήτημα της ατομικής μνήμης, η οποία αναφέρεται στο προσωπικό παρελθόν του κάθε υποκειμένου. Άλλες μνήμες έχει εκείνος που πολέμησε στην Αντίσταση και τον Εμφύλιο και άλλες το παιδί που έζησε στους παιδικούς σταθμούς. Αλλά και όσοι είχαν κοινές εμπειρίες θυμούνται, αποσιωπούν, αποδέχονται ή κατακρίνουν αποφάσεις και γεγονότα με βάση τις τωρινές τους απόψεις. Όπως υποστηρίζει και η Ρίκη βαν Μπούσχοτεν (Μπούσχοτεν 1997: 209), η ατομική μνήμη μπορεί να είναι συλλογική, όμως μεταβάλλεται ανάλογα με τα βιώματα και τη θέση του ατόμου στην ομάδα. Για να γίνει, λοιπόν, κατανοητό τι θυμάται ένα υποκείμενο, πώς αξιολογεί το παρελθόν του και πώς έχει κατασκευάσει τη μνήμη του θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το προσωπικό παρελθόν του μέσα στο οποίο έχει διαμορφωθεί ως προσωπικότητα. 12

13 Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου ορισμένα από τα ζητήματα που τέθηκαν στους πληροφορητές μου ήταν θέματα που άπτονται της έννοιας του τραύματος. Ακόμη και σήμερα, 65 χρόνια μετά την εγκατάστασή τους στην Τσεχοσλοβακία, οι πρόσφυγες δεν συζητούν εύκολα για ζητήματα όπως ο Εμφύλιος, ο εκπατρισμός και ο νόστος. Ορισμένοι πληροφορητές αντλούσαν ικανοποίηση από το να περιγράφουν περιστατικά που τόνωναν το ηθικό τους, όπως τα «ηρωικά» τους κατορθώματα την περίοδο της Αντίστασης. Αρκετές, όμως ήταν οι φορές που λογόκριναν τον εαυτό τους, αλλά και επανερμήνευαν ή ανασκεύαζαν τις εμπειρίες τους μέσα από το παρόν τους. Κάποιοι από αυτούς επέλεγαν να ταυτιστούν με τη θεσμική μνήμη του Κόμματός ή να διατυπώσουν αξιολογικές κρίσεις, που αφορούσαν τον Εμφύλιο καθώς και τα γεγονότα του 1989, αναπαράγοντας το δίπολο «καλός»/«κακός», «σύντροφος»/«εχθρός». Οι περισσότεροι, ωστόσο, προτιμούσαν τη σιωπή. Κατά τον Primo Levi (Levi 2000: 24) η ανάμνηση του τραύματος είναι μια διαδικασία οδυνηρή επομένως, η απώθησή του και η αποσιώπηση του τραύματος απομακρύνει την οδύνη, αλλά αυτή η διαδικασία δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. Στο κασετόφωνο, που χρησιμοποίησα για τις συνεντεύξεις μου, οι παύσεις, το σπάσιμο της φωνής «φωνάζουν» τη συναισθηματική αδυναμία των συνομιλητών μου να βάλουν σε λόγια τα προσωπικά τους βιώματα. Το πεδίο: ερωτήματα, μεθοδολογία Πριν πάω στο πεδίο, φρόντισα να μελετήσω τη σχετική βιβλιογραφία για τον Εμφύλιο. Στην Τσεχία ασχολήθηκα, επίσης, με τη μελέτη της πρόσφατης ανθρωπολογικής βιβλιογραφίας για θέματα που αφορούν την προσφυγιά και τη μετανάστευση. Τέλος, ως επισκέπτρια φοιτήτρια του τμήματος Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Central European University της Βουδαπέστης, από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο του 2012, εξοικειώθηκα με τις ανθρωπολογικές προσεγγίσεις του σοσιαλισμού και του μετασοσιαλισμού. Η επιτόπια έρευνα στην Τσεχία διήρκησε αρχικά από τον Μάιο του 2010 μέχρι τον Φεβρουάριο του 2011, περίοδο κατά την οποία διέμεινα στην Πράγα, όπου ζει η πλειοψηφία των Ελλήνων. Ωστόσο, η κίνησή μου στο πεδίο ήταν συνεχής. Επισκέφτηκα αρκετές φορές περιοχές της Μοραβίας (όπως το Κρνοβ, η Οστράβα, το Μπρνο), όπου τώρα ζουν λίγοι Έλληνες, αλλά κάποτε αποτελούσαν την «καρδιά» του 13

14 ελληνικού στοιχείου. Η επιτόπια έρευνα συνεχίστηκε στην Ελλάδα, όπου μετά από την επιστροφή μου επεδίωξα να ξανασυναντηθώ με τους παλιούς πληροφορητές μου και να συζητήσω μαζί τους νέα ερωτήματα που είχαν προκύψει το διάστημα της παραμονής μου στην Τσεχία. Το 2012, έχοντας ολοκληρώσει το δεύτερο κύκλο επαφών στην Ελλάδα και αφού είχα αρχίσει να επεξεργάζομαι το υλικό, το οποίο είχα συγκεντρώσει, επέστρεψα στην Τσεχία για ένα σύντομο χρονικό διάστημα τριών εβδομάδων. Με άλλα λόγια, δεν αντιμετώπισα το πεδίο της έρευνάς μου ως μια εγκατάσταση σε έναν τόπο, αλλά ως μια «πολυτοπική» εθνογραφική έρευνα, για να χρησιμοποιήσω τον όρο των George Marcus και Michael Fischer (1986). Οι τόποι αυτοί εμπίπτουν στην κατηγορία των ethnoscapes του Appaduraj (1996: 22) με την έννοια ότι δεν είναι πολιτισμικά ομοιογενείς και βρίσκονται σε μια συνεχή δυναμική σχέση με άλλους τόπους. Μέσα από τις αφηγήσεις των πληροφορητών μου ταξίδευα από τα χωριά της Βόρειας Ελλάδας του Εμφυλίου στη σοσιαλιστική Τσεχοσλοβακία και από κει στη Θεσσαλονίκη της Μεταπολίτευσης και πίσω στη μετασοσιαλιστική Πράγα και ξανά στην Ελλάδα του Οι δυσκολίες και οι προκλήσεις που είχα να αντιμετωπίσω ήταν αρκετές και φάνηκαν από την αρχή. Το ζήτημα της γλώσσας ήταν ένα από αυτά. Αν και είχα κάνει εντατικά μαθήματα τσέχικων και πίστευα πως ήμουν σε ένα καλό επίπεδο, όταν επισκέφτηκα τα Εθνικά Αρχεία Πράγας συνειδητοποίησα πως η ανάγνωση αρχειακών εγγράφων ήταν δύσκολη και χρονοβόρα υπόθεση. Οι επιστολές της ελληνικής κομματικής οργάνωσης προς το ΚΚ Τσεχοσλοβακίας χρησιμοποιούσαν λεξιλόγιο που το συναντούσα για πρώτη φορά και σε αρκετές περιπτώσεις ήταν ασύντακτες και γεμάτες γραμματικά λάθη, γεγονός που επέτεινε το βαθμό δυσκολίας. Πολύτιμη βοηθός μου στάθηκε η συγκάτοικός μου, Γίτκα (Jitka), η οποία επέδειξε ασίγαστη επιμονή και προθυμία να μου εξηγεί τις λεπτές διαφορές και το νόημα ορισμένων ρημάτων και φράσεων. Το πρώτο διάστημα της παραμονής μου εκεί οι ρόλοι της ερευνήτριας και της πληροφορήτριας είχαν αντιστραφεί. Εγώ αποτελούσα το αντικείμενο της έρευνας των πληροφορητών μου, οι οποίοι μου έθεταν ερωτήσεις για την οικογένειά μου, το λόγο που βρισκόμουν εκεί και τους σκοπούς της έρευνάς μου. Μετά τις πρώτες δύο εβδομάδες, όταν πια με είχαν γνωρίσει πολλοί από τους Έλληνες της Πράγας, άρχισα να παίρνω συνεντεύξεις από τους πρόσφυγες πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς και στη συνέχεια από τις άλλες ομάδες Ελλήνων που ζουν εκεί, καθώς και τους 14

15 Τσέχους/ες συντρόφους τους. Οι συνεντεύξεις μου ήταν ανοιχτές και φρόντιζα, ώστε οι ερωτήσεις μου να είναι σύντομες για να μη διακόπτουν τη ροή του λόγου των πληροφορητών. Ως βάση μου είχα έναν ενδεικτικό άξονα θεματικών, το οποίο προσάρμοζα κατά περίπτωση. Σκοπός μου ήταν οι προσωπικές εμπειρίες και όχι οι σχηματοποιημένες απαντήσεις ενός τυπικού ερωτηματολογίου, οι βιωμένες δηλαδή εμπειρίες, όπως μου τις αφηγούνταν με τη σειρά του «συνεστραμμένου χρόνου» της μνήμης (Κυριακίδου-Νέστορος 1993: 263, 265). Σε όλη τη διάρκεια της έρευνάς μου, πάντως, η ταυτότητά μου ως προς τους πληροφορητές μου ήταν ρευστή και μεταβαλλόταν ανάλογα με τις περιστάσεις. Άλλοτε ήμουν η κόρη ενός πολιτικού πρόσφυγα, άλλοτε η ερευνήτρια, η οποία θέτει ερωτήματα, που αφορούν την εργασία της, άλλοτε μια Ελληνίδα και άλλοτε μια φίλη ή γνωστή. Αντίστοιχα, οι ίδιοι οι πρόσφυγες παρουσίαζαν τον εαυτό τους άλλοτε ως «γνήσιο» Έλληνα, άλλοτε ως «αγνό κομμουνιστή» και άλλοτε ως αφομοιωμένο Τσέχο και ανάλογα με τα συμφραζόμενα διαφοροποιούνταν από τους Έλληνες που πήγαν στην Τσεχία ως φοιτητές ή επιχειρηματίες ή ταυτίζονταν μαζί τους. Συνολικά, συγκέντρωσα 47 συνεντεύξεις, από τις οποίες οι 26 είναι με άντρες και οι 21 με γυναίκες για τους βασικούς πληροφορητές θα γίνει λόγος στη συνέχεια. Οι περισσότεροι συνομιλητές μου ήταν πρόσφυγες ή/και απογόνοι τους, και ότι η περισσότερες συνεντεύξεις έγιναν στην ελληνική γλώσσα. Αν και τα παιδιά των προσφύγων δυσκολεύονταν να εκφραστούν στα ελληνικά, και σε πολλά σημεία η συζήτηση γυρίζει στα τσέχικα, τα ίδια αυτά τα πρόσωπα συχνά επέμεναν πως «αφού το θέμα είναι οι Έλληνες», θα έπρεπε να μιλάμε στα ελληνικά. Να σημειωθεί εκ των προτέρων ότι χρησιμοποιώ τους όρους «Έλληνες» και «πρόσφυγες» σε αρσενικό γένος για λόγους που εξυπηρετούν την οικονομία της εργασίας, εννοώντας, ωστόσο, και τα δύο φύλα. Οι συναντήσεις μου με τους πληροφορητές γίνονταν είτε στα σπίτια τους είτε σε κάποιο καφέ ή εστιατόριο, είτε σε κάποιο χώρο των φορέων της ελληνικής Ομοσπονδίας. Οι συνεντεύξεις ήταν άλλοτε ατομικές και άλλοτε ομαδικές. Οι δεύτερες είχαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον γιατί ο ένας πληροφορητής εξέφραζε την άποψή του, αλλά παράλληλα άκουγε τις γνώμες των άλλων, συμφωνούσε, διαφωνούσε, προβληματιζόταν, αναθεωρούσε ή/και ανακατασκεύαζε τις απόψεις του. Μέσα από τέτοιου είδους συζητήσεις μου ανοίχτηκαν νέα θεματικά πεδία, που δεν είχα κατά νου όταν ξεκίνησα. Ωστόσο, αυτές οι συζητήσεις είχαν και τη μεγαλύτερη 15

16 δυσκολία στην απομαγνητοφώνηση, καθώς δεν ήταν πάντα εύκολο να διακριθεί η φωνή του εκάστοτε ομιλητή, ενώ ενίοτε οι παρευρισκόμενοι μιλούσαν ταυτόχρονα όλοι μαζί. Οι πληροφορίες που συγκέντρωσα από τις συνεντεύξεις ήταν πολύτιμες και κατατοπιστικές, όμως τα σχόλια και οι αντιδράσεις των πληροφορητών στο πλαίσιο της καθημερινής μας συναναστροφής ήταν ακόμη πιο χρήσιμα. Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής μου στην Τσεχία προσπάθησα να βρίσκομαι συνεχώς ανάμεσά στους πληροφορητές μου, να συμμετέχω σε όλες τις δραστηριότητές τους (θεσμικές και προσωπικές), να είμαι, με άλλα λόγια, μέρος του κόσμου τους και να παρατηρώ όλα εκείνα που δεν λέγονταν (αλλά, ενδεχομένως, «ακούγονταν» μέσα από τη σιωπή τους) στις συνεντεύξεις. Μελέτησα επίσης τα κρατικά αρχεία της Πράγας, τα οποία έχουν ταξινομημένο υλικό για τους Έλληνες μέχρι το Σε αυτά εντόπισα πλήθος εγγράφων με δημογραφικά, στατιστικά και άλλα χρήσιμα στοιχεία σχετικά με τον αριθμό, την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση και την οργάνωση των προσφύγων του Εμφυλίου. Επίσης, υπήρχαν έγγραφα από την αλληλογραφία της ελληνικής κομμουνιστικής οργάνωσης και του τσεχοσλοβάκικου αδερφού Κόμματος και επιστολές των μελών του Κόμματος προς την ηγεσία της οργάνωσης. Αρκετά από αυτά φάνηκαν χρήσιμοι βοηθοί καθώς προβάλλουν μια εικόνα της κοινότητας διαφορετική από εκείνη που περιγράφουν οι πληροφορητές στις αφηγήσεις τους. Τέλος, αποδελτίωσα την εφημερίδα Αγωνιστής που εξέδιδε η ελληνική κομμουνιστική οργάνωση για πάνω από είκοσι χρόνια ( ) και το περιοδικό Καλημέρα που εκδίδει η Κοινότητα Πράγας από το Η αρθρογραφία (της εφημερίδας και του περιοδικού), οι κύριες στήλες και οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται μου προσέφεραν πλούσιο υλικό, καθώς παρουσιάζουν τα θέματα που απασχολούσαν και απασχολούν τους Έλληνες, που μένουν εκεί και επίσης αποκαλύπτουν την εικόνα που έχουν οι ίδιοι οι Έλληνες για τον εαυτό τους και για τους άλλους (Έλληνες της Ελλάδος, Τσέχους). Βασικοί πληροφορητές Οι συζητήσεις μου με όλους όσοι γνώρισα στην Τσεχία και ξανασυνάντησα στην Ελλάδα ήταν ωφέλημες και καθένας από αυτούς ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση, 16

17 όπως ιδιαίτερη ήταν και η συνεισφορά τους στην έρευνα μου. Ωστόσο, θα ήθελα να κάνω ειδική μνεία σε μερικούς από αυτούς, καθώς εμφανίζονται σε αρκετά κεφάλαια και στάθηκαν πληροφορητές-κλειδιά. Παύλος: Είναι 84 ετών, συνταξιούχος μεταλλωρύχος και τα τελευταία δέκα χρόνια, από τότε που έχασε τη γυναίκα του, μετακόμισε στην Πράγα από την Οστράβα. Τον Παύλο μού τον σύστησε ένας ξάδερφός του, οικογενειακός μου γνωστός, που επαναπατρίστηκε το Ο Παύλος αποτελεί πληροφορητή κλειδί, γιατί από αυτόν γνώρισα τους φίλους του, τον Στέλιο και τον Μιχάλη. Ο Στέλιος είναι συνομήλικος του Παύλου, συνταξιούχος ηλεκτρολόγος και ζει μέχρι και σήμερα στο Μπρνο. Η γυναίκα του ήταν φίλη με τη γυναίκα του Παύλου και έτσι γνωρίστηκαν και αυτοί. Ο Μιχάλης είναι επτά χρόνια νεότερος από τους άλλους δύο και ζει στην Πράγα. Γνώρισε τον Στέλιο, όταν δούλευαν μαζί στις τηλεπικοινωνίες του Μπρνο. Στο σπίτι του Παύλου έλαβαν χώρα πολλές από τις συναντήσεις μας. Κύριο θέμα των συζητήσεών μας ήταν οι αναμνήσεις από την Ελλάδα και τα γεγονότα της δεκαετίας του Οι διαφωνίες τους, οι σιωπές τους και ο τρόπος που προκαλούσε και προσκαλούσε ο ένας τον άλλον σε αντιπαράθεση με βοήθησαν να καταλάβω γιατί ο Εμφύλιος πόλεμος, ακόμη και σήμερα, 65 χρόνια μετά, αποτελεί τραυματική εμπειρία που συχνά είναι δύσκολα προσβάσιμη. Μαριάνθη: Γεννήθηκε το 1952 στο Σούμπερκ και είναι κόρη πολιτικών προσφύγων. Οι γονείς της γνωρίστηκαν στο Γέσενικ, όταν η μητέρα της πήγε να δουλέψει στο εργοστάσιο υφαντουργίας, στο οποίο υπεύθυνος για τους Έλληνες εργάτες ήταν ο πατέρας της. H Μαριάνθη παντρεύτηκε Τσέχο, απέκτησε δύο παιδιά και ζει στην Πράγα. Γνωρίζει πολλούς πρόσφυγες, φίλους της οικογένειάς της, αρκετούς από τους οποίους μου σύστησε. Μάλιστα, όταν μάθαινε πως πρόκειται να επισκεφτώ κάποιον από αυτούς, μου αποκάλυπτε διάφορες ιστορίες, ευτράπελες και μη, καθώς και «κουτσομπολιά» για το συγκεκριμένο άτομο, «για να τα χω υπόψη μου» πριν μιλήσω μαζί του. Πολλές ώρες πέρασα στο σπίτι της και μπορώ να πω πως η Μαριάνθη είχε αναλάβει τη σίτισή μου, λέγοντας πολλές φορές αστειευόμενη «τώρα που θα γυρίσεις πίσω να μη λες ότι δε σε προσέξαμε». Σάββας: Ο Σάββας ήταν από τους πρώτους που γνώρισα στο Κρνοβ. Ήταν φίλος του πατέρα μου και με φιλοξένησε τη δεύτερη και την τρίτη φορά που πήγα στο Κρνοβ. Με μεγάλη προθυμία με ξενάγησε στην πόλη. Ο Σάββας «ευθύνεται» για όλες τις γνωριμίες μου στην πόλη του Κρνοβ. Κάθε φορά που μιλούσαμε στο 17

18 τηλέφωνο με παρότρυνε να ξαναπάω, γιατί υπήρχαν κι άλλα άτομα που «έπρεπε να συναντήσω» και δεν είχα προλάβει τις προηγούμενες φορές. Οι συζητήσεις μας αφορούσαν κυρίως τις αλλαγές που συνέβησαν μετά το 1990 τόσο στην Τσεχία όσο και στις κοινότητες των Ελλήνων. Συνδέθηκα, επίσης, και με την κόρη του Σάββα, Ιουλία (περίπου 40 ετών, ανύπαντρη), η οποία αν και στις αρχές δεν ήθελε να μου μιλήσει, έγινε μία από τις καλύτερες φίλες μου. Γιώργος και Νίκος: O Γιώργος είναι 47 ετών και πήγε στην Τσεχοσλοβακία το 1982 ως φοιτητής. Παντρεύτηκε την Ελίνα και ζουν στην Πράγα με τα δυο τους παιδιά. Τον Γιώργο τον συνάντησα για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 2009 στην Ελλάδα μέσω μιας κοινής γνωστής. Όταν εγκαταστάθηκα στην Πράγα, ήταν αυτός που μου μίλησε για τους φοιτητές, μου γνώρισε τον φίλο του, Νίκο, καθώς και τη θεία της γυναίκας του, Γίτκα. Ο ίδιος με έφερε σε επαφή με τον Ηλία και με τις δύο γυναίκες υποτρόφους, την Παρασκευή και τη Στεφανία που δε ζουν πια στην Τσεχία. Ο Νίκος σπούδασε κι αυτός στην Πράγα και παντρεύτηκε Τσέχα. Οι συναντήσεις μου ήταν τις περισσότερες φορές και με τους δύο μαζί, καθώς με ενδιέφερε να βλέπω πώς αντιλαμβανόταν ο καθένας τους διάφορες περιστάσεις, όπως η διάλυση της νεολαίας του ΚΚΕ ή το κλείσιμο μιας επιχείρησης, αλλά και η σχέση τους με τους πρόσφυγες. Στο Παράρτημα υπάρχει ένας πλήρης κατάλογος των πληροφορητών. Η δομή της εργασίας Η διατριβή αποτελείται από οκτώ κεφάλαια: Το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται εθνογραφικές και ανθρωπολογικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού και μετέπειτα στην Ανατολική Ευρώπη. Σκοπός του κεφαλαίου δεν είναι να κάνει μια λεπτομερή ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, όσο να δώσει το γενικό πλαίσιο των θεματικών που απασχολούσαν τους ερευνητές πριν και μετά το Οι μελέτες που αφορούν την Τσεχία (Τσεχοσλοβακία), τον τόπο της δικής μου έρευνας, εξετάζονται ξεχωριστά στο δεύτερο κεφάλαιο. Πρόθεση μου εδώ είναι να διερευνήσω, αν και κατά πόσο οι εθνογραφικές και ανθρωπολογικές έρευνες σε αυτήν τη χώρα διαφοροποιούνται από τις τάσεις που επεσήμανα στο πρώτο κεφάλαιο και να αναφερθώ εκτενέστερα σε κάποιες μελέτες που έχουν γραφτεί για τους Έλληνες στην Τσεχία. 18

19 Ακολουθεί το μεγαλύτερο κεφάλαιο της διατριβής, που περιγράφει πώς έφτασαν οι πρώτοι Έλληνες στην Τσεχοσλοβακία το 1949 μετά τον Εμφύλιο και ποιο ρόλο έπαιξε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος στην οργάνωση των ελληνικών παροικιών, στη ρύθμιση της καθημερινής τους ζωής και στη διαμεσολάβηση των σχέσεων ανάμεσα στους πρόσφυγες με το τσεχοσλοβάκικο κράτος. Επειδή η πολιτική προσφυγιά είναι ένα κομμάτι του Εμφυλίου, που δεν έχει ακόμη μελετηθεί επαρκώς, θεώρησα σωστό να αναφερθώ εδώ στο γενικότερο πλαίσιο της συζήτησης για τον Εμφύλιο και, αφού παραθέσω τις μαρτυρίες των πληροφορητών μου για την περίοδο του 1940, στη συνέχεια να περάσω στον εκπατρισμό τους και τη ζωή τους στην Τσεχοσλοβακία. Το τέταρτο κεφάλαιο αφορά τους σλαβόφωνους, μια ιδιαίτερη κατηγορία Ελλήνων πολιτών, που έφτασαν στην Τσεχοσλοβακία το Ιδιαίτερο βάρος εδώ δίνεται στις εντάσεις και τις συγκρούσεις που δημιουργήθηκαν σε συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες ανάμεσα στους πρόσφυγες που αυτοπροσδιορίζονται ως Σλαβομακεδόνες και σε αυτούς που αυτοπροσδιορίζονται ως Έλληνες. Εκτός, όμως, από τους πρόσφυγες, στην Τσεχοσλοβακία άρχισαν να εγκαθίστανται από το 1960 κι έπειτα Έλληνες φοιτητές-υπότροφοι του ΚΚΕ (αλλά και της ΕΔΑ και αργότερα του ΠΑΣΟΚ) και από το 1990 Έλληνες μετανάστες που σκόπευαν να αναπτύξουν επιχειρηματική δραστηριότητα στη χώρα. Στο πέμπτο κεφάλαιο, λοιπόν, περιγράφονται οι σχέσεις που δημιουργήθηκαν ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους νεοαφιχθέντες. Το κεφάλαιο αυτό αναφέρεται, επίσης, σε ζητήματα που σχετίζονται με τις αλλαγές στις καταναλωτικές συνήθειες των Ελλήνων της Τσεχίας μετά τη μετάβαση στην και οικονομία της αγοράς, θέματα που είχαν αναφερθεί και στο πρώτο κεφάλαιο. Στο έκτο κεφάλαιο, εξετάζω την επιθυμία των περισσοτέρων προσφύγων να επαναπατριστούν και εστιάζω στις πρακτικές δυσκολίες, αλλά κυρίως στα διλήμματα και τις απογοητεύσεις, που βίωσαν πολλοί στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας. Στην κατηγορία του «επαναπατρισμού» συμπεριλαμβάνω και περιπτώσεις μετακομιδής οστών ή στάχτης νεκρών προσφύγων στην Ελλάδα. Το έβδομο κεφάλαιο διερευνά τις μεγάλες αλλαγές που επεφύλασσε για τους Έλληνες η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού το 1989 και η διάλυση της ελληνικής κομμουνιστικής οργάνωσης. Εδώ εξετάζονται οι αντιδράσεις των προσφύγων απέαντι 19

20 στις αλλαγές αυτές καθώς και οι προσπάθειές τους να διατηρήσουν την «ελληνικότητά» τους και την προσφυγική τους ιστορία μετά τη αναγνώριση των Ελλήνων ως μειονότητα από το τσέχικο κράτος το H διατριβή ολοκληρώνεται με το όγδοο κεφάλαιο που αφορά στις στερεοτυπικές εικόνες που είχαν οι Τσέχοι για τους Έλληνες αλλά και για τις στάσεις των Ελλήνων απέναντι στους Τσέχους, οι οποίες λανθάνουν σε ανέκδοτα και ευτράπελες διηγήσεις. Ακολουθεί παράρτημα με αρχειακό υλικό, πίνακες με στατιστικά στοιχεία, χάρτες που απεικονίζουν τις αρχικές αλλά και τις μετά το 1990 κοινότητες, καθώς και φωτογραφίες που μου παραχώρησαν οι πρόσφυγες αλλά και τράβηξα η ίδια την επιτόπια έρευνα. 20

21 Κεφάλαιο Πρώτο Εθνογραφικές και ανθρωπολογικές μελέτες της Ανατολικής Ευρώπης και τη Σοβιετική Ένωση πριν και μετά την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων Το πρώτο κεφάλαιο της διατριβής αφορά τις εθνογραφικές και ανθρωπολογικές μελέτες την περίοδο του σοσιαλισμού και μετασοσιαλισμού στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ίσως η επιλογή αυτής της θεματικής για πρώτο κεφάλαιο να φαίνεται παράταιρη εν σχέσει με την υπόλοιπη διατριβή. Ωστόσο, νομίζω πως είναι αναγκαία, καθώς στα επιμέρους κεφάλαια θίγονται ζητήματα που απασχόλησαν τους ανθρωπολόγους-ερευνητές της Ανατολικής Ευρώπης. Μερικά από τα ζητήματα αυτά, που αφορούν στη μετανάστευση και οργάνωση εθνοτικών και μειονοτικών ομάδων, και που, όπως θα φανεί, κυριαρχούν στην Ανθρωπολογία του μετασοσιαλισμού, 2 συνιστούν κεντρικά θεωρητικά διακυβεύματα και αυτής της διατριβής. Τα κείμενα που σχολιάζονται στο υποκεφάλαιο για το σοσιαλισμό παρουσιάζονται κατά χρονολογική σειρά, ώστε να αναδεικνύονται οι μετατοπίσεις ως προς τις θεματικές και τις προσεγγίσεις, οι οποίες μεσολάβησαν με το πέρασμα των χρόνων, ενώ αυτά στα οποία αναφέρεται το υποκεφάλαιο για το μετασοσιαλισμό έχουν ταξινομηθεί θεματικά. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για μια συνοπτική και ενδεικτική επισκόπηση, στόχος της οποίας είναι η επισήμανση των γενικότερων τάσεων που επικρατούσαν στην έρευνα πριν και μετά την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων. 1.1 Σοσιαλιστικές προσεγγίσεις και προσεγγίσεις του σοσιαλισμού Η Κοινωνική Ανθρωπολογία στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (με εξαίρεση την Πολωνία, γενέτειρα του Malinowski) δεν είχε αναπτυχθεί 2 Ο όρος «μετασοσιαλισμός» χρησιμοποιείται ευρύτερα, καθώς οι ίδιες οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης πίστευαν πως διένυαν το στάδιο του σοσιαλισμού, για να περάσουν κάποτε στον κομμουνισμό. Εφόσον, λοιπόν, δεν κατάφεραν να φτάσουν σε αυτόν, ο όρος «μετακομμουνιστικές κοινωνίες» τους αποδίδεται ετεροπροσδιοριστικά από τον κυρίαρχο λόγο της Δύσης. Ο Peter Skalník, ωστόσο, υποστηρίζει πως οι Δυτικοί ακαδημαϊκοί ονομάζουν το κομμουνιστικό καθεστώς σοσιαλιστικό (και κατ επέκταση την πτώση του μετασοσιαλισμό), ενώ οι Ανατολικοί, σε μια «ημιτική» προσέγγιση, κομμουνιστικό και μετακομμουνιστικό. Για τον Chris Hann, ο όρος «μετασοσιαλισμός» είναι προτιμότερος, γιατί έτσι αυτοπροσδιορίζονταν τα ίδια τα κράτη, ενώ ο «κομμουνιστικός» έχει αρνητικές συνδηλώσεις, και γι αυτό ακόμα και οι ίδιοι οι Ανατολικοευρωπαίοι αποφεύγουν να χρησιμοποιήσουν (Hann 2002 και 2005: 11). Στην Τσεχία η βιβλιογραφία αναφέρει την περίοδο μετά το 1948 ως σοσιαλιστική και τα χρόνια μετά το 1990 ως μετασοσιαλιστικά αυτούς τους όρους θα χρησιμοποιήσω κι εγώ στη διατριβή. 21

22 ως ακαδημαϊκή επιστήμη μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990 (Vesna 2002: 3-5). Η μελέτη της καθημερινής ζωής και των εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού είχε διαφορετική ονομασία σε κάθε χώρα στη Σοβιετική Ένωση λεγόταν «Εθνογραφία» («Etnografyja»), στη Γερμανία «Εθνολογία» («Völkerkunde») και «Λαογραφία» («Volkskunde»), στη Βουλγαρία «Λαογραφία» («фолклор»), στη Ρουμανία «Εθνολογία» («Etnologie»), στην Κροατία «Εθνολογία» («Narodoznanstvo») και στην Τσεχοσλοβακία «Εθνογραφία» (Narodopis). Παρα τις διαφορές των ονομάτων, όμως, με εξαίρεση, ίσως, τη γερμανική «Εθνολογία» («Völkerkunde»), τα αντικείμενα της μελέτης ήταν κοινά επρόκειτο για τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και τις αγροτικές παραδόσεις των επιμέρους λαών και εθνών (Vesna 2002: 1-2). Οι κλάδοι αυτοί (Λαογραφία, Εθνολογία, Εθνογραφία) αναπτύχθηκαν τον 18 ο και 19 ο αιώνα και συνέβαλαν στη συγκρότηση των διακριτών ταυτοτήτων των επιμέρους εθνοτήτων, που ζούσαν σε πολυεθνικές αυτοκρατορίες (οθωμανική, αυστροουγγρική, ρωσική). Επηρεασμένοι από το κίνημα του Ρομαντισμού, οι λαογράφοι, οι εθνολόγοι και οι εθνογράφοι αναζητούσαν στοιχεία του παραδοσιακού παρελθόντος, τα οποία ήταν ακόμα ζωντανά στην ύπαιθρο, προκειμένου να τα καταστήσουν θεμέλια της εθνικής συνείδησης (Κυριακίδου-Νέστορος 1978: 30-31). Οι ερευνητές, λοιπόν, στράφηκαν στη μελέτη του λαϊκού αγροτικού- πολιτισμού και των παραδόσεων, γιατί θεωρούσαν ότι επρόκειτο για αντιπροσωπευτικά συστατικά στοιχεία της εθνικής κουλτούρας, της ιστορίας και της μνήμης ενός έθνους (Hann 2005: 6-7). Οι ερευνητές αυτοί πίστευαν ότι οι αξίες και τα σύμβολα του έθνους κρύβονταν στον αγροτικό κόσμο και το λαϊκό πολιτισμό και περίμεναν να ανακαλυφθούν για να συμβάλουν στην αφύπνιση των συνειδήσεων των εθνοτικών 3 ομάδων και στον αγώνα 3 Ο όρος εθνοτική ομάδα (ethnic group) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1950 στην Αμερικανική Κοινωνιολογία. H αιτία για την εμφάνιση του όρου βρίσκεται στις κοινωνικές αλλαγές των μεταπολεμικών κοινωνιών, που επέφεραν αλλαγές και στο αντικείμενο της Ανθρωπολογίας. Η κινητικότητα των μεταναστευτικών ομάδων και η κατάργηση της αποικιοκρατίας επέφεραν μεταβολές και νέες κοινωνικές πραγματικότητες, για την περιγραφή των οποίων ήταν απαραίτητη η χρήση νέων όρων (Αγγελόπουλος 1997: 18-19). Στη διάδοση της έννοιας εθνοτική ομάδα συνέβαλε η μελέτη του Fredrik Barth (1969), Ethnic Group and Boundaries, πάνω στην οποία στηρίχτηκαν όλες οι επόμενες προσεγγίσεις του όρου. Σύμφωνα με τον Barth, μια εθνοτική ταυτότητα είναι αποτέλεσμα των σχέσεων ανάμεσα στο «εμείς» και το «αυτοί». Αυτό που έχει σημασία, λέει ο ίδιος, είναι τα όρια και οι διαδικασίες που ορίζουν τις εθνοτικές ομάδες και τις ταυτότητές τους, καθώς τα χαρακτηριστικά τους δεν είναι σταθερά και αναλλοίωτα, αλλά διαμορφώνονται κάθε φορά ανάλογα με την περίσταση. Σε αυτές τις διαφορές στηρίζονται τα άτομα για να εκφράσουν τη διαφορετικότητά τους. Ο Talal Asad (1972) άσκησε κριτική στη θεωρία του Barth υποστηρίζοντας πως δε λαμβάνει υπόψη του τη δυναμική που έχει η εξουσία και τις σχέσεις ανισότητας που δημιουργεί. Η χρήση του όρου αυτού αφορά κατά τη Brackette Williams (1989) πληθυσμούς που βρίσκονται στο περιθώριο (είτε γεωγραφικό είτε κοινωνικό) του ανεπτυγμένου κόσμου και συμβάλει στην ταύτισή τους με τις ομάδες που ονομάζονταν «μειονότητες». 22

23 των λαών για ανεξαρτησία. Ο προσανατολισμός των συγκεκριμένων κλάδων άλλαξε μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Με τη νίκη του Κόκκινου Στρατού, το σοβιετικό σοσιαλιστικό μοντέλο διακυβέρνησης επικράτησε σταδιακά στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και επέφερε αλλαγές στον πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό τομέα. Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη του λαϊκού πολιτισμού, θεωρήθηκε επικίνδυνη, γιατί τόνιζε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επιμέρους εθνών και, έτσι, μπήκε στο περιθώριο. Στις χώρες που είχαν υιοθετήσει το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού προτεραιότητα ήταν μάλλον η δημιουργία του αισθήματος όλων των πολιτών ως μελών της σοσιαλιστικής ολότητας, παρά η καλλιέργεια εθνικών συνειδήσεων. Συνεπώς, η Λαογραφία, η Εθνολογία και η Εθνογραφία έπρεπε να ακολουθήσουν τις κατευθύνσεις του ιστορικού υλισμού και να υπηρετήσουν τις αρχές του Μαρξισμού- Λενινισμού (Tishkov 1992: 373). Στόχος τους έπρεπε να είναι η αφύπνιση της εργατικής τάξης και η τόνωση της προλεταριακής συνείδησης. Όπως επισημαίνουν οι Chris Hann, Mihály Sarkany και Peter Skalník, τα έργα των σοβιετικών εθνογράφων ήταν ελάχιστα γνωστά στους ακαδημαϊκούς κύκλους των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης πριν από τον πόλεμο. Μετά την επικράτηση του υπαρκτού σοσιαλισμού σε αυτές, όμως, τα έργα αυτά μεταφράστηκαν στη γλώσσα της κάθε χώρας, έτσι ώστε οι ντόπιοι ερευνητές να γνωρίσουν τις αρχές της σοβιετικής Εθνογραφίας και να προσαρμοστούν σε αυτές (Hann, Sarkany, Skalník 2005: 12-13). Σκοπός των σοσιαλιστών εθνογράφων πλέον ήταν να μελετήσουν την καθημερινή ζωή και τις εκφάνσεις του πολιτισμού μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο και να αποδείξουν την εξέλιξη που αντιπροσώπευε το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού (Petrova-Averkieva 1980: 19). Με άλλα λόγια, οι λαογραφικές και εθνογραφικές εργασίες αφορούσαν τη σύγκριση του τρόπου ζωής και των εθίμων πριν και μετά την επικράτηση του σοσιαλισμού με στόχο την ανάδειξη του σοσιαλισμού ως ανώτερου σταδίου εξέλιξης. Γίνεται, δηλαδή, αντιληπτό πως σε αντίθεση με τη Δυτική Ευρώπη και τις Η.Π.Α., στη Σοβιετική Ένωση η εξελικτική θεωρία παρέμεινε ισχυρή, στη μαρξιστική, τουλάχιστον, εκδοχή της. Τα πρότυπα της σοβιετικής Εθνογραφίας ακολούθησαν και οι άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Άλλωστε, η ευθυγράμμιση με αυτές τις κατευθύνσεις ήταν προϋπόθεση για τη διεκδίκηση χρηματοδότησης από την Ακαδημία Ερευνών και το Ινστιτούτο Εθνολογίας της εκάστοτε χώρας. Με άλλα λόγια, «η πολιτική έφτιαξε τη 23

24 μοίρα της Ανθρωπολογίας στη σοσιαλιστική Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη» (Hann, Sárkány, Skalník 2005: 9). Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη μειονοτήτων (εθνοτικών ή θρησκευτικών) δεν είχε θέση, ενώ οι προοπτικές για έρευνες σε άλλες χώρες ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Ελάχιστες εξαιρέσεις ήταν κάποιες σοβιετικές ομαδικές αποστολές στην Ινδία, το Βιετνάμ και την Κούβα (Tishkov 1992: 375). Το μεγαλύτερο μέρος των εθνολογικών ή εθνογραφικών ερευνών, που διεξήχθησαν στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ήταν από «ντόπιους» ερευνητές. Οι επαφές τους με συναδέλφους τους από τις χώρες της Δύσης ήταν σε μεγάλο βαθμό περιορισμένες λόγω του ψυχροπολεμικού κλίματος. Το γεγονός πως οι ιθαγενείς ερευνητές έγραφαν στις γλώσσες τους επέτεινε το πρόβλημα της έλλειψης επαφής και επικοινωνίας μεταξύ των επιστημόνων. 4 Επιπλέον, οι ξένοι (Βρετανοί και Αμερικανοί κυρίως) εθνογράφοι ήταν αποκλεισμένοι από τις περισσότερες χώρες, με εξαίρεση την Ουγγαρία και τη Ρουμανία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Τσεχοσλοβακία, στην οποία δεν κατάφερε να πάει κανένας ξένος ερευνητής. Προβλήματα στη διεξαγωγή έρευνας αντιμετώπιζαν, όμως, και οι ίδιοι οι ντόπιοι εθνογράφοι-εθνολόγοι. Η λογοκρισία, η ελλιπής χρηματοδότηση και η εύνοια προς ορισμένες θεματικές κατηγορίες ήταν τα βασικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Στο σημείο αυτό αξίζει να εξεταστούν ορισμένες εθνογραφικές έρευνες που έγιναν την περίοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ώστε να γίνει καλύτερα κατανοητός ο θεματικός προσανατολισμός εκείνη την περίοδο. Πρόκειται για έργα, κυρίως «δυτικών», που αφορούσαν κατεξοχήν τον αγροτικό χώρο και περιέγραφαν τη δημιουργία και λειτουργία αγροτικών συνεταιρισμών και συλλογικών αγροκτημάτων αλλά και τον εργατικό αστικό χώρο. Ένα τέτοιο εθνογραφικό παράδειγμα είναι το βιβλίο της Margaret Hasluck, Ο Άγραφος Νόμος στην Αλβανία (1954). Η Hasluck έζησε δεκατρία χρόνια στο Ελμπασάν της Αλβανίας και περισυνέλεξε αρκετά στοιχεία για τον τρόπο ζωής και τα έθιμα των κατοίκων της περιοχής. Όταν ξέσπασε ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος έφυγε από την Αλβανία έχοντας συγκεντρώσει πλούσιο υλικό για τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής αλλά και το άγραφο εθιμικό δίκαιο των ορεσίβιων Αλβανών. Ωστόσο, το βιβλίο 4 Ο Hann επέκρινε τον εαυτό του και άλλους «δυτικούς» ερευνητές που δεν έλαβαν σε μεγαλύτερο βαθμό υπόψη τους τις ιθαγενείς μονογραφίες, ώστε να κατανοήσουν καλύτερα τα ενδιαφέροντα των «ντόπιων» συναδέλφων και την ιστορία της επιστήμης στην περιοχή (2005: 2). 24

25 εκδόθηκε μετά το θάνατό της από τον Alderson, ο οποίος συστηματοποίησε και επιμελήθηκε το υλικό της Hasluck. Το βιβλίο αφορά τον άγραφο νόμο που επικρατούσε στην Αλβανία με έμφαση σε δύο μορφές του: τα συμβούλια των γερόντων και τις βεντέτες. Μέσα από την περιγραφή των άγραφων κανόνων φαίνεται η σημασία που απέδιδαν οι Αλβανοί στην τιμή (ακολουθώντας το δίπολο τιμήντροπή) και τις ηθικές αξίες της ζωής. Να επισημάνω, επίσης, ότι η εν λόγω έρευνα είναι η μοναδική (εξ όσων γνωρίζω) που αφορά την Αλβανία της προσοσιαλιστικής περιόδου. 5 Για την περιοχή των Βαλκανίων υπάρχει ακόμα μία εθνογραφική εργασία, η μονογραφία, A Serbian Village. Social and Cultural Change in a Yugoslav Community (1956), του αμερικανού ανθρωπολόγου Joel Halpern. H συγκεκριμένη μελέτη εντάσσεται στην παράδοση του λειτουργισμού και αποτελεί μια ολιστική εθνογραφία του αγροτικού χωριού Οrašac της κεντρικής Σερβίας. Το σοσιαλιστικό καθεστώς και η κολεκτιβοποίηση είχαν μικρή επιρροή στην περιοχή αυτή, με αποτέλεσμα οι δεσμοί να παραμένουν ισχυροί. Η εκτεταμένη οικογένεια, η πατροτοπική ζάντρουγκα (zadruga), εξακολουθούσε να αποτελεί το βασικό πλαίσιο αλληλοβοήθειας. Ωστόσο, ο Halpern δεν καταφέρνει να συσχετίσει τα δεδομένα του με παρόμοια από άλλες κοινωνίες, ώστε να εντάξει το έργο του σε έναν γενικότερο θεωρητικό προβληματισμό. Το 1976 οι Joel και Barbara Halpern επιμελήθηκαν μια συλλογή κειμένων του ανθρωπολόγου Joseph Obrebski με τίτλο The Changing Peasantry of Eastern Europe. Ειδικότερα, τα κείμενα αυτά αναφέρονται σε μια περιοχή, που βρίσκεται νότια της Ουκρανίας και βόρεια της Λευκορωσίας, με γλωσσικά και πολιτισμικά ανομοιογενή πληθυσμό. Μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, η περιοχή αυτή ανήκε στην Πολωνία και στη συνέχεια πέρασε στη Σοβιετική Ένωση. Το βιβλίο αναφέρεται στις αλλαγές, στις οποίες υπόκειτο η συγκεκριμένη περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, ο Obrebski περιγράφει τη δημιουργία μιας νέας τάξης των αγροτών-προλετάριων, που περιφρονούν την παραδοσιακή αγροτική κουλτούρα, αλλά ενσωματώνονται στον κυρίαρχο εθνικό πολιτισμό. Βέβαια, τα δεδομένα αυτά αφορούν μια συγκεκριμένη περιοχή και δεν είναι δυνατό να αποτελέσουν τη βάση για γενικεύσεις που αφορούν τον ευρύτερο αγροτικό 5 Το σοσιαλιστικό μοντέλο διακυβέρνησης εφαρμόστηκε στην Αλβανία το

26 χώρο της Ανατολικής Ευρώπης. Στο βιβλίο περιλαμβάνεται, επίσης, η αυτοβιογραφία ενός αγρότη καθώς και ένα άρθρο για τη γέννηση των εθνών. 6 Από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα οι λιγοστοί δυτικοί ανθρωπολόγοι, που κάνουν έρευνα στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, προσανατολίζονται σε θέματα που αφορούν στο φαινόμενο της κολεκτιβοποίησης. Κυρίως, όμως, προσπαθούν να εντοπίσουν τις περιπτώσεις στις οποίες δεν εφαρμόζεται ο συλλογικός τρόπος διαχείρισης της αγροτικής γης. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το έργο του Chris Hann, Tázlár (1980), στο οποίο παρουσιάζονται οι αλλαγές που συνέβησαν στο ομώνυμο χωριό της Ουγγαρίας κατά τη σοσιαλιστική περίοδο και ο τρόπος με τον οποίο η παραδοσιακή αυτή αγροτική κοινωνία υιοθέτησε το σοσιαλισμό. Το Tázlár, άγνωστο στη Δύση, αλλά και σε πολλούς Ούγγρους, είχε την ιδιομορφία να αποτελεί μια απομονωμένη φάρμα, που λειτουργούσε ως αγροτικός συνεταιρισμός και απολάμβανε μια κάποια αυτονομία. Έτσι, το χαρακτηριστικό στοιχείο της κοινότητας ήταν ότι οι κάτοικοι είχαν τη δυνατότητα να καλλιεργούν μικρά ανεξάρτητα κτήματα και ταυτόχρονα να συμμετέχουν στον συνεταιρισμό. Σκοπός του έργου ήταν να δείξει «πώς η παραδοσιακή αγροτική οικονομία αντιμετώπισε την επιβολή της κολεκτιβοποίησης και την επιρροή που είχε αυτή στην κοινωνική και πολιτισμική ζωή του χωριού» (Hann 1980: 2). Πέντε χρόνια αργότερα, το 1985, ο Hann δημοσίευσε μια ακόμη μονογραφία, αυτή τη φορά για ένα χωριό της Πολωνίας, το Wislok. Η ιδιαιτερότητα αυτής της περιοχής έγκειται στο ότι η Πολωνία ήταν η μόνη ανατολικοευρωπαϊκή χώρα, όπου στη γεωργία κυριαρχούσαν οι μικρές ιδιωτικές φάρμες. Επιπλέον, το Wislok ήταν από τα ελάχιστα μέρη της χώρας με ετερογενή πληθυσμό μέχρι το Β Παγκόσμιο Πόλεμο συνυπήρχαν εκεί Πολωνοί και Ορθόδοξοι Χριστιανοί Ανατολικοί Σλάβοι, οι Rusnak. Η συγκεκριμένη μελέτη παρουσιάζει την οικονομική εξέλιξη της κοινότητας μεταπολεμικά, αλλά και τις εντάσεις ανάμεσα στους Πολωνούς και τους Rusnak που είχαν απομείνει. Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις της υπαίθρου, που αναδεικνύουν την αλληλεγγύη ανάμεσα στους κατοίκους, στο Wislok επικρατούσε επιφυλακτικότητα ακόμη και ανάμεσα σε συγγενείς. Ο Hann διαφωνεί με τους Πολωνούς συναδέλφους του, που κάνουν λόγο για πλήρη ενσωμάτωση των κατοίκων στη ζωή της περιοχής, και υποστηρίζει πως αυτό που χαρακτηρίζει το Wislok είναι η 6 Αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Obrebski είχε πραγματοποιήσει και επιτόπια εθνογραφική έρευνα στον ορεινό όγκο νοτίως της πόλης των Σκοπίων. Το υλικό αυτό έμεινε αδημοσίευτο για αρκετές δεκαετίες μετά το θάνατό του. 26

27 απουσία οικονομικής και πολιτισμικής ενσωμάτωσης. Κατά τον συγγραφέα, αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μικτή σύνθεση του τοπικού πληθυσμού. Το αίσθημα της καχυποψίας αντανακλάται και στις σχέσεις τους με το κράτος, γι αυτό και αρνούνται να συμμετάσχουν στους κρατικούς συνεταιρισμούς. Ωστόσο, ο ίδιος δεν εμβαθύνει περισσότερο στις σχέσεις των χωρικών με το κράτος. Επιπλέον, παρότι ο Hann έκανε την εννεάμηνη επιτόπια έρευνά του στο Wislok το 1981, όταν η Αλληλεγγύη 7 ήταν στο απόγειο της, ελάχιστα αναφέρεται στην επιρροή που είχε η πολιτική της στο συγκεκριμένο χωριό. Μία ακόμη μελέτη για τις συλλογικές φάρμες έγινε από τη βρετανίδα κοινωνική ανθρωπολόγο, Caroline Humphrey, με τίτλο: Karl Marx Collective. Economy, Society and Religion in a Siberian Collective Farm (1983). 8 Αν και η έρευνα αφορά δύο κολεκτίβες με το όνομα Karl Marx στην ανατολική ακτή της λίμνης Baikal στη Σιβηρία, ωστόσο αποτελεί μια γενικότερη μελέτη της κοινωνίας των Buryat, μιας μογγολικής εθνότητας με αγροτική οικονομία και νομαδικές παραδόσεις, και της θέσης της στο σοβιετικό κόσμο. Το υλικό της προέρχεται από επιτόπια έρευνα και από δημοσιευμένες και αδημοσίευτες αρχειακές πηγές. Αρχικός σκοπός της Humphrey ήταν να μελετήσει το θεσμό της συγγένειας των Buryat, αλλά στην πορεία διαπίστωσε πως η συγγένεια ήταν συστατικό στοιχείο της πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης της κολεκτίβας. Στα θέματα που θίγει η συγγραφέας περιλαμβάνονται η κοινωνικοοικονομική οργάνωση της συλλογικής φάρμας, ο καταμερισμός της εργασίας, το σύστημα οικιακής παραγωγής, η δομή της Buryat οικογένειας, πριν και μετά την κολεκτιβοποίηση, αλλά και τα έθιμα ως μέσα διατήρησης της εθνικής ταυτότητας. Υιοθετώντας τα πρότυπα του δομολειτουργισμού η Humphrey θεωρεί ότι οι αγροτικές αυτές φάρμες συνιστούν μικρογραφίες της ολότητας του σοβιετικού κράτους. Η Humphrey (1983: 442) αναφέρεται και στις αντιφάσεις και τις αποτυχίες του κολεκτιβιστικού συστήματος: ενώ η συλλογική καλλιέργεια οργανώθηκε για να αυξήσει την παραγωγικότητα, 7 Η Αλληλεγγύη (Solidarność) ήταν ένα εργατικό σωματείο, μη-κρατικό, που είχε ιδρυθεί το 1980 υπό την καθοδήγηση του Λεχ Βαλέσα (Lech Walesa). Ήταν το πρώτο σωματείο που είχε δημιουργηθεί σε σοσιαλιστική χώρα χωρίς την υποστήριξη του καθεστώτος. Γρήγορα μετατράπηκε σε κοινωνικό κίνημα που ζητούσε αλλαγές από το σοσιαλιστικό καθεστώς, και γι αυτό το λόγο τα μέλη του υπέστησαν διώξεις (Garton 2002). Από τις τάξεις της Αλληλεγγύης προέκυψε και η πρώτη μη σοσιαλιστική κυβέρνηση σε χώρα της Ανατολικής Ευρώπης. 8 Όπως εξήγησα στην αρχή του κεφαλαίου, παραθέτω τις μελέτες που γράφτηκαν την περίοδο του σοσιαλισμού με χρονολογική σειρά. Εντούτοις το συγκεκριμένο έργο γράφτηκε νωρίτερα από εκείνο του Ηann για το Wislok. Η παρέκκλιση έγινε για να παρουσιάσω τα έργα του Hann μαζί, ώστε να φανεί η διαφορετική οπτική τους. 27