ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΛΗ, ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΝΤΙΝΑ ΒΑΪΟΥ ΠΟΛΗ, ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΤΗ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 30 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΓΩΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΝΕΞΕ ΕΝΙΑΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΗΝΑ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ 1. Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ 1.1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΟΓΟΥ: ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΞΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ 1.2 ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΟΝ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ Ο ΧΩΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ 24 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ 1. Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΟΥ 30 ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΑΡΓΩ: Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΤΗ ΜΕΝΕΞΕΔΕΝΙΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ: Ο ΦΟΒΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 63 ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ 74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 92 2

3 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ως Ελληνικός Μεσοπόλεμος ορίζεται ιστοριογραφικά η περίοδος µεταξύ του 1922 και του 1940, µεταξύ δηλαδή της Mικρασιατικής Καταστροφής και της εισόδου της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ήττα των Ελληνικών δυνάµεων στη Μικρά Ασία σηµατοδοτεί τη λήξη µιας δεκαετίας συνεχών πολέµων αλλά και τη συρρίκνωση του ιδεολογήματος της Mεγάλης Iδέας, µετά από έναν σχεδόν αιώνα εδαφικών επεκτάσεων και μεταβολών εξαιτίας των αλλεπάλληλων ενσωματώσεων πληθυσμών. 1 Πρόκειται για μια περίοδο πάνω στην οποία, εδώ και αρκετά χρόνια, από διαφορετικές βέβαια πλευρές, έχει σκύψει όλο το corpus των κοινωνικών επιστημών. Ιστορία και πολιτική επιστήμη, κοινωνιολογία και κριτική της λογοτεχνίας, αρχιτεκτονική και πολεοδομία, έχουν καταστήσει αυτήν την εν πολλοίς γόνιμη προς όλες τις κατευθύνσεις περίοδο της ελληνικής ιστορίας, προνομιακό τόπο αναζήτησης και έρευνας. Η περίοδος του Ελληνικού Μεσοπολέμου χαρακτηρίζεται αδιαμφισβήτητα από μεγάλες ιδεολογικοπολιτικές ζυμώσεις, μέσα στις οποίες αναδύθηκαν συγκεκριμένοι λόγοι για την πόλη, οι οποίοι εκπορεύτηκαν από διαφορετικά σημεία και με διαφορετικά «αποτελέσματα».την περίοδο αυτή εμφανίζεται και μια ομάδα λογοτεχνών και κριτικών που θα μείνει στην ιστορία γνωστή ως γενιά του Η πλούσια σε όγκο και περιεχόμενο εργογραφία των λογοτεχνών της εν λόγω γενιάς, παραμένει μέχρι σήμερα αντικείμενο μελέτης σε όλα τα επίπεδα. Δίκαια λοιπόν η γενιά αυτή χαρακτηρίζεται εν γένει ως το πιο ολοκληρωμένο και συμπαγές σημείο αναφοράς στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι είναι αυτός ο κύκλος των λογοτεχνών που έδωσε στην Ελλάδα δύο βραβεία Νόμπελ. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η ανάλυση της Αργώς του Γιώργου Θεοτοκά και της Μενεξεδένιας Πολιτείας του Αγγέλου Τερζάκη. 1 Βλ.Α.Ρήγος, Η Β Ελληνική Δημοκρατία Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Αθήνα:Θεμέλιο,1988,σελ Βλ.M.Vitti, Η γενιά του τριάντα, Αθήνα: Ερμής,2004 1

4 Η προσπάθεια της ανάλυσης αφορά στη μελέτη των τρόπων που αναπαρίσταται η πόλη σε δύο από τα πιο γνωστά έργα των κατά κοινή ο- μολογία πιο επιφανών λογοτεχνών της γενιάς του 30. Η επιλογή των συγκεκριμένων έργων δεν είναι τυχαία αφού και ο Γ. Θεοτοκάς και ο Α. Τερζάκης, θεωρούνται τα βαριά μέταλλα της γενιάς του 30 3.Επιπλέον η πλοκή των δύο αυτών μυθιστορηματικών έργων, όχι μόνο εκτυλίσσεται μέσα στην πόλη την εποχή του Μεσοπολέμου, όχι μόνο τα έργα αυτά αφορούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την πόλη της Αθήνας-στην περίπτωση της Αργώς και άλλες πόλεις- αλλά και τα δύο αποτελούν συγγραφικά ορόσημα τόσο των ίδιων των συγγραφέων όσο και της γενιάς του 30, σημειώνοντας τεράστια εκδοτική επιτυχία. 4 Θα πρέπει αρχικά να πούμε ότι το καθαυτό ζήτημα της αναπαράστασης δεν είναι τόσο απλό και πάντως δεν ανήκει στα αντικείμενα που θα α- πασχολήσουν το κείμενο που ακολουθεί. Να τονίσουμε ωστόσο ότι η αναπαράσταση είναι κάτι το εξαιρετικά σύνθετο και, κυρίως, ενεργητικό και ότι το κύριο χαρακτηριστικό της αναπαράστασης είναι ότι δεν πρόκειται για μια απλή αντανάκλαση της πραγματικότητας αλλά επενεργεί πάνω σε αυτή και τη διαμορφώνει. 5 Η μέθοδος που θα ακολουθήσουμε για τη μελέτη της αναπαράστασης της πόλης είναι κατά κύριο λόγο η ανάλυση λόγου. Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για τη μέθοδο που προτείνει στο τελευταίο του βιβλίο ο Κύρκος Δοξιάδης με τίτλο: Ανάλυση Λόγου. Κοινωνικο-φιλοσοφική θεμελίωση. 6 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο με τον τίτλο Η πόλη ως έννοια και ως ιδεολογία, ο συγγραφέας προτείνει τέσσερις άξονες με τους οποίους μπορούμε να προσεγγίσουμε κάθε μορφή λόγου ή, σωστότερα, κάθε 3 Βλ.Κ.Α.Δημάδης, Δικτατορία, Πόλεμος και Πεζογραφία ( ),Αθήνα:Εστία,2004,σελ. xviii 4 Θα ήταν ενδιαφέρουσα ασφαλώς μια ευρύτερη αναφορά στο αναγνωστικό κοινό της δεκαετίας του 30 από διάφορες πλευρές όπως για παράδειγμα την πλευρά της κοινωνικής θέσης ή του μορφωτικού επιπέδου αλλά κάτι τέτοιο ξεφεύγει από τις προθέσεις της εργασίας αυτής. Για μια σύντομη αλλά περιεκτική εποπτεία επί του θέματος, βλ.τ.καγιαλής, Η επιθυμία για το Μοντέρνο.Δεσμεύσεις και αξιώσεις της λογοτεχνικής διανόησης στην Ελλάδα του 1930, Αθήνα: Βιβλιόραμα,2007,σελ Βλ.Κ.Δοξιάδης,«Για τη σχέση της αναπαράστασης με την πραγματικότητα», Εισήγηση στο 11 ο Εργαστήριο των Τοπικών: Φως-Εικόνα-Πραγματικότητα,Αίγινα,15-18 Μαΐου Κύρκος Δοξιάδης, Ανάλυση Λόγου.Κοινωνικο-φιλοσοφική θεμελίωση, Αθήνα:Πλέθρον,2009 2

5 αφηγηματική διαδικασία. 7 Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο Κ.Δοξιάδης χρησιμοποιεί παραδείγματα και από το χώρο του μυθιστορήματος και από το χώρο του κινηματογράφου. Ο πρώτος άξονας είναι ο άξονας των αντικειμένων που μελετά τη σχέση του λόγου με τα εκτός λόγου. Όπως έχουμε αναφέρει η πλοκή και των δύο μυθιστορημάτων εκτυλίσσεται το μεσοπόλεμο στη Αθήνα. Ελληνικός Μεσοπόλεμος όμως και Αθήνα αποτελούν δύο στοιχεία «αντικειμενικά». Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι αποτελέσματα της μυθοπλαστικής αφήγησης αλλά υφίστανται ως υλικές οντότητες ανεξάρτητα από αυτή. Ο άξονας λοιπόν αυτός μας δίνει τη δυνατότητα, έχοντας βέβαια ήδη εκ των προτέρων τη γνώση για την περίοδο του Μεσοπολέμου, να μελετήσουμε τους τρόπους που αναπαρίσταται η πόλη της Αθήνας στο αφηγηματικό πεδίο σε σχέση με την εξωκειμενική πραγματικότητα. Εξαιτίας λοιπόν της παραπάνω διαπίστωσης περί των «αντικειμενικών» /εξωκειμενικών στοιχείων αλλά και εξαιτίας του ότι και στα δύο λογοτεχνικά έργα που θα εξετάσουμε ο χρόνος της ιστορίας(μεσοπόλεμος) συμπίπτει με το χρόνο του πομπού 8, ήτοι του χρόνου της συγγραφής του μυθιστορήματος μας ενδιαφέρουν και ο ανακατασκευασμένος από την αφήγηση κόσμος αλλά και η σχέση του κόσμου αυτού με την εξωκειμενική πραγματικότητα. Μας ενδιαφέρει με λίγα λόγια και ο τόπος της πλοκής, η πόλη δηλαδή της Αθήνας έτσι όπως ανασυγκροτείται α- φηγηματικά καθώς και η σχέση της πόλης αυτής με την Αθήνα ως εξωκειμενικό ιστορικό και κοινωνικό μόρφωμα. Θα χρειαστεί λοιπόν να ξεπεράσουμε αυτό που ο Christian Metz ονομάζει αναφορική ψευδαίσθηση που γι αυτόν αποτελεί το θεμέλιο κάθε μυθοπλασίας και κάθε «εντύπωσης της πραγματικότητας» και το οποίο αφορά κυρίως το χώρο που εκτυλίσσεται η πλοκή. 9 Πρόκειται για το φαινόμενο κατά το οποίο «ο θεατής νομίζει ότι διάφορες εικόνες αφαιρέθηκαν από ένα τεράστιο και ενιαίο συμπαγές πραγματικότητας,που η ύπαρξή του είναι προγενέ- 7 Στο ίδιο,σελ Βλ.J.Lintvelt,«Οι βαθμίδες του λογοτεχνικού αφηγηματικού κειμένου», στο Βασίλης Καλλιπολίτης(επιμ.), Σύγχρονη θεωρία της λογοτεχνίας, Αθήνα:Εξάντας,1991,σελ.98 9 Βλ.Chr. Metz, Ψυχανάλυση και Κινηματογράφος. Το Φαντασιακό Σημαίνον, Αθήνα:Πλέθρον, 2007,σελ.198 3

6 στερη» 10. Η ανάλυσή μας θα βασιστεί στην παραδοχή ότι πράγματι οι χώροι που εκτυλίσσονται οι πλοκές αποτελούν ένα μέρος της πραγματικότητας που προϋπήρχε. Ο δεύτερος άξονας, ο άξονας των τρόπων εκφοράς, σχετίζεται με τους τρόπους που εμπλέκεται το αφηγηματικό υποκείμενο στην πλοκή αλλά και με τις υλικές συνθήκες εκφοράς του λόγου αφού,«το όνομα του συγγραφέα καταδεικνύει την ύπαρξη ορισμένων ομάδων λόγου και α- ναφέρεται στο status αυτού του λόγου μέσα σε μια κοινωνία και έναν πολιτισμό Με αυτή την έννοια, η λειτουργία του συγγραφέα είναι να χαρακτηρίζει την ύπαρξη, κυκλοφορία, και λειτουργία ορισμένων λόγων μέσα σε μια κοινωνία» 11. Το ερώτημα που κυρίως «απαντά» ο άξονας των τρόπων εκφοράς είναι ποιος/α μιλά κάθε φορά, ένα ερώτημα ι- διαίτερα χρήσιμο μιας και σχετίζεται άμεσα με τη θεμελιώδη διάκριση δράσης και περιγραφής αλλά, κυρίως, με την εμπλοκή του αφηγητή στην πλοκή όχι όπως θα διαπιστώσουμε ως «ενεργού» χαρακτήρα αλλά ως ανεξάρτητου υποκειμένου. Στο άξονα αυτό θα χρησιμοποιήσουμε το αναλυτικό σχήμα που προτείνει ο Tzvetan Todorov και το οποίο περικλείει τρεις τύπους αφήγησης, ήτοι τον παντογνωστικό, τον υποκειμενικό και τον αντικειμενικό τύπο αφήγησης. Ο παντογνωστικός τύπος αφήγησης, που κυριαρχεί και στα δύο μυθιστορήματα, συνίσταται στο ότι ο αφηγητής γνωρίζει τα πάντα για τις πράξεις των ηρώων της πλοκής, ο υποκειμενικός τύπος στο ότι ο αναγνώστης παρακολουθεί την πλοκή μέσα από τα μάτια ενός ήρωα και ο αντικειμενικός τύπος που συνίσταται στο ότι ο αφηγητής δε γνωρίζει τίποτα για το χαρακτήρα του ήρωα αλλά τον παρακολουθεί μέσα από τις πράξεις του. 12 Για να έχει ωστόσο κάποιο νόημα η έννοια της παντογνωσίας του Todorov, η τελευταία θα πρέπει να περιοριστεί αφού έτσι κι αλλιώς ο κάθε αφηγητής είτε στη λογοτεχνία είτε στον κινηματογράφο είναι εξ ορισμού παντογνώστης. Σύμφωνα με τον Todorov η έννοια του παντογνώστη αφηγητή θα είχε νόημα εάν αναφερόταν στην ικανότητα του αφηγητή να 10 Στο ίδιο,σελ M.Foucault, Language, Gounter-Memory, Practice: Selected Essays and Interviews, Oxford :Basic Blackwell,1977,σελ Βλ.Κ.Δοξιάδης, Ιδεολογία και τηλεόραση, Αθήνα:Πλέθρον, 1993,σελ.67 4

7 εισχωρεί στη «συνείδηση» ενός χαρακτήρα και ταυτόχρονα να είναι «ανεξάρτητος» από αυτόν, με την έννοια της ικανότητάς του να μπορεί να ξέρει πράγματα και γεγονότα που αυτός ο συγκεκριμένος χαρακτήρας δεν είναι σε θέση να ξέρει. 13 Ο τρίτος άξονας είναι ο άξονας των εννοιών και αφορά στη μελέτη των «άλλων» λόγων που υπάρχουν στο λογοτεχνικό έργο και τους τρόπους με τους οποίους η ύπαρξη των λόγων αυτών επενεργεί με τρόπο συχνά αδιόρατο σε αυτό που είναι το αντικείμενο του τέταρτου και τελευταίου άξονα, του άξονα των θεματικών. Το αντικείμενο του τελευταίου άξονα είναι τα ιδεολογικά διακυβεύματα που απαντώνται στο κείμενο, το καθεστώς αλήθειας που εντέλει επικρατεί, μια επικράτηση που έρχεται συνήθως μέσω της επικράτησης ενός από τους ήρωες μιας και το λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να προκαλέσει και να παράγει διάφορους ιδεολογικούς λόγους που μπορούν να αναγνωριστούν ως λογοτεχνικοί αλλά τις περισσότερες φορές είναι λόγοι πολιτικοί όπου φωλιάζει και εκκολάπτεται η κυρίαρχη ιδεολογία 14. Γιατί δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η λογοτεχνία ανήκει στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους και πιο συγκεκριμένα στους πολιτιστικούς 15. Πρόκειται για τους μηχανισμούς εκείνους, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Louis Althusser, λειτουργούν με ιδεολογία και έχουν σκοπό την αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής και της κυρίαρχης ιδεολογίας. Σύμφωνα με το μαρξιστή θεωρητικό, η ιδεολογία εγκαλεί τα άτομα ως υποκείμενα 16. Με την έννοια αυτή ο λόγος του μυθιστορήματος ως πρακτική εμπλέκεται στη διαδικασία συγκρότησης του υποκείμενου-αναγνώστη. Καθώς οι μυθιστοριογράφοι συμπράττουν στην παραγωγή νέων μυθικών υποστασιώσεων και ερεθίζοντας ένα ακόρεστο ρομαντικό φαντασιακό, εξωθούν προς την παραγωγή των νέων, ακέραιων πολιτικών ιδεολογιών και κινητοποιήσεων, 17 ο κοινωνικός ρόλος της λογοτεχνίας καθίσταται εμφα- 13 Στο ίδιο,σελ Βλ.Κ.Καρακώτιας,«Η εικόνα του κομμουνιστή στη μυθοπλασία της γενιάς του 30»,περ.Θέσεις, 75/theseis/t17/t17f/ieikona.htm 15 Στο ίδιο,σελ Βλ.L.Althusser, Θέσεις, Αθήνα:Θεμέλιο,1983,σελ Βλ.Κ.Τσουκαλάς, Η εξουσία ως λαός και ως έθνος, Αθήνα:Θεμέλιο,1999,σελ.312 5

8 νής. Το μυθιστόρημα, ως κομμάτι ενός ευρύτερου επικοινωνιακού δικτύου, ακόμα και όταν δεν επιβεβαιώνει επικρατούντα μηνύματα, ακόμα και όταν δεν αποδίδει στα μηνύματα αυτά νέες σημασίες, ανακαλύπτει, δημιουργεί και θέτει νέα μηνύματα σε κυκλοφορία. 18 Για να επιστρέψουμε τώρα στον άξονα των εννοιών, η κεντρική έννοια που θα αναλύσουμε είναι η πόλη και το καθεστώς αλήθειας που εγκαθιδρύουν οι τρόποι με τους οποίους αναπαρίσταται στην αφήγηση. Διακρίνεται λοιπόν σε ένα αρχικό στάδιο η διαπλοκή των αξόνων και η ελαστικότητά τους, ιδιότητες που θα καταστούν ανάγλυφες παρακάτω. Στο πλαίσιο τώρα του άξονα των θεματικών, η φουκωικής προέλευσης έννοια του καθεστώτος της αλήθειας, στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω, είναι στην περίπτωση της ανάλυσης μας εξαιρετικά χρήσιμη. Ο γάλλος φιλόσοφος είναι αυτός που μετατόπισε το κέντρο βάρους της γνωσιοθεωρητικής ανάλυσης από τους τρόπους παραγωγής στους τρόπους εξουσίας που δρουν ως μηχανισμοί συγκρότησης των κριτηρίων νομιμοποίησης του ισχύοντος ως αληθούς και ψευδούς, στο πεδίο του λόγου. 19 Πρόκειται λοιπόν για μια διαδικασία που συγκροτεί και εγκαθιδρύει κανονικότητες. Θα πρέπει λοιπόν να εντοπίσουμε τις εμπρόθετες αλλά και μη συνειδητές διαστάσεις του λόγου από συγκεκριμένες ομάδες ή μεμονωμένα ά- τομα 20 (άξονας αντικειμένων-υλικές συνθήκες εκφοράς του λόγου), πόσο μάλλον όταν τα άτομα αυτά έχουν συνειδητά αποδεχθεί την υπαγωγή τους σε μια ομάδα με ηγετικό-καθοδηγητικό ρόλο. 21 Όπως γράφει ο Hans Robert Jauss στην κλασική μελέτη του για τη θεωρία της πρόσληψης της λογοτεχνίας, το μυθιστόρημα μέσω της λειτουργίας του «διευρύνει τα όρια του περιορισμένου χώρου της κοινωνικής συμπεριφοράς 18 Βλ.Αντ.Λιάκος, Πως το παρελθόν γίνεται ιστορία;, Αθήνα:Πόλις,2007,σελ Βλ.Αλ.Δεληγιώργη,Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία,αθήνα:αλεξάνδρεια, 1996,σελ.287, καθώς και βλ. Μ. Foucault, Η Τάξη του Λόγου, Αθήνα:Ηριδανός,1976, ιδιαίτερα τις σελ Βλ.Ε.Βαρίκα,Με διαφορετικό πρόσωπο. Φύλο, διαφορά και οικουμενικότητα, Αθήνα:Κατάρτι,2000,σελ Βλ.Ελ.Κοτζιά,Ιδέες και αισθητική. Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι ,Αθήνα:Πόλις,2006 σελ.33 6

9 προς την κατεύθυνση νέων επιθυμιών, αιτημάτων και στόχων, και διανοίγει έτσι δρόμους μελλοντικής εμπειρίας» 22. Καθώς ο εντοπισμός των λόγων αυτών και των ομάδων που τους διακινούν έχει ήδη γίνει, αναδύεται μια πρώτη δέσμη των ερωτημάτων. Τα τελευταία αφορούν την ανάλυση της λειτουργίας των λόγων αυτών που κυκλοφορούν πάνω από μισό αιώνα, ποια όρια της εμπειρίας της πόλης διευρύνουν και ποια περιορίζουν, ποιες εμπειρίες της αναδεικνύουν και ποιες αποσιωπούν, ποια είναι η σχέση της πόλης όπως αναπαρίσταται με την εξωκειμενική πραγματικότητα παρά αυτονομία της μυθοπλασίας 23, ποια είναι η ιδεολογική πλατφόρμα επάνω στην οποία συγκροτείται η αναπαράσταση αυτή, πως ενεργοποιούνται οι μηχανισμοί εκείνοι που αναπαράγουν την κυρίαρχη ιδεολογία και πως τίθενται τέλος σε κυκλοφορία νέα μηνύματα μέσω του λογοτεχνικού λόγου. Καθώς η λογοτεχνική γραφή υπακούει στους δικούς της κανόνες, η α- ναπάρασταση της πόλης στη λογοτεχνία ή πιο σωστά των λόγων για την εμπειρία της πόλης στη λογοτεχνία, συνιστά μια επιπλέον συνθήκη: τη μελέτη της αναπαράστασης αυτής σε σχέση με τους παραπάνω κανόνες. Ερχόμαστε έτσι στο δεύτερο θεωρητικό σχήμα που θα χρησιμοιήσουμε, προέρχεται από την ίδια τη θεωρία της αφήγησης.αφού το αντικείμενο της μελέτης μας είναι η πόλη στο μεσοπόλεμο έτσι όπως αναπαρίσταται στην αφήγηση, θα προτείνουμε ως ένα δεύτερο θεωρητικό/μεθοδολογικό σχήμα το μοντέλο που προτείνει ο Gabriel Zoran στο άρθρο του με τίτλο Προς μια θεωρία του χώρου στην αφήγηση 24. Ο Zoran στο άρθρο του προτείνει ένα γενικό μοντέλο της δόμησης του χώρου μέσα στο αφηγηματικό κείμενο. Ο ισραηλινός συγγραφέας προτείνει και αναλύει τα τρία επίπεδα δόμησης της αφήγησης με βάση το χώρο: το τοπογραφικό, το χρονοτοπικό και το κειμενικό. 25. Οι τρεις αυτές δομές στο επίπεδο της σκηνής 22 R.C.Holub, Θεωρία της πρόσληψης. Μια κριτική εισαγωγή, Αθήνα:Μεταίχμιο, 2004,σελ Βλ.Κ.Δοξιάδης,«Foucault, Ιδεολογία, Επικοινωνία»,Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ.71,1998, σελ Βλ.G.Zoran,«Towards a theory of space in narrative», Poetics Today,vol.5, No.2,1984, σσ: Στο ίδιο,σελ.323 7

10 (scene) αντιστοιχούν στον τόπο, στη ζώνη δράσης και στο πεδίο όρασης. Θα προτείνουμε λοιπόν το συνδυασμό του μεθοδολογικού σχήματος των τεσσάρων αξόνων του Κ.Δοξιάδη με εκείνο που προτείνει ο G.Zoran. Και αυτό γιατί και το αντικείμενό μας δεν είναι απλά ο χώρος της πόλης στην αφήγηση αλλά, ιδίως, τα ιδεολογικά αποτελέσματα των τρόπων με τους οποίους η πόλη παρουσιάζεται στην αφήγηση. Γιατί καθώς η διήγηση φιλοξενεί, υποκρύπτει και εμφαίνει το προσωπείο της θεσμοθετημένης αλήθειας, φαίνεται να αντιπροσωπεύει και να διευθετεί α- νταλλαγές ανάμεσα στα επίπεδα της εξουσίας που κάθε φορά, ανάλογα με την περίσταση, τη νομιμοποιούν. 26 Ο παραπάνω συνδυασμός δε σημαίνει προφανώς ότι δεν θα επικαλεστούμε και το ευρετικό δυναμικό και άλλων θεωρητικών σχημάτων όπως για παράδειγμα τις αποκαλυπτικές έννοιες της μετωνυμίας και της μεταφοράς από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου. Σύμφωνα με τη γλωσσολογία σημειολογία, μεταφορά σημαίνει ομοιότητα-συγκρισιμότηταυποκατάσταση και μετωνυμία σημαίνει γειτνίαση-συνδυασμόςσύζευξη. 27 Μία από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις μεταφοράς είναι η σχέση ομοιότητας και ταύτισης όπου περικλείεται και η έννοια της ταυτότητας ενώ η χαρακτηριστικότερη περίπτωση μετωνυμίας είναι η σχέση μέρους/όλου 28 όπου περικλείεται η έννοια της διαφοράς. 29 Τόσο λοιπόν η μέθοδος των τεσσάρων αξόνων όσο και το θεωρητικό σχήμα για το χώρο στην αφήγηση θα μας επιτρέψουν να δούμε τη σχέση της μυθοπλαστικής «πραγματικότητας» της πόλης της Αθήνας με την εξωκειμενική, τη δράση των ηρώων στην πόλη και την ιδιαιτερότητα του αφηγηματικού υποκειμένου σε σχέση με τη δράση αυτή, την πόλη ως σύστημα σχέσεων και ως υλική οντότητα, τον ιδεολογικό πυρήνα που συγκροτεί η διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου και το σύστη- 26 Βλ.Ε.Θεοδωροπούλου, «Πρόλογος», στο Βαγγέλης Αθανασόπουλος(επιμ.),Τα όρια της διήγησης,αθήνα:καρδαμίτσας,1987,σελ Βλ.Κ.Δοξιάδης, Ανάλυση Λόγου,ό.π,σελ Βλ.Chr.Metz, ό.π,σελ Βλ.Κ.Δοξιάδης,ό.π,σελ.128 8

11 μα εν τέλει των σχέσεων κυριαρχίας που αναπαράγεται στο επίπεδο του λόγου. Θα πρέπει ωστόσο να καταστήσουμε σαφή δύο πράγματα. Το πρώτο είναι ότι η ανάλυση λόγου που θα επιχειρήσουμε στα εν λόγω έργα θα κινείται στο πλαίσιο ακριβώς της αναπαράστασης της πόλης και των διακυβευμάτων που η τελευταία νοηματοδοτεί. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ενώ από τα μυθιστορήματα, και ιδίως από την Αργώ, εκπορεύεται ένα πλήθος λόγων και νοημάτων, δεν θα αναφερθούμε στους λόγους αυτούς παρά μόνο όταν κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο για την εξέλιξη της ανάλυσης. Για την Αργώ έχει τονιστεί για παράδειγμα η παρουσίαση, στο πεδίο των χαρακτήρων, του μαρξιστή-καρικατούρα 30, ενώ για το ίδιο πάλι μυθιστόρημα αλλά και για τη Μενεξεδένια Πολιτεία, έχει σχολιαστεί ο ιδιαίτερος ρόλος που παίζει ο χαρακτήρας της μητέρας στην πλοκή 31, για να μην αναφερθούμε στη θεματική της αμφιθυμίας που περικλείει η σχέση μητέρας και κόρης στο μυθιστόρημα του Α.Τερζάκη. Τα τρία αυτά παραδείγματα καθιστούν σαφή την πολυσημία καθώς και τους πληθυντικούς λόγους που παράγουν τα έργα αυτά. Το δεύτερο σημείο που συνάδει με το πρώτο αφορά την ίδια την επιλογή των συγκεκριμένων προς ανάλυση σκηνών. Εκεί που θα εστιάσουμε την προσέγγισή μας, αυτό που θα αναλύσουμε εν τέλει, αφορά εκείνα τα σημεία της αφήγησης τα οποία έμμεσα ή άμεσα σχετίζονται με το χώρο της πόλης. Γιατί ενώ πράγματι η πλοκή εκτυλίσσεται πάντα από κάποιους χαρακτήρες σε κάποιους χώρους, δεν «προσφέρονται» πάντα προς ανάλυση ούτε οι χώροι ούτε οι χαρακτήρες αυτοί. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να συντρέχουν συγκεκριμένες συνθήκες που συνδέονται με την εμπειρία του χώρου έτσι όπως προφαίνεται μέσα από την ίδια την αφηγηματική διαδικασία. Θα γίνουμε πιο σαφείς με ένα παράδειγμα. Στο κείμενο θα εξεταστεί το ιδιαίτερο καθεστώς αλήθειας που εγκαθιδρύει στην εμπειρία της πόλης η διάκριση του δημόσιου και ιδιωτικού 30 Βλ.Κ.Καρακώτιας,«Η εικόνα του κομμουνιστή στη μυθοπλασία της γενιάς του 30»,περ.Θέσεις, τχ.17,οκτώβριος-δεκέμβριος 1986,σελ Βλ.Δ.Αναγνωστοπούλου, «Η μητρική φαντασίωση στο μυθιστόρημα της γενιάς του Τριάντα», περ. Δίνη, τχ.9, 1997, σελ

12 χώρου. Αν και είναι συνειδητός πλεονασμός, θα πρέπει να πούμε ότι προφανώς η διάκριση αυτή είναι μια έννοια, ένα αναλυτικό εργαλείο που εμείς το προβάλλουμε στο κείμενο. Η προβολή αυτή θα γίνει με αφορμή κάποιους χαρακτήρες και από τα δύο έργα. Θα γίνει δηλαδή με αφορμή τους τρόπους που οι χαρακτήρες συνδιαλέγονται με τους χώρους αυτούς, τους τρόπους δηλαδή που τους βιώνουν μέσα στο συγκεκριμένο σκηνικό που αποτελεί το τοπολογικό σημείο εστίασης της ιστορίας, το άμεσο περιβάλλον του χαρακτήρα που αποτελεί το σημείο μηδέν που εντοπίζονται τα ακριβή γεγονότα και οι καταστάσεις της ιστορίας 32. Μας αφορούν λοιπόν, στο συγκεκριμένο ζήτημα, εκείνοι οι χαρακτήρες που προβληματοποιούν το εν λόγω δίπολο με την εμπειρία τους και όχι το αντίστροφο, πράγμα που θα σήμαινε την εξεύρεση τρόπον τινά του τρόπου που υπεισέρχεται ο κάθε χαρακτήρας στη συγκεκριμένη προβληματική. Με λίγα λόγια η κάθε προβληματοποίηση του χώρου της πόλης σε σχέση με τους χαρακτήρες και το υποκείμενο της αφήγησης, αφορά συγκεκριμένα σκηνικά καθώς και την εμπειρία των συγκεκριμένων χαρακτήρων της αφήγησης, συμπεριλαμβανομένου προφανώς και του αφηγητή. Και αναφερόμαστε στην εμπειρία της πόλης, γιατί η πόλη δεν είναι ένα φυσικό κατασκεύασμα από δρόμους και πλατείες αλλά αφορά ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων με διαφορετικό κάθε στιγμή βαθμό α-διαφάνειας. 33 Θα πρέπει τέλος να σημειώσουμε ότι μιας και πρόκειται για ερμηνεία λογοτεχνικών κειμένων το έδαφος είναι ολισθηρό και πώς στο μεθοδολογικό/επιστημολογικό ερώτημα σχετικά με το αν και κατά πόσο νομιμοποιούμαστε να γενικεύσουμε για ολόκληρη τη γενιά του 30, η απάντηση δεν είναι απλά ότι δεν μπορούμε αλλά ότι το ζητούμενο, σε καμία περίπτωση, δεν είναι αυτό της γενίκευσης. Και αυτό βέβαια δεν αφορά μόνο την παρούσα προσπάθεια. Με λίγα λόγια το θετικιστικής προέλευσης αίτημα για κάποια γενικά συμπεράσματα δεν αγγίζει τις αναλυτικές προθέσεις μας. 32 Βλ.R.Ronen, Space in fiction, Poetics Today,Vol 7,No 3,1986,σελ Πρβ.Ντ.Βαίου,«Ο τόπος δουλειάς και το σπίτι: κατά φύλο καταμερισμός της εργασίας στη διαδικασία ανάπτυξης της Αθήνας»,περ. Σύγχρονα Θέματα,περ.Β,Δεκέμβριος 1989,σελ.81 10

13 Το κείμενο που ακολουθεί αποτελείται από τέσσερα μέρη. Το πρώτο μέρος περικλείει τη συστηματική ανάπτυξη της μεθόδου της ανάλυσης λόγου που προτείνει με το τελευταίο του βιβλίο ο Κ.Δοξιάδης όσο και στο ερμηνευτικό σχήμα της θεώρησης του χώρου στην αφήγηση που προτείνει ο Gabriel Zoran, προσαρμοσμένα στις επιτόπιες απαιτήσεις της δικής μας προσπάθειας. Το δεύτερο μέρος είναι μια αναφορά στις κοινωνικές και ιδεολογικές ορίζουσες του Ευρωπαϊκού και του Ελληνικού Μεσοπολέμου, αναφορικά με την παραγωγή των λόγων για την πόλη τις περιόδους και εξετάζει τέλος την κοινωνική δομή της πόλης της Αθήνας το Μεσοπόλεμο, πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, μιας ιστορικής στιγμής ορόσημο για την ιστορία της Αθήνας. Ολόκληρο το δεύτερο μέρος θα αποτελέσει, το ιστορικό πλαίσιο της ανάλυσης. Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει τρία κεφάλαια. Το πρώτο μελετά την εμφάνιση της γενιάς του 30 και τους ιδεολογικούς της προσανατολισμούς ενώ το δεύτερο και το τρίτο αφορούν την προσπάθεια της ανάλυσης της Αργώς και της Μενεξεδένιας Πολιτείας αντίστοιχα, αναφορικά με την αναπαράσταση της πόλης. Στο τέταρτο τέλος κεφάλαιο, αφού αναπτύξουμε κάποιες περαιτέρω προβληματικές που συνδέονται με ευρύτερους σχολιασμούς των κειμένων και των προηγούμενων παρατηρήσεων, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τα σημεία τομής των δύο μυθιστορημάτων και από τις πλευρές των ομοιοτήτων αλλά και από τις πλευρές των διαφορών τους. 11

14 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ 1.Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ 1.1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΟΓΟΥ:ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΞΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΑΦΗ- ΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Στο τελευταίο του βιβλίο ο Κύρκος Δοξιάδης, αφού κάνει μια περιοδολόγηση στην σύγχρονη κοινωνική θεωρία που έχει ως αντικείμενο το λόγο, ήτοι τους Laclau-Mouffe, Slavoj Zizek, Jacques Derrida και Michel Foucault, ασκεί κριτική στο μεταμοντερνισμό κρατώντας αποστάσεις από τα δίπολα ορθολογισμός/ανορθολογισμός και αντισχετικισμός/σχετικισμός και επαναφέρει στην αρένα της συζήτησης, με «θετικό» αυτή τη φορά πρόσημο, το εν πολλοίς ξεχασμένο από το μεταμοντέρνο σχετικισμό δίπολο υποκειμενικότητα /αντικειμενικότητα. Αρχικά ο Κ.Δοξιάδης επισημαίνει τέσσερις θεμελιώδεις ιδιότητες κάθε λόγου χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της διαπλοκής της μυθοπλασίας με το ιστορικό μυθιστόρημα. Στη συνέχεια, θεωρώντας ότι υπάρχει μια σαφής διάκριση μεταξύ των «πραγματικών»,εξωτερικών ως προς την αφήγηση αντικειμένων και των αντικειμένων που αναφέρονται στην αφήγηση, ο Κ.Δοξιάδης προτείνει για τα πρώτα τον όρο εξωτερικά αναφερόμενα και τη σφαίρα που τα περικλείει καθαυτό αντικειμενικότητα 34. Η πρώτη διάσταση του λόγου είναι η αναφορικότητα και αφορά τη διάκριση αλλά και τη σχέση μεταξύ των εξωτερικών αναφερόμενων της σφαίρας της καθαυτό αντικειμενικότητας και των αναφερομένων στο λόγο. 35 Για να γίνει αυτό πιο εύληπτο, θα χρησιμοποιήσουμε ένα παράδειγμα από το λόγο του κινηματογράφου και πιο συγκεκριμένα από το γνωστό κινηματογραφικό έργο του Ν.Γεωργιάδη Τα Κόκκινα Φανάρια 34 Βλ.Κ.Δοξιάδης,Ανάλυση λόγου,ό.π,σελ Στο ίδιο, σελ

15 (1964) 36. Η αφήγηση του σεναρίου αναφέρεται σε τέσσερις ιστορίες γυναικών οι οποίες, τουλάχιστον απ όσο γνωρίζουμε, δεν υπήρξαν στην πραγματικότητα, για μια μυθοπλαστική αφήγηση που αφορά τις γυναίκες αυτές και τη σκληρή επιβίωσή τους στα καμπαρέ της περιοχής της Τρούμπας στο λιμάνι του Πειραιά, όταν η τελευταία μεσουρανούσε τη δεκαετία του 60. Μπορεί βέβαια οι χαρακτήρες της ταινίας να είναι κατά το μάλλον ή ήττον φανταστικοί, η ύπαρξη όμως της Τρούμπας ως χωρική οντότητα που περικλειόταν στο μεγάλο τετράγωνο της Ακτής Μιαούλη, των οδών Φιλελλήνων, Κολοκοτρώνη και Σωτήρος Διός είναι «αντικειμενική», υπήρξε δηλαδή και χωρίς την ύπαρξη της συγκεκριμένης ταινίας. Όπως όμως στο ιστοριογραφικό μυθιστόρημα τα συμβάντα, τα πρόσωπα, οι τόποι και οι ημερομηνίες, τα αντικείμενα δηλαδή της ιστοριογραφικής γνώσης, επηρεάζουν άμεσα τα μυθοπλαστικά αναφερόμενα, τις περισσότερες φορές κατά τρόπο δεσμευτικό, έτσι και στο παράδειγμα της κινηματογραφικής ταινίας: παρά το μυθοπλαστικό χαρακτήρα της αφήγησης, η Τρούμπα δε θα μπορούσε ποτέ να ήταν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Το ότι ήταν στον Πειραιά επηρέασε άμεσα την εξέλιξη της ίδιας της αφήγησης, της πλοκής του έργου. Οι παραπάνω παρατηρήσεις οδηγούν στο εύλογο ερώτημα για τη σχέση της «πραγματικότητας» του κειμένου με την «εξωκειμενική πραγματικότητα». Ο Κ.Δοξιάδης υποστηρίζει ότι υπάρχει κάποια ενδιάμεση σφαίρα που θα μπορούσαμε να εντάξουμε όλες τις μυθοπλαστικές κατασκευές που μεσολαβούν μεταξύ λόγου και αντικειμενικής πραγματικότητας(εξωτερικά αναφερόμενα) στην οποία ο λόγος αυτός αναφέρεται. 37 Τη σφαίρα αυτή την ονομάζει Καθαυτό Αναφορικότητα. 38 Θα δώσουμε ένα παράδειγμα από την ταινία Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971) του Stanley Kubric. Ένα από τα βασικότερα και τα πιο συμβολικά μυθοπλαστικά στοιχεία που νοηματοδοτούν την πλοκή της ταινίας είναι η σχέση του Μπετόβεν με τη βία. Ο πρωταγωνιστής και αφηγηματικό υποκείμε- 36 Αν και η ανάλυσή μας αφορά το γραπτό λόγο θα συνεχίσουμε να δίνουμε παραδείγματα από γνωστά έργα του κινηματογραφικού λόγου, για να γίνουν πιο κατανοητά τα θεωρητικά ζητήματα που πραγματευόμαστε. Άλλωστε οι περισσότεροι θεωρητικοί της αφήγησης μελετούν ταυτόχρονα την αφηγηματική διαδικασία και στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο. 37 Βλ.Κ.Δοξιάδης, ό.π,σελ Στο ίδιο,σελ

16 νο Άλεξ είναι φανατικός οπαδός του Μπετόβεν και ταυτόχρονα επιδίδεται σε βίαιες πράξεις. Ο Μπετόβεν κατά κοινή ομολογία θεωρείται ένα από τα πιο «βαριά» ονόματα της κλασικής μουσικής. Η διασύνδεση της κλασικής μουσικής με τη βία δεν θα υπήρχε όμως αν δεν υπήρχε η συγκεκριμένη ταινία του Kubrick που αναφέρεται στη σχέση αυτή αλλά ούτε και η ταινία αυτή θα υπήρχε ως τέτοια, με την πλοκή δηλαδή αυτή, αν δεν υπήρχε ο συνθέτης Μπετόβεν και η έννοια της βίας. Αν και δεν υπάρχει κάποια αυταπόδεικτη σχέση ανάμεσα στη γλώσσα «ως ένα σύστημα μέσω του οποίου συγκροτούνται νοήματα και οργανώνονται πολιτισμικές πρακτικές» και στον κόσμο 39, για τα λογοτεχνικά κείμενα, τις μυθοπλαστικές αφηγήσεις που εξετάζουμε, θα υιοθετήσουμε μια θέση που συνάδει τρόπον τινά δομικά με αυτήν της Judith Butler και του Κύρκου Δοξιάδη. Η αμερικανίδα διανοούμενη, αναφερόμενη στην έμφυλη επιτέλεση και με αφορμή τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της θεατρικής παράστασης στην οποία παίζει μια τραβεστί, θεωρεί ότι η συγκεκριμένη παράσταση δεν αντιπαραβάλλεται στην πραγματικότητα αλλά συγκροτεί μια πραγματικότητα, αποτελεί δηλαδή μια άλλη πραγματικότητα, η οποία αφομοιώνεται με δυσκολία από την ήδη υπάρχουσα 40. Με δεδομένο ότι, σύμφωνα με το Michel Foucault, ο συγγραφέας «δίνει στην ανήσυχη λαλιά της μυθοπλασίας την ενσωμάτωση της μέσα στο πραγματικό» 41, εκτιμούμε ότι τα «τοπικά καθεστώτα αλήθειας» 42 που συγκροτούν και καθιερώνουν τα συγκεκριμένα λογοτεχνικά κείμενα, συγκροτούν πράγματι πολύσημες πραγματικότητες οι οποίες όμως μπορούν να συνυπάρχουν αρμονικότατα με την «προϋπάρχουσα» 43, χωρίς 39 J.W.Scott,«Αποδομώντας το δίλημμα «ισότητα ή διαφορά», ή, αλλιώς, η χρησιμότητα της μεταδομιστικής θεωρίας για το φεμινισμό», στο Αθ. Αθανασίου(επιμ.-εισαγ),Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική πρακτική, Αθήνα: Νήσος,2006,σελ Βλ.J.Butler,«Παραστασιακές επιτελέσεις και συγκρότηση του φύλου:δοκίμιο πάνω στη φαινομενολογία και τη φεμινιστική θεωρία», στο Αθηνά Αθανασίου (επιμ.-εισαγ),ό.π,σελ Μ.Foucault,Η Τάξη του Λόγου,ό.π,σελ Για την έννοια του «τοπικού καθεστώτος της αλήθειας» στο λογοτεχνικό κείμενο βλ.κ. Δοξιάδης,«Foucault, Ιδεολογία, Επικοινωνία»,Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ.71,1998, σελ Σύμφωνα με τον Κ.Δοξιάδη, αν και η ιδεολογική μάχη που διεξάγεται στο πλαίσιο του κειμένου, μπορεί να έχει ελάχιστη σημασία σε σχέση με το γενικό καθεστώς αλήθειας της κοινωνίας στην οποία ανήκει, η ιδεολογική αντιπαράθεση ωστόσο διεξάγεται σαν να διακυβεύεται μέσα σε αυτή το ίδιο το status της αλήθειας. Η μυθοπλαστική αφήγηση αυτοπαρουσιά- 14

17 αυτό να σημαίνει σε καμία περίπτωση κανενός είδους «αναγωγισμό», αυταπόδεικτη δηλαδή σχέση με τον κόσμο αφού έτσι κι αλλιώς το κάθε μυθοπλαστικό κείμενο διατηρεί μια σχετική αυτονομία και ανεξαρτησία. 44 Στην περίπτωση της Αργώς και της Μενεξεδένιας Πολιτείας όπου ο χώρος της πλοκής είναι η Αθήνα του μεσοπολέμου το ενδιαφέρον είναι όπως αναφέραμε διπλό: αφορά και τον ανακατασκευασμένο από την αφήγηση κόσμο, την αναπαράσταση της πόλης εν προκειμένω αλλά και τη σχέση του κόσμου αυτού με την «πραγματικότητα». Μόνο με αυτή την έννοια έχει νόημα η υπαγωγή της λογοτεχνίας ως ε- νός ανεξάρτητου συστήματος ιδεών γύρω από την πόλη στη θεωρία της πολεοδομίας. 45 Η δεύτερη θεμελιώδης διάσταση του λόγου είναι η υποκειμενικότητα. 46 Το γεγονός ότι η μυθοπλαστική ιστοριογραφική αφήγηση εξαρτάται από τα αντικειμενικά γεγονότα όπως είδαμε παραπάνω, με την έννοια ότι δε θα υπήρχε αν δεν υπήρχαν αυτά, δεν την καθιστά λιγότερο υποκειμενική από το λόγο της μυθοπλασίας. Ο ιστοριογραφικός λόγος είναι υποκειμενικός με διαφορετικό τρόπο. Υπάρχουν βέβαια τα αντικειμενικά γεγονότα, η ύπαρξη των οποίων είναι ένας από τους κανόνες που υπακούει ο ιστορικός ως υποκείμενο του ιστορικού λόγου και που τον διαφοροποιεί ως προς το υποκείμενο της μυθοπλασίας. Πέρα όμως από αυτά τα αντικειμενικά στοιχεία υπάρχουν και άλλες συνιστώσες που διαφοροποιούν το υποκείμενο-συγγραφέα από το υποκείμενο-ιστορικό και που σχετίζονται με τις συνθήκες εκφοράς του εκάστοτε λόγου και οι οποίες μπορούν για μεθοδολογικούς λόγους να χωριστούν σε εξωτερικές και εσωτερικές συνθήκες. Οι εξωτερικές συνθήκες εκφοράς του λόγου αφορούν κατά πρώτο λόγο στους θεσμούς μέσα στους οποίους παράγεται ο λόγος αυτός. Για να πάρουμε και πάλι ένα παράδειγμα από το χώρο του κινηματογράφου, ζεται κατά κανόνα ως μια «συμπυκνωμένη μικρογραφία» της πραγματικότητας. Βλ.Κ.Δοξιάδης,ό.π,σελ Στο ίδιο,σελ Πρβλ.Φ.Μαργαρίτη,«Η Λ.Συγγρού και η Αθήνα της Γενιάς του 30»,στο Αρ. Βατσάκη (επιμ.),ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική Πόλη. Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις, Αθήνα: Επτάλοφος,2005,σελ.311.Αυτό θα γίνει παρακάτω ευδιάκριτο, όταν εξετάσουμε τον Άξονα των αντικειμένων. 46 Στο ίδιο,σελ

18 ένα ντοκιμαντέρ για την αντίσταση κατά τη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας μπορεί να είναι μια παραγωγή του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου ή μια εσωτερική παραγωγή ενός καναλιού. Αντίστοιχα ένα επιστημονικό σύγγραμμα μπορεί να είναι μονογραφία ή συλλογικό έργο, διδακτικό εγχειρίδιο σχολείου ή πανεπιστημίου, προϊόν ερευνητικού κέντρου, κτλ. Στην περίπτωση της μυθοπλαστικής αφήγησης οι ε- ξωτερικές συνθήκες εκφοράς περικλείουν το ζήτημα του πολιτιστικού πλαισίου, αν δηλαδή πρόκειται για «εμπορικό» ή «ποιοτικό» εκδοτικό οίκο, το «κοινό» στο οποίο απευθύνεται, καθώς και τον αριθμό των πωλήσεων(γεγονός που συνδέεται και με το «κοινό»), στοιχεία τα ο- ποία στα μυθιστορήματα είναι σαφώς διαφορετικά από ένα επιστημονικό έργο το οποίο απευθύνεται σε πιο «εξειδικευμένο κοινό», πράγμα που επηρεάζει σαφώς και τις πωλήσεις. Οι εσωτερικές συνθήκες εκφοράς περικλείουν τους τρόπους εμπλοκής του υποκειμένου ή των υποκειμένων της αφήγησης στον εκάστοτε λόγο που συγκροτούν και από τον οποίο συγκροτούνται. Η διαφορά της μυθιστορηματικής μυθοπλασίας με ένα «επιστημονικό» σύγγραμμα δεν έ- χει να κάνει με μια αλτουσσεριανή αντίληψη σύμφωνα με την οποία η μυθοπλασία είναι κατεξοχήν ιδεολογική πρακτική η οποία βρίθει από υποκειμενικότητα ενώ η «επιστήμη» της ιστορίας είναι ένας λόγος χωρίς υποκείμενο αλλά με τους διαφορετικούς τρόπους εμπλοκής των υ- ποκειμένων στους λόγους αυτούς. Για να επανέλθουμε στο ντοκιμαντέρ για τη δικτατορία, ο τρόπος εμπλοκής του συγγραφέα-σκηνοθέτη και των υποκειμένων μπορεί να ποικίλει: να χρησιμοποιεί την τεχνική του voice-over ήτοι την τεχνική μιας κλασικής αφήγησης ενός παντογνωστικού υποκειμένου, την τεχνική της αφήγησης διαφόρων προσώπων που αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες αλλά και μια άλλη τεχνική του voice-over όπου ο σκηνοθέτης προσκολλάται σε ένα υποκείμενο που αφηγείται προκειμένου να διηγηθεί την ιστορία μέσα από τα μάτια του υποκειμένου αυτού. Το ζήτημα τώρα της υποκειμενικότητας στη μυθοπλασία τίθεται με όρους συγκρότησης των υποκειμένων της αφήγησης. Πρόκειται για τη γνωστή τυπολογία του Tzvetan Todorov στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί. 16

19 Η τρίτη θεμελιώδης ιδιότητα του λόγου είναι η γνώση. 47 Καθώς ο συγγραφέας, υιοθετεί το φουκωικό ορισμό της γνώσης σύμφωνα με τον οποίο «γνώση είναι οι έννοιες σε σχέση με τα αναφερόμενά τους» 48 και έχοντας καταγράψει την αναφορικότητα ως μια από τις θεμελιώδης ι- διότητες του λόγου, καθίσταται ανάγλυφο ότι η γνώση αφορά κυρίως τους λόγους που εμφανίζονται στην αφήγηση είτε με έμμεσο είτε με ά- μεσο τρόπο, λόγοι οι οποίοι περικλείουν, συνήθως, επιστημονικές έννοιες. Στο μυθιστόρημα για παράδειγμα του Jonathan Coe, Το σπίτι του ύπνου 49,γίνεται αναφορά στα πέντε στάδια του ύπνου στον ανθρώπινο οργανισμό. Υπεισέρχεται έτσι άμεσα ο ιατρικός λόγος που έρχεται να νομιμοποιήσει το όποιο καθεστώς αλήθειας διακυβεύεται στην αφήγηση. Η ιδεολογία τέλος, οι λειτουργίες της οποίας συνίστανται στο ότι είναι ένας τρόπος άσκησης εξουσίας αλλά και έκφρασης ανταγωνισμού μέσα στο λόγο και διαμέσου του λόγου, είναι η τέταρτη θεμελιώδης ιδιότητα του λόγου. Πρόκειται για τον εντοπισμό κάποιων θεματικών που αποτελούν εξουσιαστικά διακυβεύματα, με την έννοια ότι γύρω από τις θεματικές αυτές παίζεται κάποιο παιχνίδι ανταγωνισμού με σκοπό την ά- σκηση εξουσίας ή την αντίσταση σε αυτή. Στο μυθοπλαστικό λόγο ενώ αυτός ο ανταγωνισμός ενυπάρχει μεταξύ των χαρακτήρων και η ιδεολογική διαμάχη συνίσταται στην «επικράτηση» κάποιου χαρακτήρα, οι θεματικές αυτές που αναπτύσσονται στο λόγο αυτό αντλούνται αναπόφευκτα από εξω-αφηγηματικά πεδία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα και πάλι από το χώρο του κινηματογράφου είναι το «κείμενο» της Στέλλας (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη, όπου οι θεματικές που ανακύπτουν είναι οι σχέσεις των δύο φύλων, ο έρωτας, η οικογένεια, η ερωτική α- πιστία, η «τιμή» και η «αντρική υπόληψη», ο θεσμός του γάμου και φυσικά η γυναικεία χειραφέτηση. Με βάση τις παραπάνω τέσσερις θεμελιώδεις ιδιότητες του λόγου ο Κ.Δοξιάδης, εμπνευσμένος όπως ο ίδιος ομολογεί από την Αρχαιολογία της Γνώσης του Michel Foucault, προτείνει κατ αντιστοιχία τους τέσ- 47 Βλ.Κ.Δοξιάδης,Ανάλυση Λόγου,ό.π,σελ Στο ίδιο,σελ Βλ.J.Coe,Το σπίτι του ύπνου,αθήνα: Πόλις,

20 σερις άξονες ανάλυσης λόγου ήτοι τον άξονα των αντικειμένων, τον άξονα των τρόπων εκφοράς, τον άξονα των εννοιών και τέλος τον άξονα των θεματικών. Με το δεδομένο ότι η πλοκή των μυθιστορημάτων τοποθετείται στο μεσοπόλεμο, ο άξονας των αντικειμένων στην περίπτωση της δικής μας ανάλυσης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τοποθετούνται τα υπό ανάλυση έργα ήτοι ο Ευρωπαϊκός και ο Ελληνικός Μεσοπόλεμος, οι λόγοι για την πόλη τη συγκεκριμένη αυτή περίοδο, η εμφάνιση της γενιάς του 30 καθώς και η προσέγγιση της μεσοπολεμικής Αθήνας. Στον άξονα λοιπόν των αντικειμένων συμπυκνώνονται ο χώρος και ο χρόνος της πλοκής των υπό ανάλυση μυθιστορημάτων. Έτσι λοιπόν, καταχρηστικά ίσως, ακόμα κι αν πολλά από τα στοιχεία του άξονα των αντικειμένων δεν αναφέρονται στην αφήγηση, θα συμπεριληφθούν στο ιστορικό πλαίσιο, αφού αποτελούν στοιχεία της ευρύτερης ιστορίας όπου εκτυλίσσεται η πλοκή. Στις εσωτερικές συνθήκες εκφοράς του λόγου, που αποτελούν το υποάξονα θα λέγαμε των τρόπων εκφοράς του λόγου, θα αναφερθούμε στους τρόπους εμπλοκής του αφηγηματικού υποκειμένου και θα διαφανεί έτσι ο ιδιαίτερος ρόλος του τύπου αφήγησης. Οι εξωτερικές συνθήκες αναφοράς περικλείουν τους λόγους για τους οποίους η Μενεξεδένια Πολιτεία και η Αργώ επιλέχθηκαν για να είναι αντικείμενα ανάλυσης: η ιστορική βαρύτητα της γενιάς του 30, το ειδικό βάρος των Θεοτοκά και Τερζάκη, η συγγραφή των έργων το μεσοπόλεμο με αναφορές στην ι- στορική αυτή περίοδο και το σημαντικότερο ο χώρος της πλοκής των αφηγήσεων που είναι κατά κύριο λόγο η πόλη της Αθήνας. Στον άξονα των εννοιών θα διερευνηθούν οι τρόποι που οι λόγοι για την πόλη ενσωματώνονται στην πλοκή των μυθιστορημάτων. Τέλος οι θεματικές που θα εξεταστούν στον αντίστοιχο άξονα, περιστρέφονται κεντρομόλα γύρω από το χώρο της πόλης, εκεί όπου τοποθετείται η πλοκή των μυθιστορημάτων ήτοι η δράση των υποκειμένων. Η προσπάθειά μας συνεπώς είναι προσανατολισμένη στους τρόπους προσέγγισης της εμπειρίας της πόλης έτσι όπως αναπαρίσταται στην πλοκή μέσω των αξόνων αυτών, γνωστοποιώντας ότι η προσέγγιση των 18

21 κειμένων με βάση τους παραπάνω άξονες θα αφορά την εμπειρία αυτή. Ενώ δηλαδή στους άξονες μπορούν προφανώς να υπεισέλθουν και άλλα στοιχεία, έγινε εκτιμούμε ήδη από την εισαγωγή ευδιάκριτο ότι δεν θα μας απασχολήσει κάτι τέτοιο. Θα πρέπει να καταστήσουμε σαφές ότι το ζήτημα δεν είναι πώς θα κατατάξουμε τα στοιχεία ενός λόγου σε τέσσερις κατηγορίες αλλά πώς θα προσεγγίσουμε και θα κατανοήσουμε ένα λόγο επί τη βάσει των τεσσάρων θεμελιωδών ιδιοτήτων του. Η μέθοδος λοιπόν δεν αφορά την κατάταξη αλλά την προσέγγιση. Επιπλέον, οι τέσσερις αυτοί άξονες δεν είναι αποκομμένοι ο ένας από τον άλλο, δεν κινούνται δηλαδή αυτόνομα και ανεξάρτητα αλλά το σχήμα τους είναι πλήρως ελαστικό, όχι μόνο με την έννοια της διαρκούς διαπλοκής και αλληλοαναφορικότητας μεταξύ των αντικειμένων, των τρόπων εκφοράς, των εννοιών και των θεματικών, αλλά και της «ασάφειας» του μεταξύ τους διαχωρισμού. Ήδη αυτή η αλληλοδιαπλοκή και η «ασάφεια» έγινε διακριτή από το γεγονός ότι οι λόγοι για την πόλη συναντώνται και στον άξονα των α- ντικειμένων και στον άξονα των εννοιών αλλά και από το ότι η γενιά του 30 απαντάται και στον άξονα των αντικειμένων αλλά και σε αυτόν των εξωτερικών τρόπων εκφοράς. Στη βάση αυτής της ελαστικότητας και της διαπλοκής θα είναι και το επόμενο βήμα που θα κάνουμε. 19

22 1.2 ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΟΝ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ Ο ΧΩΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ Στον άξονα των εννοιών έχουμε αναφερθεί στην ύπαρξη των επί μέρους λόγων που εμφανίζονται στην αφήγηση, άλλοτε ρητά και άλλοτε άρρητα. Όπως θα δούμε στη συνέχεια οι λόγοι για την πόλη στην Αργώ ε- ντάσσονται κυρίως σε μια παντογνωστικού τύπου αφήγηση. Αυτό σημαίνει ότι ο αφηγητής σταματάει την αφήγηση της πλοκής για να μιλήσει για την πόλη της Αθήνας με διάφορους τρόπους ενώ ο αναγνώστης/στρια έχει την εντύπωση ότι η ιστορία συνεχίζει να κυλάει. Στη Μενεξεδένια Πολιτεία, η έννοια της πόλης είναι θα λέγαμε «ενσωματωμένη» στην αφήγηση μιας και ο σκοπός της συγγραφής του μυθιστορήματος είναι η ίδια η Αθήνα που αλλάζει, μια πληροφορία που τη δανειζόμαστε από μια συνέντευξη του Α.Τερζάκη στο περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα 50 (άξονας εξωτερικών τρόπων εκφοράς). Έχουμε επίσης επισημάνει πως ο άξονας των θεματικών είναι ο κύρια ιδεολογικός άξονας. Η έννοια όμως της πόλης, όπως άλλωστε και κάθε έννοια, δεν είναι α- ποϊδεολογικοποιημένη. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ο χώρος της πόλης δεν είναι ένας ουδέτερος χώρος αλλά ένας πολιτικός και ιδεολογικός χώρος 51. Θα λέγαμε μάλιστα ότι είναι ο πιο πολιτικός και ιδεολογικός χώρος. Καθίσταται ανάγλυφο ότι οι σχέσεις συνεπώς χώρος/άνθρωπος και χώρος/κοινωνία γίνονται πρωταρχικές για τις αποσαφηνίσεις και τις θεμελιώσεις που επιδιώκουμε. Ο χώρος στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς κοινωνική διάσταση. Με αυτή την έννοια ο χώρος σχετίζεται με την ανθρώπινη πρακτική 52. Ο χώρος δεν είναι απλά και μόνο ένα πεδίο συνάντησης κοινωνικών σχέσεων αλλά «επεμβαίνει» δυναμικά και στη διαμόρφωσή τους 53.Οι οποιεσδή- 50 Βλ.Κ.Α.Δημάδης, Δικτατορία,,ό.π,σελ Βλ.H.Lefebvre,Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα: Κουκίδα,2007,σελ Βλ.Θ.Μαλούτας,«Θεωρίες του χώρου και χώρος της θεωρίας.γεωγραφία και φαινομενολογία:δοκιμή φαινομενολογικής θεμελίωσης της έννοιας του χώρου.»,επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών,τχ.63,1986,σελ Βλ.Χ.Σκιά-Πανοπούλου,«Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις της έννοιας συνοικία», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών,τχ.66,1987,σελ.57,Μ.Σπυριδάκης, «Η έννοια του πεδίου στην ανθρωπολογία της πόλης»,στο Χρ. Δερμεντζόπουλος-Μ.Σπυριδάκης (επιμ.), Ανθρωπολογία, Κουλτούρα και Πολιτική,Αθήνα:Μεταίχμιο,2004, σελ.117 καθώς και το φεμινιστικής οπτικής 20

23 ποτε θεωρητικές αποκρυσταλλώσεις σχετικά με το χώρο δεν κινούνται συνεπώς αυτόνομα και ανεξάρτητα αλλά εμπεριέχονται σε ένα κοινωνικό Όλο. Με λίγα λόγια η πλοκή των μυθιστορημάτων δεν τοποθετείται απλά στο Μεσοπόλεμο αλλά στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Στο κείμενο με τίτλο Προς μια θεωρία του χώρου στην αφήγηση, ο Gabriel Zoran προτείνει τρία διαφορετικά επίπεδα δόμησης του χώρου στο λογοτεχνικό κείμενο: το τοπογραφικό, το χρονοτοπικό και το κειμενικό επίπεδο. Τα τρία αυτά επίπεδα δεν συνιστούν καμία χρονική τάξη, ο αναγνώστης δηλαδή δεν περνάει από το ένα στάδιο στο άλλο αλλά μετακινείται διαρκώς μπρος πίσω καθώς αντιλαμβάνεται και τα τρία επίπεδα ως ένα Όλο. Το επίπεδο της τοπογραφικής δομής παρέχει για τους σκοπούς της α- νάγνωσης μια αρκετά καθαρή εικόνα του κόσμου, μια εποπτεία η οποία ωστόσο μπορεί και να μην είναι πλήρως εξαντλητική. Κάποιες περιοχές δηλαδή είναι κενές και στον πραγματικό κόσμο ο χάρτης αυτός μπορεί να μην είναι και τόσο χρήσιμος για να βρει κανείς το δρόμο του. Περικλείει την οριζόντια δομή του κόσμου ήτοι σχέσεις όπως μέσα-έξω, μακριά -κοντά, κέντρο-περιφέρεια, πόλη-χωριό κτλ. Το επίπεδο της χρονοτοπικής δομής αφορά την επίπτωση του χώρου που παράγεται από το χρονοτόπο, την κίνηση και τη δράση της αφήγησης. Αφορά με λίγα λόγια την κίνηση και την ανάπαυση των έμψυχων όντων ήτοι των χαρακτήρων του κειμένου και των άψυχων αντικειμένων μέσα στο χώρο. Υπάρχουν δηλαδή χαρακτήρες σε ανάπαυση ή χαρακτήρες σε κίνηση, χαρακτήρες δηλαδή που είναι δεμένοι με τον τόπο τους και άλλοι που μετακινούνται από τόπο σε τόπο. Ωστόσο και πάλι οι έννοιες αυτές είναι σχετικές. Στην Οδύσσεια για παράδειγμα ο Κύκλωπας μπορεί να μετακινείται ελευθέρα στο νησί του αλλά η δομή του έργου που είναι βασισμένη στην κίνηση του Οδυσσέα από τόπο σε τόπο καθιστά τον Κύκλωπα ένα χαρακτήρα σε ανάπαυση. Τέλος, το επίπεδο της κειμενικής δομής αφορά τη δόμηση του χώρου μέσω της γλώσσας. Όπως τονίσαμε παραπάνω, το λογοτεχνικό κείμενο «ανατρεπτικό» άρθρο των D. Bell, J. Binnie, J. Cream and G.Valentine, «All Ηuped up and No Place to Go», στο J. B.Landes, Feminism, the Public and the Private, Oxford-New York:Oxford University Press,1998,σελ

24 ως μυθοπλαστικός λόγος δεν αναπαράγει την πραγματικότητα αλλά την αναπαριστά. Πρόκειται για έναν ανακατασκευσμένο κόσμο η δομή του οποίου είναι αποτέλεσμα της γλωσσολογικής φύσης του κειμένου. Καθώς στο λογοτεχνικό κείμενο υπάρχει πάντα μια προτεραιότητα του χρόνου έναντι του χώρου με την έννοια ότι η πλοκή λαμβάνει χώρα μέσα σε μια χρονική άλυσο, ο χώρος δεν ελκύει τον αναγνώστη με αποτέλεσμα να υπάρχουν μέσα στην αφήγηση και πληροφορίες για το χώρο οι οποίες να είναι ελλιπείς. Αυτό δεν έχει να κάνει με την «αληθινή» ύπαρξη του χώρου στον ανακατασκευασμένο κόσμο αλλά με τη λεκτική του ύπαρξη στο κείμενο. Για να πάρουμε και πάλι το παράδειγμα της Οδύσσειας που δίνει ο Zoran, ενώ τα γεγονότα στη γη περιγράφονται με εξαντλητική λεπτομέρεια οι σκηνές στον Όλυμπο δεν υλοποιούνται και τους λείπει η λεπτομέρεια. Στην Ιλιάδα οι οντολογικές αυτές περιοχές είναι ανάλογες. Έτσι δημιουργείται μια εντελώς διαφορετική εικόνα της σχέσης του κόσμου των θεών και του κόσμου των ανθρώπων. Αν ο χώρος είναι μια σειρά σκηνών, με βάση τα τρία αυτά κάθετα επίπεδα δόμησης του χώρου που αναφέραμε ήτοι το τοπογραφικό, το χρονοτοπικό και το κειμενικό, ο ισραηλινός συγγραφέας διακρίνει τρεις αντίστοιχες ενότητες που συνθέτουν το χώρο στο λογοτεχνικό κείμενο. 54 Έτσι μια σκηνή στο τοπογραφικό επίπεδο είναι ένας τόπος που μπορεί να περικλείει σπίτια, πόλεις, χωράφια, βουνά κτλ. Πρόκειται για ένα χώρο συνεχή που διακρίνεται από άλλες χωρικές ενότητες με σαφήνεια, ένα χώρο με διακριτά όρια. Στο χρονοτοπικό επίπεδο έχουμε τη ζώνη δράσης η οποία δεν αφορά μια χωρική συνέχεια, ένα υλικό δηλαδή χώρο (βλ.τόπο) αλλά καθορίζεται από το μέγεθος του ίδιου του γεγονότος ή των γεγονότων που λαμβάνει χώρα μέσα στη ζώνη αυτή. Τέλος στο κειμενικό επίπεδο έχουμε την έννοια του πεδίου όρασης, το οποίο μπορεί να περικλείει οποιαδήποτε χωρική ενότητα χωρίς να είναι απαραίτητα περιορισμένο σε τόπους ή σε ζώνες δράσης. Σύμφωνα με τον Zoran το πεδίο όρασης μπορεί να οριστεί «ως εκείνο το τμήμα του 54 Στο ίδιο,σελ

25 κόσμου που γίνεται αντιληπτό ως αυτό που είναι εδώ» 55 σε αντίθεση με τα άλλα πεδία που προηγήθηκαν ή θα ακολουθήσουν που γίνονται α- ντιληπτά ως εκεί. 56 Αν και τα πεδία όρασης γίνονται αντιληπτά ως αυτά που είναι εδώ, δεν θα πρέπει να γίνει ωστόσο να γίνονται κατανοητά ως αυθύπαρκτες χωρικές οντότητες. Τα πεδία όρασης μπορούν να αποτελούνται από μια σκηνική περιγραφή αλλά δεν ταυτίζονται με αυτή, με ένα διάλογο, μια έκθεση κ.τ.λ και να αλλάζουν από το ένα στο άλλο με διαφορετικούς τρόπους, με πιο χαρακτηριστικό το διάλειμμα στο τέλος του κεφαλαίου. Μπορούν επίσης να διαφοροποιούνται ως προς τον τρόπο προβολής: το πεδίο όρασης μπορεί να λειτουργήσει ως φόντο σε ένα άλλο πεδίο όρασης και έτσι να έχουμε τη σχέση προσκήνιου και φόντου. Σε κάθε περίπτωση όμως τα πεδία όρασης μπορεί να διαφέρουν ποιοτικά και ποσοτικά ως προς τις πληροφορίες που παρέχουν για το χώρο δε διαφέρουν όμως ως προς τη βασική τους αναφορά στο χώρο. Η έννοια του πεδίου όρασης τέλος ενσωματώνει στα χωρικά φαινόμενα το χώρο που συνδέεται με τη δράση των χαρακτήρων. 57 Το σημείο αυτό είναι όπως θα δούμε εξαιρετικά σημαντικό για τη μελέτη του χώρου της πόλης σε σχέση με τη δράση των χαρακτήρων της πλοκής. 55 Στο ίδιο,σελ Η έννοια του πεδίου όρασης είναι εντελώς διαφορετική από αυτό που ένας άλλος θεωρητικός της αφήγησης, ο S.Chatman απoκαλεί εστίαση προσοχής στο χώρο (focus spatial attention).βλ.s.chatman,story and Discourse.Narrative Structure in Fiction and Film. Ithaca London:Cornell University Press,1980,σελ.102. Ο Chatman αναφέρεται στο χώρο που λαμβάνει χώρα η πλοκή ενώ ο Zoran αναφέρεται στα αναλυτικά εργαλεία μελέτης του χώρου στο λογοτεχνικό κείμενο, στο πως δομείται ο χώρος μέσα σε αυτό. 57 Στο ίδιο,σελ

26 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ Με την έννοια Ευρωπαϊκός Μεσοπόλεμος αναφερόμαστε στη χρονική περίοδο μεταξύ του Πρώτου και του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και πιο συγκεκριμένα την περίοδο από το 1918 έως το Πρόκειται για μια περίοδο η οποία έχει συνδέσει το όνομά της με ιστορικά γεγονότα των οποίων η επιρροή, άλλοτε βραχυπρόθεσμα και άλλοτε μακροπρόθεσμα, μετέβαλε το κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι όχι μόνο της επικράτειας που τα εξέθρεψε αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Το οικονομικό κραχ στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης το 1929 και η κατάλυση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης το 1933 από τον Χίτλερ είναι δύο μόνο από τα πολλά παραδείγματα. Ασφαλώς δεν μπορούμε να απομονώσουμε το μεσοπόλεμο και να τον μελετήσουμε αυστηρά μέσα στα εικοσιένα χρόνια του διαστήματος μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, δεν μπορούμε δηλαδή να αγνοήσουμε τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε του μεσοπολέμου. Γιατί το πρώτο ήμισυ του 20 ου αιώνα έχει συνδέσει το όνομά του με πολλά γεγονότα όπως η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη και η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία ενώ το σημαντικότερο αλλά και δραματικότερο όλων είναι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο κοινωνικός και πολιτικός προβληματισμός είναι αδιαμφισβήτητα την περίοδο αυτή ιδιαίτερα έντονος. Επειδή η γέννηση των καλλιτεχνικών κινημάτων και οι μεταλλαγές των ιδεών συνδέονται εν γένει, όχι βέβαια γραμμικά και πάντα ευδιάκριτα, με ένα συνδυασμό κοινωνικοοικονομικών συνισταμένων, μέσα στο πλαίσιο αυτό των διαρκών κοινωνικών αναταραχών και πολιτικών ζυμώσεων, αναπτύχθηκαν νέα καλλιτεχνικά ρεύματα, τα οποία εντάχθηκαν στην ομπρέλα του Μοντερνισμού, που 24

27 προχωρούσε πλέον σε μια «κατά μέτωπο επίθεση», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο E. Hobsbawm 58. Από τον παραπάνω προβληματισμό δε θα μπορούσε να απουσιάσει και ο λόγος της πολεοδομίας ως προνομιακό πεδίο γνώσης για τη νέα πόλη στις συνθήκες που αναδύονται από τα νέα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα. Οι ιδέες αυτές που είναι γνωστές ως Μοντέρνο Κίνημα δεν αποκόπτονται από εκείνες που συνδέθηκαν με τις αλλαγές που επέφερε στην πόλη το 19 ο αιώνα η ανάπτυξη της βιομηχανίας παρά αποτελούν μια «φυσική» συνέχεια. 59 Το δεύτερο κύμα της εκβιομηχάνισης( ) και οι κοινωνικές εξελίξεις θα δημιουργήσουν νέα ερεθίσματα στην πολεοδομία για περαιτέρω προβληματισμούς. 60 Οι τελευταίοι θα συνδεθούν με τη νέα μορφή της βιομηχανικής παραγωγής (φορντικό μοντέλο), τον έλεγχο της αστικοποίησης, την αναγνώριση του εθνικού κράτους ως εγγυητή για τη ρύθμιση όλων των ροών και την ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους. 61 Το πιο λαμπρό παράδειγμα είναι δίχως άλλο η σχολή του Bauhaus, «η πρώτη δημοκρατική σχολή στον κόσμο» σύμφωνα με τον Argan, 62 στην οποία συμμετείχαν πρωτοκλασάτα ονόματα της αρχιτεκτονικής όπως ο Mies van der Rohe και o Walter Gropious. Μετά από διάφορες φάσεις που συνίσταντο στην αλλαγή τόσο των προσώπων όσο και των προγραμμάτων και των ιδεολογιών 63, το Bauhaus θα κλείσει από τους ναζί το Μάρτιο του Η πολεοδομία μετατρέπεται πια σε ιδεολογία της μεγάλης πόλης και κάνει την παρουσία της ιδιαίτερα αισθητή στo έργo του σχεδιαστή της Βιέννης, Otto Wagner με τίτλο Η μεγαλούπολη(1911) καθώς και σε αυ- 58 Βλ.E.Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος 20 ος αιώνας , Αθήνα:Θεμέλιο,2006,σελ Βλ.L.Bergeron και M.Roncaylo, Από την προβιομηχανική στη βιομηχανική πόλη, Αθήνα:Μνήμων, 1984, ιδίως σελ Βλ.J-L.Pinol-Fr.Walter, Η σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη.έως τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα:Πλέθρον, τομ.1,2007,σελ Βλ.Μ.Μαντουβάλου,«Η πολεοδομία στη διασταύρωση παραγωγικών μεταλλαγών και κοινωνικο-πολιτικών ανακατατάξεων:ένα συνοπτικό χρονικό»,στο Μ.Μαντουβάλου- Α.Σαρηγιάννη (επιμ.),αναλυτική προσέγγιση του Αστικού Χώρου. Επιλογή κειμένων για την Ιστορία και τη Θεωρία της Πολεοδομίας, Αθήνα:Ε.Μ.Π,2005,σελ Βλ.Μ.Λαμπράκη-Πλάκα, Μπαουχάουζ, Αθήνα:Νεφέλη,1986,σελ Βλ.Μ.Λαμπράκη-Πλάκα,ό.π,σελ καθώς και K.Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Αθήνα:Θεμέλιο,1999, σελ