Η φιλία ως κοινωνικό και πολιτικό αγαθό: ἡ γὰρ τοῦ συζῆν προαίρεσις φιλία *

Transcript

1 Ελένη Λεοντσίνη Η φιλία ως κοινωνικό και πολιτικό αγαθό: ἡ γὰρ τοῦ συζῆν προαίρεσις φιλία * Εισαγωγή Στόχος του κεφαλαίου αυτού είναι να αναδείξει την επικαιρότητα της αριστοτελικής έννοιας της πολιτικής φιλίας για τη νεωτερική πολιτική κοινότητα, επιχειρηματολογώντας πως η φιλία είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως κοινωνικό αγαθό. Σε αντίθεση με ορισμένες από τις κυρίαρχες ερμηνείες της αρχαίας έννοιας της φιλίας σύμφωνα με τις οποίες η φιλία μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο ως υποχρεωτική αμοιβαιότητα, υποστηρίζω ότι η φιλία ανάμεσα στους συμπολίτες είναι σημαντική, γιατί συνεισφέρει στην ενότητα τόσο της κοινωνίας όσο και του κράτους, μεταδίδοντας συναισθήματα οικειότητας και αλληλεγγύης. Υπό αυτήν την έννοια, η φιλία είναι δυνατόν να γίνει κατανοητή ως μια αξιόλογη σχέση ανθρώπων στο πλαίσιο της πολιτείας και της κοινωνίας που στηρίζεται στη στοργή, την αγάπη, τον αλτρουισμό και τη γενναιοδωρία, αρετές που απουσιάζουν από τις σύγχρονες νεοφιλελεύθερες δυτικές κοινωνίες, οι οποίες φαίνεται πως κυριαρχούνται σχεδόν εξολοκλήρου από μετανεωτερικά ιδανικά. Επισημαίνεται ότι η αριστοτελική έννοια της πολιτικής φιλίας δεν είναι ασυμβίβαστη με τη δικαιοσύνη και την κυριαρχία των νόμων και πως η ανάλυση του περιεχομένου της είναι σημαντική, γιατί είναι δυνατόν να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε με καλύτερο τρόπο τόσο την πολιτική όσο και την ηθική θεωρία του Αριστοτέλη εν γένει. Επιπλέον, ερευνάται η σχέση μεταξύ φιλίας και δικαιοσύνης και υποστηρίζεται ότι σε αντίθεση με την άποψη της θεωρίας του φιλελεύθερου ατομικισμού οι έννοιες της φιλίας και της δικαιοσύνης είναι δυνατόν να είναι συμβατές. Κατά τον Αριστοτέλη η φιλία αποτελεί τον συντελεστή της πολιτικής ομόνοιας στο βαθμό που, «όταν οι πολίτες είναι φίλοι, δεν χρειάζονται τη δικαιοσύνη» (ΗΝ, VIII b21-27). * Η ερμηνεία που προτείνω σχετικά με την αριστοτελική έννοια της αριστοτελικής πολιτικής φιλίας στο κεφάλαιο αυτό στηρίζεται, εν μέρει, σε προηγούμενη δημοσιευμένη μελέτη μου, βλ. E. Leontsini, The Motive of Society: Aristotle on Civic Friendship, Justice, and Concord, Res Publica, 19, 1 (2013), σσ Και για τα δύο κείμενά μου της ενότητας αυτής, ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Andrius Bielskis για τις γόνιμες συζητήσεις που είχαμε σχετικά με την νεοαριστοτελική θεωρία του Alasdair MacIntyre και την αριστοτελική ηθική και πολιτική φιλοσοφία εν γένει, αλλά κυρίως γιατί με βοήθησε να κατανοήσω την αρεταϊκή κριτική της καπιταλιστικής οικονομίας. 1

2 Ειδικότερα, θα αναλύσω αρχικά την αριστοτελική έννοια της πολιτικής φιλίας ως ένα είδος «αμοιβαίας χρησιμότητας» ή, καλύτερα, ως «φιλίας του κοινού συμφέροντος», και θα καταδείξω τη σχέση της με το κράτος και την κοινωνία. Στη συνέχεια, θα εξετάσω τη σχέση ανάμεσα στη φιλία και τη δικαιοσύνη και θα επιχειρήσω να καταδείξω το συμβατό χαρακτήρα της. Συγχρόνως, θα καταδείξω τη σημασία που ο Αριστοτέλης αποδίδει στην έννοια της ομόνοιας για την ενότητα της πολιτικής κοινωνίας και θα αναδείξω τη σχέση της ομόνοιας με τη φιλία και τη δικαιοσύνη, αφού κατά τον Αριστοτέλη, η φιλία είναι σημαντική για την κοινωνία, γιατί δημιουργεί ομόνοια, ενισχύοντας έτσι την κοινωνική ενότητα, την αλληλεγγύη και την πολιτική συμφωνία, αντίληψη που ενδέχεται να συνεισφέρει, μέσω της αρετολογικής κριτικής της καπιταλιστικής οικονομίας 1, στη «θεραπεία» των δεινών των σύγχρονων φιλελεύθερων δυτικών δημοκρατιών, οι οποίες προωθούν νεοφιλελεύθερες οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές, αποξενώνοντας την εργατική τάξη από το αντικείμενο της εργασίας της 2. Η σημασία της φιλίας για τη σύγχρονη κοινωνία Η έννοια της αριστοτελικής πολιτικής φιλίας δεν έχει, κατά τη γνώμη μου, μελετηθεί επαρκώς ούτε από τους σύγχρονους μελετητές του αριστοτελικού έργου, οι οποίοι αναλώνονται συνήθως σε αναλυτικού τύπου κειμενοκεντρική εξήγηση του έργου του Αριστοτέλη, αλλά ούτε από τους σύγχρονους νεοαριστοτελικούς πολιτικούς φιλοσόφους, οι οποίοι ασχολούνται σε μεταθεωρητικό επίπεδο με την μελέτη της αρχαίας ελληνικής πολιτικής φιλοσοφίας, χωρίς όμως να μελετούν με εξονυχιστικό τρόπο τις στερεότυπες εκδόσεις των αριστοτελικών κειμένων και συχνά χωρίς να γνωρίζουν την αρχαία ελληνική γλώσσα, στηριζόμενοι σε μεταφράσεις των αριστοτελικών κειμένων, οι οποίες βέβαια «προβάλλουν» κάθε φορά και ανάλογα με 1 Βλ. σχετικά τις ενδιαφέρουσες μελέτες αναφορικά με το θέμα αυτό, που περιλαμβάνονται στον πρόσφατο συλλογικό τόμο των A. Bielskis and K. Knight (eds), Virtue and Economy. Essays on Morality and Markets, Ashgate, London Με τον όρο «εργατική τάξη» αναφέρομαι εδώ στο σύνολο των εργαζομένων μιας πολιτικής κοινότητας, συμπεριλαμβανομένης και της «μεσαίας τάξης», η οποία δεν συνιστά μια ανεξάρτητη «τάξη», υπό την έννοια ότι και εκείνη αποτελεί μέρος της «εργατικής τάξης», αφού η συντριπτική πλειοψηφία της μεσαίας τάξης είναι επίσης εργαζόμενοι. Για ανάπτυξη του επιχειρήματος αυτού βλ. A. Bielskis, Anti-Capitalist Politics and Labour for the Twenty-first Century: History and Future Challenges, στο A. Bielskis and K. Knight (eds), Virtue and Economy, αυτόθι, σσ

3 την εποχή που αυτές εκπονούνται,, ως είθισται, τις προσωπικές ερμηνείες των μελετητών της αρχαίας φιλοσοφίας που μεταφράζουν. Αντιθέτως, η έννοια του «κοινού αγαθού» είναι ιδιαιτέρως προβεβλημένη, κυρίως, όπως αυτή αναδείχθηκε από τη δεκαετία του 1980 και εξής, μέσα από τη διαμάχη ανάμεσα σε φιλελεύθερους και κοινοτιστές, αλλά και μέσα από τη γενικότερη αναβίωση της νεοαριστοτελικής ηθικής θεωρίας. 3 Εξαίρεση αποτελεί το ύστερο έργο του Alasdair MacIntyre, Dependent Rational Arguments (1999), το οποίο σε καμία περίπτωση δεν εντάσσεται στην «κοινοτιστική» παράδοση. Στο Dependent Rational Arguments αναπτύσσεται ένα διαφορετικό νεοαριστοτελικό επιχείρημα σε σχέση με τις αρετές, όπως και στο ύστερο έργο του από το 1997 και μετά, όπου έχουμε επιπλέον αναβίωση του νεομαρξισμού του. Στην αγγλόφωνη πολιτική φιλοσοφία οι πολιτικές θεωρίες του φιλελεύθερου ατομικισμού 4, απορρίπτουν την έννοια της πολιτικής φιλίας και δίδουν έμφαση στην έννοια του «σεβασμού προς τον πολίτη» σε αντίθεση προς την έννοια του «ενδιαφέροντος για τον πολίτη» που πρεσβεύει η αριστοτελική θεωρία 5. Μάλιστα, η νεοαριστοτελική κριτική στη θεωρία του φιλελευθερισμού έχει αποδώσει αυτή την παραμέληση της 3 Βλ. A. MacIntyre, Dependent Rational Arguments. Why Human Beings Need the Virtues, Duckworth, London 1999 (μετάφραση στην ελληνική: Έλλογα εξαρτημένα όντα. Γιατί οι άνθρωποι χρειάζονται τις αρετές, μτφρ. Μ. Δασκαλάκη, εκδ. Κουκκίδα, Αθήνα 2013). Για το ύστερο έργο του A. MacIntyre, βλ. ενδεικτικά A. MacIntyre, Politics, Philosophy and the Common Good, στο K. Knight (ed), The MacIntyre Reader, Polity, Cambridge, 1998, σσ A. MacIntyre, Ethics and Politics. Selected Essays, vol. 2, Cambridge University Press, Cambridge 2006 A. MacIntyre, How Aristotelianism Can Become Revolutionary: Ethics, Resistance, and Utopia, στο P. Blackledge and K. Knight (eds), Virtue and Politics. Alasdair MacIntyre s Revolutionary Aristotelianism, University of Notre Dame Press, Notre Dame 2011, σσ και A. MacIntyre, The Irrelevance of Ethics, στο A. Bielskis and K. Knight (eds), Virtue and Economy. Essays on Morality and Markets, Ashgate, London 2015, σσ Πβ. επίσης K. Knight, Aristotelian Philosophy. Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre, Polity, Cambridge 2007 και K. Knight, Revolutionary Aristotelianism, στο P. Blackledge and K. Knight (eds), Virtue and Politics, αυτόθι, σσ Χρησιμοποιώ εδώ τον όρο «φιλελεύθερος ατομικισμός» για να αναφερθώ γενικότερα στη φιλελεύθερη θεωρία, όπως αυτή διατυπώθηκε από τις θεωρίες των John Stuart Mill, Immanuel Kant καθώς και άλλων σύγχρονων φιλελεύθερων φιλοσόφων (π.χ. John Rawls, Ronald Dworkin, Robert Nozick). Πολιτικές θεωρίες όπως αυτές του I. Kant και του J. S. Mill δίδουν έμφαση στην ελευθερία, την αυτονομία και την ελεύθερη επιλογή του ατόμου. Γενικότερα, οι θεωρίες αυτές έχουν κοινά γνωρίσματα που μας επιτρέπουν στο σύνολό τους να τις ονομάσουμε «φιλελεύθερες», όπως αυτό που ο Mill αποκαλούσε «ατομικότητα», ο Kant «αυτονομία», ενώ οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι ατομικιστές χαρακτηρίζουν ως «ατομικά δικαιώματα». Γενικότερα για τη φιλελεύθερη παράδοση και την αντίθεσή της με την κοινοτιστική θεωρία βλ. ενδεικτικά E. Leontsini, The Appropriation of Aristotle in the Liberal-Communitarian Debate, with a foreword by Richard Stalley, Athens, National and Kapodistrian University of Athens, S. Saripolos Library, 2007, σσ και Μ. Δραγώνα-Μονάχου, «Ηθική φιλοσοφία και ανθρώπινα δικαιώματα», Ισοπολιτεία, 4, 2 (2000), σσ Βλ. J. Annas, Self-Concern and the Sources and Limits of Other-Concern, στο The Morality of Happiness, Oxford, Oxford University Press, 1993, σσ

4 φιλίας από τις φιλοσοφικές θεωρίες στη σταδιακή εξατομίκευση της κοινωνίας και στην ανάπτυξη της θεωρίας του ατομικισμού. Στην εποχή της νεωτερικότητας, όπως υποστηρίζει ο Alasdair MacIntyre, η φιλία έχει εξοστρακιστεί από τον δημόσιο βίο και βρίσκεται περιορισμένη αποκλειστικά και μόνον στην ιδιωτική σφαίρα: Η έννοια της πολιτικής κοινότητας ως κοινού προγράμματος είναι ξένη στον σύγχρονο φιλελεύθερο ατομικιστικό κόσμο. Με τέτοιον τρόπο τουλάχιστον αντιλαμβανόμαστε τα σχολεία, τα νοσοκομεία ή τους φιλανθρωπικούς οργανισμούς όμως δεν έχουμε διαμορφωμένη καμία μορφή κοινότητας που να ενδιαφέρεται, με τον τρόπο που ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η πόλις ενδιαφέρεται, με το σύνολο της ζωής, όχι με εκείνο ή το άλλο αγαθό, αλλά με το αγαθό του ανθρώπου καθεαυτό. Δεν είναι αξιοπερίεργο ότι η φιλία έχει περιοριστεί στον τομέα της ιδιωτικής ζωής και έτσι εκεί έχει αποδυναμωθεί σε σχέση με αυτό που κάποτε ήταν 6. Πράγματι, τόσο στη νεότερη όσο και στη σύγχρονη εποχή, ενώ έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις αναφορικά με το πρόβλημα της πολιτικής ενότητας, ελάχιστες από αυτές την συνδέουν με τη φιλία, ενώ οι περισσότερες σαφώς υποστηρίζουν ότι η φιλία δεν είναι δυνατόν να σχετίζεται με την πολιτική. Το επιχείρημα ότι το φιλικό συναίσθημα, και γενικότερα το ενεργό ενδιαφέρον δημιουργίας φιλίας στο κράτος, θα μπορούσε να βοηθήσει την ενίσχυση των δεσμών των πολιτών απορρίπτεται, ως επί το πλείστον, από τους νεότερους και τους σύγχρονους πολιτικούς στοχαστές. Πρώτος ο Thomas Hobbes τόνισε ότι οι άνθρωποι κινούνται από εγωιστικά κίνητρα και υποστήριξε ότι η ανθρώπινη φύση, όταν αφεθεί στον εαυτό της, είναι εγωιστική, άπληστη και επιθετική χωρίς όριο, ο καθένας είναι προς τους άλλους ανθρώπους εχθρός (homo homini lupus) και αγαπά μόνο τον εαυτό του και φροντίζει για τους άλλους μόνο καθ όσον αυτοί γίνονται μέσα για την ικανοποίηση της προσωπικής του ευτυχίας 7. Επίσης, ο John Locke έδωσε έμφαση στην ασφάλεια, την ιδιοκτησία και στο κοινό ενδιαφέρον για την ελευθερία 8, ενώ κατά παρόμοιο τρόπο ο David Hume άσκησε κριτική στις αρχαίες πολιτείες και υποστήριξε ότι στόχος των νεώτερων κρατών οφείλει να είναι η ειρήνη που 6 A. MacIntyre, After Virtue, 2 η έκδ., Duckworth, London, 1983, σ Βλ. T. Hobbes [1651], Λεβιάθαν, μτφρ. Γρ. Πασχαλίδης και Αιμ. Μεταξόπουλος, 2 τόμ., Αθήνα, εκδ. Γνώση, 1989, κεφ. XIII & XVII και Του Ιδίου, De Cive [1647], EW, II, βιβλ. I, κεφ. I: «Of the State of Men without Civil Society», σσ (από την αγγλική μετάφραση Philosophical Rudiments concerning Government and Society, 1651). 8 J. Locke [1690], Δεύτερη Πραγματεία περί κυβερνήσεως, μτφρ. Π. Κιτρομηλίδης, Αθήνα, εκδ. Γνώση, 1990, κεφ

5 επιφέρουν οι εμπορικές συναλλαγές 9, η ειρήνη δηλαδή που επιτυγχάνεται μέσω της εμπορικής κοινωνίας (commercial society) 10. Κατά παρόμοιο τρόπο, στην σύγχρονη εποχή ο John Rawls υποστήριξε ότι η ενοποιητική δύναμη της κοινωνίας είναι δυνατόν να είναι μια κοινή έννοια της δικαιοσύνης που όλοι θα συμφωνήσουμε να υιοθετήσουμε, ενώ αρνείται την παραδοσιακή άποψη για το αγαθό σύμφωνα με την οποία υπάρχει μόνο μία αντίληψη του αγαθού που αναγνωρίζεται από όλα τα αγαθά όντα, άποψη, που, κατά τη γνώμη του υποστηρίζουν εξίσου ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, όπως και ο κλασικός ωφελιμισμός 11. Ο Rawls ταυτίζει την άποψη του Αριστοτέλη με αυτή του Πλάτωνα και θεωρεί κάθε άποψη, η οποία δίδει προτεραιότητα στην έννοια του αγαθού και υποστηρίζει ότι σκοπός της πόλης είναι η επιδίωξη της ευδαιμονίας, οραματίζεται για το κράτος το είδος της πολιτικής ενότητας που ο Πλάτων εκφράζει στο 5 ο βιβλίο της Πολιτείας του. Αντιθέτως, ο Rawls υποστηρίζει ότι το ορθό οφείλει να έχει προτεραιότητα έναντι του αγαθού 12. Είναι όμως σαφές, όπως άλλωστε θα υποστηριχθεί στη συνέχεια, ότι ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική στην πλατωνική έννοια της ενότητας της πόλης και πως η αριστοτελική θεωρία για την πολιτική φιλία και την πολιτική ενότητα είναι πολύ διαφορετική από την πλατωνική. Ορισμός της αριστοτελικής πολιτικής φιλίας Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη φιλία στα Ηθικά Νικομάχεια, στα Ηθικά Ευδήμια, στη Ρητορική και στα Πολιτικά. Και στις δύο ηθικές πραγματείες του ο Αριστοτέλης αναφέρεται εκτενώς στην «πολιτική φιλία», αφιερώνοντας δύο ολόκληρα βιβλία στα Ηθικά Νικομάχεια και ένα στα Ηθικά Ευδήμια, αλλά περιέργως αναφέρεται σε αυτήν 9 Βλ. D. Hume (1777), Of the Populousness of Ancient Nations, στα δοκίμιά του Essays, Moral, Political and Literary,, Eugene F. Miller (εκδ.), with an apparatus of variant readings from the 1889 Oxford University Press edition by T.H. Green and T.H. Grose, 2η έκδ., Indianapolis, Liberty Classics, 1987, σσ Βλ. επίσης στην ίδια έκδοση και τα δοκίμια Of Civic Liberty, σσ , Of the Rise and Progress of the Arts and Sciences, σσ , Of Commerce, σσ Βλ. ενδεικτικά L. Hill & P. McCarthy (2000), Hume, Smith and Ferguson: Friendship in Commercial Society, in P. King & H. Devere (eds), The Challenge of Friendship in Modernity, London: Franc Cass, pp and L. Hill & P. McCarthy (2004), On Friendship and necessitudo in Adam Smith, History of the Human Sciences, 17, 4, pp Βλ. J. Rawls, Social Unity and Primary Goods, στο A. K. Sen and B. Williams (eds.), Utilitarianism and Beyond, Cambridge, Cambridge University Press, 1982, σσ Βλ. J. Rawls, The Priority of Right and Ideas of the Good, ό.π. Για μια κριτική της πρώιμης ρωλσιανής θεωρίας του αγαθού σε σχέση με τη σημασία της αγάπης βλ. S. Mendus, The Importance of Love in Rawls s Theory of Justice, British Journal of Political Science, 29, 1 (1999), σσ

6 μόνο περιστασιακά στα Πολιτικά. Οι περισσότεροι σχολιαστές του έργου του είτε θεώρησαν ότι η συζήτηση για τη φιλία δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για την ηθική και πολιτική θεωρία του και υποστήριξαν ότι είναι sui generis είτε επικεντρώθηκαν αποκλειστικά στην ανάλυση των Ηθικών Νικομαχείων αγνοώντας αυτήν των Ηθικών Ευδημίων. Επιπλέον, δεν έχει μελετηθεί επαρκώς η αριστοτελική έννοια της πολιτικής φιλίας και ο συσχετισμός της με την πολιτική του θεωρία στα Πολιτικά. Επίσης, πολύ λίγα έχουν γραφεί για τη συσχέτιση που Αριστοτέλης κάνει ανάμεσα στη φιλία και τη δικαιοσύνη, σχέση που επισημαίνεται από τον ίδιο τον Αριστοτέλη τόσο στα Ηθικά Νικομάχεια όσο και στα Ηθικά Ευδήμια. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η φιλία αποτελεί το «κίνητρο» της κοινωνίας, την κινητήρια δύναμη, αφού «η φιλία αποτελεί την επιδίωξη μιας κοινής κοινωνικής ζωής (Πολ. 1280b38-39) και υποστήριξε πως η φιλία είναι πιο σημαντική και από τη δικαιοσύνη αφού δημιουργεί ομόνοια στην πόλη (HN 1155b21-27) 13. Κοινωνικά όντα όπως είμαστε από τη φύση μας χρειαζόμαστε τους άλλους ανθρώπους και μαθαίνουμε από μικρή ηλικία να επικοινωνούμε και αλληλεπιδρούμε μαζί τους, «αφού ο άνθρωπος είναι ένα πολιτικό ζώο που η φύση του είναι να ζει στη συντροφιά άλλων ανθρώπων» (HN 1169b18-19). Πράγματι, ο Αριστοτέλης απέδιδε ένα ιδιαίτερο νόημα στη σημασία της φιλίας υποστηρίζοντας πως «η κοινωνία βασίζεται στη φιλία, μια και οι άνθρωποι δεν θα επέλεγαν να ακολουθήσουν ούτε τον ίδιο δρόμο μαζί με τους εχθρούς τους» (Πολιτικά, 1295b23-25). Κατά τον Αριστοτέλη, «θεωρείται ότι είναι ο ιδιαίτερος ρόλος της πολιτικής τέχνης να παράγει φιλία, και οι άνθρωποι υποστηρίζουν πως η αρετή είναι χρήσιμη ακριβώς γι αυτόν τον λόγο, αφού αυτοί που αδικούνται από τους άλλους δεν είναι δυνατόν να είναι φίλοι μεταξύ τους» (ΗΕ, 1234b22-25). Κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη υπάρχει μόνο όταν υπάρχει επικοινωνία, η οποία διασφαλίζεται από την ύπαρξη της φιλίας. Η φιλία αποτελεί την προαίρεση της κοινωνίας, είναι αυτή που καθιστά δυνατή την επιδίωξη μιας κοινής κοινωνικής ζωής. 13 Η μεταγραφή στην ελληνική των Πολιτικών που ακολουθείται στην παρούσα μελέτη είναι από την έκδοση: Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία Α και Γ, μτφρ. Δ. Παπαδής, Θεσσαλονίκη, εκδ. Ζήτρος, 2006, ενώ αυτή των Ηθικών Νικομαχείων από: (α) Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Βιβλία Α - Δ, εισ.-μτφρ.-σχόλ. Δ. Λυπουρλής, Θεσσαλονίκη, εκδ. Ζήτρος, 2006 και (β) Αριστοτέλης, Ρητορική, Βιβλία Β - Γ, εισ.-μτφρ.-σχόλ. Δ. Λυπουρλής, Θεσσαλονίκη, εκδ. Ζήτρος, 2004, με κάποιες δικές μου παρεμβάσεις. 6

7 Εξηγεί το επιχείρημά του αυτό στο βιβλίο ΙΙΙ των Πολιτικών, όπου χαρακτηριστικά αναφέρει ότι Γίνεται σαφές, λοιπόν, ότι η πόλη δεν προϋποθέτει απλώς συγκατοίκηση στον ίδιο τόπο και δεν έγινε με σκοπό μόνο να μην αδικούνται οι άνθρωποι μεταξύ τους και να εξυπηρετούνται με αμοιβαίες παροχές. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για τη σύσταση της πόλης, αλλά και πάλι η ύπαρξη όλων αυτών δεν συνεπάγεται ακόμη την ύπαρξη πόλης. Αντίθετα πόλη είναι οι σχέσεις συνύπαρξης των οικογενειών και των γενών με σκοπό το εὖ ζῆν, προκειμένου να επιτευχθεί τέλεια και αυτάρκης ζωή. Αυτό όμως δεν είναι εφικτό, αν οι πολίτες δεν κατοικούν στον ίδιο τόπο και δεν συνάπτουν γάμους μεταξύ τους. Έτσι καθιερώθηκαν συγγένειες εξ αγχιστείας στις πόλεις, ενώσεις γενών σε φατρίες, κοινές γιορτές με θυσίες και κοινές διασκεδάσεις. Κάτι τέτοιο όμως είναι έργο φιλίας, γιατί φιλία είναι η συμβίωση ως ελεύθερη επιλογή. (Πολιτικά, ΙΙΙ.1280b29-34) Η φιλία είναι απαραίτητη για την κοινή ζωή, γιατί, σύμφωνα με το επιχείρημά του ήδη από τις εναρκτήριες παραγράφους των Πολιτικών, ο άνθρωπος είναι πάνω από όλα ένα πολιτικό ζώο που σχηματίζει βέβαια πολιτικές κοινότητες από ανάγκη αλλά κυρίως έχοντας ως στόχο του την εξασφάλιση της ευδαιμονίας. Οι άνθρωποι δημιουργούν φιλίες όχι μόνο για αμοιβαία αλληλοβοήθεια αλλά και για άλλους λόγους: Η πόλη δεν είναι λοιπόν τίποτε άλλο παρά η τέλεια κοινωνία που αποτελείται από περισσότερες κώμες και διαθέτει, μπορούμε να πούμε, τη μέγιστη δυνατή αυτάρκεια συγκροτήθηκε βεβαίως για την εξασφάλιση των αναγκαίων για τη ζωή προϋποθέσεων, όμως υπάρχει χάριν της ευδαιμονίας. Γι αυτό κάθε πόλη είναι μια φυσική πραγματικότητα, εφόσον αυτό ισχύει και για τις πρώτες μορφές κοινωνίας. Διότι αυτή συνιστά γι αυτές τον σκοπό τους και η φύση είναι σκοπός. Διότι ό,τι είναι το κάθε πράγμα, αφού ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του, αυτό λέμε ότι είναι η φύση του, όπως π.χ. του ανθρώπου, του ίππου, της οικίας (Πολιτικά, Ι.1252b b 34). Τρία είδη φιλίας Για να μπορέσουμε όμως να κατανοήσουμε την αριστοτελική έννοια της πολιτικής φιλίας χρειάζεται να εξετάσουμε τον γενικό ορισμό της φιλίας και τις ποικίλες διακρίσεις που αυτός κάνει ανάμεσα στα διαφορετικά είδη φιλίας και τις μορφές της. Ο Αριστοτέλης (ΗΝ 1155b21 και ΗΕ 1236a32) διακρίνει τρία είδη φιλίας: φιλία που δημιουργείται είτε από (1) χρησιμότητα, είτε (2) από ευχαρίστηση, είτε (3) 7

8 από αρετή (διὰ τὸ χρήσιμον, δι ἡδονήν, κατ ἀρετήν ή ἀγαθὸν). Τα τρία αυτά είδη γίνονται πιο κατανοητά αν πρώτα μπορέσουμε να γνωρίσουμε το αντικείμενο της φιλίας, «τὸ φιλητὸν», γιατί «δεν φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο, και το χρήσιμο» (ΗΝ, 1155b a5). Σε αντιστοιχία με το αντικείμενο της αγάπης βρίσκονται και τα τρία είδη φιλίας κατά τον Αριστοτέλη, τα οποία είναι τα ίδια στον αριθμό με τα πράγματα που μπορούν να αγαπηθούν, γιατί αναφορικά με το καθένα από αυτά υπάρχει μια αμοιβαία και αναγνωρίσιμη αγάπη και αυτοί που αγαπούν ο ένας τον άλλον επιθυμούν καλό ο ένας για τον άλλο κατά τον τρόπο με τον οποίο αγαπούν ο ένας τον άλλον (NE, 1158a6-10). Οι διαφορετικοί λόγοι του να αγαπά κάποιον κανείς εξαρτώνται από το κατά πόσον κάποιος τους αγαπά για τη χρησιμότητά τους, την ευχαρίστηση που του προσφέρουν ή για την τελειότητά τους (ΗΝ, 1156a11-26). Η πιο αληθινή φιλία είναι βέβαια αυτή μεταξύ των αγαθών ανθρώπων, η οποία δεν επιδιώκει το προσωπικό όφελος αλλά το όφελος του φίλου. Τέλεια είναι η φιλία των ανθρώπων που είναι αγαθοί και όμοιοι στην αρετή (υπεροχή). Τέτοιοι φίλοι είναι όμοιοι ο ένας με τον άλλον επειδή είναι αγαθοί και επιπλέον είναι αγαθοί οι ίδιοι από μόνοι τους. Όμως αυτές οι φιλίες είναι σπάνιες, όπως σπάνιοι είναι και οι πραγματικά αγαθοί άνθρωποι, και, όπως αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης, ένας άνθρωπος είναι πραγματικά τυχερός αν καταφέρει να έχει μία ή δύο τέτοιες φιλίες στη διάρκεια της ζωής του (ΗΝ, 1156b 9-19). Στα Ηθικά Νικομάχεια, ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ίσως τα τρία αυτά είδη φιλίας γίνουν πιο κατανοητά αν πρώτα μπορέσουμε να γνωρίσουμε το αντικείμενο της φιλίας μας, «τὸ φιλητὸν»: Ίσως όμως τα πράγματα θα γίνονταν σαφέστερα εν σχέσει με το θέμα αυτό, αν πρώτα γνωρίζαμε ποιο είναι ακριβώς το αντικείμενο της αγάπης, αυτό που γεννάει τη φιλία. Γιατί δεν φαίνεται να κινεί την αγάπη και να γεννάει τη φιλία το καθετί, παρά μόνο αυτό που είναι άξιο να αγαπηθεί και να προκαλέσει τη φιλία, και τέτοιο θεωρείται πως είναι το αγαθό, το ευχάριστο, και το χρήσιμο. Χρήσιμο θα λέγαμε, θαρρώ, πως είναι αυτό μέσω του οποίου προκύπτει κάτι το αγαθό ή το ευχάριστο. Αν είναι έτσι, τότε άξια, λέω, να αγαπηθούν ως τέλη είναι το αγαθό και το ευχάριστο. Αλήθεια όμως, τι αγαπούν οι άνθρωποι; Το αγαθό ή μήπως αυτό που είναι αγαθό γι αυτούς; Πραγματικά, τα δύο αυτά διαφέρουν μερικές φορές μεταξύ τους. Το ίδιο ισχύει και για το ευχάριστο. 8

9 Κατά την κοινή αντίληψη: Ο καθένας αγαπάει αυτό που είναι αγαθό γι αυτόν τον ίδιο το αγαθό είναι γενικά άξιο να αγαπηθεί, για το κάθε όμως επιμέρους άτομο άξιο να αγαπηθεί είναι αυτό που είναι αγαθό γι αυτόν τον ίδιο. Ο καθένας αγαπάει όχι αυτό που είναι αγαθό για τον ίδιο, αλλά αυτό που φαίνεται αγαθό εν πάση περιπτώσει, για τη δική μας έρευνα αυτό δεν έχει καμιά σημασία: για μας «άξιο να αγαπηθεί» θα είναι «αυτό που φαίνεται άξιο να αγαπηθεί». (ΗΝ 1155b a5) Σε αντιστοιχία με το αντικείμενο της αγάπης βρίσκονται και τα τρία είδη φιλίας κατά τον Αριστοτέλη, τα οποία είναι τα ίδια στον αριθμό με τα πράγματα που μπορούν να αγαπηθούν, γιατί αναφορικά με το καθένα από αυτά υπάρχει μια αμοιβαία και αναγνωρίσιμη αγάπη και αυτοί που αγαπούν ο ένας τον άλλον επιθυμούν καλό ο ένας για τον άλλο κατά τον τρόπο με τον οποίο αγαπούν ο ένας τον άλλον (NE, 1158a6-10). Οι διαφορετικοί λόγοι του να αγαπά κάποιον κανείς εξαρτώνται από το κατά πόσον κάποιος τους αγαπά για τη χρησιμότητά τους, την ευχαρίστηση που του προσφέρουν ή για την τελειότητά τους: Τρία, επομένως, είδη φιλίας υπάρχουν, ακριβώς όσα είναι και τα πράγματα που είναι άξια να αγαπηθούν. Πραγματικά, στην καθεμιά από τις τρεις αυτές περιπτώσεις υπάρχει φανερή αμοιβαία αγάπη, και αυτοί που αγαπούν ο ένας τον άλλο θέλουν ο ένας το καλό του άλλου για τον λόγο ακριβώς που ο ένας αγαπάει τον άλλον. Αυτοί λοιπόν που αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για τη χρησιμότητα, δεν αγαπούν τον άλλον καθεαυτόν, αλλά για το αγαθό που μπορεί να πάρει από αυτόν. Το ίδιο και στην περίπτωση που οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον και γίνονται φίλοι για χάρη της ευχαρίστησης πραγματικά, οι άνθρωποι αγαπούν τους χαριτολόγους όχι για τον χαρακτήρα τους, αλλά γιατί τους είναι ευχάριστοι. Και αυτοί λοιπόν που αγαπούν τους άλλους και τους κάνουν φίλους για τη χρησιμότητά τους τούς αγαπούν για χάρη αυτού που είναι αγαθό γι αυτούς τους ίδιους, και αυτοί που αγαπούν τους άλλους και τους κάνουν φίλους τους για χάρη της ευχαρίστησης τούς αγαπούν για χάρη αυτού που είναι ευχάριστο γι αυτούς τους ίδιους, και όχι γιατί το πρόσωπο που αγαπούν έχει αυτές κι αυτές τις ιδιότητες, αλλά γιατί είναι γι αυτούς ένα πρόσωπο χρήσιμο ή ευχάριστο. Αυτές λοιπόν οι φιλίες είναι φιλίες για έναν λόγο συμπτωματικό, αφού το πρόσωπο που αγαπιέται δεν αγαπιέται επειδή είναι αυτό που είναι, αλλά επειδή εξασφαλίζει σ αυτόν που το αγαπάει κάποιο αγαθό ή κάποια ευχαρίστηση. Αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, αν τα δύο μέρη δεν παραμένουν αυτό που ήταν πραγματικά, αν ο ένας δεν είναι πια ευχάριστος ή χρήσιμος στον άλλον, ο άλλος παύει να τον αγαπάει. Το χρήσιμο όμως δεν μένει σταθερά το ίδιο, αλλά συνεχώς αλλάζει. Αν λοιπόν λείψει ο λόγος για τον οποίο τα δύο αυτά άτομα ήταν φίλοι, διαλύεται και η φιλία, αφού η φιλία τους είχε δημιουργηθεί μόνο για τον συγκεκριμένο λόγο. (ΗΝ, 1156a11-26) 9

10 Σε κάθε περίπτωση, ποικίλα χωρία στα Ηθικά Νικομάχεια (1155b21-27; 1158a9; 1166a1-10; 1166b a3; 1171a5) και ένα χωρίο στη Ρητορική (1380b a5) υποδεικνύουν πως και τα τρία είδη φιλίας (συμπεριλαμβανομένης και της μορφής της πολιτικής φιλίας που προέρχεται από το είδος της φιλίας που προέρχεται από το χρήσιμον ή το ωφέλιμον) περικλείουν τουλάχιστον δύο σημαντικά χαρακτηριστικά: στοργή και εύνοια (δηλ. αλτρουιστικό ενδιαφέρον για το καλό του φίλου). Κατά τον Αριστοτέλη, ο χ και ο ψ είναι φίλοι αν και μόνο αν (ααν) (1) οι χ και ψ γνωρίζουν ο ένας τον άλλο (2) οι χ και ψ νιώθουν αμοιβαία εύνοια για χάρη του άλλου (3) οι χ και ψ νιώθουν αγάπη ο ένας για τον άλλον, και, (4) οι χ και ψ αναγνωρίζουν το (2) και το (3) 14. Κατά τον Αριστοτέλη, η φιλία είναι αρετή ή προϋποθέτει την αρετή 15. Παρόλο που αρχικά διστάζει να την χαρακτηρίσει ως αρετή και πολλές φορές αναφέρεται σε αυτήν ως κατάσταση, η φιλία αποτελεί κοινωνική αρετή, γιατί αναφέρεται προς τον «έτερον», τον άλλο. Όπως επισημαίνει ο W. D. Ross, «το ηθικό σύστημα του Αριστοτέλη, κατά το μεγαλύτερο μέρος του, είναι σαφώς εγωκεντρικό», αφού ο άνθρωπος αποσκοπεί στην προσωπική του ευδαιμονία: «Στην περιγραφή της δικαιοσύνης υπάρχει βέβαια μια ενδιάθετη αναγνώριση των δικαιωμάτων των άλλων. Αλλά στο σύνολο έργο των Ηθικών, αν εξαιρεθούν τα βιβλία που πραγματεύονται τη φιλία, τίποτε σχεδόν δεν υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι μπορούν και πρέπει να επενδύουν έντονο προσωπικό ενδιαφέρον στους άλλους ανθρώπους με δύο λόγια ο αλτρουισμός απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά. Στοιχεία μιας εγωιστικής άποψης διακρίνονται ακόμη και στην περιγραφή της φιλίας, αφού η φιλία δεν είναι απλή ευεργεσία αλλά απαιτεί ανταπόδοση. Ωστόσο, το αλτρουιστικό στοιχείο δεν παραγνωρίζεται το φιλεῖν θεωρείται ουσιαστικότερο για τη φιλία απ ότι το φιλεῖσθαι ένα άτομο επιθυμεί το καλό του φίλου του για χάρη του ίδιου του φίλου 14 Ο ορισμός αυτός έχει διατυπωθεί στο E. Leontsini, The Appropriation of Aristotle in the Liberal- Communitarian Debate, ό.π., σ Εδώ βασίζομαι σε προηγούμενη δημοσιευμένη μελέτη μου: Ε. Λεοντσίνη, «Μορφές φιλίας κατά τον Αριστοτέλη», στο Α. Στέφος & Σπ. Τουλιάτος (επιμ.), Αριστοτέλης: κορυφαίος διδάσκαλος και στοχαστής, Σεμινάριο 36, Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, εκδ. Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2009, σσ

11 και όχι ως μέσο για τη δική του ευτυχία (τῷ δὲ φἰλῳ φασὶ δεῖν βούλεσθαι τ ἀγαθὰ ἐκείνου ἓνεκα, ΗΝ 1155b31). Οι ποικίλες μορφές φιλίας που αναφέρει ο Αριστοτέλης επιβεβαιώνουν όλες τον βασικά κοινωνικό χαρακτήρα του ανθρώπου. Πράγματι, κατά τον Αριστοτέλη, τα χαρακτηριστικά της φιλίας επεκτείνονται και προς τους άλλους ανθρώπους και, όπως αναφέρει, όλες οι παροιμίες συμφωνούν σ αυτό, όπως π.χ. «μια ψυχή», «όλα των φίλων κοινά», «φιλία θα πει ισότητα», «κοντινότερο από την κνήμη είναι το γόνατο», «σαν πάνε δυο μαζί», «ο όμοιος τον όμοιο», «ο κολιός με τον κολιό», «η καλιακούδα στην καλιακούδα» 16. Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης ξεκινά τη συζήτησή του αναφορικά με τη φιλία τονίζοντας πως «η φιλία είναι αρετή ή υπονοεί την αρετή» και πως «είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή»: Πραγματικά, κανένας δεν θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως και αυτοί που έχουν αξιώματα και εξουσία, έχουν όλος ο κόσμος το πιστεύει ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από φίλους. Αλήθεια, ποιο το όφελος όλης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η δυνατότητα της ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κύριο λόγο και στην πιο αξιέπαινη μορφή της προς τους φίλους; Και από την άλλη, πώς θα μπορούσε όλη αυτή η καλή κατάσταση να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως τους φίλους; Γιατί όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι θεωρούν τους φίλους ως το μόνο καταφύγιο (ΗΝ, 1155a1-12). Επιπλέον, ο Αριστοτέλης, στο 1380b a5 της Ρητορικής, καθώς εκθέτει τις διάφορες απόψεις που λίγο πολύ όλοι παραδεχόμαστε, αναφερόμενος στα πράγματα που αγαπάμε και που μισούμε, τονίζει ότι το ενδιαφέρον για τους άλλους ανθρώπους αποτελεί μέρος της κανονιστικής σημασίας της φιλίας. Το χωρίο αυτό έχει θεωρηθεί ότι αποτελεί την επιτομή της αριστοτελικής έννοιας της φιλίας και ότι περιέχει τον βασικό ορισμό της φιλίας, ο οποίος είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την κατανόηση των επιχειρημάτων του στα Ηθικά Νικομάχεια, αλλά και την ερμηνεία των τριών ειδών φιλίας που παρουσιάζει εκεί ο Αριστοτέλης. Στο βιβλίο ΙΙ της Ρητορικής ο Αριστοτέλης αναφέρεται διεξοδικά στα ανθρώπινα πάθη, απευθυνόμενος 16 Η ομοιότητα των αρχαίων παροιμιών με τις σύγχρονες νεοελληνικές είναι εντυπωσιακή, βλ. ενδεικτικά: Καὶ αἱ παροιμίαι δὲ πᾶσαι ὀμογνωμοῦσιν, οἷον τὸ «μία ψυχή» καὶ «κοινὰ τὰ φίλων» καὶ «ἰσότης φιλότης» καὶ «γόνυ κνήμης ἒγγιον» (ΗΝ 1168b7-8). «σύν τε δύ ἐρχομένω», «τὸν ὃμοιόν ὡς τὸν ὃμοιον», «κολοιὸν ποτὶ κολοιὸν» (ΗN 1155a15) 11

12 στον ρήτορα και τα πάθη που αυτός χρειάζεται να διεγείρει κατά τη διάρκεια του λόγου του. Κατά τον Αριστοτέλη, πάθη είναι όλα αυτά που, με το να προκαλούν μεταβολές στη γενικότερη κατάσταση των ανθρώπων, τους κάνουν να παρουσιάζουν διαφορές στις κρίσεις τους και, μετά την εκδήλωσή τους, ακολουθεί δυσαρέσκεια ή ευχαρίστηση, πάθη δηλ. όπως η οργή, η πραότητα, ο φόβος και το θάρρος, η ντροπή και η αδιαντροπιά, η καλοσύνη, ο οίκτος, η αγανάκτηση, ο φθόνος και η ζηλοτυπία (Ρητορική, 1378a19-22). Στη συζήτηση για τα πάθη συμπεριλαμβάνει και την ανάλυση της εύνοιας και της φιλίας, κυρίως γιατί εξετάζει τη φιλία σε σχέση με το αντίθετό της, το μίσος, που είναι πάθος. Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους και ποιους μισούν, καθώς και για ποιο λόγο, αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης (φιλίας και φιλεῖν). Ας δεχθούμε λοιπόν ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου κάνω μάλιστα και ό,τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον ίδιο τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους, θεωρούν ότι είναι φίλοι. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια υποχρεωτικά στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του και αυτό όχι για κανένα άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου 17. (Ρητορική, Β, 3, 1380b a10) Το προαναφερθέν χωρίο της Ρητορικής (1380b a10) είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την κατανόηση της αριστοτελικής έννοιας της φιλίας. Πράγματι, έχει υποστηριχθεί πως στο χωρίο αυτό ανευρίσκεται ο γενικός ορισμός της φιλίας που κρατά το κλειδί ολόκληρης της ερμηνείας της αριστοτελικής έννοιας της φιλίας, αφού σε αυτό το χωρίο ο Αριστοτέλης υποδεικνύει τον κοινό πυρήνα όλων των φιλικών δεσμών. Η κεντρική, δηλαδή, ιδέα που περιλαμβάνεται στη φιλία είναι αυτή του «να κάνεις καλές πράξεις για κάποιον όχι για να κερδίσεις κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου, επειδή έχεις ενδιαφέρον για εκείνον και όχι, απλώς, επειδή ενδιαφέρεσαι για τον εαυτό σου». Το φιλεῖν ορίζεται, επομένως, ως το να επιθυμείς για κάποιον πράγματα που θεωρείς καλά, έχοντας αυτή την επιθυμία για 17 Η μεταγραφές των αριστοτελικών κειμένων της Ρητορικής στη νέα ελληνική είναι από τη μετάφραση του Δ. Λυπουρλή (Αριστοτέλης, Ρητορική, Βιβλία Β - Γ, εισ.- μτφρ.-σχ. Δ. Λυπουρλής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2004). 12

13 χάρη του και επιδιώκοντας όσο μπορείς ενεργότερα για την πραγματοποίηση αυτών των πραγμάτων. Όπως επισημαίνει ο Γρηγόρης Βλαστός, ο σκοπός αυτού του κεντρικού αριστοτελικού ορισμού «δεν είναι να εξηγήσει όλες τις χρήσεις του φιλεῖν, παρά μόνο εκείνες οι οποίες ανταποκρίνονται σ αυτό που ο Αριστοτέλης θεωρεί «εστιακή σημασία» του δηλαδή να συλλάβει το είδος εκείνο της αγάπης που μπορούμε να αισθανόμαστε μόνο για πρόσωπα και με κανένα τρόπο για πράγματα, αφού, στην περίπτωση πραγμάτων, δεν έχει νόημα να πούμε ότι θέλουμε το καλό τους για χάρη τους». 18 Κατά τον John Cooper, ο ορισμός αυτός από την Ρητορική δηλώνει τον πυρήνα της ανάλυσης του ίδιου του Αριστοτέλη για τη φιλία, αφού, σύμφωνα με την αριστοτελική παρουσίαση της τέλειας φιλίας, «τα μέρη αγαπούν το ένα το άλλο για τους χαρακτήρες τους και όχι απλώς και μόνο επειδή χαίρονται ή ωφελούνται το ένα από τη συντροφιά του άλλου» 19. Το είδος αυτό της φιλίας αποκαλείται από τον Cooper «φιλία του χαρακτήρα», είναι αξιολογικά δηλ. το πρώτο είδος φιλίας, η «πρωταρχική φιλία». Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι το είδος της φιλίας κατ ἀρετὴν ή της φιλίας διὰ τὸ ἀγαθόν αποτελεί και το αρχικό είδος φιλίας χρονολογικά, αφού δεν είναι συνήθως η αγάπη για τον χαρακτήρα του άλλου που μας κάνει να επιθυμήσουμε να γίνουμε φίλοι με κάποιον, αυτό δηλ. που σηματοδοτεί την αρχή της φιλίας. Όπως τονίζει σε ποικίλα χωρία ο Αριστοτέλης, αυτό που, συνήθως, ωθεί τους ανθρώπους να ξεκινήσουν μια φιλία είναι η ευχαρίστηση ή η χρησιμότητα που μας εκπέμπει ο άλλος που μας παροτρύνει να γίνουμε φίλοι μαζί του, ενώ η φιλία για τον χαρακτήρα του άλλου έρχεται αργότερα και παγιώνει την φιλία. Η «φιλία του 18 Βλ. G. Vlastos, Πλατωνικές μελέτες, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, επιμ. Π. Φαναράς, β έκδ., εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2000, σ. 29. Όπως διευκρινίζει ο Γρηγόρης Βλαστός, οφείλουμε τον όρο «εστιακή σημασία» στον G.E.L. Owen ( Logic and Metaphysics in Some Earlier Works of Aristotle, στο I. During και G.E.L. Owen (εκδ.), Aristotle and Plato in the Mid-Fourth Century, Göteborg, Almquist and Wicksell, 1960, σσ ). Ο όρος «εστιακή σημασία» δηλώνει αυτό που Αριστοτέλης αποκαλεί πρὸς ἓν λεγόμενον και με τη φράση αυτή χαρακτηρίζεται ο ορισμός της φιλίας στο 1236a16-b27 των Ηθικών Ευδημίων. 19 Η σημασία του χωρίου αυτού της Ρητορικής (1380b a10) έχει τονισθεί από τον John Cooper στο άρθρο του Aristotle on the Forms of Friendship (ανατύπωση στο βιβλίο του Reason and Emotion, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1999, σσ ) και υιοθετείται από πολλούς άλλους, όπως λ.χ. η Julia Annas, η Martha Nussbaum και η Sarah Broadie (J. Annas, Self- Concern and the Sources and Limits of Other-Concern, στο The Morality of Happiness, Oxford University Press, Oxford 1993, σσ M. Nussbaum, The Fragility of Goodness, Princeton University Press, Princeton 1986 S. Broadie, Philosophical Introduction and Commentary, στο S. Broadie & C. Rowe (eds.), Aristotle: Nicomachean Ethics, Oxford University Press, Oxford 2002, σ. 58). 13

14 χαρακτήρα» διακρίνεται από τα άλλα δύο είδη φιλίας κατά το ότι η περιγραφή υπό την οποία κάποιος αγαπά κάποιον αποτελεί μία περιγραφή που αναφέρεται στο σύνολο του άλλου προσώπου που αποτελεί το αντικείμενο της φιλίας, δηλ. σε όλες τις ιδιότητες του άλλου ανθρώπου και όχι μόνον σε κάποιες από αυτές, όπως συμβαίνει με τα άλλα είδη φιλίας. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που ο ορισμός από την Ρητορική μας καταδεικνύει με επιτυχία είναι ότι, για τον Αριστοτέλη, η φιλία σε γενικές γραμμές σαφώς εμπεριέχει τουλάχιστον δύο σημαντικά συστατικά χαρακτηριστικά: στοργή και ένα αλτρουιστικό ενδιαφέρον για το καλό του φίλου. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την κατανόηση της αριστοτελικής κανονιστικής έννοιας της φιλίας στην ανάλυση που μας παρέχεται τόσο στα Ηθικά Νικομάχεια όσο και στα Ηθικά Ευδήμια. Όταν κανείς εξετάζει τη διάκριση που κάνει ο Αριστοτέλης ανάμεσα στα τρία είδη φιλίας καθώς και την έννοια της πολιτικής φιλίας, χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη του τον πυρήνα που είναι κοινός για όλες τις φιλικές σχέσεις, όπως αυτός περιγράφεται στον ορισμό της φιλίας που αναφέρεται στη Ρητορική. Ο κοινός αυτός πυρήνας όλων των φιλικών σχέσεων, ακόμη και αυτών ερωτικής φύσης ή συζυγικής αγάπης, τονίζεται και σε άλλα χωρία των αριστοτελικών ηθικών έργων. Για παράδειγμα, στο βιβλίο ΙΧ των Ηθικών Νικομαχείων, όπου εξετάζει την προέλευση των φιλικών σχέσεων προς τους γείτονές μας καθώς και τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν διάφορες μορφές φιλίας που σχετίζονται με τη σχέση μας προς τον εαυτό μας, ο Αριστοτέλης ορίζει τον φίλο ως κάποιον ο οποίος επιθυμεί και πράττει αυτά που είναι καλά, ή φαινομενικά καλά, για τον φίλο του, για χάρη του φίλου του και ως κάποιον που επιθυμεί την ύπαρξη και τη ζωή του φίλου του για χάρη εκείνου: Οι φιλικές σχέσεις του ανθρώπου με τους άλλους, στις οποίες βασίζονται κατά κανόνα και οι ορισμοί της φιλίας, φαίνεται ότι έχουν την αρχή τους στη φιλική σχέση του ανθρώπου με τον ίδιο τον εαυτό του. Ορισμένοι λένε ότι φίλος είναι (1) αυτός που θέλει και κάνει σε κάποιον ό,τι είναι καλό (ή ό,τι του φαίνεται πως είναι καλό) για χάρη εκείνου, ή (2) αυτός που θέλει ο φίλος του να υπάρχει και να ζει, και αυτό το θέλει για χάρη του ίδιου του φίλου του (είναι το συναίσθημα που αισθάνονται οι μητέρες για τα παιδιά τους, καθώς και οι φίλοι που ήρθαν σε σύγκρουση). Άλλοι λένε ότι φίλος με κάποιον είναι (3) αυτός που περνάει όλο τον χρόνο του μαζί με εκείνον επίσης (4) αυτός που θέλει τα ίδια πράγματα που θέλει εκείνος, ή (5) αυτός που λυπάται και 14

15 χαίρεται μαζί με τον φίλο του (και αυτό επίσης είναι κάτι που το συναντούμε κατά κύριο λόγο στις μητέρες). Με κάποιο από όλα αυτά τα στοιχεία ορίζουν και τη φιλία. (ΗΝ, 1166a 1-10) Η ανάλυση της εύνοιας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ρίχνει φως τόσο στα διαφορετικά είδη φιλίας και τις μορφές που αυτή λαμβάνει, αλλά και αναφορικά με τον γενικό ορισμό της φιλίας που προτάθηκε προηγουμένως. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν τα παραδείγματα και οι παραλληλισμοί του Αριστοτέλη, καθώς θεωρεί ότι η ευνοϊκή διάθεση είναι μία μορφή ανενεργούς φιλίας. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει στο βιβλίο ΙΧ των Ηθικών Νικομαχείων, Μοιάζει λοιπόν η ευνοϊκή διάθεση να είναι η αρχή μιας φιλίας, όπως είναι η αρχή του έρωτα η ευχαρίστηση που νιώθει κανείς βλέποντας κάποιον, γιατί κανένας δεν κυριεύεται από έρωτα, αν πρώτα δεν ευχαριστηθεί βλέποντας τη μορφή του άλλου. Αλλά και αυτός που ευχαριστιέται με τη θέα της μορφής του άλλου δεν είναι ακόμη ερωτευμένος. Ερωτευμένος θα είναι όταν θα τον ποθεί απόντα και όταν θα επιθυμεί την παρουσία του. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι φίλοι, αν δεν υπήρξαν ευνοϊκά διατεθειμένοι, αυτοί όμως που είναι ευνοϊκά διατεθειμένοι προς κάποιον δεν είναι ακόμα φίλοι του, και ο λόγος είναι ότι θέλουν μόνο ό,τι είναι καλό γι αυτόν τον άνθρωπο, τίποτε όμως δεν είναι πρόθυμοι να κάνουν μαζί του ούτε και να υποβληθούν σε κόπους γι αυτόν. Έτσι, μιλώντας κανείς μεταφορικά, θα μπορούσε να πει ότι η ευνοϊκή διάθεση είναι μια «ανενεργός» φιλία, που όμως, αν κρατήσει καιρό και οδηγήσει σε μια στενότερη γνωριμία, γίνεται όχι όμως φιλία για το όφελος ούτε φιλία για την ευχαρίστηση, γιατί τέτοια κίνητρα ούτε ευνοϊκή διάθεση δεν γεννούν. (ΗΝ, 1167a1-11) Στο τελευταίο αυτό σημείο ο Αριστοτέλης φαίνεται να υποπίπτει σε μια αντίφαση 20, σε σχέση με το προαναφερθέν χωρίο της Ρητορικής (1380b a10), αλλά και με άλλα σημεία, όταν, παρόλο που αναγνωρίζει ότι και τα τρία είδη φιλίας που αναφέρει είναι φιλία, μιλά υποτιμητικά για τα δύο «κατώτερα» είδη φιλίας, αναφέροντας ότι κίνητρα όπως το όφελος και η ευχαρίστηση «δεν γεννούν καν ευνοϊκή διάθεση». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει για τα δύο αυτά είδη φιλίας, τη φιλία για το χρήσιμο και τη φιλία για την ηδονή, «οἱ μὲν οὖν διὰ τὸ χρήσιμον φιλοῦντες ἀλλήλους οὐ καθ αὑτοὺς φιλοῦσιν, ἀλλ ᾗ γίνεταί τι αὐτοῖς παρ ἀλλήλων ἀγαθόν. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ δι ἡδονήν» (ΗΝ 1156a10-12). Οπωσδήποτε, σύμφωνα με την αριστοτελική διαπραγμάτευση του θέματος, και τα 20 Η αντίφαση αυτή έχει εξεταστεί εκτενώς στο πρόσφατο άρθρο του Talbot Brewer ( Virtues We Can Share: Friendship and Aristotelian Ethical Theory, Ethics, 115 (2005), σσ ). 15

16 τρία είδη φιλίας έχουν βέβαια ως κοινό χαρακτηριστικό τους τη μη λανθάνουσα ἀντιφίλησιν, αυτή είναι όμως ορισμένες φορές φαινομενική και υποκριτική και γίνεται ουσιαστική μόνο αν οι φιλίες αυτές περάσουν στο τρίτο επίπεδο της φιλίας του χαρακτήρα, της φιλίας για την αρετή. Όπως ο Αριστοτέλης φαίνεται να υπονοεί, οι φιλίες που συνάπτονται για το χρήσιμο και το ευχάριστο, παρόλο που χαρακτηρίζονται από αντιφίληση, δεν προέρχονται από ειλικρινή αισθήματα, γι αυτό οι φίλοι στην ουσία μεταχειρίζονται το αγαπημένο πρόσωπο για τα προσωπικά τους συμφέροντα ή την ευχαρίστησή τους 21. Ο Αριστοτέλης σημειώνει στο HN 1157b1-3 ότι «εἰς ταῦτα δὲ τὰ εἴδη τῆς φιλίας νενεμημένης οἱ μὲν φαῦλοι ἔσονται φίλοι δι ἡδονὴν ἢ τὸ χρήσιμον, ταὺτη ὅμοιοι ὄντες, οἱ δ ἀγαθοὶ δι αὑτοὺς φίλοι ᾗ γὰρ ἀγαθοί. οὗτοι μὲν οὖν ἁπλῶς φίλοι, ἐκεῖνοι κατὰ συμβεβηκὸς καὶ τῷ ὡμοιῶσθαι τούτοις». Όπως εύστοχα επισημαίνει η Rosalind Hursthouse, σε άρθρο της με το οποίο απαντά στην κριτική του Talbot Brewer 22, πράγματι μόνο η φιλία του χαρακτήρα έχει ως στόχο της την αγάπη του φίλου μας για τον χαρακτήρα του μόνο και όχι για κάποιον άλλον λόγο. Πολλές μορφές φιλίας, όπως φιλίες μεταξύ συναδέλφων ή η ερωτική αγάπη, παρόλο που εμπεριέχουν ευνοϊκή διάθεση, η εύνοια αυτή δεν εκδηλώνεται για κανέναν άλλο λόγο παρά μόνο για τον λόγο αυτόν που αποτελούσε και τον σκοπό της φιλίας, όπως λ.χ. η συναδερφική συνεργασία ή η ικανοποίηση της ερωτικής επιθυμίας. Όταν νομίζουμε ότι η φιλία του άλλου προσώπου δημιουργήθηκε λόγω της ποιότητας του χαρακτήρα μας απλώς εξαπατούμε τον εαυτό μας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε ευνοϊκή διάθεση 23. Φυσικά, από μόνη της η εὔνοια, η ευνοϊκή δηλ. διάθεση, όπως ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο 1166b a3 των Ηθικών Νικομαχείων, αν και φαίνεται να είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της φιλίας, να εμπεριέχει δηλ. κάτι από τη φιλική σχέση, παρόλα αυτά δεν είναι φιλία, αφού εύνοια μπορούμε να έχουμε ακόμη και προς ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε, χωρίς καν τα πρόσωπα αυτά να το γνωρίζουν τα ίδια, αλλά φιλία κατά αυτόν τον τρόπο δεν είναι δυνατόν να έχουμε. Είναι δυνατόν 21 Βλ. Δ. Ν. Κούτρας, Η πρακτική φιλοσοφία του Αριστοτέλους: Ηθική, τόμ. Α, 2 η έκδ., Αθήνα 2004, σ Talbot Brewer, Virtues We Can Share: Friendship and Aristotelian Ethical Theory, αυτόθι. 23 Βλ. R. Hursthouse, Aristotle for Women Who Love Too Much, Ethics, 117 (2007), σσ

17 λ.χ. να είμαστε ευνοϊκά διατεθειμένοι απέναντι σε κάποιον φοιτητή ή φοιτήτριά μας χωρίς όμως αυτός να το γνωρίζει. Κατά αυτήν την έννοια, η εύνοια δεν είναι καν αγάπη (φίλησις), αφού η αγάπη προϋποθέτει τη συναναστροφή, ενώ η ευνοϊκή διάθεση μπορεί να γεννηθεί ξαφνικά. Για να είναι κάποιοι φίλοι, χρειάζεται και οι δύο να αναγνωρίζουν τη φιλία τους. Η εύνοια, η ευνοϊκή διάθεση, είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη φιλία, αλλά όχι επαρκής, αφού χρειάζεται κάποιος να είναι ευνοϊκά διατεθειμένος προς κάποιον άλλο για να μπορέσει να γίνει φίλος του και η εύνοια, από μόνη της δεν είναι αρκετή για να γίνει κανείς φίλος με κάποιον, αφού η φιλία δημιουργείται από την αγάπη που φέρνει η συναναστροφή και η αμοιβαιότητα. Ο Αριστοτέλης τονίζει βέβαια ότι «για την αγάπη που αισθάνονται οι άνθρωποι για τα άψυχα πράγματα δεν χρησιμοποιείται η λέξη φιλία, αφού στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει ανταπόδοση της αγάπης, ούτε ανταπόδοση του καλού γι αυτό το άλλο, ενώ για τον φίλο λέμε ότι πρέπει να θέλουμε το καλό, και να το θέλουμε για χάρη του ίδιου». Ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι αυτοί που θέλουν με αυτόν τον τρόπο το καλό για τον άλλον χαρακτηρίζονται απλώς ευνοϊκά διατεθειμένοι άνθρωποι, αφού στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει η ίδια θέληση για δημιουργία φιλίας και από την πλευρά του άλλου, δεν υφίσταται δηλ. «ἀντιφίλησις». Η φιλία δημιουργείται μόνον όταν υπάρχει αμοιβαιότητα των αισθημάτων και ευνοϊκή διάθεση και από τις δύο πλευρές, με τέτοιον τρόπο ώστε αυτή «να είναι φανερή στα μάτια της κάθε πλευράς». Πολλοί είναι ευνοϊκά διατεθειμένοι απέναντι σε ανθρώπους που δεν τους έχουν δει καθόλου ή που τους γνωρίζουν ελάχιστα, έχουν όμως γι αυτούς τη γνώμη πως είναι καλοί άνθρωποι ή χρήσιμοι, και την ίδια γνώμη μπορεί να έχουν γι αυτούς και άλλοι άνθρωποι. Οπωσδήποτε, δεν είναι δυνατόν να ενδιαφερόμαστε για όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο ούτε βέβαια να αγαπάμε τους πάντες. Είναι δυνατόν βέβαια να έχουμε ευνοϊκή διάθεση προς τους ανθρώπους που γνωρίζουμε ελάχιστα ή καθόλου, αλλά δεν τρέφουμε φιλικά αισθήματα προς αυτούς, δεν στενοχωριόμαστε λ.χ. για κάποια άγνωστη γυναίκα που τυχαία είδαμε από μακριά στο αεροδρόμιο να είναι αναστατωμένη, ούτε, βέβαια, την ίδια στιγμή, είμαστε απαθείς ή ακόμη και μοχθηρά αδιάφοροι όταν η καλύτερή μας φίλη είναι στενοχωρημένη μπροστά στα μάτια μας. Συμπεριφορές τέτοιου είδους βρίσκονται στα όρια της παθολογίας κατά τον Αριστοτέλη και αποτελούν άλλωστε μερικούς από τους λίγους λόγους που 17

18 δικαιολογούν τη διάλυση μιας φιλίας, όταν η κακία και η μοχθηρία του άλλου θεωρηθεί ότι δεν επιδέχεται θεραπείας, όταν δηλαδή θεωρήσουμε ότι αυτός που αγαπούμε δεν είναι δυνατόν να αλλάξει και να πάψει να είναι μοχθηρός. Η διάλυση της φιλίας είναι θεμιτό να γίνει, κατά τον Αριστοτέλη, δι ὑπερβολήν μοχθηρίας του ενός φίλου: ἤ οὐ πᾶσιν, ἀλλὰ τοῖς ἀνιάτοις κατὰ τὴν μοχθηρίαν (ΗΝ 1165b 18), όταν δηλαδή σε μια φιλική σχέση έχει επέλθει με τον χρόνο ή για άλλους διαφορετικούς λόγους δυσαναλογία, χωρίς να είναι δυνατόν να επέλθει ἐπανόρθωσις εἰς τὸ ἦθος του ενός φίλου 24. Επίσης, κατά τον Αριστοτέλη, ένας άλλος λόγος διάλυσης της φιλίας, είναι όταν ο άλλος, ο υποτιθέμενος φίλος μας, παρουσίαζε σε εμάς ένα άλλο πρόσωπο από αυτό που πραγματικά είχε, όταν δηλαδή μας έδινε την εντύπωση ότι μας αγαπούσε για τον χαρακτήρα μας, ενώ, στην πραγματικότητα, συναναστρεφόταν μαζί μας, προσποιούταν δηλ. τον φίλο, για την ευχαρίστηση που αντλούσε από εμάς ή, ακόμη χειρότερα, για την χρησιμότητα που του προσέφερε η φιλία του μαζί μας. Υπάρχουν δηλ. ορισμένες περιπτώσεις που κάποιος συνάπτει φιλία μαζί μας έχοντας ως στόχο την ευχαρίστηση ή την χρησιμότητα που μας παρέχει η φιλία του μαζί μας, αλλά παρουσιάζει το ενδιαφέρον του αυτό προς εμάς ως φιλία για τον χαρακτήρα μας. Κατά παρόμοιο τρόπο, ενδέχεται κάποιος να συνάπτει φιλία με εμάς γιατί του είμαστε χρήσιμοι, αλλά να παρουσιάζει τη φιλία του αυτή ως φιλία για την ευχαρίστηση, να εμφανίζεται δηλ. ότι προτιμά την φιλία μας επειδή του είμαστε ευχάριστοι, αλλά στην πραγματικότητα να είναι φίλος με εμάς μόνο επειδή του είμαστε χρήσιμοι. Κατά τον Αριστοτέλη, αν το πρόσωπο αυτό έχει κάνει σαφείς τις προθέσεις του προς εμάς, αλλά είμαστε εμείς εκείνοι που απατηθήκαμε, που λανθασμένα δηλ. θεωρήσαμε ότι η φιλία του σήμαινε κάτι άλλο από αυτό που στην πραγματικότητα ήταν, τότε οφείλουμε να κατηγορήσουμε μόνο τον εαυτό μας και όχι το άλλο πρόσωπο. Αν όμως συνειδητά εξαπατηθούμε κατά αυτόν τον τρόπο από τον άλλον, τον υποτιθέμενο φίλο μας, τότε δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να κατηγορούμε τον εαυτό μας, αλλά μόνο το άλλο πρόσωπο, αφού εκείνο ήταν που συνειδητά μας εξαπάτησε. Μια τέτοιου είδους συμπεριφορά προς το πρόσωπό μας δικαιολογεί απολύτως, κατά τον Αριστοτέλη, την από μέρους μας διάλυση μιας της 24 Βλ. και ΗΝ I a 36 κ.έ.. Κυρίως, 1165b

19 φιλίας. Γενικότερα, ο Αριστοτέλης, ενώ αναφέρεται σε ποικίλα χωρία για τους λόγους διάλυσης της φιλίας, φαίνεται να υποστηρίζει ότι σε κάθε περίπτωση οφείλουμε να προσπαθούμε να διατηρήσουμε τη φιλία, επιμένοντας στην σχέση μας με τον άλλον και δίδοντας πολλές «δεύτερες» ευκαιρίες στους φίλους μας. Έχει υποστηριχθεί από πολλούς ότι «το να ζει κανείς μαζί με τον άλλο» αποτελεί γενικότερα μία απαραίτητη προϋπόθεση για τη φιλία. Για παράδειγμα, η Martha Nussbaum υποστηρίζει ότι στον Αριστοτέλη υπάρχουν οκτώ «προϋποθέσεις για τη φιλία»: αμοιβαιότητα στην αγάπη, ανεξαρτησία (το αντικείμενο της φιλίας πρέπει να θεωρείται ως ένα ον που διαθέτει ένα ξεχωριστό αγαθό, όχι απλώς ως ένα απόκτημα ή μια επέκταση ενός φίλου, και ο πραγματικός φίλος θα εύχεται στον άλλο μόνο καλά πράγματα προς χάριν αυτού του ξεχωριστού αγαθού), αμοιβαία ωφελιμότητα στην πράξη, να ζει κανείς μαζί με τον άλλο, εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα στην ευχαρίστηση, αμοιβαία βοήθεια και, τέλος, αμοιβαία έλξη 25. Επιπλέον, κατά την Nussbaum, υπάρχουν τρεις μηχανισμοί της φιλίας: αμοιβαίος επηρεασμός, κοινή δραστηριότητα και συναγωνισμός και μίμηση (φιλία κατόπτρου) 26. Είναι γεγονός ότι ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι για να μπορέσουμε να επιτύχουμε τη δημιουργία της «φιλίας του χαρακτήρα», η οποία αποτελεί βέβαια το ανώτερο είδος φιλίας, το να ζει κανείς μαζί με τον άλλο και να μοιράζεται κοινές δραστηριότητες σε καθημερινή βάση αποτελεί βασική προϋπόθεση. Στην πραγματικότητα, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι «οι φίλοι θα πρέπει να περνούν τις μέρες τους μαζί» (ΗΝ, 1158a9, 1171a5) ή «να βαδίζουν μαζί στο χρόνο» (ΗΝ, 1157b22), αφού είναι σημαντικό να αποκτά κανείς μία διεξοδική εμπειρία του χαρακτήρα του άλλου και των συνηθειών του για να μπορέσει να επιτύχει μία τέτοια μορφή σχέσης, όπως η φιλία του χαρακτήρα. Όμως, παρόλα αυτά, ο Αριστοτέλης επίσης φαίνεται να πιστεύει ότι δεν είναι πάντοτε σημαντικό οι φίλοι να περνούν τις μέρες τους μαζί σε αδιάκοπη συντροφιά, αφού φαίνεται να προτείνει σε διάφορα μέρη ότι δεν είναι απαραίτητο οι άνθρωποι που αγαπούμε να είναι συνέχεια μαζί μας, όπως άλλωστε η 25 Κατά την Elizabeth Telfer, η οποία εξετάζει γενικότερα το θέμα της φιλίας και όχι μόνο στο πλαίσιο της αριστοτελικής ανάλυσης, υπάρχουν τρεις τύποι δραστηριότητας που αποτελούν όλες αναγκαίες συνθήκες φιλίας (η συνθήκη «κοινής δραστηριότητας» για φιλία): (α) ανταποδοτικές υπηρεσίες, (β) αμοιβαία επαφή και (γ) κοινές επιδιώξεις. Όμως, κατά την Telfer, η «κοινή δραστηριότητα» στη φιλία αποτελεί απαραίτητη αλλά όχι επαρκή συνθήκη για τη φιλία (βλ. E. Telfer, Friendship, Proceedings of the Aristotelian Society (1971), σσ ). 26 M. Nussbaum, The Fragility of Goodness, Princeton, Princeton University Press, 1986, σσ

20 φράση «βαδίζουν μαζί στο χρόνο» υποδηλώνει. Αυτό που έχει κυρίως σημασία είναι η διάρκεια της φιλίας, χρειάζεται δηλ. να υπάρχει διάρκεια του χρόνου, να έχει περάσει αρκετός χρόνος από τότε που ξεκίνησε η φιλία έτσι ώστε να είναι δυνατόν να γνωρίσουμε τον χαρακτήρα του άλλου. Είναι αλήθεια ότι ορισμένοι άνθρωποι βρίσκουν ευχαρίστηση στο να ζουν στην συντροφιά ο ένας του άλλου και να κάνουν καλά πράγματα ο ένας για τον άλλον, αλλά «άλλοι κοιμούνται ή έχουν χωριστεί από την απόσταση και δεν λαμβάνουν μέρος στις κοινές δραστηριότητες της φιλίας, έχουν όμως παρόλα αυτά την τάση να το κάνουν αυτό, γιατί η απόσταση δεν διαλύει τη φιλία χωρίς λόγο, αλλά απλώς διαλύει τη δραστηριότητά της (ΗΝ, 1157b5-13). Επιπλέον, ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι πιστεύει ότι αποτελεί ορθολογική και πρέπουσα αντίδραση που ορθώς αντιστοιχεί στην αξία της προσωπικής στοργής και αγάπης σε μια αγαθή ανθρώπινη ζωή να αποδίδει αξία κανείς σ αυτούς που είναι νεκροί όσο και σ αυτούς που είναι ζωντανοί. Όπως αναφέρει, «θεωρούμε ότι αποτελεί αρετή στους ανθρώπους αν αγαπούν τους φίλους τους το ίδιο είτε όταν είναι παρόντες ή απόντες, το ίδιο αν είναι ζωντανοί ή νεκροί (Ρητορική, 1381b24-26). Η Martha Nussbaum εύστοχα επισημαίνει τη διαφορά ανάμεσα σε ένα καντιανό και έναν αριστοτελικό σχετικά με το θέμα αυτό, υπό την έννοια ότι ένας καντιανός θα έτεινε να πιστεύει ότι αυτή η αντίδραση αποτελεί ένα ατυχές ψυχολογικό γεγονός για πολλούς ανθρώπους. Όμως, όπως ο Αριστοτέλης αναφέρει στα ΗΝ 1099b2-4, «κανείς δε θα μπορέσει να ζήσει ποτέ εντελώς καλά, αν είναι μοναχικός και άτεκνος ακόμη περισσότερο, ίσως, αν έχει υπερβολικά κακά παιδιά ή κακούς φίλους, ή είχε καλούς που πέθαναν» 27. Η πολιτική φιλία ως «φιλία κοινού συμφέροντος» Ο Αριστοτέλης αναφέρει ποικίλα είδη φιλίας παρόμοια με αυτό της πολιτικής φιλίας, τα οποία όλα εμπίπτουν στο σχήμα των τριών ειδών της φιλίας που περιγράφει: φιλίες ανάμεσα σε πολίτες, εμπόρους, ναυτικούς, ακόμη και κλέφτες (EE, VII.1242a1-2 και NE, VIII.1161b12). Όπως αναφέρει, αυτές αποτελούν περισσότερο φιλίες που δημιουργούνται μέσα σε μια κοινότητα, γιατί φαίνεται να βασίζονται σε κάποια μορφή συμφωνίας. Υπό την έννοια αυτή, η φιλία που δημιουργείται ανάμεσα στον 27 M. Nussbaum, The Fragility of Goodness, ό.π., σσ