Ο Θανάσης Βακαλιός γεννήθηκε. Παπάς. Σερρών (1929). Σπούδασε φιλοσοφία και κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο

Transcript

1

2 Ο Θανάσης Βακαλιός γεννήθηκε στο χωριό Εμμανουήλ Παπάς. Σερρών (1929). Σπούδασε φιλοσοφία και κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο Eotvos Lorand της Βουδαπέστης. Παράλληλα σπούδασε για δυο χρόνια αρχαία ελληνική λογοτεχνία και βυζαντινολογία στο «Ελληνικό Ινστιτούτο» του ίδιου Πανεπιστημίου. Φέρει τον τίτλο του υποψήφιου διδάκτορα των ανθρωπιστικών επιστημών της Ουγγρικής Ακαδημίας Επιστημών (1971) και του διδάκτορα φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Eotvos Lorand. Στην Ουγγαρία παράλληλα με το ακαδημαϊκό του έργο ανάπτυξε ευρεία ερευνητική δραστηριότητα σε θέματα φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και παιδείας. Συμμετείχε στην εκπόνηση του ερευνητικού προγράμματος της Ουγγρικής Ακαδημίας Επιστημών με θέμα «Η θεμελίωση της διαδικασίας πρόσβασης της Ουγγαρίας στην επιστημονικοτεχνική επανάσταση». Επί έξι χρόνια διηύθυνε το ερευνητικό πρόγραμμα «Ανθρώπινες και κοινωνικές επιπτώσεις της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης» στο Πολυτεχνείο Βουδαπέστης, καθώς και το πρόγραμμα «το πρόβλημα ης παιδείας του ανθρώπου στη σύγχρονη εποχή», για λογαριασμό του Φιλοσοφικού Ινστιτούτου της Ακαδημίας Επιστημών. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα (1978) εργάστηκε ως επιστημονικός σύμβουλος του Ινστιτούτου Τεχνολογικής Εκπαίδευσης και ως επιστημονικός συνεργάτης της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας. Το 1991 εκλέχτηκε αναπληρωτής καθηγητής κοινωνιολσγίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Δ.Π.Θ.) και τρία χρόνια μετά. τακτικός καθηγητής. Στο Δ.Π.Θ. δίδαξε θέματα φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης. Και στην Ελλάδα ανάπτυξε ευρεία ερευνητική δραστηριότητα ως κύριος ερευνητής και συντονιστής ερευνητικών προγραμμάτων. Είναι Ομότιμος καθηγητής του Δ.Π.Θ.

3 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

4 ISBN , Θανάσης Βακαλιός Ψηφίδα Εκδοτική, Μαυροκορδάτου Αθήνα τηλ.: FAX:

5 Θ. Βακαλιός ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΨΗΦΙΔΑ

6

7 Με τη σκέψη στη Λία

8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Απόπειρα γενικής θεώρησης Το λογικό και η ταυτοποίηση του ανθρώπου...56 Ο άνθρωπος είναι αυτό με το οποίο ταυτίζεται Η φιλοσοφική οπτική Η κοινωνιολογική οπτική Ο άνθρωπος ως υπερβατικό ον και τι σημαίνει αυτό για το μέλλον του Η συναισθηματική και η ιδεολογική σχέση του ατόμου με την κοινωνία Η υποκειμενική ανάγκη εξιδανίκευσης του Υπερεγώ Με ποια έννοια μπορούμε να μιλάμε για το λογικό και το παράλογο στον άνθρωπο Ουσία του ανθρώπου και ταυτότητα του ανθρώπου Ανθρωπογνωσία, Όραμα, Ταυτότητα Μπορεί ο άνθρωπος να φτιάξει μια άλλη κοινωνία που να τον καταξιώνει; Σημειώσεις Αντί επιλόγου Ευρετήριο

10

11 Πρόλογος Στο συνέδριο Ανθρωπολογίας που έγινε στο (ενωμένο πλέον) Βερολίνο ο δήμαρχος της πόλης απευθυνόμενος στους συνέδρους είπε: «Στην εποχή μας γίνεται πολύς λόγος για ταυτότητες. Ταυτότητες εθνικές, εθνοτικές, θρησκευτικές, σεξουαλικές και ένα σωρό άλλες. Ελάχιστα ακούμε, όμως, για την ανθρώπινη ταυτότητα. Αυτό είναι παράδοξο όσο και λυπηρό γιατί ποτέ άλλοτε η ανθρώπινη φύση δεν παρουσιαζόταν τόσο αινιγματική, τόσο αντιφατική. Ζούμε σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο ανοιχτός, όλο και πιο ενιαίος. Αλλά, παρ όλα αυτά ο φανατισμός και τα συλλογικά μίση αντί να υποχωρούν αναζωπυρώνονται. Οι πιο θαυμαστές επινοήσεις του ανθρώπινου νου να χρησιμοποιούνται με τον πιο παράλογο τρόπο. Οι πιο ορθολογικές μορφές οργάνωσης και συμπεριφοράς συμβαδίζουν με την αναβίωση της δεισιδαιμονίας στις πιο βίαιες μορφές της. Και δυστυχώς το συνέδριό σας συμπίπτει με γεγονότα που επιβεβαιώνουν αυτή την έξαρση του ανορθολογισμού. Γιατί άραγε τόσοι άνθρωποι προτιμούν να βρουν λόγους για να πεθάνουν παρά για να ζήσουν; Να πιο ερώτημα θέτουν οι εκτός λογικής μαζικές αυτοκτονίες που συγκλονίζουν την Ευρώπη αυτές τις μέρες Ποιοι είμαστε τελικά, γιατί είμαστε ό,τι είμαστε, από που ερχόμαστε; Να ποια ερωτήματα θέτουν με τρόπο 9

12 επιτακτικότερο παρά ποτέ οι εμπειρίες της ανθρωπότητας στο τέλος της χιλιετίας μας...». (1) Το ερώτημα απευθυνόταν πρωτίστως στους ανθρωπολόγους, όμως, αφορά όλους όσοι ασχολούνται με αξιώσεις με το πρόβλημα άνθρωπος. Αφορά πάνω απ όλα τους φιλοσόφους, τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, και βέβαια αφορά και τη σύγχρονη βιολογία, τη βιογενετική που ασχολείται τώρα πλέον και πειραματικά με το κρισιμότερα και το δυσκολότερο θέμα της μελέτης του ανθρώπου, τη μελέτη των μηχανισμών λειτουργίας της συνείδησης, πηγαίνοντας πιο πέρα τις μελέτες που αφορούν στο ερώτημα για την βιολογική του ταυτότητα, για το οποίο η απάντησή της μπορεί να θεωρηθεί ως δεδομένη. Ο άνθρωπος είναι βιολογικό ον και ανήκει στην συνομοταξία των ανώτερων θηλαστικών. Οι ίδιοι φυσικοί νόμοι που διέπουν τα ζώα αυτής της συνομοταξίας (γενικότερα οι φυσικοί νόμοι που διέπουν τα έμβια όντα) διέπουν και τον άνθρωπο. Η βιολογία λοιπόν σε αυτό το επίπεδο μιλά με βεβαιότητα για τον άνθρωπο. Πάνω σε αυτή την βεβαιότητα (επαληθευμένη ξανά και ξανά επιστημονικά- ερευνητικά και εμπειρικά) βασίζεται η ιατρική όταν χρειαστεί να παρέμβει στον ανθρώπινο οργανισμό για να αποκαταστήσει ή να αναζωογονήσει όργανα και λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού. Παρόλα αυτά για την ανθρωπολογία και ειδικότερα για τη φιλοσοφική ανθρωπολογία (αλλά και για τις κοινωνικές επιστήμες γενικότερα που ενδιαφέρονται για την ποικιλία των ανθρώπινων συμπεριφορών, αλλά και για την ποικιλία στο τρόπο της σκέψης και στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, προσεγγίζοντάς τες και με το κριτήριο της ιστορικότητας) η κατηγορηματική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δεν ικανοποιεί Μάλιστα, μπορεί να είναι παραπλανητική για την μελέτη του ερωτήματος που αναφέρεται στην ειδολογική ταυτότητα του ανθρώπου. Η βιολογική ταυτότητα του ανθρώπου δεν μπορεί να καλύψει πλήρως το ερώτημα που αναφέρεται στην ειδολογική 10

13 του ταυτότητα, το ςρώτημα «τί είναι ο άνθρωπος;». Έτσι, αν δεχτούμε ως κεντρική τη βασική ιδιότητα της κοινωνικότητας, αλλά και της εργασίας- τη συνάρτηση αυτών των δυο βασικών ιδιοτήτων- τότε με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι η ειδολογική του ταυτότητα δεν είναι δεδομένη. Η κοινωνία αλλάζει με τις αλλαγές και την εξέλιξη στην εργασία, επομένως αλλάζει και η ταυτότητα των ανθρώπων για κάθε εποχή και για κάθε κοινωνία. Τι είναι δεδομένο; Οι βασικές ειδολογικές ιδιότητες του ανθρώπου: Η ιδιότητα της εργασίας (της δημιουργικότητας), του λογικού (της νόησης, της συνείδησης),της ελευθερίας, της καθολικότητας (της τάσης για την διεύρυνση της παρουσίας του και της παρέμβασής του στον ευρύτερο κόσμο), της κοινωνικότητας και της ηθικότητας - της ανταπόκρισης σε κάποιες ηθικές αρχές και κανόνες ζωής που δημιουργεί ο ίδιος, που του επέτρεψαν να εξελιχθεί σε «πολιτισμικό όν».. Όμως αυτές οι ιδιότητες ενεργοποιούνται, αποκτούν το συγκεκριμένο περιεχόμενο τους και λειτουργούν κοινωνικά σε σχέση με τις συνθήκες και τις δυνατότητες της εκάστοτε κοινωνίας, που δεν είναι σε όλες τις κοινωνίες το ίδιο. Αυτό, μαζί με τους αστάθμητους παράγοντες που επηρεάζουν ή και καθορίζουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων και τις ταυτότητες των ατόμων, τα πρότυπα με τα οποία ταυτίζονται, δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες για την φιλοσοφία που επιδιώκει να δώσει απαντήσεις με διαχρονική ισχύ στο ερώτημα «τί είναι ο άνθρωπος;» Απόπειρα γενικής θεώρησης Το ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» παρακολουθεί τη φιλοσοφία του ανθρώπου σε όλες τις εκφράσεις της και σε όλες τις εποχές. Είναι αυτό, εξάλλου, ένα ερώτημα που παρακολουθεί όλη την ιστορία του ανθρώπου από τότε που είχε αισθανθεί την ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού του ως ενός όντος με τα δικά 11

14 του χαρακτηριστικά που τον ξεχωρίζουν από τα άλλα όντα, κυρίως από τα όντα με τα οποία συναναστρέφεται ή / και με τα οποία έχει κάποιες ομοιότητες. Με εκείνα που απειλούν την ύπαρξή του αλλά και με εκείνα που του είναι φιλικά και απαραίτητα για την ύπαρξή του. Η ωφελιμότητα και η βλαπτικότητα, αλλά και η ομορφιά και η ασχήμια των ζώων έπαιξαν στην ιστορία αναζήτησης της ταυτότητάς του σημαντικό, έως και αποφασιστικό ρόλο, κυρίως στην εποχή που η σχέση του με τον ζωικό κόσμο και τον κόσμο της φύσης γενικά ήταν ανθρωπομορφική. Προσδιόριζε την «ταυτότητα» των ζώων ο άνθρωπος με χαρακτηρισμούς που αφετηρία τους ή σημείο αναφοράς είχαν τις δικές του ιδιότητες, τα δικά του χαρακτηριστικά. Όμως συνέβαινε και το αντίθετο : προσδιόριζε τις δικές του ιδιότητες κατ αναλογία με ιδιότητες ζώων και με χαρακτηριστικά ζώων. Η μυθολογία, σε μεγάλο βαθμό, οικοδομήθηκε πάνω σε αυτή την «αμφίδρομη» σχέση, πάνω σε αυτόν τον αναλογισμό. Βέβαια, σε κάποια στιγμή αυτής της μεγάλης περιόδου της ιστορίας του ανθρώπου εμφανίστηκε ο αναγωγισμός, που όμως δεν κατάργησε τον ανθρωπομορφισμό και τον αναλογισμό, όμως τους έδωσε άλλη κατεύθυνση και σε ορισμένο βαθμό και άλλο περιεχόμενο, ενώ παρέμεινε σε όλες τις εποχές σταθερό το ερώτημα, «ποιοι είμαστε;», και η φιλοσοφική του παραλλαγή: «τί είναι ο άνθρωπος;». Ίσως κανένα άλλο ερώτημα φιλοσοφικής υφής δεν έχει απασχολήσει τόσους ανθρώπους (φιλοσόφους και μη φιλοσόφους, γενικά: στοχαζόμενους ανθρώπους) όσο το ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» και η προσωποποιημένη παραλλαγή του : «ποιοι είμαστε;», που συχνά αποκτά και την συγκεκριμένη ατομική έκφρασή του «ποιος είμαι εγώ;». Θεωρώ απαραίτητο να πω εξ αρχής ότι το ερώτημα «τί είναι ο άνθρωπος;» είναι κατεξοχήν φιλοσοφικό ερώτημα το οποίο, έχει απάνω του το στοιχείο της επιστημονικής προσέγγισης, 12

15 ακόμα και για την εποχή που οι λεγάμενες επιστήμες του ανθρώπου : η ανθρωπολογία, η βιολογία, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί ή δεν ασχολούνταν με το φιλοσοφικό ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;». Εξάλλου, για πολλούς αιώνες, από τους Έλληνες φιλοσόφους και μετά (προηγούμενα οι κινέζοι φιλόσοφοι, γενικά οι φιλόσοφοι πέραν του ευρωπαϊκού χώρου) μέχρι και τον ο αιώνα η φιλοσοφία ήταν η πανεπιστήμη, πράγμα που σημαίνει ότι στην προσπάθειά της να απαντήσει στο ερώτημα αυτό αξιοποιούσε τις απόψεις που είχαν προκύψει από παρατηρήσεις διανοουμένων και σοφών ανθρώπων που από διαφορετικές σκοπιές προσέγγιζαν ή επιχειρούσαν να προσεγγίσουν το ερώτημα και την απάντηση στο ερώτημα. Έτσι είχε συσσωρευτεί ένας τεράστιος όγκος κειμένων που αναφέρονταν (αναφέρονται) σε εμπειρίες και παρατηρήσεις που απεικόνιζαν διαφορετικές σκοπιές : του χρονικογράφου, του κοινωνιολόγου, του ιστορικού, του αρχαιολόγου, του ηθικολόγου, του ψυχολόγου, του φυσικού, του βιολόγου, του παιδαγωγού, του λογοτέχνη και του καλλιτέχνη, του θεολόγου και όταν ακόμα μερικοί από αυτούς τους τομείς της ανθρώπινης παρατήρησης και της ανθρώπινης δραστηριότητας δεν είχαν ακόμα εξελιχθεί σε τομείς με δική τους διανοητική ερευνητική αυτονομία. Έτσι, στο έργο π.χ. του Αριστοτέλη συμπυκνώνεται και εκτείθεται με αναφορές όλη ή σχεδόν όλη η γνώση, μαζί και όλος ή σχεδόν όλος ο προβληματισμός, που αναφέρονταν στο ερώτημα «Τι είναι ο άνθρωπος;». Ο Αριστοτέλης ήταν εκείνος που όλες τις προσεγγίσεις που είχαν γίνει από τους προκατόχους του επιχείρησε να τις ερμηνεύσει με επιστημονικό τρόπο. Και το έκανε αυτό στον βαθμό που στην εποχή του μπορούσε να το κάνει. Πάντως, σε κάθε περίπτωση είχε υποβάλει στη δύνη της λογικής τις σκέψεις και τις υποθέσεις που είχαν διατυπωθεί από άλλους για τον άνθρωπο, την ουσία του και την ταυτότητά του, σε συνδυασμό πάντα με την προσπάθεια επιστημονικής τεκμη 13

16 ρίωσης και δόμησης της δικής του άποψης. Ωστόσο, παρά το ότι θεωρήθηκε το δικό του έργο ως ορόσημο στην μελέτη του ερωτήματος «τι είναι ο άνθρωπος;», το ερώτημα εξακολουθούσε να παραμένει για πολλούς στοχαστές και μελετητές του αναπάντητο ή οι απαντήσεις του Αριστοτέλη θεωρήθηκαν ότι περιείχαν κενά. Ότι δηλαδή έπρεπε να αντιμετωπιστούν ως ατελείς ή ως ημιτελείς ή έστω μόνον ως η βάση και ως το πλαίσιο αναφοράς για την περαιτέρω μελέτη του θέματος. Έτσι που, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, αλλά και με διακοπές στην ιστορία της φιλοσοφίας και της ανθρωπολογίας, τα ερωτήματα των προκατόχων των Ελλήνων και άλλων φιλοσόφων εξακολουθούσαν να υπάρχουν. Μάλιστα, ορισμένες απόψεις τις οποίες ο Αριστοτέλης είχε υποβάλει σε κριτική εξακολουθούσαν με την ίδια ένταση ή και με μεγαλύτερη ένταση και μεγαλύτερη απήχηση να υπάρχουν, επηρεάζοντας την άποψη των φιλοσόφων που ακολούθησαν τον Αριστοτέλη αποφασιστικά ή λιγότερο αποφασιστικά. Εδώ έχω κατά νου βέβαια, πρώτα και κύρια τις απόψεις του Πλάτωνα για τον άνθρωπο, για την ουσία και την ανθρωπολογική ταυτότητα του ανθρώπου. Πρώτα απ όλα, το μέρος των απόψεών του οι οποίες μπορούσαν να ενσωματωθούν στην κυρίαρχη θεολογική ανθρωπολογία, στο μεσαίωνα ή μπορούσαν να τη στηρίξουν. Πάντως, παρά την εσκεμμένη λήθη και την συστηματική καταπολέμησή τους για όλη σχεδόν την εποχή κυριαρχίας της θεολογίας, κατά την οποία η φιλοσοφία υπήρχε - επιτρεπόταν να υπάρχει - μόνον ως θεραπαινίδα, ως υπηρέτρια της θεολογίας, οι απόψεις όλων των φιλοσόφων για το θέμα άνθρωπος (μαζί και παράλληλα και για άλλα θέματα) δεν εξαφανίστηκαν παντελώς. Έτσι που από το 18-ο αιώνα, τον αιώνα των Φώτων και μετά υπήρξε μια ενδυναμώνουσα τάση για την γνωριμία με όλες τις απόψεις που είχαν διατυπωθεί σχετικά με το ερώτημα και το πρόβλήμα άνθρωπος, από το σύνολο των φιλοσόφων, 14

17 των στοχαστών, αλλά και από την τέχνη, τη λογοτεχνία, τις εικαστικές τέχνες, την ποίηση, τη μουσική... Παράλληλα, αναπτύσσεται μια συστηματική προσπάθεια για την επιστημονικά τεκμηριωμένη απάντηση στο ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» Μάλιστα, με ορόσημο, βάση και αφετηρία τις μελέτες του Δαρβίνου για την καταγωγή των ειδών και την καταγωγή του ανθρώπου αναπτύσσεται σε όλο το φάσμα των επιστημών του ανθρώπου μια προσπάθεια για την ερευνητικά τεκμηριωμένη απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα - και παράλληλα μια αδυσώπητη συχνά αντιπαράθεση με τις θεολογικές αντιλήψεις για το ίδιο ερώτημα, με προεκτάσεις και στο χώρο της πολιτικής σκέψης και πρακτικής. Από αυτή την αντιπαράθεση και σύγκρουση τελικά επικράτησε η επιστημονική προσέγγιση, με τις πολλές αποχρώσεις της. Έτσι που τώρα πλέον σε πειραματική βάση επιχειρείται να δοθεί απάντηση σε καίρια ερωτήματα που αφορούν την ουσία του ανθρώπου, την ταυτότητα του ανθρώπου ως ανθρωπολογικού και συγχρόνως ως κοινωνικού όντος. (2) Όμως, ενώ σε κάθε άλλον τομέα όπου η επιστήμη μπορεί να θέσει σε ερευνητική πειραματική βάση τα ερωτήματά της, απελευθερωμένη από τον ανθρωπομορφισμό, τον αναλογισμό και τον αναγωγισμό και να απαντήσει σε αυτά, στο ερώτημα τι είναι ο άνθρωπος και στο συναφές με αυτό ερώτημα ποιοι είμαστε, δηλαδή στο ερώτημα για την ταυτότητα του ανθρώπου εξακολουθούν αυτές οι οπτικές να ισχύουν και σήμερα, με έντονο κατά περίπτωση τον υποκειμενισμό. Εξακολουθούν να μην υποχωρούν στο βαθμό που θα περίμενε κανείς,δηλαδή στο βαθμό που η επιστήμη έχει ανατρέψει τους μύθους, τις επινοημένες απαντήσεις, ενώ σε ότι αφορά την ατομική διατύπωση του ερωτήματος «ποιος είμαι;» η εικόνα είναι περισσότερο αρνητική. Η αναντιστοιχία είναι μεγαλύτερη. Και μιλούμε εδώ 15

18 για -ης επιστημονικά και εκπαιδευτικά προηγμένες χώρες. Η παρατήρηση αυτή έχει να κάμει και με το γεγονός ότι στην εποχή μας όπου κυρίαρχη είναι η επιστημονική γνώση και η ερευνητική απόδειξη, στο ερώτημα για τον άνθρωπο, την ουσία του και την ανθρωπολογική του ταυτότητα είναι ευρύτατα διαδεδομένες οι μεταφυσικές ή ακόμα και οι αποκρυφιστικές, πνευματιστικές «προσεγγίσεις». Η ευρύτατη διάδοση της αστρολογίας στις χώρες της Δύσης, πρώτ απ όλα στις ΗΠΑ, είναι ενδεικτική αυτού του παράδοξου φαινομένου - παράδοξου από μια πρώτη προσέγγιση. Οι αιτίες αυτού του φαινομένου θα μπορούσαν να συνοψιστούν στις παρακάτω σημαντικότερες. Τις αναφέρω, χωρίς να τις θέτω σε μια αξιολογική σειρά όσον αφορά τη σημασία τους στην εξήγηση του φαινομένου. Μία από τις σημαντικότερες αιτίες που στο θέμα της ειδολογικής ταυτότητας του ανθρώπου έχουν τόσο μεγάλη απήχηση οι διάφορες επινοήσεις, είναι η εμμονή τις φιλοσοφίας σε αντιλήψεις και μεθόδους προσέγγισης του μελετώμενου θέματος στις οποίες παλαιότερα η πειραματική, γενικότερα η θετική επιστημονική τεκμηρίωση των απόψεων, αλλά και των εφαρμοζόμενων μεθόδων ήταν ανύπαρκτη ή ερευνητικά ελλιπής. Έτσι, η φιλοσοφία στο σημείο που αδυνατούσε να δώσει πραγματικές απαντήσεις σχετικά με την ειδολογική ταυτότητα του ανθρώπου, επινοούσε τις απαντήσεις της, ενισχύοντάς τες με λογικά επιχειρήματα, με συλλογιστικές που ως αφετηρία τους είχαν την επινόηση και ως στόχο τη λογική απόδειξη για την ορθότητα των επιχειρημάτων της, δηλαδή την άρση της επινόησης με αναφορά στη λογική, ως την πλέον αυθεντική μορφή απόδειξης της ορθότητας των ισχυρισμών της, αλλά και την αναφορά στην συσσωρευμένη εμπειρία, στο παρατη- 16

19 ρησιακό υλικό που αναφερόταν στις πράξεις και τις συμπεριφορές των ανθρώπων, αλλά και στην αυτοπαρατήρηση. Αφορούσε αυτό κυρίως τους υλιστές φιλοσόφους, γενικότερα τους φιλοσόφους με έντονο το ρεαλιστικό αισθητήριο. Γενικά, στα ερωτήματα που η φιλοσοφία (ως επιστήμη των επιστημών) δεν μπορούσε -ελλείψει πειραματικής έρευνας- να δώσει πραγματικές απαντήσεις, τις επινοούσε, με τη βοήθεια της λογικής και της φαντασίας. Τώρα, σε ôji άμεσα μας αφορά, το ερώτημα το οποίο είχε θέσει η φιλοσοφία αφορούσε την προέλευση της ικανότητας του ανθρώπου για λογική σκέψη και συνείδηση, καθώς και το ερώτημα για την ίδια τη φύση της σκέψης, της συνείδησης, για τη φύση του πνεύματος. Πάντως, στη διατύπωση των ερωτημάτων της και του πορίσματος της για τη λογικότητα του ανθρώπου δέσποζε το παρατηρησιακό υλικό. Αυτό καθιστούσε προφανές για τον καθένα το πόρισμά της. Καθένας από τη δική του εμπειρία μπορούσε να δεχτεί ότι μία από τις ιδιότητες του ανθρώπου, που τον ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα ζώα, από τα υπόλοιπα έμβια όντα, είναι η ικανότητά του να σκέφτεται, να διατυπώνει και να μεταδίδει τη σκέψη του στους άλλους και με τη βοήθεια της γλώσσας να επικοινωνεί μαζί τους. Η άποψη λοιπόν της φιλοσοφίας ότι βασική ιδιότητα του ανθρώπου είναι η διάνοια και η λογική (το λογικό) μπορούσε να γίνει αποδεκτή από όλους τους ανθρώπους. Το γεγονός ότι η λογική μπορούσε να λειτουργήσει και ως δύναμη, π.χ. στον πόλεμο, στη διάταξη των δυνάμεων και στην έκβαση της μάχης, του πολέμου, αλλά και στην οικοδομική δραστηριότητα, γενικά στην εργασία, την καθιστούσε ως τη σημαντικότερη ιδιότητα του ανθρώπου. Εξάλλου, με τη βοήθεια της λογικής σκέψης ο άνθρωπος απαντούσε σε πολυσύνθετα 17

20 ερωτήματα που τον απασχολούσαν στη δουλειά, στη σχέση του με τη φύση, με τον εαυτό του, στην οργάνωση της κοινωνίας, κλπ. στην οικοδόμηση ενός συστήματος αρχών και κανόνων λειτουργίας της κοινωνίας, του κράτους. Μάλιστα, με τη δημιουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος ανακαλύφθηκε ότι η λογική οικοδόμηση του λόγου σύμφωνα με τους κανόνες της ρητορικής ενισχύει την πειστικότητα του πολιτικού και αυξάνει τις πιθανότητές του για τη διεκδίκηση της εξουσίας. Και αυτή η εμπειρία ενίσχυε την άποψη των φιλοσόφων ότι το λογικό είναι μια από τις βασικότερες ή η βασικότερη, η σημαντικότερη ιδιότητα του ανθρώπου. Όλα αυτά μαζί συνηγορούσαν υπέρ της διατύπωσης του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον νουν έχον», είναι έλλογο ζώο.. Ενίσχυαν την άποψη ότι η ιδιότητα αυτή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εξελιχτεί σε «ζώον πολιτικόν», να εξελιχτεί από «απλό» κοινωνικό ον σε πολιτικό ον, δηλαδή σε αυθεντικό κοινωνικό ον. Εδώ δεν ασχολούμαι με τη άποψη ότι ο ορισμός του ανθρώπου ως έλλογο ζώο, δίνει αφορμή για την αντίληψη που θεωρεί αναλλοίωτη τη «φυσική φύση» του ανθρώπου στην πορεία της κοινωνικής του εξέλιξης, ενώ υποβαθμίζει το γεγονός ότι η «κοινωνική του φύση» εξελίσσεται σε καθοριστική «πλευρά» του ανθρώπου στην πορεία της πολιτισμικής του ιστορίας. Εκλαμβάνω τον ορισμό του Αριστοτέλη ως την πρώτη σημαντική προσπάθεια της φιλοσοφίας να αναδείξει την ιδιαιτερότητα του ανθρώπου ως φυσικού όντος, λαμβάνοντας υπόψη βέβαια τον άλλο καίρια σημασίας ορισμό του ως «ζώον πολιτικόν» για τον οποίο μιλώ στη συνέχεια. Η δύναμη της αριστοτελικής άποψης ήταν προφανής. Ο καθένας μπορούσε με αναφορά στη δική του εμπειρία να αποδεχτεί τον αριστοτελικό ορισμό του ανθρώπου. Με τα δεδομένα της εποχής του η άποψη του Αριστοτέλη αποτελούσε την πεμπτουσία της επιστήμης που βασιζόταν στην συνολική, αλλά 18

21 και στην προσωπική εμπειρία του καθενός. Είναι ενδιαφέρον νομίζω να επισημανθεί εδώ ότι ο Αριστοτέλης εξάντλησε τα όρια της λογικής η οποία έχει ως πλαίσιο κίνησης την εμπειρία και την παρατήρηση και όχι τη φαντασία. Γι αυτό στον ορισμό του για τον άνθρωπο δεν καταφεύγει στην επινόηση. Δεν επινοεί τις απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει για τον άνθρωπο. Οι απαντήσεις του είναι πραγματικές. Δεν είναι επινοημένες. Είναι απαντήσεις οι οποίες εκατομμύρια και εκατομμύρια φορές έχουν επιβεβαιωθεί από τους ανθρώπους στο διάβα της ιστορίας.. Έτσι, που τελικά καθιερώθηκαν από όλες τις φιλοσοφικές σχολές, από όλους τους στοχαστές και μελετητές του ανθρώπου. Αυτό βέβαια αφορά κατά πρώτο λόγο το σκέλος του ορισμού που αναφέρεται στο νου ως βασική, ουσιώδη ιδιότητα του ανθρώπου, καθώς επίσης και στην ιδιότητα της κοινωνικότητας του ανθρώπου. Δεν αφορά το σκέλος που αναφέρεται στη φυσική υπόσταση και τη φυσική προέλευση του ανθρώπου (: άνθρωπος ζώον νουν έχον) καθώς και στο σκέλος που αναφέρεται στην ιδιότητά του ως πολίτη, όχι απλώς ως κοινωνικού όντος.. Όπως είναι γνωστό, η θεολογική άποψη για τον άνθρωπο απορρίπτει την προέλευση του ανθρώπου από τη φύση, ενώ με βδελυγμία απορρίπτει τον χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως ζώου. Αλλά μαζί με αυτό απορρίπτει και την αριστοτελική άποψη που συνδέει την ιδιότητα του νου με τη φυσική υπόσταση του ανθρώπου, ως μία δυνητικά έμφυττ ιδιότητα του ιδιότυπου ζώου - άνθρωπος. Αφετηρία σ αυτή την εξέλιξη της αντίληψης η οποία κυριάρχησε στο μεσαίωνα και η οποία και σήμερα είναι αρκετά διαδεδομένη ήταν η άποψη - θεωρία του Πλάτωνα ο οποίος από τη μια διαχώρισε το σώμα (την ανθρώπινη φύση) από το πνεύμα, και από την άλλη μίλησε για την ύπαρξη ενός αυτόνομου κόσμου των ιδεών. Παράλληλα, μίλησε για τη διάσταση πνεύματος και αισθήματος κατά έναν τρόπο που το αίσθημα, η εμπειρία είχε απολέσει κάθε αξία στην ανεύρεση της αλήθειας. Μαζί και στην απάντηση του ερωτήματος «τι είναι ο 19

22 άνθρωπος;», ποια είναι η ουσία του ανθρώπου, ποια είναι η ειδολογική του ταυτότητα.. Πώς συνέβηκε ο Πλάτων που, μαζί με την καθολική γνώση και παιδεία, το πολύ γερό μυαλό, την πίστη του στη δύναμη της λογικής, την οποία και εφάρμοσε με συνέπεια στο δικό του θεωρητικό σχήμα, διέθετε και εμπειρική γνώση για την πραγματικότητα και για τον άνθρωπο, να προσφύγει σε επινοήσεις προκειμένου να απαντήσει σε ερωτήματα που είχαν σχέση με τον άνθρωπο, ειδικότερα με την προέλευση της ικανότητας της νόησης. Ας επιχειρήσω μιαν απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Ο Πλάτων δεν αρκέστηκε μόνον στην εμπειρική παρατήρηση ότι ο άνθρωπος είναι σκεπτόμενο ον. Ότι δηλαδή έχει πνεύμα. Θέλησε να απαντήσει και στο ερώτημα που αφορά τη «ρύση του πνεύματος. Δηλαδή θέλησε να απαντήσει σε ένα ερώτημα που η επιστήμη του καιρού του δεν μπορούσε ερευνητικά να το απαντήσει. Ούτε καν μπορούσε να θέσει η επιστήμη το ερώτημα για τη φύση του πνεύματος. Και δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι βρισκόμαστε στην εποχή που ο φιλόσοφος είναι πολυεπιστήμονας. Πράγμα που σημαίνει ότι ο φιλόσοφος ήταν εθισμένος να ασχολείται με όλα τα θέματα και να θέλει σε όλα τα ερωτήματα που του έθεταν άλλοι ή που ο ίδιος έθετε στον εαυτό του να δώσει την αυθεντική απάντηση. Και βέβαια, η πιο προωθημένη μέθοδος να απαντηθούν τα ερωτήματα ήταν η χρήση της δεινότητας της λογικής, ιδιαίτερα εκεί που η αναφορά στην εμπειρία και στην παρατήρηση άφηνε αναπάντητο το ερώτημα ή ουσιαστικές πλευρές του ερωτήματος. Αυτό συνέβαινε με το ερώτημα για τη φύση του πνεύματος και για την προέλευσή του. Το σώμα, η σωματική υπόσταση του ανθρώπου ήταν (είναι) δεδομένη, μαζί και η φυσικότητά του. Η εμπειρική γνώση, η εμπειρική παρατήρηση εδώ δεν επιδέχεται την αμφισβήτηση. Όμως, εμπειρικά είναι δεδομένη και η ιδιότητα του νοείν, του 20

23 σκέπτεσθαι ή ακόμα και της συνείδησης. Έστω ως εσωτερική εμπειρία. Αλλά και η συμπεριφβ^ική εμπειρία των ανθρώπων το βεβαιώνει αυτό. Οι άνθρωποι έρχονται σε σχέση μεταξύ τους με τη χρήση της γλώσσας ως φορέα σκέψεων, ιδεών. Είναι λοιπόν δεδομένο ότι το πνεύμα είναι μια ιδιότητα του ανθρώπου. Το ερώτημα που έθεσε ο Πλάτων δεν αφορά την ύπαρξη του πνεύματος, αλλά τη φύση του και τη σχέση του με το σώμα. Στην εποχή του Πλάτωνα, δεν υπήρχε καμία δυνατότητα το ερώτημα αυτό να απαντηθεί ερευνητικά. Ούτε παρατηρησιακά. Στο μόνο ερώτημα που θα μπορούσε να απαντήσει η παρατήρηση ( η εξωτερική παρατήρηση, δηλαδή αυτή που αφορούσε στις ανθρώπινες συμπεριφορές και σχέσεις, στην ανθρώπινη επικοινωνία, και η εσωτερική παρατήρηση) ήταν ότι το πνεύμα είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό από το σώμα. Ότι τίποτα δεν υπάρχει που να επιτρέπει τον αναλογικό ορισμό του πνεύματος με αναφορά στο σώμα, στο ανθρώπινο σώμα. Σώμα και πνεύμα λοιπόν εμφανίζονταν ως δυο εντελώς διαφορετικές πραγματικότητες, δυο εντελώς διαφορετικοί κόσμοι. Ο Πλάτων δεν δέχεται ότι στη σωματική φύση του ανθρώπου ενυπάρχει το πνεύμα - έστω δυνητικά. Η άποψή του αυτή εντάσσεται στην ευρύτερη θέση του για την απόλυτη διαφορά ύλης και πνεύματος. Αυτό τον οδηγεί στην άποψη για την ύπαρξη δυο κόσμων, του υλικού και του πνευματικού. Του κόσμου των πραγμάτων, των αισθητά αναγνωρίσιμων πραγμάτων, και του κόσμου των ιδεών που δεν είναι αναγνωρίσιμες και προσεγγίσιμες με τις αισθήσεις μας, με την αισθητηριακή εμπειρία. Ωστόσο, όπως ήδη έχω πει, εμπειρικά - βιωματικά και για τον Πλάτωνα είναι δεδομένη η ύπαρξη του πνεύματος στον άνθρωπο. Το εκλαμβάνει ως δεδομένο και εμπειρικά αποδείξιμο ότι οι άνθρωποι χάρη στο πνεύμα, στην ικανότητά τους να σκέπτονται μπορούν να λειτουργήσουν ως άνθρωποι, Χωρίς το πνεύμα, χωρίς το νου, χωρίς τη λογική δεν είναι άνθρωποι. Μάλιστα, ο 21

24 Πλάτωνας ιεραρχεί τα επίπεδα της αυθεντικότητας των ανθρώπων με το βαθμό της πνευματικότητας που εκπροσωπούν και με τη δύναμη της λογικής τους. Ακόμα και η κοινωνική χρησιμότητα των ανθρώπων και αυτή υπόκειται σε αυτή την ταξινόμηση των ανθρώπων. Έτσι καταλήγει ο σοφός Πλάτωνας στη σκέψη ότι η κοινωνία θα πρέπει να διοικείται από τους σοφούς, δηλαδή τους κατόχους της ανώτερης παιδείας, που τους επιτρέπει να αντλήσουν μεγαλύτερο μέρος πνευματικού πλούτοοαπό τον κόσμο των ιδεών, πράγμα που τους καθιστά ικανούς να αναπτύξουν την λογική τους δεινότητα. Αναγνωρίζει δηλαδή ο Πλάτωνας την χρησιμότητα της σοφίας, δηλαδή της ικανότητας του ανθρώπου να γνωρίζει το καλό και να πράττει το καλό για το κοινωνικό σύνολο. Στην αδυναμία του να αναγνωρίσει την οργανική σχέση σώματος και ψυχής, αισθητού και ιδεατού, οφείλεται η προσφυγή στην επινόηση του «κόσμου των ιδεών», που του επιτρέπει να κατασκευάσει λογικά αποδεκτές απαντήσεις στο ερώτημα για την 'προέλευση και για τη φύση του πνεύματος. Εξάλλου, η απολυτότητα με την οποία αντιπαραθέτει την ύλη με το πνεύμα τον κάνει μάλλον να θεωρεί τις ιδέες ως αιώνιες οντότητες. Ο Πλάτων δεν μπορεί να φανταστεί την κατασκευή του «κόσμου των ιδεών» σε αναλογία προς το φυσικό κόσμο όπου όλα αλλάζουν, τίποτα δεν είναι αιώνιο και τίποτα δεν είναι βέβαιο. Δηλαδή αποκλείει κάθε αναλογία ανάμεσα στους δυο κόσμους, τον κόσμο της φύσης και τον κόσμο των ιδεών. Έτσι κατασκευάζει τον κόσμο των ιδεών ως έναν κόσμο αυτόνομο, διαφορετικό και ανεξάρτητο από τον κόσμο των υλικών πραγμάτων, από το φυσικό κόσμο. Και βέβαια διαφορετικό και από τη φύση του ανθρώπου, από το ανθρώπινο σώμα. Γνωρίζει ο Πλάτων ότι μόνη της η φυσικότητα και η σωματικότητα δεν μπορεί να κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο. Θα πρέπει να μπολιαστεί στο σώμα του από το πνεύμα. Όμως, πώς θα γίνει αυτό, 22

25 αφού το σώμα δεν έχει και δεν μπορεί να έχει καμιά σχέση με το πνεύμα, δηλαδή με τον κόσμο των ιδεών. Και εδώ προσφεύγει πάλι στην επινόηση. Επινοεί την παρουσία της ψυχής του ανθρώπου (κάθε ανθρώπου) στον κόσμο των ιδεών πριν ακόμα εμφανιστεί σωματικά ως φυσική ύπαρξη. Ακολουθεί μια δεύτερη επινόηση. Επινοεί την ικανότητα του ανθρώπου της ανάμνησης. Έτσι για τον Πλάτωνα κάθε γνώση δεν είναι παρά ανάμνηση από όσα η ψυχή είχε δει στην προσωματική ζωή της και είχε ξεχάσει με την είσοδό της στο σώμα. Όλο αυτό το επινοημένο αυθαίρετο κατασκεύασμα δεν οφείλεται κυρίως στην τάση του Πλάτωνα προς τον μυστικισμό και τη μεταφυσική, αλλά και στο γεγονός ότι τα ερωτήματα που έθετε και στα οποία επίμονα ήθελε να βρει κάποια απάντηση δεν ήταν δυνατό, με το επίπεδο ανάπτυξης της επιστήμης στην εποχή του, να απαντηθούν. Κανείς δεν μπορούσε να δώσει πραγματικές απαντήσεις σε ό,τι αφορούσε το ερώτημα για τη φύση του πνεύματος, την προέλευσή του και την «εμφάνισή» του μέσα από το ανθρώπινο σώμα, μέσα από τον φυσικό άνθρωπο. Κατ ανάγκη η εμμονή να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα οδηγούσαν τον στοχαστή στην επινόηση. Το είδος της επινόησης και το «λογικό» οικοδόμημα της επινόησης βέβαια επηρεάστηκε σημαντικά, ίσως και αποφασιστικά, από την ροπή του Πλάτωνα προς τον μυστικισμό και προς τη μεταφυσική (3) Στην προσέγγιση του Αριστοτέλη δεν τίθεται το ερώτημα για τη φύση και την προέλευση του πνεύματος, του νου, ούτε το ερώτημα για το αν υπάρχει ένας ξεχωριστός κόσμος των ιδεών που είναι η πηγή του πνεύματος, άπ όπου ο άνθρωπος αντλεί τη γνώση. Η προσέγγιση του Αριστοτέλη είναι διαπιστωτική και βασίζεται στην εμπειρία, τη δική του και τη συσσωρευμένη και επεξεργασμένη εμπειρία από τους προκατόχους του στοχαστές για τους οποίους η εμπειρία και η παρατήρηση ήταν το σημαντικότερο κριτήριο για την αληθινότητα της γνώσης. Η εμπειρι 23

26 κά - παρατηρησιακά διαπιστωμένη αλήθεια ότι ο άνθρωπος είναι ζώον νουν έχον καθιστούσε αχρείαστα τα ερωτήματα του Πλάτωνα και την προσφυγή σε επινοημένες απαντήσεις. Αξίζει όμως να πω ότι ούτε το ερώτημα για την προέλευση του ανθρώπου είχε τεθεί από τον Αριστοτέλη. Το ερώτημα αυτό τίθεται μόνον σε ό,τι αφορά την προέλευση του κόσμου, τη δημιουργία του κόσμου. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό περιέχει και την απάντηση του ανθρώπου ως έμβιου όντος. Η γενική απάντηση για την προέλευση του έμβιου κόσμου, τη δημιουργία του, αφορά αυτομάτως και τον άνθρωπο. Όμως, δεν απαντά στο ειδικό ερώτημα που αναφέρεται στην ικανότητα του ανθρώπου να σκέπτεται. Ο Αριστοτέλης θέτει το ερώτημα αυτό και το απαντά κατά τρόπο που από την απάντησή του απουσιάζει ό,τι καινούργιο έχει να πει η ανθρωπολογική έρευνα, η πειραματική διερεύνηση των μηχανισμών παραγωγής της συνείδησης από τη σύγχρονη βιολογία, τη γενετική. Ο Αριστοτέλης βασιζόμενος στα αδιάψευστα στοιχεία της παρατήρησης «απλώς» κατατάσσει τον άνθρωπο στην κατηγορία των ζώων, αναδεικνύοντας συγχρόνως αυτό που τον διαφοροποιεί από τα (υπόλοιπα) ζώα και που ορίζει την ειδολογική του ταυτότητα, τονίζοντας ότι ο άνθρωπος είναι ομιλούν ζώον νουν έχον και συγχρόνως ότι είναι ζώον πολιτικόν. Έτσι, ο Αριστοτέλης δίνοντας στην ουσία με αυτές τις παρατηρήσεις- θέσεις μια επιστημονική απάντηση στο ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;», θεμελιωμένη στην εμπειρία και την παρατήρηση, αλλά και στη λογική επεξεργασία του εμπειρικού και παρατηρησιακού πληροφορικού υλικού, στρέφει την προσοχή του στη μελέτη των νόμων και των κανόνων της λογικής και των επιπέδων αποτελεσματικής λειτουργίας του νου - με αναφορά όχι μόνον στην ίδια τη δυναμική του νου, αλλά και στη λειτουργικότητά της στην κοινωνία. Ο Αριστοτέλης κάνει το γενικό διαχωρισμό του νου σε νου θεωρητικό (που αντιστοιχεί στον νου ποιητικό) και σε νου πρακτικό. Θεωρεί τον θεωρητικό 24