ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ

Transcript

1 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Πρόγραμμα LIFE+ Βιοποικιλότητα (LIFE09 NAT/ES/000533): «Καινοτόμες Δράσεις για την Αντιμετώπιση της Παράνομης Χρήσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων σε Μεσογειακές Πιλοτικές Περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης» Λάζαρος Γεωργιάδης Βιολόγος Δημήτρης Μπούσμπουρας Βιολόγος Αλέξανδρος Καραμανλίδης Δρ Βιολόγος Μιχάλης Προμπονάς Δρ Φυσικός Σταύρος Ξηρουχάκης Δρ Βιολόγος ISBN:

2

3

4 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ

5 Ο «Τεχνικός Οδηγός Πρόληψης Ζημιών από Είδη της Άγριας Πανίδας» συντάχθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού χρηματοδοτικού μέσου LIFE+ Βιοποικιλότητα με τίτλο: «Καινοτόμες Δράσεις για την Αντιμετώπιση της Παράνομης Χρήσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων σε Μεσογειακές Πιλοτικές Περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης» [LIFE09 NAT/ES/000533], και παράχθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης - Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (ΜΦΙΚ) με την υποστήριξη του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), το Πράσινο Ταμείο και το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης/ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ Συντονισμός έκδοσης: Μιχάλης Προμπονάς Επιμέλεια-Διόρθωση κειμένων: Μιχάλης Προμπονάς, Πόπη Μπαξεβάνη ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2016 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ ISBN: Προτεινόμενη αναφορά: Γεωργιάδης, Λ., Μπούσμπουρας, Δ., Καραμανλίδης, Α.Α., Προμπονάς, Μ. & Ξηρουχάκης, Σ., Τεχνικός οδηγός πρόληψης ζημιών από είδη της Άγριας Πανίδας. Πρόγραμμα LIFE09 NAT/ES/ «Καινοτομίες ενάντια στα δηλητηριασμένα δολώματα». ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ & Πανεπιστήμιο Κρήτης - Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Ηράκλειο 2016, σελ Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναπαραγωγή, χρήση ή επανέκδοση χωρίς την άδεια του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης - Πανεπιστήμιο Κρήτης και του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ.

6 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Λάζαρος Γεωργιάδης Βιολόγος Δημήτρης Μπούσμπουρας Βιολόγος Αλέξανδρος Καραμανλίδης Δρ Βιολόγος Μιχάλης Προμπονάς Δρ Φυσικός Σταύρος Ξηρουχάκης Δρ Βιολόγος Πρόγραμμα LIFE+ Βιοποικιλότητα (LIFE09 NAT/ES/000533): «Καινοτόμες Δράσεις για την Αντιμετώπιση της Παράνομης Χρήσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων σε Μεσογειακές Πιλοτικές Περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης»

7 Λύκος (Canis lupus). Φωτ. Νίκος Πέτρου.

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΟΛΩΜΑΤΩΝ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΖΗΜΙΕΣ ΣΤΗ ΖΩΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Η αρκούδα (Ursus arctos) Ο λύκος (Canis lupus) Η αλεπού (Vulpes vulpes) Ο αγριόχοιρος (Sus scrofa) Το πετροκούναβο (Martes foina) ή ζουρίδα (στην Κρήτη) Το αγριοκούνελο (Oryctolagus cuniculus) Αδέσποτοι σκύλοι (Canis familiaris) και γάτες (Felis catus) Τα κορακοειδή (Corvidae) Ο ασημόγλαρος (Larus cachinnans) Τα μικρόπουλα Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Ι ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΦΡΑΞΕΙΣ ΙΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΙΙΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕ ΑΡΚΟΥΔΑ ΙV ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ V ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΟ ΦΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΖΩΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ

9 Ο κάμπος της Καλαμπάκας με φόντο τον Κόζιακα. Φωτ. Μιχάλης Προμπονάς/ΜΦΙΚ. Κάτω: Ψηλορείτης. Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ. 8

10 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ο «Τεχνικός Οδηγός Πρόληψης Ζημιών από Είδη της Άγριας Πανίδας» συντάχθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού χρηματοδοτικού μέσου LIFE+ Βιοποικιλότητα με τίτλο: «Καινοτόμες Δράσεις για την Αντιμετώπιση της Παράνομης Χρήσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων σε Μεσογειακές Πιλοτικές Περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης» [LIFE09 NAT/ ES/000533], και παράχθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης - Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (ΜΦΙΚ) με την υποστήριξη του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τις αρχές Οκτωβρίου 2010 μέχρι το τέλος Οκτωβρίου 2014 σε τρεις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα), με στόχο την αντιμετώπιση της παράνομης χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων εφαρμόζοντας καινοτόμες δράσεις και μέτρα. Ανάδοχος και συντονιστής του προγράμματος ήταν η ισπανική οργάνωση Gypaetus Foundation, ενώ στο πρόγραμμα συμμετείχαν ως εταίροι οι πορτογαλικές οργανώσεις Quercus Εθνική Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης και Κέντρο Μελέτης Ορνιθοπανίδας Ιβηρικής (CEAI), ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ και το Πανεπιστήμιο Κρήτης Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος συγχρηματοδότησε το έργο σε ποσοστό 48,24%, ενώ το υπόλοιπο 51,76% καλύφθηκε από τους εταίρους του έργου και τους συγχρηματοδότες που ήταν το Υπουργείο Περιβάλλοντος της Κυβέρνησης της Ανδαλουσίας (Ισπανία), ο Δήμος Idanha-a-Nova (Πορτογαλία), το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), το Πράσινο Ταμείο και το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη. 1 9

11 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε σε 8 συνολικά πιλοτικές περιοχές 4 στην Ισπανία, 2 στην Πορτογαλία και 2 στην Ελλάδα: Αντιχάσια Μετέωρα - Κόζιακας (υπεύθυνος για την υλοποίηση των σχετικών δράσεων στην περιοχή ήταν ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ) και Όρη Ανατολικής Κρήτης (Ψηλορείτης, Αστερούσια & Δίκτη, με υπεύθυνο φορέα υλοποίησης το Πανεπιστήμιο Κρήτης ΜΦΙΚ). Οι πιλοτικές περιοχές επιλέχθηκαν με κριτήρια, όπως τα ακόλουθα: 1. Η ύπαρξη ειδών που κινδυνεύουν σε σημαντικό βαθμό από τα δηλητηριασμένα δολώματα. 2. Τα συχνά περιστατικά παράνομης χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων. 3. Η ύπαρξη τοπικών οργανώσεων και φορέων διατήρησης της βιοποικιλότητας. 4. Η ύπαρξη αγροτικού πληθυσμού που ασχολείται με το κυνήγι και την κτηνοτροφία. Μετέωρα. Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ 10

12 Γυπαε τός (Gypaetus barbatus). Φωτ. Βασίλης Πιτροπάκης/ΜΦΙΚ. Όρος Δίκτη, Οροπέδιο Λασιθίου. Φωτ. Μανώλης Αβραμάκης/ΜΦΙΚ. 11

13 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Μέσα από το πρόγραμμα υλοποιήθηκαν συγκεκριμένες καινοτόμες δράσεις με έμφαση στη δικτύωση ομάδων κοινωνικών εταίρων όπως Δήμοι, Κυνηγετικοί Σύλλογοι, Κτηνοτροφικές Ενώσεις και Ομάδες Παραγωγών. Στο πρόγραμμα έγινε προσπάθεια εφαρμογής και υλοποίησης των αρχών της Κοινοτικής Αγροπεριβαλλοντικής Πολιτικής, καθώς και προσέγγισης και λύσης προβλημάτων που προκαλούνται από τα είδη της άγριας πανίδας στην παραγωγική διαδικασία, τόσο σε σχέση με το φυτικό όσο και με το ζωικό κεφάλαιο. Ο Τεχνικός Οδηγός έχει ως στόχους να παρουσιάσει τα βασικά προβλήματα που προκαλούνται από τα είδη της άγριας πανίδας στην κτηνοτροφία και γενικότερα στις ανθρώπινες δραστηριότητες, και να παρουσιάσει πρακτικές οδηγίες για τη λήψη προληπτικών μέτρων για την ελαχιστοποίηση των ζημιών με βάση την εμπειρία των συγγραφέων και των φορέων τους στην προστασία και διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος, που έχει αποκτηθεί τα τελευταία 20 χρόνια μέσα από Εθνικά και Ευρωπαϊκά Προγράμματα. Επιπλέον, με στόχο την εξάλειψη των αιτίων για τη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων πρακτική εγκληματική, παράνομη και επικίνδυνη για τη βιοποικιλότητα και τη δημόσια υγεία παρουσιάζει μια σειρά από προτάσεις για την αντιμετώπιση και διαχείριση των ζημιών από την άγρια πανίδα στη φυτική και ζωική παραγωγή, ενώ τέλος αναλύει το ισχύον θεσμικό πλαίσιο του συστήματος αποζημιώσεων των ζημιών από την άγρια πανίδα. 12

14 2. TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΟΛΩΜΑΤΩΝ Η παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αποτελεί κοινή πρακτική σε πολλές αγροτικές περιοχές της Ευρώπης και σε χώρες της Μεσογείου, παρόλο που απαγορεύεται από το άρθρο VI της Κοινοτικής Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ). Είναι μια ευρέως διαδεδομένη και βαθιά ριζωμένη συνήθεια για την επίλυση προβλημάτων που δημιουργούν τα ζώα (οικόσιτα και άγρια) σε πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες (ή αντιδικίες). Ενδεικτικά αναφέρουμε πως η πρώτη επίσημη αναφορά χρήσης στρυχνίνης για την εξολόθρευση ζώων που προκαλούν ζημιές στη φυτική και ζωική παραγωγή γίνεται το Συνήθως η χρήση δηλητηρίων λαμβάνει χώρα κρυφά και μυστικά, για αυτό και η εξακρίβωση των περιστατικών και η επίλυση του φαινομένου απαιτεί εξαιρετικά εξειδικευμένη, μεθοδική και μακρόχρονη δράση. Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αποτελεί την κύρια αιτία μη-φυσικού θανάτου αρκετών σημαντικών και προστατευόμενων ειδών της άγριας πανίδας Όρνιο (Gyps fulvus). Φωτ. Βασίλης Πιτροπάκης σε ευρωπαϊκό επίπεδο όπως είναι ο γυπαετός (Gypaetus barbatus), το όρνιο (Gyps fulvus), ο βασιλαετός (Aquila heliaca), ο μαυρόγυπας (Aegypius monachus), ο ασπροπάρης (Neophron percnopterus) και ο λύγκας (Lynx pardinus στην Ιβηρική χερσόνησο και Lynx lynx στα Βαλκάνια) και σημαντική αιτία απώλειας προστατευόμενων ειδών όπως η αρκούδα (Ursus arctos) και ο λύκος (Canis lupus). Παράλληλα αποτελεί και σημαντικό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, ενώ σε εθνικό επίπεδο αποτελεί σημαντική απειλή και για σημαντικές φυλές οικόσιτων φυλών, όπως είναι ο Ελληνικός Ποιμενικός Σκύλος που αποτελεί μοναδικό στοιχείο φυσικής και παράλληλα πολιτιστικής κληρονομιάς της ελληνικής κτηνοτροφίας. Αξίζει επίσης να τονισθεί μετά και τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό με κρούσματα λύσσας στην Ελλάδα πως η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αποτελεί βασικό παράγοντα μετάδοσης της νόσου, καθώς τα πτώματα των δηλητηριασμένων ζώων αποτελούν εστίες μαζικής μετάδοσης τόσο σε είδη της άγριας πανίδας όσο και σε αδέσποτα κατοικίδια ζώα. Στην Ελλάδα, αδημοσίευτα στοιχεία περιβαλλοντικών οργανώσεων και φορέων δείχνουν ότι πάνω από περιστατικά χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων έχουν λάβει χώρα στην ελληνική επικράτεια την τελευταία εικοσαετία (Πίνακας 1). 2 Αριστερά: Αστερούσια Όρη. Φωτ. Σταύρος Ξηρουχάκης/ΜΦΙΚ. 13

15 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Παρόλα αυτά, εκτιμάται ότι τα περιστατικά είναι πολύ περισσότερα, καθώς η παράνομη χρήση δολωμάτων λαμβάνει χώρα κρυφά, καταγγέλλεται σπάνια ακόμα και από παθόντες, ενώ δεν υπάρχει οργανωμένος και εγκεκριμένος τρόπος καταγραφής των περιστατικών, ούτε και ορισμένο πρωτόκολλο κτηνιατρικών και τοξικολογικών εξετάσεων για τον χειρισμό ενός τέτοιου περιστατικού, όπως συνηθίζεται σε άλλες χώρες. Πίνακας 1. Περιστατικά οικόσιτων & άγριων ζώων που δηλητηριάστηκαν στην Ελλάδα ( ). Γυπαετός (Gypaetus barbatus) 1 Μαυρόγυπας (Aegypius monachus) 22 Άγρια Ζώα Οικόσιτα Ζώα Πουλιά Θηλαστικά Θηλαστικά Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) 6 Όρνιο (Gyps fulvus) 95 Γεράκια (Falco spp.) 19 Αετοί (Aquila spp.) 12 Άλλα 136 ΣΥΝΟΛΟ ΠΟΥΛΙΩΝ 291 Αρκούδα (Ursus arctos) 19 Λύκος (Canis lupus) 9 Αλεπού (Vulpes vulpes) 175 Κουνάβι (Martes foina) 25 Άλλα 3 ΣΥΝΟΛΟ ΘΗΛΑΣΤΙΚΩΝ 231 Κτηνοτροφικά ζώα (αίγες, πρόβατα, χοίροι) 136 Σκυλιά (άγνωστης ιδιότητας) 279 Κυνηγόσκυλα 146 Τσοπανόσκυλα 151 Άλλα ζώα 214 ΣΥΝΟΛΟ ΟΙΚΟΣΙΤΩΝ ΖΩΩΝ 926 ΣΥΝΟΛΟ ΖΩΩΝ

16 2. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΟΛΩΜΑΤΩΝ Η προσπάθεια παράνομου έλεγχου του πληθυσμού των άγριων ή αδέσποτων σαρκοφάγων με τη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων είχε σημαντικές επιπτώσεις σε είδη που δεν αποτελούσαν στόχο, όπως τα νεκροφάγα αρπακτικά πτηνά. Ειδικότερα, η παράνομη χρήση στρυχνίνης, που έπαυσε να χρησιμοποιείται επίσημα από το 1981, είχε ολέθριες συνέπειες καθότι δεν μεταβολίζεται εύκολα, με αποτέλεσμα κάθε θύμα να αποτελεί και αυτό με τη σειρά του πηγή δηλητηρίασης, πολλαπλασιάζοντας έτσι τις απώλειες σε διάφορα είδη της πανίδας. Αναμφίβολα το σημαντικότερο είδος της ελληνικής πανίδας το οποίο προκάλεσε την έξαρση της χρήσης των δηλητηριασμένων δολωμάτων ήταν ο λύκος (με τεράστιες επιπτώσεις του ελέγχου του πληθυσμού του στη βιοποικιλότητα). Η καταπολέμηση του είδους στη χώρα μας ήταν νόμιμη από αρκετά παλιά. Για παράδειγμα, την πενταετία φονεύτηκαν νόμιμα λύκοι (και τσακάλια), ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 με την επανεμφάνιση και μόνιμη πλέον παρουσία του λύκου στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας προκλήθηκαν σημαντικές ζημιές στην κτηνοτροφία αιγοπροβάτων ελεύθερης βοσκής, αλλά και βοοειδών. Συνέπεια της επανεμφάνισης των λύκων στην περιοχή, ήταν η άμεση αντίδραση των κτηνοτρόφων με δραστικές μεθόδους εξόντωσης. Η κατάσταση του λύκου μεταβλήθηκε το 1993 όταν χαρακτηρίστηκε επίσημα ως προστατευόμενο είδος, σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη πρωτοβουλίας από τις κρατικές υπηρεσίες για την προσέγγιση των κτηνοτρόφων και την επίλυση του προβλήματος. Ταυτόχρονα άρχισαν να κυκλοφορούν οι φήμες για «απελευθερώσεις λύκων και άλλων επιβλαβών ζώων από τους οικολόγους», που οδήγησαν σε μεγαλύτερη πόλωση. Η κατάσταση αυτή δημιούργησε την αίσθηση σε πολλούς κτηνοτρόφους ότι βρίσκονταν υπό διωγμό και επομένως έπρεπε να δράσουν μόνοι τους με κάθε μυστικότητα. Ασφαλώς χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα όλα τα παράνομα και μάλιστα τα πλέον αθόρυβα και δύσκολα ανιχνεύσιμα μέσα, όπως τα δηλητηριασμένα δολώματα, για την απαλλαγή από το «πρόβλημα» των λύκων. Συχνά, ολόκληρα νεκρά ζώα εμποτίστηκαν με προϊόντα φυτοπροστασίας (κυρίως εντομοκτόνα) και παρέμειναν στην ύπαιθρο πολλές ημέρες για να εξοντωθούν οι λύκοι. Η πρακτική αυτή εφαρμόσθηκε κυρίως στην Κεντρική Στερεά (Φωκίδα, Φθιώτιδα, Ευρυτανία, Αιτωλοακαρνανία) και την περιοχή της Δυτικής και Κεντρικής Ηπείρου. Ως αποτέλεσμα αυτών των ενεργειών, οι μικρές αποικίες των όρνιων (Gyps fulvus) και τα λίγα ζευγάρια γυπαετών (Gypaetus barbatus) στις περιοχές αυτές εξαφανίσθηκαν σε μικρό χρονικό διάστημα (Iliopoulos, 2000). Συνολικά την περίοδο επήλθε η πληθυσμιακή κατάρρευση των γυπών στην ηπειρωτική Ελλάδα. Οι μικρές αποικίες όρνιων που έχουν απομείνει ακόμη στη Δυτική Αιτωλοακαρνανία βρίσκονται σε περιοχές όπου η παρουσία λύκου είναι μηδαμινή. Όμοια, μέχρι το 1993 βρισκόταν σε ισχύ η επίσημη καταπολέμηση της αλεπούς από τις τοπικές Διευθύνσεις Δασών, με τη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων κυανιούχου 15

17 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ καλίου πολύ μικρού μεγέθους. Τα δολώματα αυτά δεν φαίνεται να είχαν επιπτώσεις στους πληθυσμούς των αρπακτικών πτηνών, διότι η εφαρμογή τους γινόταν οργανωμένα, με διάρκεια μιας νύχτας, στην περιοχή δειγματοληψίας. Συνήθως τα νεκρά ζώα συλλέγονταν και απομακρύνονταν την επόμενη ημέρα το πρωί και περιλάμβαναν στη συντριπτική τους πλειοψηφία αλεπούδες ( αλεπούδες δηλητηριάστηκαν επίσημα την περίοδο ), αλλά και αδέσποτα σκυλιά ή γάτες, με πολύ μικρότερους αριθμούς τσακαλιών, λύκων, πετροκούναβων και ασβών (Meles meles). Ωστόσο μετά από το 1993 η κατάσταση έγινε ανεξέλεγκτη. Η παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων με προϊόντα φυτοπροστασίας (κυρίως εντομοκτόνα), από κυνηγούς και μεμονωμένους ιδιώτες, που αποσκοπούσαν στη μείωση του πληθυσμού της αλεπούς, αποτελούσε συχνό φαινόμενο κυρίως στην Πελοπόννησο. Σήμερα, ένα σημαντικό κίνητρο για την καταπολέμηση της αλεπούς από κυνηγούς είναι το πρόβλημα που δημιουργεί στην εκπαίδευση των κυνηγόσκυλων. Καθώς η παρακολούθηση της αλεπούς είναι εύκολη, συχνά τα κυνηγόσκυλα ακολουθούν την αλεπού παραβλέποντας άλλα θηρεύσιμα είδη. Με τη «στοχοποίηση» της αλεπούς αυξάνεται και ο κίνδυνος για τα νεκροφάγα πτηνά, τα οποία καταναλώνουν τα πτώματα των αλεπούδων και άλλων ζώων που δηλητηριάζονται. Φωτ. ΜΦΙΚ. 16

18 3. ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΖΗΜΙΕΣ ΣΤΗ ΖΩΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙ- ΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Η παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αποτελεί μια ευρέως διαδεδομένη και βαθιά ριζωμένη συνήθεια για την εξόντωση του πληθυσμού των ζώων τα οποία ανταγωνίζονται τον άνθρωπο προκαλώντας ζημιές στη φυτική και ζωική παραγωγή. Σύμφωνα με έναν γενικώς αποδεκτό ορισμό (Howard, 1962), ένα «ανταγωνιστικό» σπονδυλόζωο ορίζεται ως επιβλαβές (pest) ή ως ενοχλητικό (nuisance), όταν αυτό το αυτόχθον ή εισαγόμενο είδος (άγριο ή αδέσποτο), δημιουργεί προβλήματα τοπικά ή σε μεγαλύτερη έκταση, σε έναν ή περισσότερους ανθρώπους που κατοικούν στην περιοχή, αποτελεί κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, ενοχλεί ή καταστρέφει τροφές, υλικά, περιουσία ή φυσικούς πόρους. Τα είδη που εντάσσονταν ως το 1993 στην κατηγορία των «επιβλαβών», σύμφωνα με τον Δασικό Κώδικα, περιλαμβάνουν από την οικογένεια των Κυνιδών (Canidae) την αλεπού (Vulpes vulpes), τον λύκο (Canis lupus) και το τσακάλι (Canis aureus). 3 Από τους Ικτίδες (Mustelidae) θεωρούνταν «επιβλαβές» το πετροκούναβο ή «ζουρίδα» (Martes foina) και από τα πτηνά αρκετά είδη Κορακοειδών (Corvidae) (κουρούνα Corvus corone cornix, κάργια Corvus monedula, κίσσα Garrulus glandarius και καρακάξα Pica pica), το ψαρόνι (οικ. Sturnidae, Sturnus vulgaris) και το σπουργίτι (οικ. Passeridae, Passer domesticus). Είναι αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι ο κοινός γλάρος (οικ. Laridae, Larus michahellis) δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στα «επιβλαβή», αφού δεν θεωρήθηκε ότι επηρεάζει τις ανθρώπινες δραστηριότητες, παρόλο που οι μεγάλοι αριθμοί γλάρων μπορούν πραγματικά να προκαλέσουν σημαντικές απώλειες σε πολλά είδη της άγριας ορνιθοπανίδας. Τσακάλι (Canis aureus). Φωτ. Νίκος Πέτρου. Πετροκούναβο ή «ζουρίδα» (Martes foina) Φωτ. Απόστολος Τριχάς/ΜΦΙΚ. Αριστερά: Λύκος (Canis lupus). Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ 17

19 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Κίσσα (Garrulus glandarius). Φωτ. Απόστολος Τριχάς/ΜΦΙΚ. Φωτ. Λάζαρος Γεωργιάδης/ ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. Ψαρόνι (Sturnus vulgaris). Φωτ. Απόστολος Τριχάς/ΜΦΙΚ. Σπουργίτι (οικ. Passeridae, Passer domesticus). Φωτ. Μιχάλης Δρετάκης/ΜΦΙΚ. Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ. 18

20 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Πάνω: Κάργιες (Corvus monedula). Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ. Αριστερά: Σμήνος ασημόγλαρων της Μεσογείου (Larus michahellis). Φωτ. Απόστολος Τριχάς/ΜΦΙΚ. Αναφορικά με την εθνική νομοθεσία, το άρθρο 261 του Δασικού Κώδικα (Ν.Δ. 86/69) επιτρέπει τη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για την καταπολέμηση «επιβλαβών θηραμάτων», αλλά στο άρθρο 252 παρ. 5 απαγορεύεται η χρήση δηλητηρίων για τη θήρα. Η ΚΥΑ υπ αριθ /1985 «Μέτρα διαχείρισης της άγριας πτηνοπανίδας», επιβεβαιώνει την προαναφερθείσα απαγόρευση, καθώς απαγορεύει τη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων για τη θήρα πτηνοπανίδας. Αργότερα με την Υ.Α. υπ αριθ /2036/1993, επιτρέπεται η εξόντωση «επιβλαβών θηραμάτων» (αλεπού, πετροκούναβο, λύκος) με κυανιούχο κάλιο. Ωστόσο, το Συμβούλιο της Επικρατείας (1993, 1994) ακύρωσε τις σχετικές υπουργικές αποφάσεις, με τις οποίες είχε δοθεί η δυνατότητα θήρευσης επιβλαβών ζώων (λύκου, αλεπούς κ.ά.), διότι δεν είχαν προηγηθεί μελέτες για την κατάσταση των πληθυσμών των ειδών αυτών. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Οδηγία για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, Παρ. VI), καθώς και η οδηγία περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών (Οδηγία 2009/147/ΕΚ - κωδικοποίηση Οδηγίας 79/409/EΟK, Παρ. ΙV), απαγορεύουν τη χρήση των δηλητηρίων ή δολωμάτων με δηλητήριο ή με αναισθητικό. Παράλληλα σύμφωνα με τη Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης, η οποία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με το Ν. 1335/1983, για τα είδη τα οποία είναι καταχωρημένα στα Παραρτήματα ΙΙ και ΙΙΙ αυτής, απαγορεύονται τα μη επιλεκτικά μέσα θανάτωσης (άρθρα 1, 3, 4). Κατ εξαίρεση, ωστόσο, στο άρθρο 9 προβλέπεται η δυνατότητα εφαρμογής μη επιλεκτικών μέσων, εφόσον δεν υπάρχει άλλη ικανοποιητική λύση και με την προϋπόθεση ότι δεν βλάπτεται η επιβίωση του πληθυσμού του συγκεκριμένου είδους. Βασικές προϋποθέσεις για την εφαρμογή του συγκεκριμένου άρθρου είναι η πολύ καλή γνώση της κατάστασης των πληθυσμών της άγριας πανίδας μιας περιοχής και των τάσεων που αυτοί έχουν, καθώς και οι καλά οργανωμένοι διοικητικοί μηχανισμοί για τη συστηματική και αποτελεσματική εφαρμογή του. 19

21 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Είναι κοινή πεποίθηση των συνεργατών του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ και του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (ΜΦΙΚ), πως στη σύγχρονη αντίληψη της διαχείρισης της βιοποικιλότητας, της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος, οι επιλογές των πρακτικών στη διαχείριση των «ανταγωνιστικών» ειδών, πρέπει να είναι το αποτέλεσμα συνολικής θεώρησης της κατάστασης σε μία περιοχή, με πολύ καλή γνώση σχετικά με την κατάσταση των πληθυσμών των ειδών της άγριας πανίδας, των σχέσεων μεταξύ τους και της αλληλεπίδρασης με τον ανθρώπινο παράγοντα, σε συνδυασμό με ένα πολύ καλά οργανωμένο σύστημα διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος θεσμικά, οργανωτικά και επιχειρησιακά. Ο «ανταγωνισμός» του ανθρώπου με τα είδη της άγριας πανίδας πρέπει και μπορεί να βασίζεται σε στόχους και πρακτικές συμβίωσης, συνύπαρξης και αειφορίας στη χρήση των φυσικών πόρων, με αποκλειστική ευθύνη του ανθρώπινου παράγοντα για τις «βλάβες», πολλές φορές ανεπανόρθωτες, στα φυσικά οικοσυστήματα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα είδη που πολύ συχνά προκαλούν ζημιές στη ζωική και φυτική παραγωγή, καθώς και οι βασικότερες μέθοδοι πρόληψης, αντιμετώπισης και ελέγχου τους. Ανοικτές λιβαδικές εκτάσεις στα Αντιχάσια με φόντο τον Κόζιακα. Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. 20

22 3.1 Η ΑΡΚΟΥΔΑ (Ursus arctos) Κατανομή και πληθυσμός 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Η καφέ αρκούδα είναι το είδος αρκούδας με την ευρύτερη κατανομή παγκοσμίως. Σήμερα, το είδος εξαπλώνεται στη βορειοδυτική Βόρεια Αμερική, στην Ευρώπη και στο μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Ασίας. Στην Ελλάδα, ο ελάχιστος πληθυσμός της καφέ αρκούδας υπολογίζεται σε 450 άτομα. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός ζει στην οροσειρά της Πίνδου και ο δεύτερος στην ευρύτερη περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει παρουσία αρκούδας στον ορεινό άξονα Βόρα - Βέρμιου Πιερίων - Ολύμπου και στην Στερεά Ελλάδα μέχρι και την ορεινή Ναυπακτία και την Οίτη, περιοχές όπου το είδος είχε καταγραφεί πριν από χρόνια. Καθεστώς προστασίας Η καφέ αρκούδα προστατεύεται από την εθνική νομοθεσία [άρθρο 258, παρ. 2ε και 2ζ (Ν.Δ. 86/69) του Δασικού Κώδικα], ενώ περιλαμβάνεται και ως είδος προτεραιότητας στα Παραρτήματα ΙΙ και IV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/EΟΚ) καθώς και στο Παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης ως είδος υπό αυστηρή προστασία. Φωτ. Λάζαρος Γεωργιάδης/ ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. Επιπτώσεις/Ζημιές Δεδομένου ότι η δίαιτα της αρκούδας βασίζεται κατά 80-85% σε φυτική βιομάζα, οι ζημιές που προκαλεί αφορούν κυρίως συγκεκριμένες γεωργικές καλλιέργειες όπως σιτάρι, καλαμπόκι, αλλά και οπωροφόρα δέντρα. Επίσης ολοκληρωτικές είναι οι ζημιές σε μελισσοσμήνη και σε μικρότερο βαθμό σε οικόσιτα ζώα, αφού η αρκούδα σκοτώνει συνήθως μόνο όσα ζώα πρόκειται να καταναλώσει (Εικόνα 1). 21

23 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Εικόνα 1. Νεκρό πρόβατο μετά από επίθεση αρκούδας (φωτ: ΕΛΓΑ Κοζάνης). Τεχνικές αντιμετώπισης και πρόληψης (1) Ηλεκτροφόρες περιφράξεις Για την προστασία των μελισσιών, των κτηνοτροφικών μονάδων αλλά και των μικροκαλλιεργειών στις ορεινές περιοχές το αποτελεσματικότερο μέτρο που εφαρμόζεται εδώ και χρόνια είναι η χρήση ηλεκτροφόρου περίφραξης. Η ηλεκτροφόρος περίφραξη μπορεί να είναι σταθερή ή και κινητή, γεγονός που δίνει την ευελιξία για χρήση από μετακινούμενες κτηνοτροφικές ή μελισσοκομικές μονάδες. Η ηλεκτροφόρος περίφραξη είναι ένα αποτελεσματικό μέσο προστασίας που αποτελείται από ένα δίκτυο παράλληλων ηλεκτροφόρων συρμάτων στηριγμένα σε πασσάλους και συνδεδεμένα Σχέδιο 1. Ηλεκτροφόρος περίφραξη με ηλιακές κυψέλες για τη φόρτιση της μπαταρίας, για προστασία από μεγάλα σαρκοφάγα ζώα. 22

24 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ με ένα σύστημα αυτόματης τροφοδοσίας (μπαταρία συχνά φορτιζόμενη από ηλιακές κυψέλες) και αυτόματου ελέγχου της τάσης του ρεύματος. Όταν η αρκούδα αγγίξει τα ηλεκτροφόρα σύρματα, το σύστημα της προκαλεί εκκένωση και της αφήνει μια πολύ δυσάρεστη εμπειρία, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο το ζώο. Η αρκούδα απομνημονεύει αυτή την εμπειρία και αποφεύγει να την επαναλάβει (Σχέδιο 1). Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η εφαρμογή της ηλεκτροφόρου περίφραξης αναπτύχθηκε και χρησιμοποιείται και στη φύλαξη και διαχείριση κτηνοτροφικών ζώων, η οποία έχει αντικαταστήσει ως πρακτικότερη (και φθηνότερη σε τελική ανάλυση) την «παραδοσιακή» μηχανική περίφραξη με συρματόπλεγμα ή αγκαθωτό σύρμα. Επιπλέον είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής της ανάπτυξης της τεχνολογίας προς όφελος του φυσικού περιβάλλοντος και της αγροτικής παραγωγής. Ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ υιοθέτησε και εφάρμοσε πιλοτικά τη χρήση ηλεκτροφόρων περιφράξεων με δωρεάν χορήγησή τους, τόσο στο πλαίσιο προγραμμάτων LIFE για την αρκούδα στην Ελλάδα όσο και στο πλαίσιο λειτουργίας του Περιβαλλοντικού Κέντρου στην περιοχή της Φλώρινας. Εδώ και 20 χρόνια αποτελεί πάγια θέση του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ η ενσωμάτωση της χρήσης των ηλεκτροφόρων περιφράξεων στο πλαίσιο των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων και η ένταξή τους στην εφαρμογή μέτρων ενεργητικής προστασίας των παραγωγών από την πλευρά του Οργανισμού Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛ.Γ.Α.), δηλαδή, την επιδότηση αγοράς ή τη δωρεάν χορήγηση ηλεκτροφόρων περιφράξεων σε μελισσοκόμους και καλλιεργητές ορεινών περιοχών (Εικόνα 2). Εικόνα 2. Ηλεκτροφόρος περίφραξη μελισσοσμηνών για προστασία από αρκούδες (φωτ. Λάζαρος Γεωργιάδης/ ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ). 23

25 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Σχέδιο 2. Σχέδιο ηλεκτροφόρου φράκτη (σχ. Green et al., 1994). Οι σύγχρονοι ηλεκτροφόροι φράκτες (Σχέδιο 2) διαθέτουν φορτιστές που παρέχουν υψηλή τάση και χαμηλή ένταση, δεν γειώνονται εύκολα, ελαχιστοποιούν τον κίνδυνο πυρκαγιάς και γενικά είναι ασφαλείς για τα κτηνοτροφικά ζώα και τους ανθρώπους. Συνήθως οι φράκτες κατασκευάζονται από μαλακά σύρματα υψηλής ελαστικότητας, που τεντώνονται με τάση κιλά. Οι παλαιότεροι τύποι ηλεκτροφόρων φρακτών αποτελούνται από φορτισμένα και γειωμένα σύρματα τοποθετημένα εναλλάξ, καθώς και ένα εξωτερικό σύρμα εγκατεστημένο λίγο πάνω από την επιφάνεια του εδάφους, σε απόσταση περίπου 20 εκατ. από τον φράκτη. Ο βασικός ρόλος του σύρματος αυτού είναι η αποτροπή της δημιουργίας υπόγειων διαδρόμων. Άλλοι νεότεροι τύποι ηλεκτροφόρων φρακτών έχουν όλα τα σύρματα φορτισμένα. Οι κατασκευές που διαθέτουν τουλάχιστον 12 οριζόντια σύρματα θεωρείται ότι προσφέρουν καλή προστασία από αλεπούδες, τσακάλια και λύκους. Φυσικά, η εγκατάσταση ηλεκτροφόρου φράκτη είναι πιο πολύπλοκη και προϋποθέτει κατά το δυνατόν επίπεδο έδαφος, με μικρές κλίσεις. Η τοποθέτηση των ελατών συρμάτων απαιτεί 40-50% λιγότερη εργασία, αλλά η συντήρησή τους είναι περισσότερο επίπονη, αφού χρειάζεται να διατηρείται η τάση των συρμάτων, να αφαιρείται η βλάστηση στο κάτω μέρος του φράκτη, να ελέγχεται τακτικά ο φορτιστής, καθώς και να επιδιορθώνονται οι τυχόν βλάβες και καταστροφές. 24

26 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Πολλές φορές δεν είναι οικονομικά εφικτή η αντικατάσταση ενός παλαιότερου φράκτη με έναν ηλεκτροφόρο, ιδιαίτερα όταν ο πρώτος βρίσκεται σε σχετικά καλή κατάσταση. Σε αυτές τις περιπτώσεις η προσθήκη μικρού αριθμού (1-4) ηλεκτροφόρων συρμάτων, μπορεί να βελτιώσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα του παλαιότερου φράκτη. Πιο σημαντικό θεωρείται το χαμηλό εξωτερικό σύρμα για την αποτροπή της διάνοιξης υπόγειων διαδρόμων, που τοποθετείται σε ύψος εκατ. πάνω από το έδαφος και εκατ. μακριά από τον φράκτη. Αν χρειαστεί, προσθέτονται μερικά σύρματα πάνω από αυτό σε διάφορες αποστάσεις (Σχέδιο 3). Σχέδιο 3. Σχέδιο προσθήκης ηλεκτροφόρων συρμάτων σε ήδη υπάρχοντα φράκτη (σχ. Green et al., 1994). Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ 25

27 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Όταν οι ζημιές προέρχονται από σπάνια και προστατευόμενα είδη, είναι σημαντικό να προβλέπεται η επιδότηση της αγοράς και τοποθέτησης κατάλληλης περίφραξης. Τα σημαντικά σημεία που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη είναι τα ακόλουθα: Η βέλτιστη σχέση κόστους απόδοσης και η πλέον αποτελεσματική προστασία παρατηρούνται σε περιπτώσεις όπου περικλείονται μικρού μεγέθους ανοικτές εκτάσεις (συνήθως θέσεις νυχτερινού σταβλισμού των ζώων ή κυψέλες μελισσών). Αντίθετα, τα χειρότερα αποτελέσματα παρατηρούνται σε περιπτώσεις περιφραγμένων περιοχών μεγάλης έκτασης με έντονη φυτοκάλυψη. Οι δυσκολίες στην κατασκευή και κυρίως το κόστος συντήρησης ανά μονάδα μήκους περίφραξης εξαρτώνται από το ανάγλυφο, την πυκνότητα της βλάστησης, το επίπεδο φθοράς από κτηνοτροφικά και άλλα ζώα, καθώς και τις ακραίες καιρικές συνθήκες (ιδιαίτερα το ύψος χιονιού και οι πλημμύρες). Οι ηλεκτροφόρες περιφράξεις είναι συνήθως περισσότερο αποτελεσματικές από τις απλές περιφράξεις και συχνά είναι μεταφερόμενες. Σε γενικές γραμμές οι προστατευτικές περιφράξεις συνιστώνται για μικρές αγροτικές μονάδες υψηλής απόδοσης (επιτραπέζια σταφύλια, μελισσοκομία, σταβλισμός ευάλωτων ζώων). Περισσότερες λεπτομέρειες για την εγκατάσταση, λειτουργία και συντήρηση των ηλεκτροφόρων περιφράξεων δίνονται στο Παράρτημα Ι. 26

28 3.2 Ο ΛΥΚΟΣ (Canis lupus) Κατανομή και πληθυσμός 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Η κατανομή του λύκου περιλαμβάνει ολόκληρο σχεδόν τον ηπειρωτικό Ελλαδικό χώρο, εκτός από την Πελοπόννησο από όπου εξαφανίστηκε ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 και τα νησιά. Την τελευταία 20ετία φαίνεται ότι ο πληθυσμός των λύκων παρέμεινε σταθερός στο μεγαλύτερο μέρος της κατανομής του, ενώ είναι πιθανό να μειώθηκε τοπικά σε περιοχές της Ηπείρου και της Χαλκιδικής. Συγχρόνως, επανεμφανίσθηκε ή ενίσχυσε την παρουσία του σε περιοχές της Νότιας Ελλάδας, από όπου είχε προηγουμένως εξαφανισθεί (Ναυπακτία, Φωκίδα, Βοιωτία) ή είχε σποραδική παρουσία (Ευρυτανία, Φθιώτιδα). Ο ελάχιστος πληθυσμός του είδους υπολογίζεται σε άτομα, κατανεμημένα σε περίπου 90 αγέλες. Καθεστώς προστασίας Μέχρι το 1980 υπήρχε θεσπισμένη αμοιβή για τη θανάτωση του λύκου, ενώ παρέμεινε στον κατάλογο των «επιβλαβών» ως το Από το 1993 και εξής δεν συμπεριλαμβάνεται πλέον στα θηρεύσιμα είδη. Το 1983 ο λύκος χαρακτηρίσθηκε ως είδος υπό αυστηρή προστασία, αφού συμπεριλήφθηκε στο Παράρτημα ΙΙ του Ν. 1335/83, με το οποίο επικυρώθηκε η Σύμβαση της Βέρνης «για τη Διατήρηση της Άγριας Ζωής και του Φυσικού Περιβάλλοντος Φωτ. Λάζαρος Γεωργιάδης/ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. της Ευρώπης». Σύμφωνα με το άρθρο 20 της ΚΥΑ 3318/3028/ «Καθορισμός Μέτρων και Διαδικασιών για τη Διατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων» (ΦΕΚ 1289/Β/ ), που αποτελεί την ευθυγράμμιση με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, οι πληθυσμοί του λύκου νότια του 39 ου παραλλήλου περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙVα (πανίδα υπό αυστηρή προστασία), ενώ βόρεια του 39 ου στο Παράρτημα Vα (πανίδα υπό προστασία, δηλαδή είδη ζώων κοινοτικού ενδιαφέροντος των οποίων η απόσπαση από το φυσικό τους περιβάλλον και η εκμετάλλευση είναι δυνατόν να ρυθμίζονται με διαχειριστικά μέτρα). 27

29 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Επιπτώσεις/Ζημιές Ο λύκος προκαλεί τις μεγαλύτερες ζημιές στην κτηνοτροφία από όλα τα σαρκοφάγα της ελληνικής πανίδας. Στις περιοχές με μόνιμη παρουσία λύκων καταγράφονται περίπου επταπλάσιες ζημιές από τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας, καθώς και από το σύνολο των ζημιών που προκαλούνται από όλα τα άλλα είδη που είναι δυνητικά θηρευτές κτηνοτροφικών ζώων (αρκούδες, τσακάλια, αλεπούδες, αδέσποτα σκυλιά). Από τα σχετικά στοιχεία του ΕΛ.Γ.Α. αναφέρεται ενδεικτικά ότι το 1998 αποζημιώθηκαν περιπτώσεις ζημιών από λύκους, άλλα άγρια και αδέσποτα ζώα (5.894 γιδοπρόβατα, 880 βοοειδή και ελάχιστος αριθμός ιπποειδών), με συνολικό ύψος αποζημίωσης Επίσης από τον Απρίλιο 1989 έως τον Ιούνιο 1991 αποζημιώθηκαν αιγοπρόβατα και βοοειδή. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της περιόδου , φαίνεται ότι υπάρχει σχετική εποχικότητα στις ζημιές, με τις περισσότερες ζημιές να καταγράφονται την περίοδο του φθινοπώρου. Χρειάζεται να υπογραμμισθεί ότι οι αριθμοί ζημιών που αναφέρθηκαν δεν αντιπροσωπεύουν το πραγματικό ύψος της ζημιάς, λόγω του ισχύοντος κανονισμού του ΕΛ.Γ.Α., σύμφωνα με τον οποίο αποζημιώνονται και καταγράφονται μόνον ζημιές μεγαλύτερες ή ίσες από 1 ζωική μονάδα ανά επίθεση (1 βοοειδές/ιπποειδές ηλικίας άνω του ενός έτους ή 4 ενήλικα αιγοπρόβατα). Πολλές ζημιές, κυρίως σε αιγοπρόβατα, αλλά και σε νεαρά μοσχάρια δεν καταγράφονται, γεγονός που ανεβάζει το πραγματικό επίπεδο ζημιάς από λύκους και άλλα ζώα σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από το προηγούμενο. Το επίπεδο των ζημιών στην Ελλάδα αποτελεί ίσως ένα από τα υψηλότερα της Ευρώπης και προφανώς αντανακλά τη μεγάλη τροφική εξάρτηση των λύκων από ανθρωπογενείς πηγές τροφής. Νεκρό νεαρό μοσχάρι, έπειτα από επίθεση λύκου στον Όλυμπο (φωτ. Σταύρος Ξηρουχάκης/ΜΦΙΚ) 28

30 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Τεχνικές αντιμετώπισης και πρόληψης (1) Εμπλουτισμός βιοτόπων με είδη φυσικής λείας Σε περιοχές όπου η φυσική λεία έχει μειωθεί, χρειάζεται να γίνουν προσπάθειες επαναφοράς των πληθυσμών οπληφόρων, ώστε να αυξηθούν οι συναντήσεις ανάμεσα σε λύκους και τη φυσική τους λεία. Αυτό φυσικά προϋποθέτει ότι οι αγέλες λύκων της περιοχής συμπεριλαμβάνουν ήδη τα άγρια οπληφόρα στη δίαιτά τους. Το πλαίσιο των βασικών αρχών για την αποτελεσματική διαχείριση των βιοτόπων με στόχο την ομαλή συνύπαρξη των ειδών της άγριας πανίδας με τον άνθρωπο και την ελαχιστοποίηση των μεταξύ τους συγκρούσεων, θα πρέπει να περιλαμβάνει τη διατήρηση και τον εμπλουτισμό υφιστάμενων πολιτικών και δράσεων αλλά και την υιοθέτηση νέων, έτσι ώστε στο σύνολό τους να περιλαμβάνουν τα ακόλουθα: Νεκρό πρόβατο στην Κοζάνη, με εμφανή τα σημάδια του λύκου (φωτ. ΕΛΓΑ Κοζάνης) Έλεγχο της λαθροθηρίας και ελαχιστοποίηση γενικότερα των ανθρωπογενών αιτιών θνησιμότητας των άγριων οπληφόρων. Βελτίωση της τροφικής διαθεσιμότητας των δασικών περιοχών για την άγρια πανίδα, με εμπλουτισμό άγριων καρποφόρων φυτών. Χρήση φυτοφρακτών τόσο σε σχέση με υφιστάμενους αγρούς όσο και την πραγματοποίηση αναδασμών και κυρίως σε σχέση με τις Περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας όπως αυτές καταγράφονται από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία για λογαριασμό του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠ.Α.Α.Τ.). Στόχος της πρακτικής αυτής είναι η προστασία του παραδοσιακού αγροδασικού τοπίου και η ενίσχυση της ενδογενούς βιοποικιλότητας και της διάθεσης φυσικών τροφικών πηγών για την άγρια πανίδα. Ολοκληρωμένη διαχείριση σκουπιδιών και πτωμάτων ζώων σε συνδυασμό με τη δημιουργία και συστηματική διαχείριση ειδικών ταϊστρών για πτωματοφάγα είδη αρπακτικών πουλιών. Ενίσχυση της εκτατικής κτηνοτροφίας σε ορεινές περιοχές με εκπόνηση και εφαρμογή ειδικών λιβαδοπονικών μελετών με στόχο τη συστηματική διατήρηση των ανοιγμάτων και των λιβαδιών στα δάση. 29

31 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Υιοθέτηση νέων δασικών διαχειριστικών πρακτικών όπως η αλλαγή της διαχείρισης των δρυοδασών με ανόρθωσή τους και αναγωγή των αποψιλωτικά διαχειριζόμενων δασών (πρεμνοφυή) σε σπερμοφυή όπου και όταν τα είδη, οι γεωλογικές και κλιματικές συνθήκες το επιτρέπουν. Απαιτείται εξασφάλιση κονδυλίων για τις αναγωγικές παρεμβάσεις οι οποίες θα αποδώσουν μακροχρόνια μεγαλύτερο οικονομικό όφελος. Το μέτρο είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εφαρμοστεί σε ζώνες οι οποίες λειτουργούν ή μπορούν να λειτουργήσουν ως διάδρομοι επικοινωνίας μεταξύ ορεινών όγκων και των Προστατευόμενων Περιοχών του Δικτύου NATURA 2000 (εθνική υποχρέωση σύμφωνα με το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση της συνεκτικότητας του Δικτύου). Δραστηριοποίηση στην κατεύθυνση της αποτελεσματικής διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών (εφαρμογή νομοθεσίας, λήψη διαχειριστικών μέτρων, εκπόνηση περιβαλλοντικών μελετών κ.ά.). Υλοποίηση προγραμμάτων αναδασώσεων σε περιοχές που απαιτείται με συγκεκριμένες προδιαγραφές και ειδική παρακολούθηση της εξέλιξης της αποτελεσματικότητάς τους. Επαναξιολόγηση του προγράμματος δάσωσης γεωργικών γαιών με: Εξαίρεσή του σε περιοχές με μεγάλο ποσοστό δασοκάλυψης και εξασφάλιση των ανοικτών εκτάσεων και της μωσαϊκότητάς τους με την εφαρμογή άλλων αγροπεριβαλλοντικών μέτρων διατήρησης της βιοποικιλότητας. Αντικατάσταση των ακακιών στο πρόγραμμα δάσωσης γεωργικών γαιών από καρποφόρα είδη δέντρων όπως η καστανιά και η καρυδιά. Οι περιπτώσεις εμπλουτισμών βιοτόπων με είδη άγρια πανίδας που γίνονται από τις Κυνηγετικές Ομοσπονδίες αφορά τα θηρεύσιμα είδη της ελληνικής άγριας πανίδας σε συνεργασία και εποπτεία από τη Δασική Υπηρεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ). (2) Ορθή φύλαξη Η εφαρμογή των κανόνων ορθής φύλαξης και διαχείρισης των κτηνοτροφικών ζώων, θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση αφενός για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των ζημιών στα κτηνοτροφικά ζώα, αλλά και αφετέρου για την προστασία των σπάνιων σαρκοφάγων θηλαστικών από την ανεξέλεγκτη καταδίωξή τους από θιγόμενους κτηνοτρόφους. Από τις υπάρχουσες παρατηρήσεις φαίνεται ότι στις περισσότερες περιπτώσεις ο αριθμός των θηρευμένων «ενοχλητικών» ζώων είναι ανάλογος του επιπέδου ζημιών που προκαλούν. Για την αποφυγή των ζημιών στην κτηνοτροφία, σε περιοχές όπου υπάρχουν ενοχλητικά είδη, είναι σημαντικό να επιδιώκεται η προσαρμογή και η εφαρμογή των κανόνων ορθής φύλαξης και διαχείρισης από τους ιδιοκτήτες των κτηνοτροφικών μονάδων. Οι κανόνες αυτοί συνοψίζονται ως εξής: 30

32 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Η συνεχής παρουσία βοσκού στο κοπάδι αποτελεί σημαντικό παράγοντα αποτροπής της θήρευσης από σαρκοφάγα ζώα κατά τη διάρκεια της ημέρας. Τα ευάλωτα κτηνοτροφικά ζώα θα πρέπει να διατηρούνται συγκεντρωμένα σε κοπάδια και όχι να βρίσκονται διάσπαρτα, διότι έτσι μειώνεται η πιθανότητα συνάντησης με τον πιθανό θηρευτή και βελτιώνεται η επίβλεψη του κοπαδιού από τον βοσκό και τους ποιμενικούς σκύλους φύλαξης. H βόσκηση θα πρέπει να γίνεται σε όσο το δυνατόν ακάλυπτες περιοχές, ώστε να υπάρχει καλύτερος έλεγχος και να αποφεύγεται η πιθανότητα απομόνωσης των κτηνοτροφικών ζώων από τα σαρκοφάγα ζώα. Σε περιοχές με πυκνή βλάστηση τα σαρκοφάγα προσεγγίζουν ευκολότερα σε πολύ μικρή απόσταση, χωρίς να γίνουν έγκαιρα αντιληπτά από το κοπάδι, τον βοσκό ή τους ποιμενικούς σκύλους φύλαξης. Επίσης οι ανοικτές εκτάσεις βοηθούν στη διατήρηση της συνοχής του κοπαδιού (Εικόνα 3). Κατά τη διάρκεια της νύχτας είναι απαραίτητος ο σταβλισμός των ζώων σε κατάλληλο και ασφαλή περιφραγμένο χώρο. Θα πρέπει να αποφεύγονται κατά το δυνατόν περιοχές ή τοποθεσίες όπου είναι γνωστό ότι συχνάζουν επικίνδυνα σαρκοφάγα και επομένως η πιθανότητα συνάντησης με αυτά είναι μεγαλύτερη. Εάν η παρουσία σαρκοφάγων είναι εποχιακή, χρειάζεται να αποφεύγεται η βόσκηση την εποχή εμφάνισής τους ή, αν κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν, να υπάρχει αυξημένη εγρήγορση κατά την περίοδο αυτή. Ομοίως, θα πρέπει να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα κατά τη διάρκεια καιρικών φαινομένων που ευνοούν τη θήρευση των κτηνοτροφικών ζώων από τα σαρκοφάγα (ομίχλη, έντονη βροχόπτωση). Συνιστάται η απομάκρυνση κάθε πτώματος ζώου ή ανθρωπογενούς πηγής τροφής (οργανικά απορρίμματα), τα οποία μπορούν να προσελκύσουν σαρκοφάγα είδη στην τοποθεσία σταβλισμού. Σε περιπτώσεις ζώων ελεύθερης βοσκής είναι σημαντικό να υπάρχει συγχρονισμός των γεννήσεων, έτσι ώστε τα πιο ευάλωτα νεαρά να παραμένουν σε θέσεις με αυξημένα επίπεδα ασφάλειας και επιτήρησης. Συνιστάται ιδιαίτερα η παρουσία κατάλληλων ποιμενικών σκύλων φύλαξης για την απώθηση και απομάκρυνση των σαρκοφάγων ζώων. Σε περιοχές με έντονη παρουσία σαρκοφάγων ή απουσία βοσκού στο κοπάδι, συνιστάται η αντικατάσταση της αιγοπροβατοτροφίας με εκτροφή βοοειδών, εφόσον οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες το επιτρέπουν. Είναι γνωστό ότι ορισμένα είδη κτηνοτροφικών ζώων (βοοειδή και ιπποειδή) είναι λιγότερο ευάλωτα στις επιθέσεις σαρκοφάγων, εξαιτίας του μεγέθους τους ή της συμπεριφοράς τους. Μάλιστα, κάποιες φυλές κτηνοτροφικών ζώων, κυρίως βοοειδών, διατηρούν τρόπους άμυνας απέναντι στα σαρκοφάγα ζώα, με χαρακτηρι- 31

33 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ στική επιθετικότητα και αυξημένη εγρήγορση σε κάθε πιθανό κίνδυνο. Επίσης κάποιες φυλές έχουν μεγαλύτερη τάση συνοχής του κοπαδιού από άλλες. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στη μείωση των ζημιών. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δίνεται στις περιπτώσεις ανάκαμψης ή επανεμφάνισης του πληθυσμού ενοχλητικών σαρκοφάγων, σε περιοχές όπου η παρουσία τους ήταν σπάνια ή ανύπαρκτη. Συνήθως σε αυτές τις περιοχές παρουσιάζονται οι σοβαρότερες ζημιές στην κτηνοτροφία, καθότι τα μέτρα προστασίας των κοπαδιών έχουν ατονήσει ή λησμονηθεί και τα σαρκοφάγα βρίσκουν έτσι εύκολη και άφθονη λεία. Εικόνα 3. Δείγμα ορεινής εκτροφής σε ξέφωτο για ημερήσια βόσκηση του κοπαδιού και ασφαλή χώρο συγκέντρωσης των ζώων για νυχτερινό σταβλισμό (φωτ. Σταύρος Ξηρουχάκης/ΜΦΙΚ). 32

34 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Αναμφισβήτητα η τήρηση αυτών των κανόνων φύλαξης έχει σοβαρό κόστος και πιθανότατα μειώνει την ανταγωνιστικότητα των παραγομένων κτηνοτροφικών προϊόντων σε σχέση με άλλες περιοχές, όπου δεν υπάρχουν μεγάλα σαρκοφάγα θηλαστικά. Η αύξηση του κόστους παραγωγής γίνεται άμεσα με τη μίσθωση βοσκών, την κατασκευή και συντήρηση της κατάλληλης υποδομής για σταβλισμό και τη διατήρηση ποιμενικών σκύλων, αλλά και έμμεσα με τον περιορισμό του χρόνου και του χώρου βόσκησης, εξαιτίας του νυκτερινού σταβλισμού και της αποφυγής των περιοχών με έντονη παρουσία σαρκοφάγων. Το πρόσθετο αυτό κόστος προτείνεται να παρέχεται ως αμοιβή ή επιδότηση, ώστε να τηρούνται τα αναγκαία μέτρα φύλαξης, να αποφευχθεί η παράνομη χρήση δηλητηρίων και ταυτόχρονα να υποστηριχθεί η βιωσιμότητα των κτηνοτροφικών μονάδων. Στην περίπτωση των προστατευόμενων σαρκοφάγων η υποστήριξη των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων είναι μια από τις μεθόδους που μπορούν να εφαρμοσθούν, ώστε να αυξηθεί η ανεκτικότητα των κατοίκων της περιοχής απέναντι στα είδη αυτά. Συμπερασματικά η μέθοδος έχει σημαντικά πλεονεκτήματα όπως: α) αμελητέες επιπτώσεις σε βιότοπο και άλλα είδη, β) απόλυτη προστασία σε πολύ μικρή έκταση, και γ) άμεση εμφάνιση αποτελεσμάτων, αλλά και ορισμένα βασικά μειονεκτήματα όπως: α) πολύ υψηλό κόστος εφαρμογής (ειδικευμένο προσωπικό, υλικά), β) διαρκής συντήρηση και έλεγχος υλικών και εξοπλισμού, και γ) πολύ μικρή έκταση εφαρμογής. Παρόλα αυτά, η μέθοδος συνιστάται έντονα σε μικρές αγροτικές μονάδες υψηλής απόδοσης (σταβλισμός ευάλωτων ζώων) ή επιδοτούμενες εφαρμογές. (3) Παθητική προστασία/περιφράξεις Οι περιφράξεις που παρεμποδίζουν την πρόσβαση σαρκοφάγων ή άλλων ενοχλητικών ειδών σε περιοχές όπου υπάρχουν κοπάδια, μελισσοκομικές μονάδες και καλλιέργειες, είναι από τις πλέον διαδεδομένες και παλαιότερες μεθόδους προστασίας. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι περίφραξης, όπως πρωτόγονες κατασκευές από κλαδιά αγκαθωτών δένδρων, καλάμια, πέτρες, χώμα, ξύλα, σύγχρονα συρματοπλέγματα διαφόρων μεγεθών και τύπων, δίχτυα, ηλεκτροφόρες περιφράξεις ή κρεμαστές ταινίες (fladry), ανάλογα με το ενοχλητικό είδος, τον τόπο και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των ιδιοκτητών. Οι εκτάσεις που περιφράσσονται μπορεί να διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, ενώ οι προστατευτικές εγκαταστάσεις μπορεί να είναι σταθερές ή μεταφερόμενες. Σε κάθε περίπτωση ο τελικός στόχος θα πρέπει να είναι η αποτελεσματική προστασία από τα ενοχλητικά ζώα και η βέλτιστη σχέση κόστους απόδοσης. Η αποτελεσματικότητα είναι ανεξάρτητη από το κόστος κατασκευής και τη σύγχρονη 33

35 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ή πρωτόγονη μορφή της. Πολλές φορές κάποιες πρωτόγονες κατασκευές αποδεικνύονται πολύ αποτελεσματικότερες από άλλες σύγχρονες, ακόμη και στην περίπτωση άσκησης της κτηνοτροφίας σε περιοχές με πολλά είδη σαρκοφάγων. Ένας κατάλληλος φράκτης μπορεί να ελαττώσει σημαντικά τις ζημιές. Για τον περιορισμό της δημιουργίας υπόγειων διαδρόμων (λαγούμια) κάτω από τον φράκτη απαιτείται η τοποθέτηση ειδικού υπόγειου πλέγματος (ποδιά), μήκους εκατ., η οποία όμως αυξάνει αρκετά το κόστος κατασκευής. Η αναρρίχηση των ενοχλητικών ζώων αποτρέπεται με την τοποθέτηση πλαισίου με αρνητική κλίση στο πάνω μέρος του φράκτη. Το συνολικό ύψος του φράκτη πρέπει να φθάνει το 1,75 μ. από το έδαφος, ώστε να αποθαρρύνονται τα άλματα των μεγάλων σαρκοφάγων πάνω από την εγκατάσταση. Η θεμελίωση των στύλων σε βάθος 70 εκατ. προσθέτει αντοχή στον φράκτη, στις περιπτώσεις που κάποια ζώα θα πέσουν επάνω του (Σχέδιο 4). Ωστόσο πρέπει να αναφερθεί πως στην πράξη δεν υπάρχει περίφραξη μεγάλης έκτασης που να αποκλείει εντελώς την πρόσβαση σε κάθε είδους σαρκοφάγο θηλαστικό. Ιδιαίτερα οι Ικτίδες (Mustelidae) και σε μικρότερο βαθμό οι Κυνίδες (Canidae), έχουν τη δυνατότητα να αναρριχηθούν ή να σκάψουν κάτω από οποιονδήποτε φράκτη. Η κατασκευή είναι απλή, πολύ χαμηλού κόστους και εύκολη στη συναρμολόγησή της. Ταυτόχρονα φαίνεται να είναι εξαιρετικά αποτελεσματική ακόμη και σε περιπτώσεις που περικλείεται πολύ ελκυστική λεία, εφόσον βέβαια τηρούνται οι προδιαγραφές της. Η περίφραξη τύπου fladry αποτελείται από κρεμαστές πλαστικές ταινίες 50 x 10 εκατ. (μήκος x πλάτος), που Σχέδιο 4. Σχέδιο φράκτη προστασίας από σαρκοφάγα ζώα (σχ. Green et al., 1994). ράβονται σε αποστάσεις 50 εκατ., από τη μία πλευρά του πλάτους, σε πλαστικό σχοινί διαμέτρου 0,2 εκατ. Το μήκος του πλαστικού σχοινιού εξαρτάται από την περίμετρο της περιοχής που περικλείεται. Το πλαστικό σχοινί θα πρέπει να βρίσκεται σε ύψος 50 εκατ. πάνω από το έδαφος και να στηρίζεται με πάσσαλους τύπου r-bar, ανά 30 μέτρα περίπου (Σχέδιο 5). 34

36 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ (4) Περίφραξη τύπου fladry (κρεμαστές ταινίες ή «σημαιάκια») Για την ασφαλή περίφραξη στην περίπτωση νομαδικής κτηνοτροφίας με υπαίθριο/ πρόχειρο σταβλισμό, προτείνεται η πειραματική χρήση κρεμαστών ταινιών («σημαιάκια» - fladry). Με αυτόν τον τύπο περίφραξης μπορεί να προστατευθούν χώροι υπαίθριου και μόνιμου σταβλισμού ευάλωτων ζώων ή ακόμη και μεγάλες εκτάσεις για μακρό χρονικό διάστημα. Ο συγκεκριμένος τρόπος περίφραξης αποδείχθηκε ιδιαίτερα αποτελεσματικός κατά των λύκων στις ΗΠΑ, αλλά και στην Ανατολική Ευρώπη, όπου χρησιμοποιούνταν για πολλές δεκαετίες ως βασική μέθοδος καθοδήγησης των καταδιωκόμενων λύκων σε διαδικασίες σύλληψής τους. Αυτό συμβαίνει γιατί το fladry αποτελεί μεν ψυχολογικό φράγμα (psychological barrier) για τους λύκους, αλλά δεν παρεμποδίζει τα κτηνοτροφικά ζώα να εξέλθουν (Εικόνα 4). Σχέδιο 5. Σχέδιο περίφραξης τύπου fladry. Εικόνα 4. Περίφραξη τύπου fladry σε κοπάδι προβάτων. 35

37 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Η μέθοδος αυτή αποτελεί έναν απλό, χαμηλού κόστους και ιδιαίτερα ευκίνητο τρόπο περίφραξης, με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα στον αποκλεισμό περιοχών, ακόμη και μεγάλου μεγέθους, από την παρουσία λύκων. Η χρήση ηλεκτροφόρας περίφραξης συνιστάται μόνο στην περίπτωση απομονωμένων χώρων σταβλισμού, με ακατάλληλη συμβατική περίφραξη. Σε αυτή την περίπτωση η ηλεκτροφόρος περίφραξη τοποθετείται στην εξωτερική πλευρά της συμβατικής, ώστε να αποκλείεται η επαφή των κτηνοτροφικών ζώων με το ρεύμα και να αποτρέπεται η είσοδος των λύκων. Ένας καλός συνδυασμός της μεθόδου είναι η χρήση της περίφραξης fladry και η ταυτόχρονη παρουσία ποιμενικού σκύλου. (5) Ζώα φύλαξης Τα ζώα φύλαξης χρησιμοποιούνται κυρίως για την προστασία κοπαδιών αιγοπροβάτων και σπανιότερα πουλερικών ή βοοειδών, κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η πλέον διαδεδομένη χρήση των ποιμενικών σκύλων στην Ελλάδα είναι η φύλαξη κοπαδιών αιγοπροβάτων από λύκους (αλλά και από αρκούδες, αδέσποτους σκύλους και τσακάλια). Οι σκύλοι αυτοί συνήθως παραμένουν μαζί με το κοπάδι από την ηλικία των 6 εβδομάδων και έτσι θεωρούν τα αιγοπρόβατα τμήμα της κοινωνικής τους ομάδας, με αποτέλεσμα να τα υπερασπίζονται από κάθε αντιληπτή απειλή. Στην Ελλάδα η φυλή του Ελληνικού Ποιμενικού θεωρείται η πλέον κατάλληλη για τις τοπικές συνθήκες & www. moloss.com/001/ptxt/breed.htm, (Εικόνα 5). Εικόνα 5. Τυπικό δείγμα ζώου ελληνικού ποιμενικού (φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ). Η παρουσία ποιμενικών σκύλων μειώνει σημαντικά τις απώλειες των κτηνοτροφικών ζώων από σαρκοφάγα. Απαραίτητες συνθήκες για την αποτελεσματική φύλαξη είναι η ύπαρξη συγκεκριμένου κοπαδιού με συνοχή ή οριοθετημένη περιοχή φύλαξης. Επομένως, οι συνθήκες αυτές προϋποθέτουν την παρουσία βοσκού που θα διατηρεί τη συνοχή του κοπαδιού ή την εγκατάσταση κατάλληλης περίφραξης. Το ποσοστό επιτυχίας της φύλαξης εξαρτάται από την καταλληλότητα και τα χαρακτηριστικά της φυλής του σκύλου (επιθετική, κυρίαρχη, με αίσθηση περιοχής), την εκπαίδευσή του, τις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν στην τοποθεσία και το είδος του σαρκοφάγου που χρειάζεται να απωθήσει. 36

38 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Ο συνδυασμός κανόνων σωστής φύλαξης και ασφαλούς περιφραγμένου χώρου κατά τη διάρκεια της νύχτας και ποιμενικών σκύλων, αποτελούν τoν πλέον αποτελεσματικό συνδυασμό για την πρόληψη ζημιών στην κτηνοτροφία σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι σκύλοι χρησιμοποιούνται επίσης για τη φύλαξη πουλερικών στις εγκαταστάσεις διανυκτέρευσής τους, καθώς και βοοειδών, κυρίως στις εγκαταστάσεις σταβλισμού τους. Στα βοοειδή, η σχέση με τους σκύλους φύλαξης είναι πολύ περισσότερο χαλαρή από ότι με τα αιγοπρόβατα, αλλά συνήθως τα ενήλικα βοοειδή δεν είναι ευάλωτα στη θήρευση των σαρκοφάγων. Σε ορισμένες περιπτώσεις κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων παρατηρήθηκε το φαινόμενο της πρόκλησης σημαντικών ζημιών από λύκους, αμέσως μετά από δηλητηρίαση των ποιμενικών σκύλων από δολώματα. Στα Παραρτήματα ΙΙ και ΙV παρουσιάζονται αντίστοιχα οι βασικές αρχές εκτροφής του Ελληνικού Ποιμενικού Σκύλου και διαχείρισης κτηνοτροφικών μονάδων. Κομμάτι στομαχιού προβάτου δηλητηριασμένο με αγροχημικά εντοπισμένο από την Ευρωπαϊκή Ομάδα Σκύλων στο πλαίσιο του προγράμματος «Καινοτομίες Ενάντια στην Παράνομη Χρήση Δηλητηριασμένων Δολωμάτων»-LIFE09 NAT/ ES/ (φωτ. Λάζαρος Γεωργιάδης/ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ). Νεκρός ελληνικός ποιμενικός στην Καλαμπάκα, έπειτα από κατάποση δηλητηριασμένου δολώματος (φωτ. Λάζαρος Γεωργιάδης/ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ) 37

39 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 3.3 Η ΑΛΕΠΟΥ (Vulpes vulpes) Κατανομή και πληθυσμός Η αλεπού (Vulpes vulpes) είναι ένα ευπροσάρμοστο σαρκοφάγο θηλαστικό, το οποίο τρέφεται κυρίως με τρωκτικά αλλά και με λαγόμορφα, πουλιά, σκαθάρια, σκουλήκια, πτώματα και σκουπίδια. Είναι κυρίως νυχτόβιο ζώο και έχει ευρεία εξάπλωση σε όλη την Ευρώπη όπως και σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ απαντάται επίσης σε ορισμένα μεγάλα νησιά όπως η Εύβοια, η Λέσβος, η Χίος και η Ρόδος. Οι πληθυσμοί του είδους είναι αυξημένοι σε όλη την κατανομή του, με τις μεγαλύτερες πυκνότητες να Φωτ.: Λάζαρος Γεωργιάδης/ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ εντοπίζονται κοντά σε κατοικημένες περιοχές. Δεν έχουν γίνει συστηματικές καταγραφές του πληθυσμού της αλεπούς στην Ελλάδα για την εκτίμηση του μεγέθους του πληθυσμού της. Τα μόνα δεδομένα αφορούν τον αριθμό των αλεπούδων που θανατώθηκαν την περίοδο , σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (πρώην Υπουργείο Γεωργίας), που κυμαίνονταν μεταξύ ατόμων ανά έτος. 38

40 Καθεστώς προστασίας 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Μέχρι το 1993 η αλεπού θεωρούνταν επίσημα ως «επιβλαβές» είδος και είχε ορισθεί αμοιβή για την εξόντωσής της 1. Από τότε ανήκει απλώς στα θηρεύσιμα είδη. Σύμφωνα με την απόφαση του Υπουργείου Γεωργίας /3877/ για τη ρύθμιση θήρας της περιόδου αλλά και την επικαιροποιημένη Απόφαση του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής ( /2168 ΦΕΚ 2154/ ), επιτρέπεται η θήρευση απεριόριστου αριθμού αλεπούδων σε όλη τη διάρκεια της κυνηγετικής περιόδου από 15/9 20/1 κάθε έτους, με τη χρήση κυνηγετικού όπλου και σκύλου δίωξης, καθώς και την περίοδο από 21/1 28/2, χωρίς σκύλο δίωξης, μόνο στους νομούς που δεν έχουν χαρακτηρισθεί σαν αρουραιόπληκτοι (στις προηγούμενες σχετικές αποφάσεις οι περίοδοι αυτές καθορίζονταν σε 15/9 10/1 και 11/1 28/2). Παλαιότερα προβλεπόταν επίσης η καταπολέμηση της αλεπούς στα καταφύγια θηραμάτων και μετά τη λήξη της κυνηγετικής περιόδου (μέχρι 31/7), από συνεργεία κυνηγών υπό την επίβλεψη δασικού υπαλλήλου και μόνο με τη χρήση όπλου. Η απόφαση αυτή έχει καταργηθεί βάσει του Νόμου 2637/98 (ΦΕΚ 200/Α/98), όπου τα καταφύγια θηραμάτων μετονομάζονται πλέον σε Καταφύγια Άγριας Ζωής και βάσει του άρθρου 57 παρ. 6 «ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η θήρα κάθε θηράματος και κάθε είδους της άγριας πανίδας, η σύλληψη κάθε είδους της άγριας πανίδας για μη ερευνητικούς σκοπούς». Η απόφαση για τον έλεγχο των πληθυσμών της αλεπούς εκδιδόταν από τον Αναπληρωτή Περιφερειακό Διευθυντή Δασών, κατόπιν εισήγησης των Κυνηγετικών Συλλόγων και εφόσον είχε παρατηρηθεί σημαντική αύξηση των πληθυσμών της. Επιπτώσεις/Ζημιές Η αλεπού θεωρείται σημαν τικός θηρευτής λαγόμορφων (Lagomorpha) και εδαφόβιων πτηνών, καθώς και των οικόσιτων πουλερικών. Οι μεγάλοι αριθμοί της θεωρούνται από τους κυνηγούς ως η βασική αιτία για τη μείωση των πληθυσμών του λαγού (Lepus europeus) και της πέρδικας (Alectoris graeca, Alectoris Chukar, Perdix perdix). Ωστόσο οι επιπτώσεις στα λαγόμορφα και τα εδαφόβια πτηνά εξακολουθούν να παραμένουν άγνωστες. Μελέτη που διεξήχθη στην Ελλάδα για τις τροφικές συνήθειες της αλεπούς, βασιζόμενη σε ένα δείγμα 165 στομαχιών από τις καταπολεμήσεις, κατέληξε πως η δίαιτα του είδους βασίζεται κυρίως στα τρωκτικά (41,8% των στομαχιών) και πολύ λιγότερο σε πουλερικά (φασιανοί Phasianus colchicus: 2,4%, ορτύκια Coturnix coturnix: 0,6%) ή λαγόμορφα (1,8%). Παρόλα αυτά είναι πιθανόν οι αλεπούδες σε μεγάλες πυκνότητες και υπό τις κατάλληλες συνθήκες, να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στα προαναφερόμενα είδη. Εκτός 1 Το 1988 η αμοιβή αυτή είχε ορισθεί στις δρχ. ανά άτομο. 39

41 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ από την επίδραση σε θηραματικά είδη είναι πιθανόν να υπάρχουν και κατά τόπους επιδράσεις στα κτηνοτροφικά ζώα, μάλλον όμως αμελητέας σημασίας. Σύμφωνα με κάποιους κτηνοτρόφους υπάρχουν κάποια τέτοια μεμονωμένα τοπικά περιστατικά (Λέσβος), όπου οι αλεπούδες θηρεύουν συχνά νεογέννητα αμνοερίφια. Η αντίδραση για την παρουσία αλεπούδων προέρχεται στην πλειοψηφία της από τους κυνηγούς, αφού το επίπεδο ζημιών σε πουλερικά ή αμνοερίφια δεν φαίνεται να είναι υψηλό και αποτελείται μάλλον από μεμονωμένα περιστατικά. Αντίθετα, οι κυνηγοί είναι τόσο αρνητικοί στην παρουσία του είδους, που διάφοροι τοπικοί Κυνηγετικοί Σύλλογοι «επικηρύσσουν» παράνομα τη θανάτωση της αλεπούς μεταξύ των μελών τους. Σημαντικός παράγοντας που οδηγεί στην αρνητική στάση των κυνηγών είναι το γεγονός πως η αλεπού δημιουργεί προβλήματα στην εκπαίδευση των κυνηγόσκυλων, τα οποία αναπτύσσουν εύκολα μια τάση να ακολουθούν την αλεπού αντί άλλα θηρεύσιμα είδη. Επίσης μεγάλο ποσοστό δηλητηριάσεων των ποιμενικών σκύλων είναι πιθανόν να συμβαίνει τυχαία κατά την παράνομη τοποθέτηση δολωμάτων για τον έλεγχο του πληθυσμού της αλεπούς (50,8%). Τεχνικές αντιμετώπισης, πρόληψης και ελέγχου (1) Σταβλισμός και φύλαξη Η αποτροπή των ζημιών στα πουλερικά και τα νεαρά αρνιά είναι εύκολη και γνωστή. Ο εγκλεισμός των πουλερικών σε ασφαλή καταφύγια με καλή περίφραξη κατά τη διάρκεια της νύχτας (Εικόνα 6), ταυτόχρονα με τη χρήση σκύλου φύλαξης, ακόμη και μικρού μεγέθους, αποτελούν ικανοποιητικά αποτρεπτικά μέτρα για την αποφυγή των ζημιών. Τα μεμονωμένα περιστατικά της θήρευσης νεογέννητων αμνοεριφίων παρουσιάζονται σε περιοχές όπου τα ζώα παραμένουν ελεύθερα στην ύπαιθρο για πολλές ημέρες, χωρίς την παρουσία βοσκού, οπότε τα θηλυκά άτομα γεννούν μόνα τους σε απομονωμένες θέσεις. Υπό αυτές τις συνθήκες τα νεογέννητα είναι ασφαλώς πολύ ευάλωτα στις επιθέσεις αλεπούδων. Η αντιμετώπιση τέτοιων περιστατικών είναι απλή και περιλαμβάνει την επιτήρηση και τον σταβλισμό των εγκύων θηλυκών κατά την κρίσιμη περίοδο του τοκετού και λίγες ημέρες μετά (όχι περισσότερες από 3), μέχρι να σταθεροποιήσει το νεαρό ζώο τον βηματισμό του, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος θήρευσης. (2) Έλεγχος πληθυσμού Ο τοπικός έλεγχος πληθυσμού σε ορισμένες περιοχές, όπου εμφανίζεται πραγματικά σοβαρό πρόβλημα από την παρουσία της αλεπούς, μπορεί να γίνει οργανωμένα, κατόπιν αίτησης και σύμφωνα με την εγκύκλιο υπ αρ /1739/ Πάντως, σε κάθε περίπτωση, κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη ειδικευμένου συνεργείου, καθώς και η χρησιμοποίηση κατάλληλων σκύλων δίωξης. Πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη 40

42 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Εικόνα 6. Χώρος νυκτερινού σταβλισμού πουλερικών. ότι μακροπρόθεσμα λόγω της συνεχούς κατανομής του ζώου και της μεγάλης κατά τόπους πυκνότητάς του, η μέθοδος της ενεργού μείωσης του πληθυσμού δεν μπορεί να φέρει αποτελέσματα, εφόσον δεν συνοδεύεται από μείωση των ανθρωπογενών πηγών τροφής. Οι πηγές αυτές είναι δυνατόν να επιδράσουν θετικά στην αύξηση των αλεπούδων, των αδέσποτων σκύλων και γατών, των πετροκούναβων, των Κορακοειδών και Γλαρόμορφων (Laridae), καθώς και στην προσέλκυση λύκων στη συγκεκριμένη περιοχή. Περιοχή Αντιχάσια. Φωτ. Μίνα Τρικάλη. 41

43 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 3.4 Ο ΑΓΡΙΟΧΟΙΡΟΣ (Sus scrofa) Κατανομή και πληθυσμός Είδος με ευρεία εξάπλωση το αγριογούρουνο απαντάται σχεδόν σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και στο νησί της Σάμου, ενώ έχει επανεισαχθεί με μεγάλη επιτυχία από τις Κυνηγετικές Ομοσπονδίες στην Πελοπόννησο και τη Λέσβο. Ο πληθυσμός του είδους έχει αυξηθεί δραματικά την τελευταία δεκαετία, λόγω της υψηλής αναπαραγωγικής ικανότητάς του (ηλικία ωρίμανσης 12 μήνες, γέννες μικρών) και της δυνατότητας υβριδισμού με ήμερα ζώα (ελευθέρας βοσκής), αλλά και λόγω της απουσίας των φυσικών του θηρευτών όπως ο λύκος από αρκετές ηπειρωτικές περιοχές (π.χ. Πελοπόννησο) και τα νησιά. Επίσης η εγκατάλειψη ή η παρακμή της κτηνοτροφίας θεωρείται πως έχει ευνοήσει το είδος μέσω της δάσωσης αγροτικών γαιών σε ημιορεινές και ορεινές περιοχές και τη δημιουργία φυσικών καταφυγίων. Επιπτώσεις/Ζημιές Φωτ. Παναγιώτης Γεωργιακάκης/ΜΦΙΚ. Το αγριογούρουνο προκαλεί σημαντικές καταστροφές σε ετήσιες καλλιέργειες όπως σε καλαμπόκια και αμπέλια, αν και πληθαίνουν οι αναφορές για σοβαρές ζημιές σε καλλιέργειες πατάτας, κάστανων και κηπευτικών ακόμα και σε αγροικίες πεδινών περιοχών της Ελλάδας. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στη δυτική και κεντρική Ελλάδα (Ήπειρος, Θεσσαλία) αλλά και στην Πελοπόννησο. Η ζημιά δεν έγκειται μόνο στην κατανάλωση της παραγωγής από τα ζώα, αλλά κυρίως στην ισοπέδωση και την εκσκαφή του αγρού με αποτέλεσμα την ολοσχερή καταστροφή της καλλιέργειας (Εικόνα 7). Αν και δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα για τον αριθμό, την κατανομή και το κόστος των ζημιών στην αγροτική παραγωγή από αγριογούρουνα στην Ελλάδα (οι οποίες δεν καλύπτονται από τον ΕΛ.Γ.Α.), γνωρίζουμε πως σε άλλες περιοχές της Ευρώπης το κόστος κυμαίνεται από /εκτάριο (δηλαδή κατά μέσο όρο σε 100 το στρέμμα ανάλογα με την καλλιέργεια). Αντίστοιχα στην Αμερική οι ζημιές από αγριογούρουνα σε αγροτικές υποδομές και καλλιέργειες εκτι- 42

44 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ μώνται χονδρικά σε 200 δολάρια ανά ζώο κατ έτος. Σημαντικές είναι επίσης οι επιπτώσεις της αύξησης των αγριογούρουνων και στους πληθυσμούς της άγριας πανίδας, με την καταστροφή φωλιών εδαφόβιων ειδών ή θήρευσης (αυγών ή νεοσσών) σπάνιων ειδών της ορνιθοπανίδας. Δεν είναι τυχαίο πως η Παγκόσμια Οργάνωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) έχει καταχωρήσει τον αγριόχοιρο ανάμεσα στα 100 πιο επικίνδυνα ξενικά είδη παγκοσμίως (alien/invasive species) που απειλούν την ενδημική πανίδα και χλωρίδα μιας περιοχής. Εικόνα 7. Κατεστραμμένη καλλιέργεια από αγριογούρουνα στα Ζαγοροχώρια (φωτ. Μανόλης Αβραμάκης/ ΜΦΙΚ). Τεχνικές αντιμετώπισης και πρόληψης (1) Ενεργητική προστασία με ηλεκτροφόρες περιφράξεις Η τεχνική είναι όμοια με αυτή που εφαρμόζεται για τα μεγάλα σαρκοφάγα θηλαστικά. Ωστόσο η μέθοδος είναι πολλές φορές ασύμφορη λόγω του απαγορευτικού κόστους (αφού πρέπει να καλυφθούν μεγάλες ομοιογενείς εκτάσεις με καλλιέργειες πολλών στρεμμάτων ή δύσβατες περιοχές όπως ημιορεινά δάση καστανιάς), αλλά και λόγω της δυσκολίας ελέγχου και των απαιτούμενων εργασιών συντήρησης μεγάλων περιφράξεων. (2) Τεχνητή παροχή τροφής & θήρευση (culling) Η μέθοδος αυτή έχει εφαρμοστεί ευρέως στα Ελάφια (Cervus elaphus) στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη και περισσότερο πειραματικά για τον αγριόχοιρο. Η εφαρμογή της απαιτεί τη δημιουργία δασικών διάκενων (0,5-1 εκτάρια) μακριά από αγροτικές καλλιέργειες (Εικόνα 8), όπου τα ζώα προσελκύονται με τεχνητή παροχή τροφής (baiting) και στη συνέχεια ένα συγκεκριμένο ποσοστό ( 50%) ή αριθμός ζώων θανατώνονται από υπέργειους πύργους/παρατηρητήρια. Ωστόσο η μέθοδος είναι σχετικά ακριβή γιατί απαιτείται η ετησία παρακολούθηση του πληθυσμού για την επαρκή γνώση της κατανομής, του μεγέθους και της δομής του, ενώ χρειάζεται καλή οργάνωση και προετοιμασία (από την δασική υπηρεσία) για την επιλογή των ζώων που θα αφαιρεθούν από τον τοπικό πληθυσμό και τη μετέπειτα διαχείριση και προώθηση του κρέατος και των σφάγιων (processing). 43

45 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ (3) Αύξηση της κυνηγετικής κάρπωσης Η μέθοδος αυτή έχει αποδειχθεί ως πιο αποτελεσματική και ανταποδοτική σε σχέση με τις προηγούμενες και μπορεί να επιφέρει σημαντική μείωση των ζημιών από αγριογούρουνα στην αγροτική παραγωγή. Το είδος «αντέχει» υψηλά ποσοστά θνησιμότητας και ο πληθυσμός του εύκολα ανακάμπτει σε περιοχές με αφθονία τροφής και κατάλληλο βιότοπο. Στην Ελλάδα έχει προταθεί ως μέσο αντιμετώπισης της τοπικής αύξησης του πληθυσμού του είδους, η πρόωρη έναρξη της κυνηγετικής περιόδου, η διεύρυνση του χρόνου θήρευσης κατά ένα μήνα και η αύξηση του επιτρεπόμενου αριθμού θηρεύσιμων ζώων από τρία σε τέσσερα άτομα ανά ομάδα και εξόρμηση. Εικόνα 8. Προσέλκυση αγριογούρουνων σε δασικά ξέφωτα για τη θήρευσή τους. (4) Έλεγχος γονιμότητας Ο έλεγχος της γονιμότητας σε αρκετά είδη θηλαστικών αφορά μεθόδους ανοσοαντισύλληψης (immunocontraception), που είναι κοινωνικά περισσότερο αποδεκτές από τη μείωση του πληθυσμού τους με θανατηφόρα μέσα. Για το αγριογούρουνο εφαρμόζεται πειραματικά σε μικρή ακόμη κλίμακα η χρήση εμβολίων μίας χρήσης (GonaCon TM ) με ορμόνες όπως παρεμποδιστές της γοναδοτροπίνης (GnRH), που προκαλούν παροδική στείρωση των ζώων για διάστημα 4-6 ετών χωρίς παρενέργειες στη συμπεριφορά και τη φυσιολογία τους. Η τεχνική ενδείκνυνται κυρίως για «αστικούς» πληθυσμούς αγριογούρουνου όπως προάστια και πάρκα πόλεων της κεντρικής Ευρώπης, όπου η θήρευση των ζώων είναι αδύνατη ή μη κοινωνικά αποδεκτή. Η έρευνα επικεντρώνεται στην παρασκευή καταπόσιμων εμβολίων σε δολώματα (ώστε να μην χρειάζεται η σύλληψη των ζώων και η ενέσιμη παροχή) και σε κάποιες χώρες η πρακτική αυτή ήδη εφαρμόζεται (Εικόνα 9). Εικόνα 9. Δολωματικός σταθμός με ορμονικούς παρεμποδιστές γονιμότητας για αγριογούρουνα (φωτ. htm?defraimmuno.html). 44

46 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ 3.5 ΤΟ ΠΕΤΡΟΚΟΥΝΑΒΟ ή ΖΟΥΡΙΔΑ (Martes foina) Κατανομή και πληθυσμός Το πετροκούναβο (στην Κρήτη είναι γνωστό ως ζουρίδα) είναι κοινό στην Κεντρική και Νότια Ευρώπη και έχει ευρεία κατανομή σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς και σε πολλά νησιά. Χαρακτηρίζεται από τη λευκή κηλίδα σχήματος Π στο στήθος (αν και ζώα στην Κρήτη φέρουν μικρή κηλίδα ή και καθόλου). Είναι θηλαστικό των φυλλοβόλων δασών μέχρι και μεγάλα υψόμετρα (π.χ μ.), είναι όμως και ανθρωπόφιλο είδος, το οποίο πολλές φορές απαντάται εντός κατοικημένων περιοχών, ακόμη και πυκνοκατοικημένων αστικών κέντρων, εφόσον υπάρχουν παλαιές κατοικίες. Τρέφεται κυρίως με τρωκτικά και πουλιά αλλά και φυτική τροφή όπως τα βατόμουρα το φθινόπωρο. Φωτ. Απόστολος Τριχάς/ΜΦΙΚ Καθεστώς προστασίας Το πετροκούναβο θεωρούνταν επίσημα «επιβλαβές» μέχρι το 1993, με δικαίωμα θήρευσης καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Από το 1993 συγκαταλέγεται στα θηρεύσιμα είδη με δικαίωμα απεριόριστου αριθμού κάρπωσης σε όλη τη διάρκεια της κυνηγετικής περιόδου, από 15/9 28/2 κάθε έτους (βλ. απόφαση /3877/ στο Παράρτημα ΙΙΙ). Η παραπάνω απόφαση ισχύει μέχρι σήμερα, που ανανεώνεται από την εκάστοτε ετήσια απόφαση ρύθμισης της θήρας (τελευταία επικαιροποίηση η με Αρ. Απόφασης Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής /2168 ΦΕΚ 2154/ ). Όπως συμβαίνει και με την αλεπού, η εγκύκλιος του Υπουργείου Γεωργίας υπ αρ /1739/ προέβλεπε τον έλεγχο των πληθυσμών πετροκούναβου μέσα στα καταφύγια θηραμάτων και μετά τη λήξη της κυνηγετικής περιόδου έως τις 31/7, από συνεργεία κυνηγών με την επίβλεψη δασικού υπαλλήλου και μόνο με τη χρήση όπλου. Σύμφωνα με το Νόμο 2637/98 (ΦΕΚ 200/Α/98) τα καταφύγια θηραμάτων μετονομάζονται πλέον σε Καταφύγια Άγριας Ζωής και βάσει του άρθρου 57 παρ. 6 «ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η θήρα κάθε θηράματος και κάθε είδους της άγριας πανίδας, η σύλληψη κάθε είδους της άγριας πανίδας για μη ερευνητικούς σκοπούς». 45

47 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Επιπτώσεις/Ζημιές Το πετροκούναβο θεωρείται σημαντικός θηρευτής λαγόμορφων, μικρών πτηνών και κατοικίδιων πουλερικών, χωρίς όμως να υπάρχουν σαφή επιστημονικά δεδομένα από την Ελλάδα. Η εικόνα του είδους δεν είναι τόσο αρνητική σε σχέση με αυτήν της αλεπούς και συνήθως δεν αποτελεί στόχο καταδίωξης, με εξαίρεση ίσως την περίπτωση της Κρήτης (όπου δεν υπάρχει αλεπού). Τεχνικές αντιμετώπισης, πρόληψης και ελέγχου (1) Σταβλισμός & φύλαξη Οι περιφράξεις πλήρους κάλυψης, που χρησιμοποιούνται επίσης στην αντιμετώπιση των μικρόπουλων σε καλλιέργειες, θεωρούνται απαραίτητες για τα ευάλωτα είδη, όπως είναι τα οικόσιτα πουλερικά, οι πέρδικες (Alectoris chukar), οι φασιανοί (Phasianus colchicus) και τα ορτύκια (Coturnix coturnix), στους κλωβούς αναπαραγωγής και κυρίως κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ιδιαίτερη έμφαση απαιτείται για την κατασκευή και συντήρηση της κατάλληλης περίφραξης, πολλές φορές επενδυμένη με φύλλα αλουμινίου ώστε να εμποδίζεται η ανάβαση του είδους (δεδομένης της εξαίρετης αναρριχητικής του ικανότητας και ευκινησίας). (2) Έλεγχος πληθυσμού Σε ορισμένες περιοχές που μπορεί να εμφανισθεί σοβαρό πρόβλημα από την παρουσία του είδους, όπως στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, απαιτείται να εφαρμόζεται οργανωμένα, κατόπιν σχετικού αιτήματος, ο τοπικός έλεγχος του πληθυσμού. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται περιλαμβάνουν την άμεση θανάτωση ή/ και το ξεφώλιασμα. Πάντως και στις δύο αυτές περιπτώσεις κρίνεται αναγκαία η χρησιμοποίηση κατάλληλου σκύλου δίωξης. Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων (κυανιούχου καλίου) κατά τη διάρκεια της καταπολέμησης της αλεπούς δεν αποδείχθηκε ιδιαίτερα αποτελεσματική για τον έλεγχο του είδους. Στην Κρήτη έχει αναφερθεί η χρήσης μιας πιο επιλεκτικής μεθόδου, όπου δόλωμα μικρού μεγέθους που τοποθετείται σε κύλινδρο μικρής διαμέτρου και παραχώνεται στο έδαφος. Το είδος εισέρχεται στο σωλήνα αλλά αδυνατεί να αναρριχηθεί και με αυτό τον τρόπο συλλαμβάνεται. Επίσης, λόγω της ιδιαίτερα εκτεταμένης κατανομής του είδους και της πιθανής μεγάλης πυκνότητάς του κατά τόπους, η μέθοδος της ενεργού μείωσης του πληθυσμού δεν είναι δυνατόν να έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, εφόσον δεν συνοδεύεται από μείωση των ανθρωπογενών πηγών τροφής. 46

48 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ 3.6 ΤΟ ΑΓΡΙΟΚΟΥΝΕΛΟ (Oryctolagus cuniculus) Κατανομή και πληθυσμός Το αγριοκούνελο μοιάζει με τον λαγό αλλά είναι μικρότερο σε μέγεθος και με σαφώς μικρότερα αυτιά. Στη χώρα μας εξαπλώνεται μόνο σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη, σε βιοτόπους με θαμνώδη ή φρυγανική βλάστηση, αν και δείχνει τεράστια προσαρμοστικότητα και αντοχή αφού συναντάται και σε αμμώδη ή βραχώδη εδάφη με ελάχιστη υγρασία όπως σε ξερονήσια, με απουσία φυσικών πηγών γλυκού νερού. Επιπτώσεις/Ζημιές Το αγριοκούνελο προξενεί σημαντικές ζημιές σε όλες σχεδόν τις καλλιέργειες, αφού πρόκειται για παμφάγο είδος, τόσο στην παραγωγή όσο και στη διάβρωση αγροτικών γαιών μέσω ενός εκτεταμένου δικτύου λαγουμιών που σκάβει. Στην Ελλάδα οι πιο σοβαρές απώλειες αναφέρονται σε δημητριακά και αμπέλια. Ενδεικτικά, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΛ.Γ.Α. υπήρχαν χρονιές όπου οι ετήσιες αποζημιώσεις του οργανισμού για κατεστραμμένα σιτηρά από αγριοκούνελα ξεπέρασαν τις Επίσης σε πολλές βραχονησίδες του Αιγαίου έχει επανεισαχθεί ως θήραμα, με αποτέλεσμα να έχει αποψιλώσει τη φυσική Φωτ. Απόστολος Τριχάς/ΜΦΙΚ βλάστηση και να υποβαθμίζει τον βιότοπο φωλιάσματος αρκετών ειδών της ορνιθοπανίδας, με συνέπεια πολλές φωλιές εκτεθειμένες στον ήλιο να παρουσιάζουν μειωμένη αναπαραγωγική επιτυχία λόγω υπερθέρμανσης των αυγών ή θερμοπληξίας των νεοσσών. Το πιο γνωστό παράδειγμα ερημοποίησης λόγω υπερβόσκησης από αγριοκούνελα αποτελεί η Αυστραλία. Το είδος εισήχθη από τους αποίκους τον 17 ο αιώνα και σε έναν αιώνα ο πληθυσμός του ξεπέρασε τα 600 εκατομμύρια, εκτοπίζοντας πολλά γηγενή είδη και υποβαθμίζοντας τον βιότοπό τους. 47

49 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Τεχνικές αντιμετώπισης, πρόληψης και ελέγχου (1) Παθητική προστασία (περιφράξεις) Η τεχνική αυτή αφορά την τοποθέτηση πλέγματος περιμετρικά των χωραφιών που θέλουμε να προστατέψουμε, εμποδίζοντας ουσιαστικά τη δυνατότητα των κουνελιών να σκάψουν στο έδαφος για να εισέλθουν στο χωράφι και να δημιουργήσουν λαγούμια. Το πλέγμα που χρησιμοποιείται είναι από σύρμα διαμέτρου τουλάχιστον 1 χιλ. και οπές («μέγεθος ματιού») έως 30 χιλ., ενώ το υπέργειο ύψος του κυμαίνεται στα 0,9-1,2 μ. Αντίθετα, η βάση του πλέγματος πρέπει να είναι τοποθετημένη τουλάχιστον 1,5 μ. μέσα στη γη και σε ορθή γωνία προς την εξωτερική πλευρά του αγρού. Για την καλύτερη ενίσχυση του φράχτη, ξύλινοι υποστηρικτικοί πάσσαλοι ενδέχεται να τοποθετούνται ανά 15 μ. Όμοια πλέγματα συχνά χρησιμοποιούνται για την προστασία μεμονωμένων δέντρων από αγριοκούνελα, αν και η τεχνική αυτή εφαρμόζεται κυρίως σε πάρκα και όχι σε οπωρώνες ή Φωτ. Μιχάλης Δρετάκης/ΜΦΙΚ εκτεταμένες δεντροκαλλιέργειες. (2) Αύξηση της κάρπωσης Η μέθοδος αυτή αποσκοπεί στη μείωση του πληθυσμού του είδους με την επέκταση της κυνηγετικής περιόδου και τον ελεύθερο αριθμό θηρεύσιμων ζώων ανά εξόρμηση. Επίσης έχει προταθεί η αναστολή της λειτουργίας ορισμένων καταφυγίων θηραμάτων με μεγάλη πυκνότητα του είδους, καθώς και η άδεια άσκησης νυχτερινού κυνηγιού με προβολείς. Παρόλα αυτά, για να επέλθει σημαντική μείωση του πληθυσμού και να είναι οικονομικά αποδεκτές οι ζημιές που προκαλεί το είδος στη γεωργία, η θήρευσή του θα πρέπει να ασκείται συστηματικά από εξειδικευμένο προσωπικό και πάντα με τη βοήθεια κατάλληλα εκπαιδευμένων σκύλων (terrier). (3) Ξεφώλιασμα Η μέθοδος αυτή συνιστά την καταστροφή των στοών (λαγουμιών) του είδους μέσω της πλημμύρισής τους με νερό ή της βαθιάς άροσης των χωραφιών. Όμοια, το ξεφώλιασμα αφορά και την καταστροφή των θαμνοσυστάδων ή των φυτοφραχτών όπου τα αγριοκούνελα ενδέχεται να βρίσκουν καταφύγιο περιμετρικά των αγρών κατά τη διάρκεια της ημέρας. Όμως, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι έμμεσες επιπτώσεις στα αγροσυστήματα και στα υπόλοιπα είδη της πανίδας μπορεί να είναι σημαντικές και καθιστούν 48

50 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ τη μέθοδο ασύμφορη ή εφαρμόσιμη μόνο σε πολύ μικρή κλίμακα (π.χ. μεμονωμένα λαγούμια στα όρια των χωραφιών) και μόνο κατά την έναρξη της αναπαραγωγικής περιόδου (Φεβρουάριος). (4) Χημικά ή φυσικά απωθητικά Η τεχνική βασίζεται στην ύπαρξη ισχυρής αίσθησης όσφρησης και γεύσης των κουνελιών. Ενδείκνυται κυρίως για μικρής επιφάνειας αγρούς, ενώ έχει χρησιμοποιηθεί σε φυτώρια, κήπους ή σε μεμονωμένα δενδρύλλια και νεαρούς θάμνους που θέλουμε να προστατέψουμε από τη βόσκηση. Η μέθοδος είναι σχετικά ακριβή και όχι αποτελεσματική σε μεγάλη κλίμακα. Επίσης ενδέχεται να προκληθεί ζημιά στα φυτά ή τα δέντρα από την κακή εφαρμογή των απωθητικών ουσιών (όπως για παράδειγμα κατά τη λάθος εποχή). Τα διάφορα χημικά απωθητικά βασίζονται στο θειικό άλας αλουμινίου (αμμώνιο) και κυκλοφορούν στο εμπόριο με τη μορφή σκόνης, η οποία διαλύεται στο νερό και επαλείφεται ή ψεκάζεται στα δέντρα και τα φυτά που θέλουμε να προστατέψουμε. Εναλλακτικά χρησιμοποιούνται φυσικά απωθητικά όπως ούρα από σαρκοφάγα θηλαστικά (που σχεδόν όλα αποτελούν θηρευτές των κουνελιών) ή μίγματα από σκόρδο, κόκκινη καυτερή πιπεριά (π.χ. σάλτσα Tabasco), σκόνη τσίλι, αλκοόλ/ οινόπνευμα, ξύδι και σαπούνι, τα οποία διαλύονται σε νερό και ψεκάζονται στα φυτά ή στο έδαφος. Η μέθοδος πρέπει να εφαρμόζεται συχνά (κάθε 2-4 ημέρες) και ειδικά μετά από έντονη βροχή. (5) Χημική καταπολέμηση Η χημική καταπολέμηση αφορά κυρίως δύο θανατηφόρες μεθόδους αντιμετώπισης του υπερπληθυσμού των αγριοκούνελων: (α) τη διοχέτευση αερίων ασφυξίας (gassing) στις στοές των ζώων, και (β) τη χρήση αιμορραγικών μυοκτόνων (anticoagulant rodenticides) σε δολωματικούς σταθμούς. Η πρώτη μέθοδος δεν έχει εφαρμοστεί ποτέ στην Ελλάδα, ενώ είναι αρκετά διαδεδομένη στην Αγγλία για την προστασία αγρών και καλλιεργειών. Τα αγριοκούνελα οδηγούνται στα λαγούμια τους με τη χρήση κυνηγετικού σκύλου, και στη συνέχεια «καπνίζονται» με χειροκίνητη ή μηχανική τρόμπα με φωσφίνη (PH 3 ) ή μονοξείδιο του άνθρακα (CO), τα οποία είναι βαρύτερα από τον ατμοσφαιρικό αέρα και παραμένουν για αρκετές ώρες κάτω από το έδαφος (Εικόνα 10). Εναλλακτικά χρησιμοποιούνται σκόνη ή 4-5 ταμπλέτες φωσφορούχου αργιλίου (AlP) ή κυανιούχου νατρίου (CNNa), οι οποίες τοποθετούνται εκατ. μέσα στην είσοδο των λαγουμιών και αντιδρώντας με την υγρασία του εδάφους ή του αέρα απελευθερώνουν φωσφίνη ή υδροκυάνιο (HCN) αντίστοιχα. (6) Παγίδευση Η μέθοδος αυτή είναι από τις πιο παλιές και αφορά κυρίως τη σύλληψη των αγριοκούνελων ως θηράματα και όχι την εξολόθρευσή τους ως «επιβλαβή» είδη. Στο εμπόριο 49

51 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Εικόνα 10. Ψεκασμός συστήματος λαγουμιών αγριοκούνελων με αέρια. κυκλοφορούν διάφοροι τύποι παγίδων όπως οι βρόγχοι (θηλιές), δόκανα σώματος και κλωβοί σύλληψης, όπου για τη χρήση τους απαιτείται ειδική άδεια και εξειδικευμένο προσωπικό (βλέπε Παράρτημα). Όλες οι παγίδες τοποθετούνται σε περάσματα, περιοχές τροφοληψίας ή στην είσοδο των λαγουμιών και πρέπει να ελέγχονται 1-2 φορές την ημέρα. Οι παραπάνω τεχνικές παγίδευσης δεν είναι επιλεκτικές ως προς το είδος, δεν είναι ανταποδοτικές σε χρόνο και ανθρώπινο δυναμικό και έχουν αποτελέσματα μόνο σε πολύ περιορισμένη χωρική κλίμακα ή μικρούς πληθυσμούς. Η δεύτερη τεχνική χημικής καταπολέμησης των αγριοκούνελων είναι η χρήση αντιπηκτικών σκευασμάτων (όπως warfarin, coumatetralyl, difenacoum, brodifacoum, bromadiolone) που χρησιμοποιούνται σε προγράμματα μυοκτονίας. Πιο συγκεκριμένα τα αντιπηκτικά δολώματα περιέχουν χημικές ουσίες (υδροξείδια των κουμαρινών, C 9 H 6 O 3 ) που απενεργοποιούν τη βιταμίνη Κ, η οποία είναι απαραίτητη στη δημιουργία παραγόντων πήξης στο πλάσμα του αίματος. Ο θάνατος προκαλείται από εσωτερική αιμορραγία και είναι αργός με αποτέλεσμα τα ζώα να μην συνδέουν καμία πηγή τροφής (δόλωμα) με τα αρνητικά συμπτώματα της κατανάλωσής της («φόβος δηλητηρίου»). Οι κουμαρίνες και ειδικά το brodifacoum χρησιμοποιούνται συστηματικά σε προγράμματα ελέγχου κουνελιών που είχαν μεταφερθεί από τον άνθρωπο ως τροφή σε ωκεάνια νησιά του νότιου ημισφαιρίου, με στόχο την προστασία σπάνιων ειδών θαλασσοπουλιών. Τα δολώματα ρίπτονται από αέρος σε μορφή σφαιριδίων τροφής (σιτηρών) καλυμμένα με κερί (wax pellet), ώστε να αντέχουν στην υγρασία και τη διάβρωση και να παραμένουν στο περιβάλλον για εβδομάδες. Παράλληλα γίνεται και η συλλο- 50

52 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ γή των νεκρών ζώων ώστε να αποτραπεί η δευτερογενής δηλητηρίαση άλλων ειδών. Η μέθοδος είναι η μόνη που μπορεί να επιφέρει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα σε μεγάλη κλίμακα αλλά είναι πολύ ακριβή και απαιτεί πολύ καλή οργάνωση και σχεδιασμό. Ενδεικτικά αναφέρεται πως στη Νήσο Μακουάρι της Ωκεανίας (έκτασης εκταρίων), η εξολόθρευση αγριοκούνελων διήρκεσε 7 χρόνια, απαίτησε 1 τόνο αντιπηκτικών δολωμάτων, ανθρώπινο δυναμικό 40 ατόμων και κόστισε συνολικά 25 εκ. δολάρια. (7) Βιολογική καταπολέμηση Η τεχνική αυτή περιλαμβάνει τη χρήση του ιού της μυξωμάτωσης, ο οποίος μεταδίδεται στα λαγόμορφα με το τσίμπημα εντόμων και ειδικότερα του ψύλλου των κουνελιών (Spilopsyllus cuniculi). Η ασθένεια είναι θανατηφόρα, προκαλώντας πρήξιμο στα βλέφαρα και τα χείλη καθώς και καρκινώματα στο κεφάλι, στα άκρα αλλά και στο δέρμα (Εικόνα 11) των ζώων, αν και το είδος έχει αρχίσει να δείχνει κάποιου σημάδια ανοσίας λόγω γενετικής αντίστασης. Έτσι, ενώ όταν πρωτοεφαρμόστηκε η μέθοδος τη δεκαετία του 1950 η θνησιμότητα των προσβεβλημένων κουνελιών ήταν πολύ υψηλή (90%), σήμερα η τιμή αυτή έχει υποχωρήσει στο 20%. Όμοια, στη βιολογική καταπολέμηση των αγριοκούνελων έχει χρησιμοποιηθεί ο ιός της αιμορραγικής νόσου των κουνελιών (Lagovirus spp.), ο οποίος προσβάλλει το συκώτι, τον σπλήνα και το αίμα, προκαλώντας εσωτερική αιμορραγία και πολύ υψηλή θνησιμότητα (70-90%), ειδικά σε άνυδρες περιοχές. Ο ιός μεταδίδεται με τα έντομα αλλά και με την επαφή των ζώων μεταξύ τους, ενώ εισάγεται μαζικά στον πληθυσμό με μολυσμένη τροφή (καρότα) που τοποθετείται στην είσοδο των στοών. Τα πλεονεκτήματα της βιολογικής καταπολέμησης είναι οι αμελητέες επιπτώσεις στον βιότοπο ή σε άλλα είδη της άγριας πανίδας, ενώ το Εικόνα 11. Κλινική εικόνα με αγριοκούνελο, προσβεβλημένο με τον ιό της μυξωμάτωσης. πρόβλημα του υπερπληθυσμού των κουνελιών περιορίζεται σημαντικά και μακροπρόθεσμα. Ωστόσο υπάρχει σημαντική υστέρηση στην εμφάνιση των πρώτων αποτελεσμάτων μέχρι να «επωαστεί» και να διαδοθεί ο ιός, ενώ απαιτείται καλή γνώση της βιολογίας του είδους. Επίσης το κόστος εφαρμογής είναι σχετικά υψηλό (ειδικευμένο προσωπικό, υλικά κ.ά.), για αυτό η μέθοδος συνιστάται σε αυστηρά ελεγχόμενη κλίμακα και οριοθετημένους βιότοπους με μεμονωμένους «κλειστούς» πληθυσμούς (π.χ. σε βραχονησίδες). 51

53 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 3.7 ΑΔΕΣΠΟΤΟΙ ΣΚΥΛΟΙ (Canis familiaris) & ΓΑΤΕΣ (Felix catus) Κατανομή και πληθυσμός Στα αδέσποτα ζώα καταχωρούμε κυρίως δύο είδη κατοικίδιων, δηλαδή τον κοινό σκύλο (Canis familiaris) και την κοινή γάτα (Felis catus) ο πληθυσμός των οποίων (σύμφωνα με εκτιμήσεις της Πανελλαδικής Φιλοζωικής & Περιβαλλοντικής Ομοσπονδίας [Π.Φ.Π.Ο.], καθώς και της Πανελλαδικής Συντονιστικής Επιτροπής Ζωοφιλικών Σωματείων) εκτιμάται πανελλαδικά στα αδέσποτα ζώα. Τα περισσότερα από αυτά τα ζώα εντοπίζονται στη Θράκη, στην Ανατολική και Δυτική Μακεδονία και στο Νότιο Αιγαίο. Τα αδέσποτα ζώα είναι κυρίως καιροσκόποι τροφοσυλλέκτες, που τρέφονται βασικά με ανθρώπινα οργανικά υπολείμματα, και σε μικρότερο βαθμό ενεργοί κυνηγοί. Παρόλο που τα αδέσποτα δεν αποτελούν μέρος της άγριας πανίδας, επηρεάζουν όχι μόνο τις ανθρώπινες δραστηριότητες, αλλά μπορούν να καταλάβουν τη θέση σημαντικών θηρευτών ή/και βασικών ανταγωνιστών για πολλά είδη της πανίδας στις περιοχές που αυτά βρίσκονται. Οι πιέσεις που ασκούν είναι συνήθως ανάλογες του αριθμού τους και εξαρτώνται από διάφορους παράγοντες, όπως τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των περιοχών διαβίωσης, τη διαθεσιμότητα της ανθρωπογενούς τροφής και την αντιμετώπιση από τους κατοίκους των περιοχών αυτών. Στην Ελλάδα φαίνεται ότι κατά περιοχές υπάρχει σοβαρό πρόβλημα ειδικά με τους αδέσποτους σκύλους, που απαιτεί την άμεση εφαρμογή ελέγχου του πληθυσμού τους. Η παρουσία αδέσποτων σκύλων εντοπίζεται σε περιοχές γύρω και μέσα σε χωριά, σε χωματερές, σφαγεία ή χοιροστάσια, αλλά και σε περιοχές που είναι απομακρυσμένες από ανθρώπινες εγκαταστάσεις. 52

54 Επιπτώσεις/Ζημιές 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Οι άμεσες επιπτώσεις της αύξησης του πληθυσμού των αδέσποτων ζώων στον άνθρωπο και στις δραστηριότητές του αφορούν κυρίως την εξάπλωση ανθρωποζωονόσων (όπως λύσσα, βρουκέλλωση, παστερέλλωση, φυματίωση, τοξοκαρίαση, εχινοκοκκίαση, λεπτοσπείρωση, ψώρα, λεϊσμανίαση, τοξοπλάσμωση κ.ά.) και τις απώλειες στην κτηνοτροφία, κυρίως στα αιγοπρόβατα και τα πουλερικά (που σε ορισμένες περιπτώσεις αποδίδονται σε λύκους ή τσακάλια ή την ενεργή θήρευση λαγόμορφων ή και άγριων οπληφόρων από αδέσποτους σκύλους). Είναι χαρακτηριστικό πως στον κανονισμό λειτουργίας του ΕΛ.Γ.Α. δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ των αδέσποτων ζώων και των λύκων, αλλά μία ενιαία κατηγορία ως άγρια σκυλιά. Επίσης η παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων σε αγροτικές περιοχές για τον έλεγχο των αδέσποτων σκύλων έχει ως αποτέλεσμα τις απώλειες ποιμενικών σκύλων και την ελλιπή φύλαξη των κοπαδιών. Μία άλλη επίπτωση είναι ο ανταγωνισμός για τροφή των αδέσποτων σκύλων με τα νεκροφάγα αρπακτικά. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι αδέσποτοι σκύλοι κυριαρχούν σε όλες τις άμεσες αναμετρήσεις. Υπερτερούν απέναντι στα νεκροφάγα αρπακτικά, κυρίως χάρη στην εξαιρετική ανεκτικότητά τους στην ανθρώπινη παρουσία, τη δυνατότητα ανακάλυψης και κατανάλωσης πτωμάτων σε πυκνή βλάστηση και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα υπήρξε η μείωση κατά 99% του πληθυσμού ενός εκατομμυρίων όρνιων στην Ινδία, λόγω της χρήσης συγκεκριμένων κτηνιατρικών σκευασμάτων που επέφερε την αύξηση των αδέσποτων σκύλων κατά 6 φορές και κατ επέκταση των περιστατικών λύσσας με ετήσιο κόστος 1 δισεκατομμύριο. Επίσης τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναδειχθεί η επίδραση του πληθυσμού των αδέσποτων ζώων στην άγρια ορνιθοπανίδα. Για παράδειγμα, ο παγκόσμιος πληθυσμός των αδέσποτων γάτων υπολογίζεται σε 600 εκατομμύρια και εκτιμάται πως κάθε ζώο θηρεύει ετησίως 1-34 πουλιά, ενώ η κατοικίδια γάτα είναι υπεύθυνη για την εξαφάνιση 33 ειδών της άγριας πανίδας (ειδικά σε νησιά). Τεχνικές αντιμετώπισης, πρόληψης και ελέγχου (1) Φύλαξη και πρόληψη Οι μέθοδοι προστασίας των κατοικίδιων και η απώθηση των αδέσποτων σκύλων είναι οι ίδιες με αυτές που χρησιμοποιούνται για τους λύκους. Ωστόσο η ολοκληρωμένη διαχείριση και η εξάλειψη των προβλημάτων που δημιουργούνται από τα αδέσποτα ζώα και η ενεργητική πρόληψη των ζημιών, αποτελούν ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα και απαιτούν ενέργειες σε δύο κυρίως επίπεδα, δηλαδή στην οργανωμένη φύλαξη σε εγκαταστάσεις με κατάλληλη περίφραξη και οργανωμένο ενσταβλισμό, καθώς και στη σωστή διαχείριση και απομάκρυνση των εστιών που προσελκύουν τα αδέσποτα της ευρύτερης περιοχής όπως οι σκουπιδότοποι ή οι περιστασιακές πηγές τροφής (π.χ. υπολείμματα σφαγείων). 53

55 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ (2) Υπεύθυνη ιδιοκτησία και δεσποτεία Η αποτροπή της εγκατάλειψης σκύλων από τους ιδιοκτήτες τους πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό μέτρο αντιμετώπισης του προβλήματος των αδέσποτων σκύλων. Ήδη ο νόμος N. 3170/2003 (ΦΕΚ 191/Α/ ) κινείται στη σωστή κατεύθυνση, αφού προβλέπει τη σήμανση (Εικόνα 12), την καταγραφή και την κατάρτιση ειδικού μητρώου για όλους τους σκύλους, ώστε να είναι εύκολος ο εντοπισμός του ιδιοκτήτη από τις κρατικές υπηρεσίες, καθώς και τη θέσπιση αυστηρών ποινών σε περίπτωση εγκατάλειψης (άρθρα 12 και 13, ποινικές και διοικητικές κυρώσεις). Ο νόμος προβλέπει μια ολοκληρωμένη διαχείριση του προβλήματος σε επίπεδο Δήμων, αλλά εφαρμόζεται περιστασιακά ή αποσπασματικά λόγω έλλειψης οικονομικών και ανθρώπινων πόρων, ή και πολιτικής βούλησης από την πλευρά των Δήμων. (3) Έλεγχος αναπαραγωγής και γονιμότητας Η συλλογή και στείρωση των ήδη υπαρχόντων αδέσποτων ζώων είναι μία πρωταρχική λύση του προβλήματος. Ωστόσο η συλλογή είναι μια εξαιρετικά δύσκολη εργασία, ιδιαίτερα για σκύλους που έχουν γεννηθεί εκτός κατοικημένων περιοχών και είναι πολύ επιφυλακτικοί απέναντι στους ανθρώπους. Για τη διαδικασία αυτή απαιτείται η ύπαρξη κατάλληλου εξειδικευμένου συνεργείου και η καλή γνώση χρήσης εξειδικευμένων συσκευών σύλληψης (βλ. Παράρτημα). Η μέθοδος έχει ορισμένα πολύ βασικά πλεονεκτήματα όπως αμελητέες επιπτώσεις στο βιότοπο και σε άλλα είδη, περιορίζει σημαντικά το πρόβλημα σε μικρή έκταση και είναι η πλέον κοινωνικά αποδεκτή. Στα μειονεκτήματά της συγκαταλέγονται το υψηλό κόστος εφαρμογής (π.χ. ειδικευμένο προσωπικό, εξοπλισμός, υλικά), η σχετική υστέρηση εμφάνισης Εικόνα 12. Ηλεκτρονική σήμανση ποιμενικών σκύλων, στο πλαίσιο του έργου LIFE+ «Καινοτομίες ενάντια στα Δηλητηριασμένα Δολώματα»-LIFE09 NAT/ES/ (φωτ. Πόπη Μπαξεβάνη/ΜΦΙΚ). 54

56 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ αποτελεσμάτων (αφού τα στειρωμένα ζώα που απελευθερώνονται ξανά στη φύση συνεχίζουν να αποτελούν θηρευτές κτηνοτροφικών ζώων) και η εξειδικευμένη καταπολέμηση (στόχευση ενός μόνο είδους). Γενικά η τεχνική έχει αποτελέσματα και συνιστάται όπου χρειάζεται απόλυτος έλεγχος των παραμέτρων καταπολέμησης και υπάρχει παράλληλα σχετική ευκολία πρόσβασης στα είδη-στόχους όπως αδέσποτα σκυλιά και γάτες. Για τον έλεγχο της αναπαραγωγής των αδέσποτων ζώων έχει επίσης εφαρμοστεί σε πειραματικό στάδιο η παροχή αντισυλληπτικών ουσιών. Πρόκειται για διάφορες χημικές ουσίες που παρεμποδίζουν την παραγωγή της εκλυτικής ορμόνης των γοναδοτροπινών (GnRH) και διακόπτουν τη διέγερση έκκρισης των σεξουαλικών ορμονών. Γι αυτό τον σκοπό έχουν χρησιμοποιηθεί φυσικές ή συνθετικές στεροειδείς ορμόνες (ανδρογόνα, οιστρογόνα, οξική μεγοιστρόλη/μελενγοιστρόλη, λεβονοργεστρέλη, δεσλορελίνη) με καλά αποτελέσματα αλλά βασικό μειονέκτημα το κόστος, το εξειδικευμένο προσωπικό και τη μικρή κλίμακα εφαρμογής, αφού απαιτείται η σύλληψη των ζώων και η εμφύτευση αμπουλών. Για τον ίδιο λόγο, είναι ασύμφορη η χρήση σε ενέσιμη μορφή του γλυκονικού ψευδάργυρου (C 12 H 22 O 14 Zn) και του χλωριούχου ασβεστίου (CaCl 2 ) που προκαλούν στείρωση σε αρσενικούς σκύλους. Ωστόσο, ανοσοαντισυλληπτικά (GonaCon, AdjuVac ) που εμποδίζουν τη λειτουργία της ορμόνης GnRH, πολύ σύντομα θα είναι σε ευρεία παραγωγή και εφαρμογή ως εμβόλια (ενέσιμα ή εξ αποστάσεως με εκτοξευόμενη ένεση από όπλο), αλλά και σε καταπόσιμη μορφή εντός σφαιριδίων τροφής. Δεδομένης της μέσης διάρκειας ζωής των αδέσποτων ζώων (2-3 έτη) και της δραστικότητας των ανοσοαντισυλληπτικών εμβολίων (υπογονιμότητα για 1-6 έτη,), ο πληθυσμός των αδέσποτων θα μπορούσε με αυτήν την έμμεση τεχνική να μειωθεί δραστικά. (4) Σύλληψη και άμεση θανάτωση Σε περιπτώσεις αδέσποτων που προκαλούν έντονες ζημιές στην κτηνοτροφία μακριά από κατοικημένες περιοχές, έχει εφαρμοστεί η σύλληψη των ζώων από εξειδικευμένο προσωπικό και άμεση θανάτωση τους με όπλο μικρού διαμετρήματος. Για τη σύλληψη των αδέσποτων ζώων έχουν χρησιμοποιηθεί μια σειρά από τεχνικές όπως μικροί κλωβοί παγίδευσης (cage traps) γατών (60 x 30 x 30 εκ.), δόκανα ποδός ή κυκλικά μεταλλικά πλαίσια με εκτινασσόμενο δίχτυ (soft bow-net trap). Η αποτελεσματικότητα είναι πάντοτε υψηλότερη σε ανθρωπογενείς βιοτόπους με μεγάλη παροχή τροφής όπως χωματερές και σκουπιδότοπους. Αν και όλες οι τεχνικές σύλληψης είναι σχετικά ασφαλείς για άλλα είδη (non-target species) δεν εφαρμόζονται σε μεγάλη κλίμακα διότι απαιτούν χρόνο, εξοπλισμό και εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό. Επίσης χρειάζεται να σημειωθεί πως η διαδικασία αν και εφαρμόζεται σε πολλές χώρες του εξωτερικού δεν προβλέπεται στην ελληνική νομοθεσία. 55

57 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ (5) Χημική καταπολέμηση Σε περιπτώσεις μεγάλης πληθυσμικής αύξησης των αδέσποτων και εφόσον υπάρχει κίνδυνος για τη δημόσια υγεία (επιδημία λύσσας, εχινόκοκκος κ.ά.), έχει εφαρμοστεί η χημική μέθοδος καταπολέμησης με τη χρήση δηλητηρίων σύμφωνα με αυτά που εφαρμόζονται στις περιπτώσεις εισαγόμενων/ξενικών ειδών (alien species). Όλες οι σχετικές ενέργειες πραγματοποιούνται με τη συνεργασία των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης, των Διευθύνσεων Δασών και των Κυνηγετικών Συλλόγων (ενώ πάντα αναμένεται η ισχυρή αντίδραση των ζωοφιλικών σωματείων). Η ουσία που έχει χρησιμοποιηθεί συστηματικά για τον χημικό έλεγχο αδέσποτων ζώων είναι το φθοροξεικό νάτριο (FCH 2 CO 2 Na), γνωστό και ως «σκεύασμα 1080». Η ένωση αυτή διακόπτει τον μεταβολισμό των τροφών (βιοχημικός κύκλος Krebs), είναι άγευστη, άοσμη, δεν απορροφάται σε επαφή με το δέρμα και δεν συσσωρεύεται σε κανένα ιστό, κατά συνέπεια δεν προκαλεί δευτερογενή δηλητηρίαση σε άλλα ζώα που καταναλώνουν τα κουφάρια. Αποδομείται σύντομα στο περιβάλλον, αλλά δεν είναι επιλεκτική και προκαλεί αγωνιώδη θάνατο γι αυτό και δεν είναι κοινωνικά αποδεκτή. Εναλλακτικά μία σχετικά νέα χημική ουσία που έχει αναπτυχθεί για την καταπολέμηση μικρών σαρκοφάγων θηλαστικών και κυρίως αδέσποτων γάτων και έχει αδειοδοτηθεί στη Νέα Ζηλανδία και στην Αυστραλία είναι η παρααμινοπροπιοφαινόνη (C 9 H 11 NO), γνωστή και ως PAPP. Η τοξική επίδραση της ουσίας έγκειται στην παρεμπόδιση των ερυθρών αιμοσφαιρίων να μεταφέρουν και να απελευθερώνουν το οξυγόνο στους ιστούς, με αποτέλεσμα την αργή «αναισθησία» των ζώων και την ανώδυνη κατάληξή τους σε διάστημα 45 λεπτών. Η ουσία είναι χαμηλής τοξικότητας για τα πουλιά και δεν προκαλεί δευτερογενή δηλητηρίαση σε άλλα ζώα, ενώ υπάρχει και αντίδοτο σε περίπτωση ατυχήματος. Συνήθως συσκευάζεται και παρέχεται σε σκληρά χάπια ώστε να μην καταναλώνεται από μη σαρκοφάγα είδη. (6) Βιολογική καταπολέμηση Η μέθοδος περιλαμβάνει τη σκόπιμη μόλυνση του πληθυσμού των αδέσποτων ζώων με συγκεκριμένες ασθένειες. Η πιο γνωστή πρακτική αφορά την πανλευκοπενία των γατών (FPL), μία ιογενή λοιμώδη νόσο. Η πρώτη εφαρμογή της μεθόδου έγινε το 1970 σε ένα μικρό νησί του Ινδικού Ωκεανού για την εξολόθρευση των γατών που είχαν εισαχθεί από τον άνθρωπο. Όμοια έχουν χρησιμοποιηθεί οι ιοί της λευχαιμίας (FeLV) και της ανοσοανεπάρκειας (FIV), επίσης σε γάτες νησιωτικών περιοχών. Η βιολογική καταπολέμηση αδέσποτων ζώων δύναται να κρατήσει χαμηλά το μέγεθος του πληθυσμού τους, αλλά όχι να τον εξαλείψει. Η αποτελεσματικότητά της εξαρτάται από την πυκνότητα του πληθυσμού και τα χαμηλά επίπεδα ανοσίας των ζώων κατά τα πρώτα στάδια εξάπλωσης των ιών. Η μολυσματική ικανότητα των ιών δείχνει εντονότερη σε αρσενικά χωροκρατικά ζώα που πληγώνονται στις μεταξύ τους διαμάχες και μεταδίδουν ταχύτερα τη λοίμωξη. Ενδείκνυται για νησιά με μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα και αριθμό αδέσποτων ζώων και δεν έχει εφαρμοστεί ποτέ σε ηπειρωτικές (αστικές) περιοχές. 56

58 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ 3.8 ΤΑ ΚΟΡΑΚΟΕΙΔΗ (Corvidae) Κατανομή & Πληθυσμός Τα κορακοειδή ανήκουν στα στρουθιόμορφα πουλιά με μεσαίο και μεγάλο μέγεθος. Είναι πολύ εξελιγμένα, έξυπνα, ιδιαίτερα κοινωνικά και οργανωμένα σε σμήνη, ενώ μαθαίνουν και προσαρμόζονται πολύ γρήγορα. Η διατροφή τους περιλαμβάνει έντομα, σπόρους, καρπούς, απορρίμματα, υπολείμματα σφαγείων, αυγά και νεοσσούς άλλων πουλιών. Από τα Κορακοειδή, τα είδη με εκτεταμένη κατανομή σε όλη τη χώρα είναι κυρίως η κουρούνα (Corvus corone cornix) και δευτερευόντως η καρακάξα (Pica pica). Η κουρούνα έχει ιδιαίτερα ομοιόμορφη κατανομή στην Ελλάδα και συγκεντρώνεται σε αποικίες που βρίσκονται συνήθως σε φυσικές ή τεχνητές συστάδες δένδρων. Τα σμήνη αυτά είναι ιδιαίτερα πολυπληθή σε αγροτικές περιοχές με μικρή φυτοκάλυψη, όπου εκατοντάδες άτομα συγκεντρώνονται στα λιγοστά δένδρα. Αντίθετα, για την Κρήτη, ο κόρακας (τοπικά μαυροκόρακας Corvus corax) μπορεί να σχηματίσει μεγάλα σμήνη ( άτομα), ειδικά το φθινόπωρο κατά τη φάση ανεξαρτητοποίησης και διασποράς των νεαρών πουλιών. Καρακάξα (Pica pica). Φωτ. Νίκος Πέτρου. 57

59 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Επιπτώσεις/Ζημιές Εξαιτίας των συνθηκών αυτών, οι κουρούνες μπορούν να δημιουργήσουν προβλήματα σε ορισμένες καλλιέργειες. Η καρακάξα παρόλο το μεγάλο πληθυσμό της, δεν έχει την ίδια ομοιομορφία στην κατανομή (απουσιάζει από την Κρήτη) και προκαλεί μικρότερες ζημιές, μάλλον σε αμελητέο επίπεδο. Ένα άλλο είδος που μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα κατά τόπους είναι οι κάργιες (Corvus monedula). Το είδος αυτό συγκεντρώνεται επίσης σε αποικίες, που είναι όμως περιορισμένες. Στην περιοχή όπου βρίσκεται μια αποικία είναι δυνατόν να προκληθούν ζημιές σε ορισμένες ευαίσθητες καλλιέργειες (κηπευτικά, φρούτα). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αποικία του φαραγγιού της Αγίας Ειρήνης, νότια του Ηράκλειου Κρήτης, όπου απαντάται μια από τις μεγαλύτερες αποικίες του είδους στα Βαλκάνια. Τα πουλιά αυτά προκαλούν εποχικές ζημιές στους εκτεταμένους αμπελώνες της περιοχής. Επίσης τοπικά και σε ορισμένες συνθήκες εκτατικής και αφύλακτης κτηνοτροφίας αιγοπροβάτων (Κρήτη) έχουν παρατηρηθεί κρούσματα θήρευσης νεογέννητων αρνιών από κοράκια (Corvus corax). Χρειάζεται τέλος να υπογραμμισθεί ότι όλα τα κορακοειδή ευνοούνται ιδιαίτερα από την ύπαρξη μεγάλων αποθεμάτων οργανικών υπολειμμάτων (οικιακά σκουπίδια, υπολείμματα σφαγείων κ.ά.). Τεχνικές αντιμετώπισης, πρόληψης και ελέγχου (1) Χρήση διχτυών Η πλέον συνηθισμένη μέθοδος αντιμετώπισης των ζημιών από κορακοειδή σε δενδροκαλλιέργειες ή κηπευτικά είναι η χρήση διχτυών κάλυψης (Εικόνα 13). Τα δίχτυα αυτά διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο ανάπτυξής τους: α) τα δίχτυα πλήρους κάλυψης μονής σειράς, β) τα δίχτυα πλήρους κάλυψης πολλαπλών σειρών, και γ) τα δίχτυα περιφερειακής κάλυψης. Τα δίχτυα όλων των τύπων παρουσιάζουν σημαντικά μειονεκτήματα, όπως το υψηλό κόστος εφαρμογής (δίχτυα και στήριξη), τις φθορές και την ανάγκη αποθήκευσης και συντήρησης, ενώ απαιτούν προσωπικό και εργασία για την τοποθέτηση και τη δίπλωσή τους. Επίσης τα δίχτυα πλήρους κάλυψης σε καλλιέργειες προκαλούν σκίαση στο φύλλωμα, γεγονός που επηρεάζει την ένταση της φωτοσύνθεσης. Παρόλα τα μειονεκτήματά τους, τα δίχτυα αποτελούν σίγουρα την πλέον αποτελεσματική λύση, αν και σε ορισμένες περιοχές δεν προσφέρουν πλήρη προστασία, οπότε χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα και κάποιες μέθοδοι απομάκρυνσης των πουλιών. (2) Απωθητικά ήχου και εικόνας Σε περίπτωση μεγάλων αγροκτημάτων όπου το κόστος κάλυψής τους με δίχτυα είναι απαγορευτικό, χρησιμοποιούνται συνήθως ακουστικές συσκευές απώθησης που εκπέμπουν φωνές ατόμων/ειδών σε κατάσταση κινδύνου (alarm calls) (Εικόνες 14 & 15). Σε πολλές περιοχές αναρτώνται στην άκρη των χωραφιών νεκρές κουρούνες ή 58

60 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Εικόνα 13. Δίχτυα κάλυψης για την προστασία καλλιεργειών από κορακοειδή (φωτ. Κώστας Γρίβας). Εικόνα 14. Ηλεκτρονικές συσκευές απώθησης με ακουστικά ερεθίσματα. καρακάξες και σύμφωνα με τους κατοίκους η μέθοδος αυτή έχει σημαντικά αποτελέσματα. Η ενόχληση από τα κορακοειδή γενικώς δεν θεωρείται σημαντική και μόνο σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις ζημιών συνίσταται η λήψη μέτρων προστασίας. Εικόνα 15. Τοποθέτηση συσκευής οπτικής απώθησης κορακιών σε κτηνοτροφική εγκατάσταση κτηνοτρόφου-μέλους του Ευρωπαϊκού Δικτύου Κτηνοτρόφων Ενάντια στην Παράνομη Χρήση Δηλητηριασμένων Δολωμάτων (έργο LIFE09 NAT/ES/000533) (Φωτ. Πόπη Μπαξεβάνη/ΜΦΙΚ). 59

61 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Σημαντικό πλεονέκτημα των οπτικών και ακουστικών μέσων είναι η άμεση εμφάνιση αποτελεσμάτων. Η εφαρμογή των συστημάτων αυτών περιορίζεται όμως από δύο βασικά μειονεκτήματα: οι περιοχές που προστατεύονται είναι περιορισμένης έκτασης (μικρό αγρόκτημα, χώροι σταβλισμού, μελισσοκομικές μονάδες) και η αποτελεσματικότητα της μεθόδου μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, αφού τα ενοχλητικά είδη συνηθίζουν τα ερεθίσματα και δεν απομακρύνονται. Στα μειονεκτήματα των συσκευών περιλαμβάνεται επίσης η όχληση των γειτονικών περιοχών, όταν υπάρχουν ανθρώπινες κατοικίες, και η εκμάθηση των ενοχλητικών ζώων στα ακουστικά και οπτικά τους ερεθίσματα, που είναι δυνατόν να συμβεί ακόμη και σε σύντομα χρονικά διαστήματα ημερών (ανάλογα με το είδος του κορακοειδούς). (3) Σύλληψη και μεταφορά Ειδικότερα για τα κοράκια οι πιο ενδεδειγμένες λύσεις που έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία είναι η σύλληψη (Εικόνα 16) και μεταφορά των πουλιών σε απόσταση μεγαλύτερη των 100 χιλιομέτρων. Επίσης η χρήση εμετικών σκευασμάτων που περιχύνονται σε μικρές ποσότητες τροφής, μαζί με τη χρήση οπτικών απωθητικών μέσων Εικόνα 16. Τοποθέτηση παγίδας τύπου Larsen ειδική για την σύλληψη κορακοειδών στο πλαίσιο υλοποίησης του έργου «Καινοτομίες Ενάντια στην Παράνομη Χρήση Δηλητηριασμένων Δολωμάτων σε πιλοτικές περιοχές της Μεσογείου» - LIFE09 NAT/ES/ (Φωτ. Σταύρος Ξηρουχάκης/ΜΦΙΚ) 60

62 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ μπορούν συνδυαστικά να επιφέρουν καλά αποτελέσματα. Τα παραδοσιακά σκιάχτρα είναι αποτελεσματικά μόνο εάν ο παραγωγός τους αλλάζει συχνά θέση ή όψη, ή αν πρόκειται για κινούμενες κατασκευές, ενώ η παρουσία σκύλου εντός των περιφράξεων των εκτροφών αποθαρρύνει το είδος σημαντικά. Η μέθοδος νεκρών ομοιωμάτων που χρησιμοποιείται στην Κρήτη για να αποθαρρύνει τα κορακοειδή θεωρείται επιτυχημένη αλλά δεν είναι κοινωνικά αποδεκτή και προκαλεί αντιδράσεις από φιλοζωικές οργανώσεις. (4) Εμετικά σκευάσματα απώθησης/αποτροπής θήρευσης Στόχος της μεθόδου αυτής είναι το ενοχλητικό πτηνό να συσχετίσει τη λήψη τροφής από καλλιέργειες ή το κρέας των κτηνοτροφικών ζώων με αδιαθεσία, διάρροια, ναυτία ή έμετο. Σε αυτήν την κατεύθυνση έχουν διεξαχθεί πολυάριθμα πειράματα, τόσο στο εργαστήριο όσο και στο πεδίο, με τη χρήση τροφικών δολωμάτων εμποτισμένων με εμετικό (συνήθως χλωριούχο λίθιο, LiCl) (Sterner, 1995). Η μέθοδος αυτή μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμη στη διαχείριση προστατευόμενων περιοχών, καθότι αποτελεί μη θανατηφόρο μέθοδο ελέγχου των ζημιών, δεν παρουσιάζει αρνητικές επιπτώσεις στην υπόλοιπη πανίδα και χαρακτηρίζεται από μακροπρόθεσμα αποτελέσματα (εφόσον τα ενοχλητικά άτομα έχουν σταθερές και αποκλειστικές επικράτειες, παρεμποδίζοντας έτσι άλλα άτομα του ίδιου είδους να πλησιάσουν στις ευαίσθητες περιοχές). Η χρήση των εμετικών δολωμάτων εφαρμόζεται σε ακτίνα ασφαλείας από την εκμετάλλευση, για να επιτευχθούν ικανοποιητικά αποτελέσματα. Οι σχετικές μελέτες έχουν δείξει ότι η μέθοδος αυτή έχει κάποιες ενθαρρυντικές προοπτικές, αλλά δεν έχει ακόμα εφαρμοσθεί εκτεταμένα, παρόλο που έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τις πρώτες εφαρμογές της. Κουρούνα (Corvus corone cornix). Φωτ. Μιχάλης Δρετάκης/ΜΦΙΚ. Κάργια (Corvus monedula). Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ. 61

63 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 3.9 Ο ΑΣΗΜΟΓΛΑΡΟΣ (Larus cachinnans) Κατανομή και πληθυσμός Από όλα τα είδη ενοχλητικών ειδών που εξετάσθηκαν, οι ασημόγλαροι παρουσιάζουν τις πλέον εμφανείς πληθυσμιακές εξάρσεις και συγκεντρώσεις. Η κατανομή τους καλύπτει όλες τις νησιωτικές και παραθαλάσσιες περιοχές, ενώ η παρουσία τους εντοπίζεται πολλές φορές αρκετά χιλιόμετρα στην ενδοχώρα. Επιπτώσεις/Ζημιές Παρόλο που οι συγκεντρώσεις των ασημόγλαρων μπορεί να είναι εντυπωσιακές, η επίδρασή τους στις διάφορες οικονομικές δραστηριότητες δεν θεωρούνται συνήθως σημαντικές. Σε πολλές περιοχές αποτελούν κύρια πηγή όχλησης, ιδιαίτερα στη φάση της αναπαραγωγής και επώασης. Όμως οι επιπτώσεις των ασημόγλαρων στην ορνιθοπανίδα είναι σημαντική, αφού θηρεύουν αυγά και νεοσσούς από τις φωλιές άλλων ειδών, ανταγωνίζονται κάποια είδη και σε ορισμένες περιοχές θηρεύουν μεταναστευτικά μικρόπουλα. Τεχνικές αντιμετώπισης, πρόληψης και ελέγχου (1) Παθητική προστασία Φωτ. Μιχάλης Δρετάκης/ΜΦΙΚ. Η μέθοδος αφορά κυρίως την κάλυψη κτιρίων ή άλλων εγκαταστάσεων με δίχτυα ή τη χρήση ομοιωμάτων αρπακτικών ώστε να αποθαρρύνεται το κούρνιασμα των πουλιών (Εικόνα 17). Εικόνα 17. Ομοίωμα αρπακτικού (decoy) για την απώθηση γλάρων. 62

64 (2) Λάδωμα των αυγών 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Αποτελεί μία από τις πιο πρόσφατες μεθόδους (egg oiling), με σημαντικά πλεονεκτήματα. Συγκεκριμένα χρησιμοποιούνται ειδικές συσκευές που φέρει στην πλάτη ειδικός χειριστής, για τον ψεκασμό των αυγών στις φωλιές με βρώσιμα φυτικά έλαια ή ορυκτέλαια (παραφίνη), μέχρι την πλήρη κάλυψη της επιφάνειας του αυγού (Εικόνα 18). Συνήθως η εφαρμογή του ελαίου γίνεται δύο φορές κατά τη διάρκεια της περιόδου επώασης. Η επέμβαση αυτή παρεμποδίζει την αναπνοή του αυγού και τη συνέχιση της διαδικασίας επώασης. Τα πλεονεκτήματα της μεθόδου είναι η αποτελεσματικότητά της, το μειωμένο κόστος και η σύντομη σχετικά εργασία σε σύγκριση με άλλες μεθόδους επέμβασης στα αυγά (π.χ. δονήσεις, ψύξη κ.ά.). (3) Μείωση διαθεσιμότητας τροφής Εικόνα 18. Λάδωμα αυγών σε αποικία γλάρων για τον έλεγχο του πληθυσμού τους (φωτ. Jacob Fric). Μια σημαντική μέθοδος για τον περιορισμό του πληθυσμού ασημόγλαρων είναι ο έλεγχος της διαδικασίας απόθεσης και συγκέντρωσης απορριμμάτων, κυρίως οργανικής προέλευσης. Η παύση λειτουργίας πολλών χωματερών (Εικόνα 19) θα είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της διαθεσιμότητας τροφής με ανθρωπογενή προέλευση, με σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην αναπαραγωγική επιτυχία και τη βιωσιμότητα του είδους, με τελικό αποτέλεσμα την έμμεση μείωση του πληθυσμού του. Εικόνα 19. Κύρια αιτία αύξησης των γλάρων είναι η αφθονία τροφής σε χωματερές (φωτ. Μανόλης Αβραμάκης/ΜΦΙΚ). 63

65 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 3.10 ΜΙΚΡΟΠΟΥΛΑ Κατανομή και πληθυσμός Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται συνοπτικά τα είδη που προκαλούν κάποιες ζημιές σε καλλιέργειες όπως το σπουργίτι (Passer domesticus), το ψαρόνι (Sturnus vulgaris) ειδικά στα αμπέλια, και η κίσσα (Garrulus glandarius). Τα είδη αυτά έχουν εκτεταμένες κατανομές και σχετικά μεγάλους πληθυσμούς στην Ελλάδα. Ψαρόνια. Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ. Επιπτώσεις/Ζημιές Οι ζημιές που προκαλούν τα μικρόπουλα στην αγροτική παραγωγή στην Ελλάδα δεν έχει εκτιμηθεί επαρκώς. Επίσης το γεγονός ότι στην Ελλάδα λόγω ανάγλυφου και ιδιοκτησιακού καθεστώτος οι εκτεταμένες μονοκαλλιέργειες δεν είναι ο κανόνας, αποτελεί έναν βασικό λόγο για το ότι δεν ευνοείται η δημιουργία και συντήρηση μεγάλων κοπαδιών. Το πιο χαρακτηριστικό και διάσημο παράδειγμα παγκοσμίως είναι το είδος Quelea quelia, όπου ένα μικρό πτηνό (βάρους 20 γραμμαρίων) στην υποσαχάρια Αφρική με πληθυσμό που ξεπερνά τα 1,5 δισεκατομμύρια άτομα, προκαλεί ετήσιες ζημιές στην αγροτική παραγωγή αξίας 50 εκατομμυρίων δολαρίων. Μεγάλα σμήνη αποτελούμενα από 2 εκατομμύρια πουλιά είναι σχετικά σύνηθες φαινόμενο και εν δυνάμει καταναλώνουν 20 τόνους σπόρων σιτηρών σε μία ημέρα. 64

66 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Τεχνικές αντιμετώπισης και πρόληψης (1) Δίχτυα κάλυψης Όπως και στα κορακοειδή η χρήση διχτυών αποτελεί την πιο ενδεδειγμένη μέθοδο προστασίας των καλλιεργειών από μικρόπουλα. Κυρίως χρησιμοποιούνται δίχτυα περιφερειακής κάλυψης, γιατί τα περισσότερα μικρόπουλα όπως για παράδειγμα τα σπουργίτια που αποτελούν τα βασικά «ενοχλητικά» είδη, συνηθίζουν να εισέρχονται στο χωράφι με οριζόντια πτήση. Στους αμπελώνες της Κρήτης, τα δίχτυα χρησιμοποιούνται εδώ και αρκετά χρόνια με καλά αποτελέσματα. Πρόκειται βασικά για αντιανεμικά δίχτυα, που έχουν σαν βασική αποστολή τη μείωση των ζημιών από τον άνεμο. Τα δίχτυα αυτά έχουν πολύ μικρότερα ανοίγματα, τοποθετούνται περιφερειακά στον αμπελώνα και είναι αποτελεσματικά ειδικά στην περίπτωση των σπουργιτιών (Εικόνα 20). Εικόνα 20. Δίχτυα κάλυψης αμπελώνα για προστασία από τα σπουργίτια (φωτ. Κώστας Γρίβας). (2) Μετατροπή βιοτόπου Κατά την εφαρμογή της μεθόδου αυτής αφαιρούνται μεγάλοι θάμνοι, σωροί αρδευτικών σωλήνων, κιβώτια κ.ά., περιορίζοντας έτσι τα σημεία φωλιάσματος και κουρνιάσματος περιφερειακά της καλλιέργειας. Χωρίς αυτές τις θέσεις τα πουλιά περνούν μικρότερο χρονικό διάστημα στην περιοχή. Πάντως, για ορισμένα είδη πουλιών και ιδιαίτερα για τα μεταναστευτικά, το μέτρο αυτό δεν είναι αποτελεσματικό. (3) Προσέλκυση αρπακτικών πουλιών/θηρευτών Η εγκατάσταση τεχνητών φωλιών για αρπακτικά πουλιά (Εικόνα 21) μπορεί να επηρεάσει δραματικά τη δραστηριότητα ορισμένων ειδών μικρόπουλων (σπουργίτια, 65

67 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ψαρόνια κ.ά.). Το κόστος αυτής της μεθόδου είναι χαμηλό και τα αποτελέσματά της μακροπρόθεσμα. Το βασικό μειονέκτημά της είναι η προτίμηση των αρπακτικών για συγκεκριμένο τύπο φωλιάς και η δυσκολία προσέλκυσης ενός ζευγαριού στην περιοχή. Τα είδη αυτά συνήθως υπερασπίζονται σθεναρά την περιοχή τους (territory) από άλλα άτομα του ίδιου είδους και έτσι από τη στιγμή που θα εγκατασταθεί κάποιο άτομο στην περιοχή δεν θα απομακρυνθεί εύκολα. Εικόνα 21. Τεχνητές φωλιές για την προσέλκυση αρπακτικών σε αγροτική γη και τον βιολογικό έλεγχο του πληθυσμού των μικρόπουλων (φωτ. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία). (4) Οπτικές συσκευές απώθησης Οι συσκευές απώθησης περιλαμβάνουν βασικά συστήματα παραγωγής ήχων και οπτικών ερεθισμάτων. Τα ακουστικά ερεθίσματα μπορεί να προέρχονται από πυροβόλα όπλα, κανόνια προπανίου και ηλεκτρονικές συσκευές που παράγουν ήχους συναγερμού των πουλιών. Μάλιστα, οι πλέον προηγμένες αυτές μέθοδοι παρουσιάζουν ιδιαίτερα υψηλό κόστος εφαρμογής, έχουν πολύπλοκη εγκατάσταση, έλεγχο και συντήρηση, απαιτούν ιδιαίτερες γνώσεις, ενώ από την άλλη πλευρά η αποτελεσματικότητά τους μειώνεται σημαντικά με το πέρασμα του χρόνου. Παρόλα αυτά σε ορισμένες περιπτώσεις καλλιεργειών υψηλής προσόδου, τα συστήματα απώθησης μπορεί να χρησιμοποιηθούν με εξαιρετικά άμεσα αποτελέσματα, ιδιαίτερα πριν την περίοδο της συγκομιδής. 66

68 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Εικόνα 22. Μηχανικά ομοιώματα αρπακτικών πουλιών για την απώθηση μικρόπουλων. Τα οπτικά μέσα περιλαμβάνουν μηχανικά ομοιώματα αρπακτικών πουλιών ή μπαλόνια (που φέρουν μεγάλους κύκλους στη μέση ώστε να μοιάζουν με μάτια αρπακτικών) (Εικόνα 22). Η τοποθέτηση ενός και μόνον μέσου έχει βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα. Τα πουλιά συνηθίζουν ταχύτατα στην όχληση που προκαλούν οι συσκευές αυτές και έτσι ο παραγωγός πρέπει να αλλάζει συχνά τις θέσεις τους κ.λπ. Σήμερα, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, τα μέσα αυτά χρησιμοποιούνται λόγω χαμηλού κόστους και σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους, δίνουν καλά αποτελέσματα. Οι συγκεκριμένες μέθοδοι αποσκοπούν στην απομάκρυνση των ενοχλητικών πουλιών από τοποθεσίες ή σημεία που τα προσελκύουν όπως οι αποθήκες ζωοτροφών, οι καλλιέργειες και οι εγκαταστάσεις σταβλισμού των κτηνοτροφικών ζώων. Ουσιαστικά οι συσκευές αυτές έχουν αντικαταστήσει τις παραδοσιακές οπτικοακουστικές μεθόδους απομάκρυνσης ενοχλητικών ζώων, όπως τα διάφορα «σκιάχτρα», ή την ολοήμερη φύλαξη από ανθρώπους (που παρόλη την παλαιότητά τους χρησιμοποιούνται ακόμη ευρύτατα σε πολλές περιοχές του κόσμου). Μία ειδική ομάδα οπτικών μέσων απώθησης είναι οι περιστρεφόμενες ή αιωρούμενες συσκευές αντανάκλασης του ηλιακού φωτός, που προκαλούν αποπροσανατολισμό και μείωση του πεδίου καλής ορατότητας των πουλιών. 67

69 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Οι συσκευές αυτές τοποθετούνται διάσπαρτες μέσα στον χώρο των καλλιεργειών ή σε ταράτσες κτιρίων, πάντα σε θέσεις εκτεθειμένες στον άνεμο και τον ήλιο. Νεότερες κατασκευές φέρουν μηχανισμό περιστροφής με ηλεκτρικούς συσσωρευτές (μπαταρίες) που φορτίζονται με ηλιακά πάνελ. Οι κατασκευές αυτές περιλαμβάνουν αιωρούμενες ασημί πλακέτες, ιριδίζουσες ταινίες ή περιστρεφόμενες πυραμίδες μεταλλικού χρώματος (Εικόνα 23). Η συνδυαστική τους δράση είναι πιο αποτελεσματική και η τοποθέτησή τους γίνεται συνήθως εκατ. πάνω από το ύψος των φυτών, αλλά ομοιόμορφα μέσα στο χώρο της καλλιέργειας (π.χ. 1 πυραμίδα κεντρικά και 100 πλακέτες κάθε 30 μ. ανά 100 στρέμματα). Εικόνα 23. Οπτικά μέσα αποπροσανατολισμού και απώθησης μικρόπουλων. (5) Ακουστικές συσκευές απώθησης Η πλέον συχνή και παλαιότερη μέθοδος απώθησης των μικρόπουλων από καλλιέργειες είναι οι πυροβολισμοί στον αέρα για εκφοβισμό («εκρηκτική απώθηση»). Η μέθοδος αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο εκδίωξης των ενοχλητικών ειδών, αλλά προϋποθέτει τη διαρκή ανθρώπινη παρουσία. Τελευταία, αυτές οι μέθοδοι έχουν αντικατασταθεί ή απλώς συνδυασθεί με συσκευές που παράγουν ακουστικά ερεθίσματα. Έχουν δοκιμασθεί πολλά τέτοια συστήματα, τα οποία περιλαμβάνουν δυνατούς ήχους ή κραυγές πουλιών που βρίσκονται σε κίνδυνο. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται σε περιφραγμένες εκτάσεις διανυκτέρευσης των κτηνοτροφικών ζώων. Συνήθως συνιστάται η εγκατάσταση δύο τέτοιων συσκευών για περιφράξεις μικρής έκτασης, ενώ σε μεγαλύτερες εκμεταλλεύσεις τοποθετείται μία συσκευή ανά 40 στρέμματα. Συνοψίζοντας από όλη την υπάρχουσα βιβλιογραφία, για την επίτευξη των καλύτερων δυνατών αποτελεσμάτων με τις μεθόδους αυτές θα πρέπει: Οι ήχοι που παράγονται να μην έχουν κανονικότητα στο χρόνο. Να χρησιμοποιούνται διαφορετικοί ήχοι σε κάθε επανάληψη. Η πηγή του ήχου να είναι κινητή. Οι ήχοι να συνδυάζονται με οπτικά ερεθίσματα ή κραυγές ζώων σε κίνδυνο. 68

70 3. Ε Ι Δ Η Τ Η Σ Α Γ Ρ Ι Α Σ Π Α Ν Ι Δ Α Σ Π Ο Υ Π Ρ Ο Κ Α Λ Ο Υ Ν Ζ Η Μ Ι Ε Σ Σ Τ Η Ζ Ω Ι Κ Η Κ Α Ι Φ Υ Τ Ι Κ Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΤΙΜΕ ΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Οι ήχοι χρειάζεται να συνοδεύονται κατά τακτά χρονικά διαστήματα από πραγματικό κίνδυνο, όπως πυροβολισμό στον αέρα. Επίσης θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η ενόχληση που υφίστανται οι περίοικοι από τη χρήση των συσκευών αυτών. Μια άλλου τύπου συσκευή, που λειτουργεί πάνω στις ίδιες αρχές και που χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στην Ελλάδα, είναι τα κανονάκια προπανίου (Εικόνα 24). Πρόκειται για απλούς μηχανισμούς που λειτουργούν με αέριο προπάνιο, που διοχετεύεται από μία φιάλη σε ειδικό θάλαμο και εκρήγνυται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Η εκμάθηση των ενοχλητικών πουλιών σε τέτοιου είδους συσκευές είναι ταχύτερη σε σχέση με τις ηλεκτρονικές συσκευές φύλαξης, αφού τα ακουστικά ερεθίσματα δεν παράγονται τυχαία. Για αυτόν τον λόγο επιβάλλονται οι συχνές εναλλαγές θέσεων και η διακοπτόμενη χρήση τους. Τα βασικά τους πλεονεκτήματα είναι η απλή λειτουργία και η εύκολη διαδικασία συντήρησής τους. Εικόνα 24. Ακουστική συσκευή (κανονάκι προπανίου) απώθησης μικρόπουλων. Συμπερασματικά η μέθοδος έχει αμελητέες επιπτώσεις στον βιότοπο και σε άλλα είδη, προσφέρει καλή προστασία σε πολύ μικρή έκταση και έχει άμεσα αποτελέσματα. Ωστόσο απαιτεί υψηλό κόστος εφαρμογής (ειδικευμένο προσωπικό, υλικά, εξοπλισμός, συντήρηση), συνεχή συντήρηση και έλεγχο εξοπλισμού, δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλες αγροτικές γαίες και η διάρκεια υψηλής αποτελεσματικότητας είναι μικρή και γι αυτό είναι απαραίτητη η εναλλαγή μεθόδων. Ωστόσο αποτελεί μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους σε μικρές αγροτικές μονάδες υψηλής απόδοσης (επιτραπέζια σταφύλια, μελισσοκομία, σταβλισμός ευάλωτων ζώων). (6) Απωθητικά γεύσης ή οσμής Οι πλέον επιτυχημένες μέθοδοι απώθησης χρησιμοποιούν ψεκασμούς σε χλοοτάπητες, ώστε να αποκτήσουν δυσάρεστη γεύση για τα ενοχλητικά μικρόπουλα. Ειδικότερα, κυκλοφορούν στο εμπόριο εκχυλίσματα από φυσικά προϊόντα (φρούτα, σταφύλια) με πικρή γεύση και άσχημη οσμή, τα οποία χρησιμοποιούνται για την προστασία ζωοτροφών και καρπών (Bird-X FruitShield), ή με κολλώδη υφή για επάλειψη σε γνωστές θέσεις κουρνιάσματος με αποτέλεσμα να αποθαρρύνουν τα πουλιά (Bird-X BirdProof Repellent). Το βασικότερο πλεονέκτημα αυτών των συστατικών είναι η μηδενική τοξικότητά τους. 69

71 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Αναφορές Βιβλιογραφία Ενδεικτική ξένη βιβλιογραφία Boitani, L Wolf Research and Conservation in Italy. Biological Conservation, 61: Boitani, L Action Plan for the Conservation of the Wolves (Canis lupus) in Europe. Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Council of Europe, pp Bomford, M. & O Brien, P.H Sonic Deterrents in Animal Damage Control: a Review of Device Tests and Effectiveness. Wildlife Society Bulletin, 18: Burns, R.J., Connolly, G.E. & Savarie, P.J Large Livestock Protection Collars Effective Against Coyotes. Proceedings of the 13th Vertebrate Pest Conference, 13: Butler, J.R.A. & Bingham, J Demography and dog-human relationships of the dog population in Zimbabwean communal lands. The Veterinary Record 147: Cheetah Conservation Fund Livestock Guarding Dog Program Update. Cheetah Conservation Fund Newsletter 5:4, Windhoek, Namibia. Clarkson, P.L The Twelve Gauge Shotgun: a Bear Deterrent and Protection Weapon. Pages in: Bromley, M. (ed.) Bear People Conflicts: Proceedings of a Symposium on Management Strategies. Northwest Territories Department of Renewable Resources, Yellowknife. Close, Β., Banister, Κ., Baumans, V., Bromage, N., Bunyan, J., Erhardt, W., Flecknell, P., Gregory, N., Hackbarth, H., Morton, D., Warwick, C., Recommendations for euthanasia of experimental animals: Part1 Working Party. Report DGXI of the European Commission to be used with Directive 86/609/EEC of 24 November Connolly, G.E The Livestock Protection Collar. Predator Management in North Coastal California: Proceedings of a Workshop Held in Ukiah and Hopland, California. University of California, Hopland Field Station Publication, 101: Connolly, G.E Livestock Protection Collars in the United States, Eleventh Great Plains Wildlife Damage Control Proceedings, 11:

72 Corbet, G., & Ovenden, D The mammals of Britain and Europe. Collins. London. Eggers, D.E Management of Whitebark Pine as Potential Grizzly Bear Habitat. In: Contreras, G. P. & Evans, K. E. Proceedings: Grizzly Bear Habitat Symposium, USDA Forest Service, General Technical Report INT-207. European Commission, LIFE and human coexistence with large carnivores. LIFE NATURE. European Union. Pg 73. Fritts, S.H., Paul, W.J., Mech, L.D. & Scott, D.P Trends and Management of Wolflivestock Conflicts in Minnesota. US Department of the Interior, US Fish and Wildlife Service, Resource Publication 181:1-27. Giannatos, G Conservation Action Plan for the Golden Jackal (Canis aureus L.) in Greece. Final report, WWF Greece. Godes, C Wolf in Greece. Data from the Final Report of the LIFE-Nature Project Conservation of the Wolf (Canis lupus L.) and its Habitats in Central Greece. Green, J.S., Henderson, F.R. & Collinge, M.D Coyotes: Damage Prevention and Control Methods, In Prevention and Control of Wildlife Damage, pp Cooperative Extension Division, Institute of Agriculture and Natural Resources, University of Nebraska Lincoln, United States Department of Agriculture, Animal and Plant Health Inspection Service, Animal Damage Control, Great Plains Agricultural Council, Wildlife Committee. Holland, T.M Grizzly Habitat Improvement Projects on the South and Middle Fork Flathead River. In: Contreras, G. P. & Evans, K. E. Proceedings Grizzly Bear Habitat Symposium, USDA Forest Service, General Technical Report INT-207. Hoogesteijn, R., Hoogesteijn, A. & Mondolf, E Jaguar Predation and Conservation: Cattle Mortality Caused by Felines on Three Ranches in the Venezuelan Llanos. Symposia of the Zoological Society of London, 65: Howard, W.E Biocontrol and Chemosterilants. In Pest Control: Biological, Physical and Selected Chemical Methods. W. W. Kilgore and R. L. Doutt (eds.), Academic Press, New York, pp Hunt, C.L Descriptions of Five Promising Deterrent and Repellent Products for Use on Bears. Final Report. U.S. Fish and Wildlife Service, Office of Grizzly Bear Recovery Coordinator, University of Montana, Missoula. 71

73 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Iliopoulos, Y., Sgardelis, S., Koutis, V. & Savaris, D Wolf depredation on livestock in Central Greece. Acta Theriologica 54(1): Karamanlidis, A.A., Sanopoulos, A,. Georgiadis, L., Zedrosser, A Structural and e c o n omic a sp e c t s o f h uman - b e ar c o nf lic t s in Gr e e c e. U r su s 2 2 (2) : doi: /URSUS-D Karamanlidis, A.A., de Gabriel Hernando, M., Krambokoukis, L., Gimenez, O. (2015). Evidence of a large carnivore population recovery: Counting bears in Greece. Journal for Nature Conservation. 27, Karani, I.W., Dublin, H.T. & Koehler, G.M Livestock Predation by Predators in Pastoral Areas Adjacent to Masai Mara National Reserve, Kenya. In: Bissonette J.A. & Krausman P.R. Integrating People and Wildlife for a Sustainable Future, Wildlife Society, Maryland. Koehler, A.E., Marsh, R.E. & Salmon, T.P Frightening Methods and Devices/ Stimuli to Prevent Mammal Damage: A Review. Proceedings of the Vertebrate Pest Conference, 14: Kumar, S. & Rahmani, A.R Conservation of the Grey Wolf in the Great Indian Bustard Sanctuary at Nannaj Maharashtra (India). In: Bissonette J.A, & Krausman P.R. Integrating People and Wildlife for a Sustainable Future, Wildlife Society, Maryland. Landa, A., Krogstad, S., Tømmerås, B.Å. & Tufto, J Do Volatile Repellents Reduce Wolverine (Gulo gulo) Predation on Sheep? Results of a Large Scale Experiment. Wildlife Biology, 2(2): Linnel, J.D.C., Smith, M.E., Odden, J., Kaczensky, P. & Swenson, J.E Strategies for the Reduction of Carnivore Livestock Conflicts: A Review. NINA Oppdragsmelding (eds) 443: Masunzu, C Assessment of Crop Damage and Application of Non Lethal Deterrents for Crop Protection East of the Selous Game Reserve. Tanzania Wildlife Discussion Paper Nr. 24. Ludwig Siege & Rolf D. Baldus (eds.). Massei, G. & Miller, L.A., Nonsurgical fertility control for managing free-roaming dog populations: A review of products and criteria for field applications (2013). USDA National Wildlife Research Center - Staff Publications. Paper

74 ΑΝΑΦΟΡΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Mech, L.D., Fritts, S.H. & Paul, W.J Relationship Between Winter Severity and Wolf Depredations on Domestic Animals in Minnesota. Wildlife Society Bulletin, 16: Meehan, A.P Rats and Mice. Their Biology and Control. Rentokil Ltd. East Grinstead. Mertzanis, G Brown bear in Greece: distribution, present status-ecology of a northern Pindus subpopulation. Int. Conf. Bear Res. and Manage. 9(1): Mertzanis, G Brown Bear (Ursus arctos L.) Greece. Arcturos. Musiani, M., Mamo, C., Boitani, L., Callaghan, C., Gates, C.C., Mattei, L., Visalberghi, E., Breck, S. & Volpi, G Wolf Depredation Trends and the Use of Fladry Barriers to Protect Livestock in Western North America. Conservation Biology, 17(6): Ogada, M.O., Woodroffe, R., Oguge, O.N. & Frank, L Limiting Depredation by African Carnivores: The Role of Livestock Husbandry. Conservation Biology, 17(6): Okarma, H Status and Management of the Wolf in Poland. Biological Conservation, 66: Papageorgiou, N., Vlachos, C., Sfougaris, A., Tsachalidis, E., Status and diet of wolves in Greece. Acta theriologica 39: Schaller, G.B., Tserendeleg, J. & Amarsanaa, G Observations on Snow Leopards in Mongolia. In: Fox, J.L. & Jizeng, D. Proceedings of the 7 th International Snow Leopard Symposium, International Snow Leopard Trust. Shaw, H.G Comparison of Mountain Lion Predation on Cattle on Two Study Areas in Arizona. In: Peek, J. M. & Dalke, P. O. Proceedings of the Wildlife Livestock Relationships Symposium. Forest, Wildlife and Range Experimental Station, University of Idaho, Moscow. Shivik, J.A., Treves, A. & Gallaghan, P Non-lethal Techniques for Managing Predation: Primary and Secondary Repellents. Conservation Biology, 17(6): Sterner, R.T Cue Enhancement of Lithium Chloride Induced Mutton/sheep Aversions in Coyotes. Great Plains Wildlife Damage Control Workshop Proceedings, 12:

75 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Ternent, M.A. & Garshelis, D.L Taste Aversion Conditioning to Reduce Nuisance Activity by Black Bears in a Minnesota Military Reservation. Wildlife Society Bulletin, 27 (3): Till, J.A. & Knowlton, F.F Efficacy of Denning in Alleviating Coyote Depredations upon Domestic Sheep. Journal of Wildlife Management, 47: Ενδεικτική ελληνική βιβλιογραφία Βλάχος, Χ.Γ., Μπακαλούδης, Δ.Ε. & Χατζηνίκος, Ε.Ν Η Αρπακτικότητα της Αλεπούς και του Πετροκούναβου στην Άγρια Πανίδα. Θεσσαλονίκη. 89 σελίδες Γιαννάτος, Γ. & Γρίβας, Κ «Ενοχλητικά ή επιβλαβή είδη: προβλήματα και αντιμετώπιση». Αναφορά. LIFE02/NAT/GR/8492: Δράσεις για τη διατήρηση-προστασία του Γυπαετού και της βιοποικιλότητας στην Κρήτη. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης-Πανεπιστήμιο Κρήτης, ΕΕ-Γενική Δ/νση Περιβάλλοντος, Δ/νση Δασών Περιφέρειας Κρήτης. Δρίβας, Χ Ελληνικός Ποιμενικός Σκύλος Πορεία Ανασυγκρότησης. Κυνολογία, Απρίλιος Μάιος 1996, 16: Ηλιόπουλος, Γ Παρακολούθηση πληθυσμού λύκου στην Κεντρική Ελλάδαπληθυσμιακές εκτιμήσεις-ανθρωπογενής θνησιμότητα. Ενδιάμεση αναφορά έτους Πρόγραμμα ΛΥΚΟΣ, LIFE97 NAT/GR/004249, Αρκτούρος, Υπ. Γεωργίας-ΓΓΔ & ΦΠ. Παπαγεωργίου, Ν., Βλάχος, Χ. & Νεοφύτου, Χ Προκαταρκτική μελέτη επί των τροφικών συνηθειών της αλεπούς (Vulpes vulpes) στη Μακεδονία. Επιστ. Επετ. Α.Π.Θ., Τόμος 24, αρ. 5, σελ ΦΕΚ 1668/27 Ιουλίου 2011/Απόφαση : Έγκριση Κανονισμού Ασφάλισης Φυτικής Παραγωγής από τον Οργανισμό Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛ.Γ.Α.) Ν.Π.Ι.Δ. ΦΕΚ 1669/27Ιουλίου 2011/ Απόφαση : Έγκριση Κανονισμού Ασφάλισης Ζωικής Παραγωγής από τον Οργανισμό Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛ.Γ.Α.) Ν.Π.Ι.Δ. 74

76 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑτα παραρτημα ι ηλεκτροφορες περιφραξεισ

77 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Α. ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΦΡΑΞΕΙΣ Α1. Υλικά & Εξοπλισμός Τα υλικά και ο εξοπλισμός για την κατασκευή μίας ηλεκτροφόρας περίφραξης εξαρτώνται από τον τύπο περίφραξης (κινητή ή σταθερή) που απαιτείται σε κάθε εγκατάσταση σε συνδυασμό με τον τρόπο ηλεκτροδότησης, καθώς και από το συνολικό κόστος, το οποίο μπορεί κάθε φορά να καλυφθεί, και περιλαμβάνουν: 1. Τους πασσάλους οι οποίοι πρέπει να έχουν μήκος τουλάχιστον 1,7 μ. και μπορεί να είναι: Ξύλινοι, οι οποίοι είναι γενικά φθηνότεροι, αλλά όχι ανθεκτικότεροι στο χρόνο. Συνίσταται η χρήση ανθεκτικού είδους ξυλείας όπως η καστανιά. Μεταλλικοί, οι οποίοι είναι πιο ακριβοί αλλά στην περίπτωση κινητής ηλεκτροφόρας περίφραξης είναι πιο πρακτικοί και ανθεκτικότεροι. Πλαστικοί (συνήθως σε μορφή σωληνόμορφων ράβδων), οι οποίοι είναι ελαφρύτεροι και πιο εύχρηστοι στη μεταφορά των κινητών ηλεκτροφόρων περιφράξεων, αλλά δεν έχουν μεγάλη σταθερότητα. Συνιστώνται για ηλεκτροφόρες περιφράξεις στο εξωτερικό τοίχων ή μηχανικής περίφραξης, οι οποίοι προσφέρουν την απαιτούμενη σταθερότητα. 2. Τους μονωτήρες, οι οποίοι υπάρχουν σε μεγάλη ποικιλία, τόσο σε σχέση με την προσαρμογή τους στα τρία είδη των πασσάλων, όσο και σε σχέση με το υλικό κατασκευής (από πλαστικό, πορσελάνη κ.ά.). 3. Υλικό ηλεκτροφόρου δικτύου: σύρμα, ειδική ταινία ή πλέγμα. 4. Υλικά του συστήματος γείωσης της εγκατάστασης (καλώδιο ή σύρμα και μεταλλική ράβδος τουλάχιστον 1,5 μέτρου). 5. Ο μηχανισμός ηλεκτροδότησης ο οποίος μπορεί να είναι: Μπαταρία, η οποία μπορεί να είναι μίας χρήσης και σχετικά μεγάλης διάρκειας ή επαναφορτιζόμενη, π.χ. μπαταρία αυτοκινήτου η οποία επαναφορτίζεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Σύστημα με ηλιακή τροφοδότηση το οποίο αποτελείται από: Επαναφορτιζόμενη μπαταρία. Τροφοδοτικό μηχανισμό για την παροχή και διατήρηση των απαιτούμενων χαρακτηριστικών του ηλεκτρικού ρεύματος. Ηλιακό συλλέκτη, ο οποίος τροφοδοτεί επαναφορτιζόμενη μπαταρία του συστήματος. Ένας τροφοδοτικός μηχανισμός - μετασχηματιστής για τροφοδοσία από τάση 220V (συνιστάται σε περίπτωση ύπαρξης ηλεκτροδοτημένου οικήματος). 76

78 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Α2. Οδηγίες εγκατάστασης Επιλέγουμε με προσοχή το σημείο τοποθέτησης της περίφραξης. Προτιμούμε υγρά και μαλακά εδάφη με χαμηλή βλάστηση κυρίως γρασίδι, και αποφεύγουμε αμμώδη και πετρώδη εδάφη. Η ηλιοφάνεια όλη την ημέρα είναι απαραίτητη σε περίπτωση ηλιακού συλλέκτη, για αυτό καταλληλότερα σημεία είναι ξέφωτα ή γενικά ανοιχτές περιοχές. Tο χόρτο και η βλάστηση κατά μήκος της περίφραξης και σε πλάτος εκατοστά πρέπει να κόβονται συστηματικά. Τοποθετούμε πρώτα τους πασσάλους των γωνιών και της εισόδου. Οι πάσσαλοι αυτοί πρέπει να είναι αρκετά ενισχυμένοι, επειδή θα δέχονται όλη τη μηχανική τάση των συρμάτων. Η ενίσχυσή τους μπορεί να γίνει: α) με εξωτερική κλίση των πασσάλων των γωνιών κατά 5 μοίρες περίπου, ή και β) με τοποθέτηση πλάγιων πασσάλων αντιστήριξης. Τοποθετούμε τους υπόλοιπους πασσάλους κάθε 2-3 μέτρα ανάλογα με τη μορφολογία του εδάφους, έτσι ώστε να αποφεύγονται οι επαφές του κατώτερου σύρματος με το έδαφος ή η δημιουργία μεγάλων κενών χώρων σε σημεία με υποχωρήσεις του εδάφους. Ο κάθε πάσσαλος πρέπει να βυθιστεί στο έδαφος 50 εκατοστά. Οι μεταλλικοί πάσσαλοι πρέπει να τοποθετηθούν έτσι ώστε οι μονωτήρες να βιδωθούν στην εξωτερική τους πλευρά. Βιδώνουμε τους μονωτήρες στην εξωτερική πλευρά των πασσάλων. Οι αποστάσεις της θέσης των μονωτήρων από το έδαφος πρέπει να είναι 15, 40, 70, 105 και 145 εκατοστά αντίστοιχα. Στις γωνίες χρησιμοποιούμε για κάθε γραμμή σύρματος τρεις μονωτήρες στο εξωτερικό ή έναν ειδικό για γωνίες (διπλό U) στο εσωτερικό του πασσάλου. Είναι προτιμότερο το σύρμα να είναι στο μέγιστο δυνατό μήκος του ενιαίο και να μην είναι κομμένο σε πολλά τμήματα. Συνιστάται να χρησιμοποιούνται ειδικοί μονωτήρες για την αρχή και το τέλος της κάθε γραμμής. Στο τέλος κάθε γραμμής αφήνουμε ένα περιθώριο εκατοστών για τη σύνδεση με την επόμενη γραμμή. Αποφεύγουμε τα έντονα τσακίσματα στο σύρμα και δίνουμε μεγάλη προσοχή στις συνδέσεις. Το καλό τέντωμα (όχι υπερβολικό) αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση και για αυτό είναι χρήσιμα ειδικά ελατήρια ρύθμισης της μηχανικής τάσης του σύρματος. Ένα από πιο τρωτά σημεία της περίφραξης είναι η είσοδος, για αυτό απαιτείτε μεγάλη προσοχή στην κατασκευή της (και για την οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν μονωτικές λαβές). Στην εξωτερική πλευρά και κατά μήκος της περίφραξης τοποθετούμε το πλέγμα (σίτα) στο έδαφος για την καλύτερη δυνατή γείωση. Στερεώνουμε το πλέγμα με σύρμα στη βάση των πασσάλων και εξωτερικά με πασσαλάκια τέντας. Σε πε- 77

79 παραρτημα ι - ηλεκτροφορες περιφραξεισ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ρίπτωση έλλειψης πλέγματος και ειδικά σε ξερά εδάφη απλώνουμε αλάτι κατά μήκος της περίφραξης και σε πλάτος 50 εκατοστών ή τοποθετούμε περιμετρικά στη βάση του φράχτη μια σειρά αγκαθωτό σύρμα, το οποίο θα συνδέεται με πασσάλους γείωσης κάθε μέτρα. Το σύστημα τροφοδότησης και η μπαταρία πρέπει να τοποθετηθούν στο εσωτερικό της περίφραξης και στη μέση περίπου του κυκλώματος. Όταν το σύστημα έχει ξεχωριστό ηλιακό συλλέκτη, τότε αυτό πρέπει να τοποθετηθεί σε καλά προφυλαγμένο χώρο όπως π.χ. μια άδεια κυψέλη σε αρκετό ύψος από το έδαφος. Το ίδιο καλά προστατευμένη από τις καιρικές συνθήκες πρέπει να είναι και η μπαταρία. Ο ηλιακός συλλέκτης πρέπει να τοποθετηθεί σε αρκετό ύψος από το έδαφος, να έχει νότια έκθεση και κλίση τέτοια, έτσι ώστε οι ακτίνες του ήλιου να πέφτουν κάθετα στην ειδική επιφάνεια (περίπου 45 ο ). Κοντά στο σύστημα πρέπει να τοποθετηθεί και η μεταλλική ράβδος γείωσης σε βάθος 1,5-2 μ. Αφού έχουν τοποθετηθεί όλα τα παραπάνω, συνδέουμε το σύστημα τροφοδότησης με το φράχτη και τη γείωση. Η σύνδεση με το φράχτη πρέπει να γίνει με κάθε μια γραμμή ξεχωριστά, εκτός αν το σύρμα είναι ενιαίο οπότε πρέπει να γίνει στη μέση. Με το φράχτη συνδέεται η θετική (+) έξοδος του συστήματος. Η σύνδεση με τη γείωση και το πλέγμα (σίτα) γίνεται με την αρνητική (-) έξοδο του συστήματος, με μεγάλη προσοχή και με υλικά που δεν σκουριάζουν εύκολα. Η απόσταση των κυψελών από το φράχτη πρέπει να είναι τουλάχιστο 1,5 μ. Τοποθετούμε προειδοποιητικές πινακίδες έντονου χρώματος σε κάθε πλευρά του φράχτη σε εύλογες αποστάσεις μεταξύ τους. Α3. Οδηγίες συντήρησης Για τη διατήρηση της περίφραξης σε αποδοτικά επίπεδα: Η κατάσταση της μπαταρίας είναι καθοριστική, για αυτό φροντίζουμε για τον έλεγχο και τη σωστή φόρτισή της. Εκτός χρήσης (δηλαδή αποθηκευμένη το χειμώνα) μια μπαταρία 12V, αμπερωρίων, διαρκεί 12 εβδομάδες. Έτσι κάθε 12 εβδομάδες συνίσταται η επαναφόρτιση της μπαταρίας τουλάχιστον για μία ημέρα, με σύνδεσή της στο σύστημα του ηλιακού συλλέκτη-φορτιστή και μόνο. Δεν ξεχνάμε ότι η διάρκεια της κάθε μπαταρίας καθορίζεται από την κατάστασή της και τη φόρτιση του φράχτη. Ελέγχουμε συχνά τα χόρτα και την υπόλοιπη βλάστηση, έτσι ώστε να μην έρχονται σε επαφή με το σύρμα. Συντηρούμε το χορτάρι γύρω από την ηλεκτροφόρο περίφραξη σε χαμηλό ύψος, για την ενίσχυση του συστήματος γείωσης. 78

80 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Ελέγχουμε συχνά τα σημεία στα οποία έχουν γίνει οι συνδέσεις. Αποφεύγουμε υλικά που σκουριάζουν εύκολα και φροντίζουμε για την αντικατάστασή τους σε τέτοια περίπτωση. Μεγάλη προσοχή απαιτείται στη σύνδεση της γείωσης και του φράχτη. Ελέγχουμε για σκόνη ή ακαθαρσίες στους μονωτήρες ή για πιθανά ραγίσματα. Ελέγχουμε τις γωνίες του φράχτη και ρυθμίζουμε τη μηχανική τάση των συρμάτων ανάλογα. Συχνά οι πάσσαλοι υποχωρούν από τη μεγάλη τάση. Κατά την αποθήκευση των υλικών απαιτείται μεγάλη προσοχή κυρίως στο ηλεκτρονικό σύστημα, στον ηλιακό συλλέκτη και την μπαταρία. Προστατεύουμε τον εξοπλισμό από τη σκόνη και τον ήλιο και φορτίζουμε την μπαταρία πριν και μετά την αποθήκευση. παραρτημα ι - ηλεκτροφορες περιφραξεισ Α4. Ειδικές τεχνικές πληροφορίες Ο καθοριστικός παράγοντας της απόδοσης του ηλεκτρικού φράχτη είναι η εκκένωση που δέχεται το ζώο. Τα όρια ασφάλειας των τιμών της ενέργειας κυμαίνονται μεταξύ 3-5 Joule. Το συνολικό μήκος του ηλεκτροφόρου σύρματος καθορίζει και την απαιτούμενη ενέργεια. Ζητάμε πάντα τις σχετικές πληροφορίες. Η τάση του ηλεκτρικού ρεύματος στον φράχτη, ανάλογα με το σύστημα, μπορεί να κυμαίνεται από 4 έως 8 KV. Πτώση της τάσης είναι ενδεικτική για την ύπαρξη προβλημάτων (κακές συνδέσεις, αποφόρτιση της μπαταρίας, βραχυκυκλώματα). Η ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος είναι περίπου 20 ma. Το φορτίο της μπαταρίας πρέπει να είναι τουλάχιστον αμπερώρια σε μπαταρία 12V και 10 αμπερώρια σε μπαταρία 6V. Το ηλεκτρονικό σύστημα πρέπει να δημιουργεί ηλεκτρικούς παλμούς με διάρκεια 0,0003 δευτερόλεπτα και περίοδο επανάληψης μεγαλύτερη ή ίση με 1 δευτερόλεπτο. H τάση του ηλεκτρικού ρεύματος του φράχτη ελαττώνεται με την επαφή του ηλεκτροφόρου σύρματος και της βλάστησης. Η ελάχιστη επαφή δημιουργεί διαρροές προς τη γη, εξασθενώντας την ενέργεια του ηλεκτροφόρου φράχτη και μειώνοντας έτσι την αποτελεσματικότητά του. Α5. Χρήσιμες συμβουλές Αποσυνδέουμε την μπαταρία όταν πρόκειται να φορτιστεί λίγο πριν την εγκατάσταση. Καλύπτουμε την επιφάνεια του ηλιακού συλλέκτη όταν πρόκειται να αποσυνδεθεί για περισσότερο από 30 λεπτά. 79

81 παραρτημα ι - ηλεκτροφορες περιφραξεισ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Ενημερώνουμε ένα δεύτερο άτομο για τον τρόπο λειτουργίας και συντήρησης του φράχτη. Βάφουμε καλά με αντισκωρική βαφή και κίτρινο χρώμα τους μεταλλικούς πασσάλους, καίμε επιφανειακά το τμήμα των ξύλινων πασσάλων που θα βυθιστεί στο έδαφος ή το καλύπτουμε με καμένο λάδι μηχανής. Αποσυνδέουμε το φράχτη πριν από καταιγίδες όταν αυτό είναι δυνατό- και απομακρυνόμαστε. Προμηθευόμαστε ένα βολτόμετρο για τη μέτρηση της τάσης και ένα υδρόμετρο για τον υπολογισμό της φόρτισης της μπαταρίας (για μπαταρίες με υγρά). Προστατεύουμε την μπαταρία από την υγρασία και τον ήλιο. Αποφεύγουμε να τοποθετούμε μαζί την μπαταρία και το σύστημα τροφοδότησης, εκτός κι αν το σύστημα έχει ειδική διαμόρφωση. Βεβαιωνόμαστε ότι δεν δουλεύει ο φράχτης όταν εργαζόμαστε σ αυτόν. Δεν προσπαθούμε να επιδιορθώσουμε το ηλεκτρονικό σύστημα μόνοι μας. Επικοινωνούμε με τον προμηθευτή μας. Α6. Προμηθευτές ηλεκτροφόρων περιφράξεων Γούναρη Μαρία Γενική Αντιπροσωπεία και Εμπόριο Μ. Αλεξάνδρου Φλώρινα Τηλ Συλαιός Ευστράτιος Κτηνοτροφικά Μηχανήματα Γιαννιτσών Μενεμένη, Θεσσαλονίκη Τηλ Νικολαΐ δης Νίκος Κτηνίατρος Κροκίου Βόλος, Μαγνησία Τηλ ΗΛΠΡΑ - Ηλεκτρονικές Πραγματοποιήσεις ΑΕ Βιοτεχνία Ηλεκτρονικών Κατασκευών - Αυτοματισμών Βιομηχανική περιοχή Θέρμης Θέρμη, Θεσσαλονίκη Τηλ Fax: Haricon Electronics - Κωσταντίνου Χαράλαμπος & ΣΙΑ Ε.Ε. Βιοτεχνία Ηλεκτρικών Ειδών Καραϊσκάκη Τρίκαλα Τηλ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΕ Εταιρία Κτηνιατρικών Φαρμάκων - Εργαλείων Βιζυηνού Γέρακας Αττικής Τηλ Fax: Σακελλαριάδης Θεμιστοκλής Κτηνίατρος Αγίου Γεωργίου Μεγαλόπολη Αρκαδίας Τηλ. / Fax:

82 παραρτημα ιι ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ

83 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Β. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ Β1. Σύντομη ιστορική αναδρομή Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, ο σκύλος εξημερώθηκε από τον θεό Απόλλωνα για να συντροφεύει τη θεά Άρτεμη στο κυνήγι τη σχέση του σκύλου με το κυνήγι μαρτυρά και η ετοιμολογία της λέξης κυνήγι: κύναν άγω. Η παρουσία της φυλής του Ελληνικού Ποιμενικού Σκύλου στον ελλαδικό χώρο από τα αρχαία χρόνια, τεκμηριώνεται από ένα πλήθος αναφορών σε ιστορικά κείμενα και άλλες γραπτές μαρτυρίες (Νίκανδρος, Αριστοτέλης). Ο Πλάτων αναφέρει ότι ο ποιμενικός σκύλος της Ηπείρου χρησιμοποιούνταν από τους Έλληνες από τους ομηρικούς χρόνους και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης λόγω των ιδιαίτερων ικανοτήτων του. Νομάδες κτηνοτρόφοι μετέφεραν αυτή τη φυλή σκύλων και στη Μακεδονία και από τότε ο σκύλος της Ηπείρου χρησιμοποιήθηκε για στρατιωτικούς κυρίως σκοπούς, στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλέξανδρου. Και ο Πύρρος, όμως, ο βασιλιάς της Ηπείρου, χρησιμοποίησε τους Μολοσσικούς σκύλους σε πολεμικές επιχειρήσεις. Η σημερινή μορφή της φυλής του Ελληνικού Ποιμενικού αποτελεί την εξέλιξη της αρχαίας φυλής των Μολοσσών ή Ηπειρωτικών σκύλων που ζούσε στις απομονωμένες περιοχές της Πίνδου. Η εξέλιξη αυτή, παράλληλα με την εξέλιξη της νομαδικής κτηνοτροφίας στην Ελλάδα, διαμόρφωσε ένα σκύλο άριστα προσαρμοσμένο στις ανάγκες των κοπαδιών και τις αντίξοες συνθήκες των ορεινών περιοχών, ικανό να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις μεγάλων σαρκοφάγων ζώων όπως η αρκούδα και ο λύκος. Οι οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις των τελευταίων δεκαετιών στην ύπαιθρο, είχαν ως αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση και άρα τη μείωση του αριθμού των ελληνικών ποιμενικών σκύλων. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού των αδέσποτων σκύλων στην ύπαιθρο και την αδιαφορία των αρμόδιων φορέων για τη διεθνή πιστοποίηση της φυλής, οδήγησε τον Ελληνικό Ποιμενικό στη σημερινή κατάσταση της πιθανής εξαφάνισής του. Β2. Χαρακτηριστικά της φυλής Ο Ελληνικός Ποιμενικός Σκύλος ανήκει στην οικογένεια των Κυνοειδών (Canidae), υποείδος Canis lupus familiaris, και κατατάσσεται σ τις μολοσσοειδείς φυλές σκύλων ποιμενικού τύπου. Είναι αναγνωρισμένη ως Εθνική Φυλή από τον Κυνολογικό Όμιλο Ελλάδας (ΚΟΕ), αλλά όχι από την Διεθνή Κυνολογική Ομοσπονδία (FCI Fédération Cynologique Internationale). Τα άτομα της φυλής εμφανίζουν σεξουαλικό διμορφισμό όσον αφορά τα χαρακτηριστικά του κεφαλιού και τις αναλογίες του σώματος. Η σωματική διάπλαση και τα άλλα χαρακτηριστικά του είναι άριστα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον που ζει και τον ρόλο του φύλακα για το κοπάδι. 82

84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Το ύψος του αρσενικού στο ακρώμιο κυμαίνεται μεταξύ 65 και 75 εκατ. (Σχέδιο 1, Αρκτούρος, 1995). Το θηλυκό μπορεί να είναι μικρότερο, με ύψος που κυμαίνεται από εκατοστά. Το σώμα του είναι γενικά ισχυρό, με καλή μυϊκή ανάπτυξη, ευρεία ράχη και θώρακα. Ανάλογα με το φύλο και το ύψος του ζώου, το βάρος του κυμαίνεται μεταξύ 32 και 55 κιλών (38 55 για τα αρσενικά και για τα θηλυκά). Τα πόδια του είναι μυώδη, με ισχυρά οστά, που του επιτρέπουν να κινείται με ευρύ διασκελισμό και σταθερότητα. Το κεφάλι του σκύλου είναι ογκώδες, με το πλάτος του κρανίου ίσο με το μήκος του (16 17 εκατοστά). Η αναλογία του μήκους από την άκρη του ρύγχους ως το μεσόφρυο ή «στοπ» (μήκος Α) και από εκεί ως το πίσω μέρος του κρανίου (μήκος Β) πρέπει να είναι 2:3. Τα αυτιά του εκφύονται στο ύψος των ματιών, είναι τριγωνικά, μέτριου μεγέθους και κρέμονται στα πλάγια του κεφαλιού. Ο λαιμός του είναι ισχυρός και φαρδύς. Η ουρά μπορεί να είναι μακριά ή μέτριου μήκους. Το τρίχωμά του είναι μακρύτριχου («μαλάτος») ή μεσότριχου τύπου, πυκνό, με διπλό μανδύα. Τα αρσενικά εμφανίζουν επιπλέον χαίτη. Σχέδιο 1. Σωματότυπος Ελληνικού Ποιμενικού Σκύλου. Το χρώμα του τριχώματος μπορεί να είναι λευκό, μαύρο, καστανόμαυρο ραβδωτό («τιγροειδές»), καστανό και υπόξανθο, μονόχρωμο ή συχνότερα ποικιλόχρωμο. Ο ελληνικός ποιμενικός σκύλος διαθέτει άριστη όσφρηση, ακοή και όραση και παρουσιάζει μεγάλη κινητικότητα κατά τη διάρκεια της νύχτας. Επιπλέον, ο ελληνικός ποιμενικός παρουσιάζει αξιοθαύμαστη αντοχή στις κακουχίες και τις καιρικές συνθήκες, ενώ είναι και εξαιρετικά λιτοδίαιτος. Το τελευταίο αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημα, καθώς πολλές φορές οι μοναδικές διαθέσιμες τροφές στο βουνό είναι ψωμί και γαλακτοκομικά προϊόντα. Σαν ποιμενική φυλή φύλαξης παρουσιάζει ανεξαρτησία δράσης, υψηλή αίσθηση του ζωτικού χώρου, έντονα ανεπτυγμένο ένστικτο προστασίας του κοπαδιού, επιθετικότητα προς τα άγρια ζώα, θάρρος, πίστη στην ομάδα και αφοσίωση στον βοσκό. Παρόλο που η προστατευτική συμπεριφορά του ελληνικού ποιμενικού σκύλου είναι ενστικτώδης, χρειάζεται πρόσθετη εκπαίδευση από νεαρή ηλικία. Ένα ακόμα πλεονέκτημα του ελληνικού ποιμενικού σε σχέση με άλλες δημοφιλέστερες ποιμενικές φυλές, είναι ο διπλός του ρόλος στο κοπάδι. Μπορεί, δηλαδή, να εντο- 83

85 παραρτημα ii -ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ πίζει και να αποτρέπει οποιαδήποτε επίθεση άγριου ζώου, ενώ παράλληλα μπορεί να ακολουθεί το κοπάδι σε μεγάλες αποστάσεις και να το προστατεύει σε ένα συνεχώς εναλλασσόμενο τοπίο. Φυλάει λοιπόν το κοπάδι, και όχι το συγκεκριμένο χώρο όπου αυτό βρίσκεται. Αν και η προστατευτική του συμπεριφορά είναι ενστικτώδης, η φύλαξη γίνεται ακόμη πιο αποτελεσματική όταν ο σκύλος εκπαιδευτεί κατάλληλα από έναν έμπειρο ποιμένα ή όταν ο ίδιος ο σκύλος έχει ως πρότυπο συμπεριφοράς έναν ήδη έμπειρο σκύλο του κοπαδιού. Ο σωστά εκπαιδευμένος ποιμενικός σκύλος θεωρεί τον εαυτό του κυρίαρχο μέλος του κοπαδιού και προστατεύει όποτε χρειαστεί τα μέλη του. Β3. Διατροφή Β3α. Η διατροφή των κουταβιών-νεαρών σκύλων Ο απογαλακτισμός των κουταβιών 1 γίνεται σταδιακά από την ηλικία των 22 ημερών, όταν αρχίζουμε να προσφέρουμε στα κουτάβια γάλα ξέχωρα από το μητρικό, και ολοκληρώνεται στις 30 ημέρες της ηλικίας τους, όταν πλέον τρώνε μόνο ξένο γάλα. Το είδος του γάλακτος που προσφέρεται είναι αυτό που παράγουν τα ζώα της εκτροφής του κτηνοτρόφου (πρόβειο, κατσικίσιο, αγελαδινό), το οποίο αναμιγνύεται με ψωμί. Η ποσότητα του γάλακτος για κάθε κουτάβι και σε κάθε γεύμα, είναι ανάλογο με την ηλικία του. Σε ηλικία 22 ημερών δίνουμε ένα φλιτζάνι του καφέ γάλα. Σε ηλικία 25 ημερών δίνουμε μισό φλιτζάνι του τσαγιού γάλα. Σε ηλικία 30 ημερών δίνουμε ένα φλιτζάνι του τσαγιού γάλα. Ο αριθμός των ημερήσιων γευμάτων για κάθε κουτάβι είναι επίσης ανάλογος με την ηλικία του. Τα γεύματα κατανέμονται σε ίσα χρονικά διαστήματα μέσα στην ημέρα, ώστε να διευκολύνεται η χώνεψη και να αποφεύγονται προβλήματα υγείας. Μέχρι την ηλικία του ενός μήνα τα γεύματα είναι τέσσερα ημερησίως. Από την ηλικία του ενός μήνα έως την ηλικία των τριών μηνών, τα γεύματα είναι τρία ημερησίως. Από τον τρίτο μήνα και μέχρι τον όγδοο μήνα, τα γεύματα είναι δύο ημερησίως. Από τον όγδοο μήνα και μετά, η διατροφή μπορεί να περιορισθεί σε ένα γεύμα την ημέρα. Το γάλα ως τροφή για τον σκύλο, είναι καλό να δίνεται μέχρι την ηλικία του ενός έτους. Η διατροφή των νεαρών σκύλων είναι καλό να ενισχύεται στο χρονικό αυτό διάστημα και με κατάλληλες ζωοτροφές του εμπορίου (κροκέτες για σκύλους). 1 Τα κουτάβια που χορηγεί ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ είναι περίπου 60 ημερών και έχουν ήδη απογαλακτισθεί. 84

86 Β3β. Η διατροφή των ενήλικων σκύλων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Στη διατροφή των σκύλων δεν πρέπει να δίνονται πολλά κόκαλα γιατί δημιουργούν δυσκοιλιότητα. Καλό είναι να αποφεύγονται τελείως τα μυτερά κόκαλα πουλιών και ψαριών, γιατί είναι δυνατόν να προκαλέσουν σοβαρές βλάβες στο πεπτικό σύστημα (στομάχι και έντερα), ακόμη και τον θάνατο του σκύλου. Για τη διατήρηση της καλής λειτουργίας του πεπτικού συστήματος του σκύλου, η τροφή πρέπει να είναι σταθερή σε ποσότητα και ποιότητα και στη σωστή θερμοκρασία. Πρέπει να αποφεύγονται τα πολύ ζεστά και τα παγωμένα φαγητά. Επίσης, σημαντική είναι η θερμοκρασία του νερού, η οποία πρέπει να είναι μεταξύ 5 και 15 βαθμών Κελσίου, ώστε να καταναλώνεται ευχάριστα από τον σκύλο και να καλύπτει τις ανάγκες του. Όταν δίνονται αφυδατωμένα μίγματα κρεατάλευρων (κροκέτες), πρέπει να υπάρχει άφθονο νερό στη σωστή θερμοκρασία στη διάθεση του σκύλου, διαφορετικά είναι δυνατόν να δημιουργηθούν προβλήματα αφυδάτωσης και δυσπεψίας. Οι κροκέτες διατίθενται σε διάφορες περιεκτικότητες θρεπτικών συστατικών αναλόγως των αναγκών της ηλικίας και μπορεί να γίνει η κατάλληλη επιλογή τους. Η συσκευασία των αφυδατωμένων κρεατάλευρων εξασφαλίζει την καλή συντήρησή τους, αλλά θα πρέπει να έχουμε υπόψη τον ρυθμό κατανάλωσης κάθε συσκευασίας, γιατί η παρατεταμένη συντήρηση μιας ανοικτής συσκευασίας μπορεί να αλλοιώσει την τροφή και να δημιουργήσει προβλήματα υγείας στον σκύλο. Στο επίπεδο της εκτροφής, είναι συχνό φαινόμενο οι σκύλοι να καταναλώνουν πτώματα ζώων για να καλύπτουν ανάγκες σε κρέας και άλλα συστατικά. Η κατανάλωση των πτωμάτων είναι ο κυριότερος παράγοντας μόλυνσης των σκύλων από εχινόκοκκο που είναι μια ταινία (σκουλήκι) μεταδιδόμενη στον άνθρωπο και προκαλεί σοβαρά προβλήματα υγείας, ακόμη και θάνατο. Τα μέρη του πτώματος που είναι επικίνδυνα να μεταδώσουν εχινόκοκκο είναι τα σπλάγχνα (συκώτι, πνεύμονας, σπλήνα). Εάν τα σπλάγχνα αυτά αφαιρεθούν από το πτώμα του ζώου και ταφούν ή καούν σε βαρέλι, τότε το υπόλοιπο πτώμα είναι δυνατόν να καταναλωθεί από τους σκύλους με ασφάλεια και να καλύψει τις διατροφικές τους ανάγκες. Πολλές φορές η διατροφή των ποιμενικών σκύλων με υποπροϊόντα σφαγείου, όπως έντερα και κοιλιές αποτελεί εξαιρετική διατροφή, όταν η συλλογή αυτών των υποπροϊόντων γίνεται με προσοχή από τον κτηνοτρόφο και τηρούνται οι όροι καλής συντήρησης. Το περιεχόμενο των εντέρων και στομάχων αποτελεί πηγή ενζύμων, βιταμινών και αλκαλικών στοιχείων, απαραίτητων στη διατροφή του σκύλου. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να δίνονται στα σκυλιά συκώτια, πνευμόνια και σπλήνες ενήλικων ζώων. Η διατροφή των σκύλων με εγκέφαλους αιγοπροβάτων, που συχνά συμβαίνει όταν καταναλώνονται κεφάλια πτωμάτων ζώων ή όταν συλλέγονται κεφάλια ενηλίκων αιγοπροβάτων από τα σφαγεία για να δοθούν στους ποιμενικού σκύλους, απαγορεύεται επίσης αυστηρά, γιατί είναι δυνατόν να μεταδώσει το παράσιτο κοίνουρος στον σκύλο, παραρτημα ii - ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ 85

87 παραρτημα ii -ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ο οποίος στη συνέχεια το μεταδίδει με τα κόπρανα στο περιβάλλον και ξαναμολύνει τα πρόβατα, συντηρώντας έτσι τον βιολογικό κύκλο του παρασίτου, που δημιουργεί στα πρόβατα την ασθένεια κοινουρίαση, δηλαδή μια κύστη στον εγκέφαλο με συμπτώματα νευρικής φύσης, όπως στροφικές κινήσεις του ζώου, απώλεια προσανατολισμού κ.ά. (βουρλά πρόβατα). Β4. Εκπαίδευση Οι σκύλοι φύλαξης κοπαδιών είναι μεγαλόσωμα σκυλιά με συμπεριφορά που απέχει πολύ από τους προγόνους τους, τους λύκους, όσον αφορά την κυνηγετική διάθεση. Αντίθετα με άλλες φυλές σκύλων που έχουν κρατήσει βασικά στοιχεία της κυνηγετικής συμπεριφοράς, οι σκύλοι φύλαξης κοπαδιών έχουν την αίσθηση ότι είναι μέλη της «αγέλης» των αιγοπροβάτων. Σε αυτή την «αγέλη» έχουν κυρίαρχο ρόλο και την υπερασπίζονται από εξωτερικές επιθέσεις. Πάνω από αυτούς στην ιεραρχία αναγνωρίζουν μόνο τον βοσκό. Χαρακτηρίζονται για την αφοσίωσή τους στο κοπάδι (το οποίο ακολουθούν συνεχώς), την υπομονή τους, την αυτοπεποίθησή τους και την προστατευτικότητα απέναντι στο κοπάδι και τον βοσκό. Είναι άγρυπνοι τη νύχτα και επιθετικοί απέναντι στα άγρια ζώα και τους ξένους. Την εκδήλωση αυτών των χαρακτηριστικών θα πρέπει να επιδιώξουμε με την εκπαίδευση των κουταβιών. Ο βασικός στόχος για την εκπαίδευση του σκύλου φύλαξης κοπαδιών είναι να συνειδητοποιήσει όσο το δυνατόν νωρίτερα ότι ανήκει στο κοπάδι και ότι είναι ένα από τα κυρίαρχα ζώα του κοπαδιού. Εάν η εκπαίδευση δεν γίνει στη νεαρή ηλικία, που ο σκύλος είναι μικρός σε όγκο και δύναμη και συγχρόνως εύπλαστος και προσαρμόσιμος, τότε σε μεγάλη ηλικία είναι δύσκολο να επιβάλουμε τον σεβασμό και την υπακοή στους κανόνες συμβίωσης του κοπαδιού. Η ιδανική ηλικία για την έναρξη της εκπαίδευσης και προσαρμογής των κουταβιών στο κοπάδι είναι μεταξύ 7 και 8 εβδομάδων οπότε τελειώνει το γάλα της μητέρας τους. Μέχρι τότε πρέπει να μεγαλώσουν μαζί με τη μητέρα και τα αδέλφια τους, ώστε να γίνει η σωστή κοινωνικοποίησή τους με άτομα του είδους τους, να αναπτυχθούν τα φυσιολογικά τους ένστικτα και να εκδηλώσουν τις σωστές αντιδράσεις προς τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος καθοδηγούμενα από τη μητέρα τους. Τα κουτάβια θα πρέπει να βρίσκονται μακριά από τους ανθρώπους και τα άλλα σκυλιά που χρησιμοποιούνται ως φύλακες του σπιτιού ή απλώς είναι ζώα συντροφιάς. Επίσης, δεν κρατάμε μαζί με τους σκύλους φύλαξης κοπαδιών, σκυλιά που ανήκουν σε κυνηγετικές φυλές. Οι σκύλοι φύλαξης θα πρέπει να αποκτήσουν κοινωνικότητα με τα πρόβατα και τις αίγες. Η καλύτερη μέθοδος είναι ο περιορισμός τους σε μία περιφραγμένη έκταση διαστάσεων 15 τ.μ. μαζί με 2-6 αρνάκια, πρόβατα ή κατσίκια, μέχρι την ηλικία των 4-5 μηνών. Τα αρνάκια ή τα κατσικάκια είναι προτιμότερο να είναι θη- 86

88 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ παραρτημα ii - ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. λυκά, ενώ στην περίπτωση που δεν υπάρχουν διαθέσιμα μικρά ζώα και χρησιμοποιήσουμε πρόβατα ή γίδια, αυτά θα πρέπει να μην είναι επιθετικά. Τα επιθετικά πρόβατα ή γίδια θα πρέπει να αντικαθίστανται αμέσως. Είναι επίσης δυνατόν να αντικαθιστά ο κτηνοτρόφος τα νεαρά αιγοπρόβατα της περίφραξης με άλλα, μετά από διάστημα λίγων ημερών. Τα βασικά στοιχεία της εκπαίδευσης είναι: α) η συνεχής παραμονή του κουταβιού κοντά στα αιγοπρόβατα, ώστε να αισθανθεί ότι αυτά είναι η «αγέλη» του, και β) η αποτροπή της επιθετικότητάς του απέναντι στα αιγοπρόβατα. Για να πετύχουμε τους παραπάνω στόχους θα πρέπει ο κτηνοτρόφος να παρακολουθεί τακτικά το κουτάβι από απόσταση. Στην περίπτωση που το σκυλάκι είναι επιθετικό με τα αιγοπρόβατα, θα πρέπει να το κρατάμε και να του φωνάζουμε επιτακτικά <ΟΧΙ>. Αν εξακολουθεί να είναι επιθετικό πρέπει να κλείνεται σε κλουβί για μια ή δύο μέρες, αλλά πάντα κοντά στα αιγοπρόβατα ώστε να τα βλέπει. Σε ηλικία περίπου 4-5 μηνών το βάζουμε στο κοπάδι. Αν τρέχει γύρω εξερευνώντας, το επαναφέρουμε γρήγορα. Σε κάθε περίπτωση το κρατάμε μακριά από το σπίτι, τα παιδιά και τα σκυλιά συντροφιάς. Είναι πολύ βασικό να μην κάνει παρέα με τα σκυλιά-φύλακες του σπιτιού ή τα σκυλιά-συνοδούς και αποκτήσει τις συνήθειές τους. Θα πρέπει με εντολές να καταλάβει ότι έχει άλλο ρόλο. Το ίδιο θα πρέπει να γίνει κατανοητό στους άλλους ανθρώπους και ιδίως στα παιδιά. Το παιχνίδι σταματά στα κουτάβια στην ηλικία μεταξύ 12 και 18 μηνών. Μέχρι τότε το εμποδίζουμε πάντα να επιτίθεται στα αιγοπρόβατα με την επιτακτική εντολή <ΟΧΙ>. Αν δεν παραμένει κοντά στο κοπάδι ή επιστρέφει στο σπίτι ή στο μαντρί το κρατάμε σε κλουβί για 2 ή 3 ημέρες και μετά το επαναφέρουμε. 87

89 παραρτημα ii -ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Θα πρέπει ο βοσκός να δίνει μονολεκτικές εντολές, όπως γίνεται παραδοσιακά. Είναι βασικό να καταλαβαίνει το σκυλάκι ότι ο αρχηγός του κοπαδιού - «αγέλης» είναι ο βοσκός και ότι αυτό έχει τον δεύτερο ρόλο στην ιεραρχία. Αν στο παιχνίδι κυνηγάει τα πρόβατα με τη μέθοδο της ενέδρας σημαίνει ότι παρουσιάζει συμπεριφορά θηρευτή (κυνηγού). Αυτό το πρόβλημα δεν μπορεί να διορθωθεί και σε αυτήν την περίπτωση το σκυλί δεν κάνει για φύλακας κοπαδιών. Μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί ως φύλακας σε σπίτια ή άλλους χώρους. Το χαϊδεύει μόνον ο βοσκός, σπάνια, και πάντα κοντά στο κοπάδι, κυρίως όταν το ταΐζει. Ταΐζεται πάντα κοντά στο κοπάδι. Καλό είναι στην αρχική φάση εισαγωγής στο κοπάδι να ταΐζεται στο δοχείο που έτρωγε αρχικά (όταν ήταν στην περίφραξη με τα αρνιά ή τα κατσίκια) για να συνηθίσει. Αρχίζουμε πάντα με ένα κουτάβι και όχι με δύο για να μην παίζουν μαζί. Η μόνη εξαίρεση που μπορεί να γίνει είναι όταν εισάγονται στο κοπάδι μαζί με τη μητέρα τους. Το δεύτερο ζώο θα πρέπει να εισάγεται όταν το πρώτο έχει αναλάβει πλήρως τον ρόλο του φύλακα, σε ηλικία 18 μηνών περίπου. Όταν υπάρχουν πολλά σκυλιά που δεν παίζουν σωστά τον ρόλο τους ως φύλακες είναι πολύ δύσκολο να εισάγουμε έναν νέο σκύλο-φύλακα. Οι κακές συνήθειες θα μεταδοθούν στο νεόφερτο κουτάβι. Η καλύτερη λύση είναι να απομακρύνουμε τα πιο ακατάλληλα σκυλιά. Δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στο να μάθει να μην επιτίθεται σε ανθρώπους και να σταματά με την παρουσία μας. Με επιτακτικές εντολές όπως <ΚΑΤΩ>, το αποτρέπουμε να επιτίθεται σε ανθρώπους. Β5. Κτηνιατρική φροντίδα Β5α. Εμβολιασμοί Ο εμβολιασμός είναι το μέσο προφύλαξης κατά των μολυσματικών και συχνά θανατηφόρων ασθενειών του σκύλου, που συνήθως εμφανίζονται κατά τη νεαρή ηλικία του. Είναι μια διαδικασία διαδοχικών ενέσεων που γίνονται σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα και σε συγκεκριμένες φάσεις της ανάπτυξης του νεαρού σκύλου. Ο εμβολιασμός πρέπει να ξεκινά περίπου σε ηλικία δύο μηνών. Επαναλαμβάνεται κάθε μήνα μέχρι την ηλικία των τεσσάρων μηνών, όταν ολοκληρώνονται οι αναμνηστικές δόσεις του εμβολίου κατά των ακόλουθων ασθενειών: μόρβα, λοιμώδης ηπατίτιδα, λεπτοσπείρωση (δύο τύποι) και ιογενής γαστρεντερίτιδα. Ο εμβολιασμός κατά της λύσσας γίνεται στην ηλικία των 4 μηνών και επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο. Ο αντιλυσσικός εμβολιασμός είναι ιδιαίτερης σοβαρότητας για τον ποιμενικό σκύλο, γιατί η λύσσα μεταδίδεται στον άνθρωπο και ο ποιμενικός σκύλος έρχεται συχνά σε επαφή με άγρια ζώα που πιθανόν είναι φορείς της λύσσας και μπορούν μετά 88

90 από κάποια συμπλοκή με ποιμενικούς σκύλους να μεταδώσουν την ασθένεια μέσω των σκύλων στον άνθρωπο και τα άλλα παραγωγικά ζώα. Β5β. Αποπαρασιτώσεις ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Τα νεαρά σκυλιά αποκτούν παράσιτα από το περιβάλλον που ζουν, αλλά επίσης και από τη μήτρα της σκύλας ή κατά τον θηλασμό τους, όταν από κακή διαχείριση της υγιεινής της σκύλας κατά την φάση της αναπαραγωγής, συμβεί να μην της έχουν δοθεί προληπτικά τα κατάλληλα αντιπαρασιτικά φάρμακα. Ανάλογα με το πού ζουν, τα παράσιτα ονομάζονται εσωπαράσιτα ή εξωπαράσιτα. Τα εσωτερικά παράσιτα για το σκύλο είναι συνήθως οι ασκαρίδες και οι ταινίες, ενώ τα εξωτερικά παράσιτα είναι τα τσιμπούρια, οι ψύλλοι, οι ψείρες και οι ψώρες. Τα παράσιτα καταπολεμούνται με φάρμακα που δίνονται από το στόμα με μορφή σιροπιού, πάστας ή χαπιού, καθώς επίσης και με ενέσεις ή διαλύματα που εφαρμόζονται επιφανειακά στο δέρμα. παραρτημα ii - ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ Η ύπαρξη των παρασίτων στα νεαρά σκυλιά δημιουργεί καθυστέρηση στην ανάπτυξή τους, κακή υγεία, μικρή ανταπόκριση στους εμβολιασμούς και ευπάθεια σε άλλες ασθένειες. Για να εξουδετερώσουμε τα εσωπαράσιτα, χορηγούμε φάρμακο στα νεαρά σκυλιά στην ηλικία των 20 ημερών και επαναλαμβάνουμε κάθε 20 μέρες μέχρι την ηλικία των τριών περίπου μηνών ( ημερών). Κατόπιν, η αποπαρασίτωση καλό είναι να γίνεται κάθε τρεις μήνες καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του σκύλου. Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. Η καταπολέμηση των εξωπαρασίτων ξεκινάει στους δύο μήνες και επαναλαμβάνεται κάθε ένα με δύο μήνες. Η εφαρμογή του αντιπαρασιτικού γίνεται συνήθως με ψεκασμό. Η επιλογή των εμβολίων και των αντιπαρασιτικών φαρμάκων είναι ευθύνη των κτηνιάτρων, τους οποίους οι κτηνοτρόφοι πρέπει να συμβουλεύονται σε κάθε περίπτωση. Καλό είναι επίσης να τηρείται και να ενημερώνεται σχολαστικά το κτηνιατρικό βιβλιάριο του σκύλου, στο οποίο φαίνεται και η ημερομηνία του επόμενου εμβολιασμού ή αποπαρασίτωσης. 89

91 παραρτημα ii -ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Β6. Αναπαραγωγή Η αναπαραγωγή είναι σημαντικός παράγοντας της διαχείρισης των ποιμενικών σκύλων, γιατί εξασφαλίζει την παραγωγή ατόμων με κοινή μορφολογία και ισάξιες ιδιότητες που αναπληρώνουν τις απώλειες των ενηλίκων και διατηρούν τις ικανότητες και το σφρίγος της φυλής. Λάθη στον τομέα αυτόν μπορούν να γίνουν αιτίες καταστροφής της εκτροφής, με συνέπειες στην ικανότητα προστασίας του κοπαδιού. Ο Ελληνικός ποιμενικός σκύλος είναι μια φυλή βραδείας ανάπτυξης και η ενηλικίωση των ατόμων της φυλής ολοκληρώνεται στα δύο χρόνια. Τα θηλυκά άτομα πρέπει να αναπαράγονται όταν εκδηλώνεται ο δεύτερος ή ο τρίτος οίστρος και πρέπει να γεννούν μία φορά τον χρόνο ή κάθε δύο χρόνια. Πρέπει δε να αποσύρονται από την αναπαραγωγή σε ηλικία οκτώ ετών. Η μεταχείριση αυτή των θηλυκών στον τομέα της αναπαραγωγής εξασφαλίζει καλή υγεία του θηλυκού σκύλου και παραγωγή ποιοτικών και υγιών απογόνων. Η διατροφή του θηλυκού πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεγμένη την περίοδο της γαλουχίας και να ενισχύεται με άφθονο γάλα σε γεύματα που αυξάνονται μέχρι τρία ημερησίως. Προ της εκδήλωσης του οίστρου τους, τα θηλυκά σκυλιά πρέπει να εμβολιάζονται πλήρως, ώστε να μεταδίδουν αργότερα με την γαλουχία πολλά αντισώματα κατά των μολυσματικών ασθενειών στα κουτάβια τους, τις πρώτες κρίσιμες 40 ημέρες της ζωής τους. Επίσης, πρέπει να έχουν πάρει τα κατάλληλα φάρμακα κατά των παρασίτων. Τα θηλυκά σκυλιά πρέπει να απομονώνονται σε ιδιαίτερο χώρο της εκτροφής κατά την περίοδο του τοκετού και της γαλουχίας, ώστε να μην ενοχλούνται από τις παρεμβάσεις άλλων ανθρώπων ή ζώων του κοπαδιού. Ο ιδιαίτερος αυτός χώρος μπορεί να είναι χρήσιμος για την απομόνωση του θηλυκού και στις περιπτώσεις που δεν πρέπει να γονιμοποιηθεί όπως π.χ. κατά τον πρώτο οίστρο, λόγω του νεαρού της ηλικίας και της ανωριμότητάς του και επίσης όταν αργότερα επιβάλλονται επιλεγμένες συζεύξεις με συγκεκριμένα αρσενικά που θεωρούνται άριστα στη μορφολογία τους και ικανά στην εργασία. Οι συζεύξεις με μη-καθαρόαιμα σκυλιά είναι καταστροφικές για την αναπαραγωγή, γιατί αφενός μεν δημιουργούν μιγάδες που δεν ικανοποιούν τα πρότυπα της φυλής, αφετέρου δε οι απόγονοι αυτοί δεν διαθέτουν τις απαιτούμενες ικανότητες φύλαξης του κοπαδιού. Τα καλύτερα σκυλιά αναπαραγωγής είναι αυτά που κληρονομούν τα καλά τους χαρακτηριστικά στους απογόνους τους. Οι συζεύξεις μεταξύ στενών συγγενικών ατόμων πρέπει να αποφεύγονται, γιατί είναι πολύ πιθανόν να μεταδώσουν ασθένειες και σωματικά ελαττώματα, όπως κουφά ή τυφλά σκυλιά, προγναθισμούς (μύτη γουρούνας), κουτσά σκυλιά από κακή κατασκευή των πίσω ποδιών στην άρθρωσή τους με τη λεκάνη (δυσπλασία του ισχίου) κ.ά. Επίσης, η συγγενική αναπαραγωγή είναι δυνατόν να δώσει απογόνους με μειωμένη ικανότητα αντίστασης του οργανισμού τους στις μολυσματικές ασθένειες ή άτομα 90

92 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ με νευρική ιδιοσυγκρασία, που εκδηλώνεται με αυξημένη επιθετικότητα προς ανθρώπους και ζώα, μειωμένη υπακοή και αδυναμία προσαρμογής στις απαιτήσεις για εργασία (σθένος κατά την σύγκρουση, θάρρος κ.ά.). Όταν σε μια εκτροφή συμβαίνει να υπάρχουν μόνο συγγενικά σκυλιά, τότε είναι απαραίτητο να εξασφαλισθούν διαφορετικά, ισάξια άτομα της ίδιας φυλής από άλλες εκτροφές για να οργανωθούν οι κατάλληλες επιλεγμένες συζεύξεις. Σε κάθε γέννα πρέπει να διατηρούνται μέχρι 6 κουτάβια για να είναι δυνατή η ανατροφή τους από τη σκύλα μητέρα, χωρίς επιπτώσεις για την υγεία της, αλλά και επίσης χωρίς κίνδυνο για απώλεια όλων των κουταβιών. Σε διαφορετική περίπτωση, όταν διατηρούνται πάνω από έξι κουτάβια σε μια γέννα, πρέπει να καταβάλλεται ιδιαίτερη προσπάθεια για τη διατροφή τους, με παρέμβαση του ανθρώπου, που θα εξασφαλίσει την τροφή όλων των κουταβιών με τεχνητό θηλασμό. Ο επιθυμητός αριθμός ποιμενικών σκύλων σε ένα κοπάδι είναι περίπου ένας σκύλος για κάθε 100 πρόβατα. Στην αντικατάσταση των σκύλων του κοπαδιού πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η θνησιμότητα των ενηλίκων και ο ρυθμός των απωλειών κάθε χρόνο. Συνήθως, κρατούνται κουτάβια στο κοπάδι όταν τα νεαρότερα ενήλικα σκυλιά είναι τουλάχιστον τεσσάρων ετών. παραρτημα ii - ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ Β7. Υποχρεώσεις των κτηνοτρόφων Οι κτηνοτρόφοι στους οποίους ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ παραχωρεί ελληνικό ποιμενικό σκύλο, αναλαμβάνουν τις εξής υποχρεώσεις: 1. Να τηρούν στο μέτρο του δυνατού τις οδηγίες για τη σωστή διατροφή του σκύλου τους. Ένας αδύναμος και πεινασμένος σκύλος αρρωσταίνει εύκολα, είναι ανεπαρκής φύλακας και μπορεί να γίνει επιθετικός με τα ζώα του κοπαδιού. 2. Να τηρούν σωστά τις οδηγίες εκπαίδευσης του σκύλου. Ο ελληνικός ποιμενικός είναι φύλακας του κοπαδιού από ένστικτο, αλλά οι ικανότητές του πολλαπλασιάζονται με τη σωστή εκπαίδευση. 3. Να εμβολιάζουν και να αποπαρασιτώνουν τακτικά τον σκύλο, καθώς και να ενημερώνουν το κτηνιατρικό βιβλιάριό του. Ένας άρρωστος σκύλος δεν μπορεί να φυλάξει αποτελεσματικά το κοπάδι. 4. Να μην επιτρέπουν αναπαραγωγή του σκύλου τους με μη-καθαρόαιμους (μπάσταρδους) σκύλους. Να μη ζευγαρώνουν το θηλυκό πάνω από μία φορά τον χρόνο. 5. Να παραχωρούν στον ΑΡΚΤΟΥΡΟ μισά από τα κουτάβια κάθε γέννας (αν τους ζητηθεί), ή να δέχονται τις συστάσεις του για το που θα δοθούν τα κουτάβια. 91

93 παραρτημα ii -ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΥΛΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Ο ελληνικός ποιμενικός σκύλος πρέπει να αποτελεί επένδυση για κάθε κτηνοτρόφο. Αν προσέχει την επένδυσή του, αυτή θα του αποδώσει τα μέγιστα. Επιπλέον, η σωστή εκτροφή και χρήση του σκύλου είναι απαραίτητη για τη διατήρηση αυτής της αρχαίας και πολύτιμης φυλής στο μέλλον. Ομαλός Βιάννου, Όρος Δίκτη. Φωτ. Μανώλης Αβραμάκης/ΜΦΙΚ. 92

94 παραρτημα ιιι ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕ ΑΡΚΟΥΔΑ

95 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Γ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕ ΑΡΚΟΥΔΑ Η παράδοση λέει ότι η συνάντηση με αρκούδα σημαίνει υγεία και καλοτυχία. Για να μειωθεί κατά το δυνατόν ο κίνδυνος συνάντησης με ένα μεγάλο ζώο, όπως η αρκούδα, στο δάσος, θα πρέπει κάποιος να γνωρίζει ότι: Η αρκούδα έχει εξαιρετική όσφρηση, πολύ καλή ακοή και όχι τόσο καλή όραση. Έχει εξαιρετική μνήμη και νοημοσύνη. Οριοθετεί την επικράτειά της. Ο ζωτικός της χώρος είναι τετρ. χλμ. για ένα θηλυκό και έως και παραπάνω από 400 τετρ. χλμ. για ένα αρσενικό άτομο. Αν δεν ενοχληθεί, ακολουθεί συγκεκριμένη ρουτίνα στις καθημερινές της μετακινήσεις: χρησιμοποιεί την ίδια όχθη ρεματιάς και τον δασικό δρόμο για τις μετακινήσεις της, το ίδιο μονοπάτι για να πάει στη φωλιά της, τους ίδιους οπωρώνες για να βρει φρούτα. Η όρθια στάση της είναι συμπεριφορά ανίχνευσης ή και φόβου και όχι εκδήλωση επίθεσης. Περιοχή Αντιχάσια. Φωτ. Μίνα Τρικάλη. 94

96 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Νεκρή αρκούδα. Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. Αυτά σημαίνουν πως αντιλαμβάνεται εύκολα τον γύρω της χώρο και συνήθως καταλαβαίνει πολύ νωρίτερα την παρουσία του ανθρώπου από ότι ο άνθρωπος τη δική της παρουσία και απομακρύνεται. Άρα για να μην τη συναντήσουμε, προτείνεται η παρουσία μας στο δάσος να είναι θορυβώδης και ιδιαίτερα εμφανής. Σε περίπτωση συνάντησης ανθρώπου-αρκούδας υπάρχει ένας βασικός κανόνας: 95

97 παραρτημα IiI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΜΕ ΑΡΚΟΥΔΑ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Αρκούδα (Ursus arctos) Φωτ. Νίκος Πέτρου. Η ΑΡΚΟΥΔΑ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΝΟΙΩΣΕΙ ΟΤΙ ΑΠΕΙΛΕΙΤΑΙ από τον άνθρωπο Αυτό σημαίνει: 1. Κρατάμε την ψυχραιμία μας. 2. Μένουμε ακίνητοι. 3. Δεν παίρνουμε «απειλητικά» αντικείμενα όπως πέτρες, κλαδιά κ.ά. 4. Προσπαθούμε να οπισθοχωρήσουμε σταδιακά «αναγνωρίζοντας» την «κυριαρχία» της αρκούδας στον χώρο. 5. Δεν τρέχουμε. 6. Σε περίπτωση στενών χώρων δημιουργούμε χώρο διαφυγής για την αρκούδα και δεν της «κόβουμε» τον δρόμο. Το πιο πιθανό είναι ότι μέχρι να σκεφθούμε όλα τα παραπάνω, η αρκούδα θα έχει φύγει. 96

98 παραρτημα ιv ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

99 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Δ. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Με σεβασμό στην πείρα που διαθέτουν οι Έλληνες κτηνοτρόφοι στην άσκηση του επαγγέλματός τους αλλά και την επίγνωση της ανάγκης τους για υποστήριξη, επιχειρήσαμε να συγκεντρώσουμε και να παρουσιάσουμε όλα τα δυνατά μέτρα πρόληψης ζημιών από τα μεγάλα σαρκοφάγα ζώα, με την πεποίθηση ότι καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται με τον συνδυασμό περισσότερων μεθόδων πρόληψης και βασικό άξονα τη χρήση και επαναδιάδοση του Ελληνικού Ποιμενικού Σκύλου στην ελληνική κτηνοτροφία. Οι παρακάτω προτάσεις είναι αποτέλεσμα πολύχρονης επικοινωνίας και συνεργασίας του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ με κτηνοτρόφους από την ηπειρωτική Ελλάδα και του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης στην Κρήτη και την ανατολική Μεσόγειο, και μεταφέρουν πολύ μεγάλο μέρος της εμπειρίας τους και αποτελεσματικών, εφαρμοσμένων πρακτικών. Αστερούσια Όρη. Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ. Δ1. Οι στάνες ως βασικό εργαλείο Κατασκευάστε ασφαλή στάνη για το κλείσιμο των ζώων τη νύχτα, επισκευάστε ή βελτιώστε την ήδη υπάρχουσα μηχανική περίφραξη. Ενισχύστε τις στάνες με ηλεκτροφόρα περίφραξη σύμφωνα με τις οδηγίες οι οποίες ήδη παρουσιάστηκαν. Επιπλέον είναι δυνατή η εφαρμογή και εναλλακτικών μεθόδων αποτροπής προσέγγισης άγριων ζώων στις στάνες όπως: 98

100 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Τοποθέτηση φορητών φώτων με συνεχή εναλλαγή των θέσεων για να μην τα συνηθίζουν ως σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία. Συσκευές παραγωγής ήχου (από κανονάκια προπανίου έως εξειδικευμένες συσκευές ήχων με βάση μηχανισμούς ανίχνευσης κίνησης) για τις οποίες όμως υπάρχει πάντα η επιφύλαξη της εξοικείωσης των άγριων ζώων με τον ήχο που παράγουν. Τοποθέτηση ανακλαστικής ταινίας απώθησης κορακοειδών σε κτηνοτροφική εγκατάσταση, στο πλαίσιο του έργου LIFE «Καινοτομίες Ενάντια στα Δηλητηριασμένα Δολώματα» (LIFE09 NAT/ES/ ). Φωτ. Πόπη Μπαξεβάνη/ΜΦΙΚ. Επίσης μπορεί να εφαρμοσθεί πιλοτικά η χρήση κρεμαστών ταινιών από κομμάτια υφάσματος έντονου χρώματος («σημαιάκια» - fladry), σε χαμηλό ύψος από το έδαφος. Η μέθοδος αυτή αποτελεί έναν απλό, χαμηλού κόστους και ιδιαίτερα ευκίνητο τρόπο περίφραξης, με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα στον αποκλεισμό περιοχών, ακόμη και μεγάλου μεγέθους, από την παρουσία λύκων (Musiani et al., 2003). Δ2. Βόσκηση και περιοχές βόσκησης Κατά τη διάρκεια της βόσκησης διατηρείτε το κοπάδι συγκεντρωμένο. Αποφεύγετε τις δύσβατες περιοχές και τις περιοχές με πυκνή βλάστηση. Αποφεύγετε τη βόσκηση του κοπαδιού στις περιοχές που γνωρίζετε ότι φωλιάζουν ή χρησιμοποιούν συχνά τα σαρκοφάγα. Ιδιαίτερη σημασία στο μέτρο αυτό πρέπει να δοθεί την περίοδο από Αύγουστο έως και Οκτώβριο, εποχή που παρατηρούνται οι περισσότερες επιθέσεις των σαρκοφάγων (κυρίως λύκων) σε κτηνοτροφικά ζώα. 99

101 παραρτημα iv - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Δ3. Επιτήρηση κοπαδιών Προσπαθήστε να επιτηρείτε το κοπάδι όσες περισσότερες ώρες μπορείτε, ιδιαίτερα κατά τις πρωινές ώρες και το σούρουπο. Χρησιμοποιείτε έμπειρα άτομα για την επιτήρηση του κοπαδιού. Παιδιά ή άτομα που έχουν δυσκολία να ακολουθήσουν το κοπάδι, είναι σκόπιμο να μην αναλαμβάνουν την αποκλειστική επιτήρηση. Ένα μεγάλο κοπάδι μπορεί να χωριστεί σε δύο ή και τρία μικρότερα, ώστε να είναι ευκολότερη η επιτήρησή του. Δ4. Φυλές κτηνοτροφικών ζώων Προτιμήστε την εκτροφή ντόπιων φυλών αιγοπροβάτων και ιδιαίτερα βοοειδών, οι οποίες έχουν μεγαλύτερη αντοχή στις καιρικές συνθήκες καθώς και μεγαλύτερη ικανότητα να αποφεύγουν τις επιθέσεις των σαρκοφάγων. Ενημερωθείτε από τις αρμόδιες υπηρεσίες για τη δυνατότητα επιχορήγησης για τοπικές φυλές ζώων (κυρίως για τα βοοειδή). Δ5. Νεαρά ζώα Προσπαθήστε να συγχρονίσετε τις γέννες των αιγοπροβάτων ή των βοοειδών, ώστε όταν τα νεαρά ζώα αρχίζουν να βόσκουν στο βουνό να είναι ήδη αναπτυγμένα. Τα μοσχάρια στους πρώτους μήνες της ζωής τους είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε επιθέσεις λύκου και αρκούδας. Αντίστοιχα τα νεαρά αιγοπρόβατα (0-5 ημερών) είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε επιθέσεις αδέσποτων σκύλων, μαυροκοράκων και άλλων αρπακτικών πτηνών. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, συγκεντρώνετε τα μοσχάρια (κάτω των 12 μηνών) σε ασφαλές μέρος (στάνη) ή εξασφαλίστε τη διανυκτέρευσή τους μαζί με τα υπόλοιπα ενήλικα ζώα του κοπαδιού. Δ6. Αδέσποτοι σκύλοι Μην εγκαταλείπετε ανεπιθύμητους σκύλους φύλαξης ή κυνηγόσκυλα στο βουνό. Αυτοί θα γίνουν αδέσποτοι σκύλοι που θα προκαλέσουν ζημιές στα κοπάδια και τα θηράματα. 100

102 Δ7. Επιθέσεις και νεκρά ζώα Μην πετάτε στην περιοχή βόσκησης πτώματα ζώων που έχουν πεθάνει από ασθένειες ή άλλες αιτίες, έτσι ώστε να μην προσελκύονται τα σαρκοφάγα στην ίδια περιοχή. Εάν οι επιθέσεις από σαρκοφάγα ζώα είναι σπάνιες στο κοπάδι σας, απομακρύνετε αμέσως τα ζώα που έχουν κατασπαραχθεί από λύκο ή αρκούδα, ώστε να μην τα καταναλώσουν πλήρως και συνηθίσουν να επιτίθενται στο κοπάδι σας. Εάν οι επιθέσεις από σαρκοφάγα ζώα είναι συχνές στο κοπάδι σας και συνηθισμένο φαινόμενο στην περιοχή βόσκησης, είναι προτιμότερο να αφήνετε τους λύκους ή την αρκούδα να καταναλώνουν τα ζώα που έχουν σκοτώσει, ώστε να μειωθούν οι επιθέσεις. Δ8. Κίνδυνος από τη χρήση δηλητηρίων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ παραρτημα iv - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Μην χρησιμοποιείτε δηλητήρια ή δηλητηριασμένα δολώματα για να καταπολεμήσετε το λύκο, την αρκούδα ή οποιοδήποτε «επιβλαβές» ή «ενοχλητικό», κατά τη γνώμη σας, είδος. Η χρήση δηλητηρίων είναι παράνομη και επικίνδυνη για τους σκύλους φύλαξης (τους δικούς σας ή συναδέλφων σας) καθώς και άλλα ζώα και πουλιά (γύπες, όρνια, αετοί κ.ά.). Πολύ συχνά έχει παρατηρηθεί ότι η χρήση των δηλητηρίων σε μια περιοχή οδηγεί στην αύξηση των ζημιών από σαρκοφάγα, αφού θανατώνονται σκυλιά φύλαξης με εξαιρετικές ικανότητες. Νεκρές αλεπούδες και ποιμενικοί σκύλοι από δηλητηριασμένα δολώματα. Φωτ. Α. Καραμανλίδης/ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. 101

103 παραρτημα iv - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Οι απαραίτητοι παράγοντες για την αποτροπή των ζημιών από είδη της άγριας πανίδας στην κτηνοτροφία εκφράζονται σχηματικά με το παρακάτω τρίγωνο. Η στρατηγική αποτροπής θα πρέπει να συνδυάζει τους τρεις αυτούς παράγοντες. ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΙ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΙ ΣΚΥΛΟΙ ΕΜΠΕΙΡΟΣ ΒΟΣΚΟΣ ΑΣΦΑΛΗΣ ΣΤΑΒΛΙΣΜΟΣ Εύρεση δηλητηριασμένου λύκου από την Ευρωπαϊκή Ομάδα Σκύλων, Οκτώβριος Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. 102

104 παραρτημα v ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

105 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Ε. ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Στη συνέχεια γίνεται περιγραφή του συστήματος αποζημιώσεων ζημιών στη ζωική και φυτική παραγωγή από τον ΕΛ.Γ.Α., καθώς και προτάσεις βελτίωσης. Υφιστάμενο καθεστώς αποζημιώσεων από τον ΕΛ.Γ.Α. Διαδικασίες αίτησης αποζημιώσεων με βάση τις οδηγίες της επίσημης ιστοσελίδας του ΕΛ.Γ.Α./Συχνές Ερωτήσεις Απαντήσεις για τον ΕΛ.Γ.Α., Δεκέμβριος 2013 ( elga.gr) 1. Τι πρέπει να κάνει ένας αγρότης (γεωργός κτηνοτρόφος) για να δικαιούται αποζημίωση από τον ΕΛ.Γ.Α.; Ο παραγωγός προκειμένου να δικαιούται αποζημίωση από τον ΕΛ.Γ.Α. πρέπει να πραγματοποιήσει τις ακόλουθες ενέργειες: α) Να υποβάλλει Δήλωση Καλλιέργειας / Εκτροφής κάθε χρόνο στις ημερομηνίες που ορίζει ο ΟΠΕΚΕΠΕ. β) Να καταβάλλει την ασφαλιστική εισφορά που του αναλογεί στον ΕΛ.Γ.Α. εντός της προθεσμίας που ορίζει ο Οργανισμός, για να είναι ασφαλιστικά ενήμερος. γ) Να έχει εκπληρώσει τις ασφαλιστικές υποχρεώσεις προηγούμενων ετών. δ) Να υποβάλει έγκαιρα δήλωση ζημιάς, μέσα σε 15 ημέρες από την επομένη της ημερομηνίας που συνέβη το ζημιογόνο αίτιο, καταβάλλοντας τα αντίστοιχα τέλη εκτίμησης. 2. Πότε και πού υποβάλλεται η Ενιαία Δήλωση Καλλιέργειας/Εκτροφής; H Ενιαία Δήλωση Καλλιέργειας/Εκτροφής (ΔΚΕ) υποβάλλεται μαζί με την Αίτηση για την ενεργοποίηση των δικαιωμάτων ενιαίας ενίσχυσης (Δήλωση ΟΣΔΕ) στον ΟΠΕΚΕΠΕ ή στον ανάδοχο του έργου (Ενώσεις), στις «πύλες-τόπους υποβολής». Ο χρόνος υποβολής της Ενιαίας Δήλωσης Καλλιέργειας/Εκτροφής είναι αυτός που καθορίζεται από τον ΟΠΕΚΕΠΕ, για την υποβολή της Αίτησης Ενιαίας Ενίσχυσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι υποχρεωμένοι να την υποβάλλουν όλοι όσοι έχουν αγροτική εκμετάλλευση, για το σύνολο αυτής, ανεξάρτητα από το αν λαμβάνουν ή όχι ενισχύσεις ή αν είναι κατά κύριο επάγγελμα αγρότες ή όχι. ΠΡΟΣΟΧΗ: Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, ο παραγωγός υποβάλλει υποχρεωτικά μία ενιαία Δήλωση Καλλιέργειας /Εκτροφής ετησίως, σε επίπεδο Χώρας, η οποία αποτελεί δήλωση του συνόλου της γεωργικής εκμετάλλευσης. Σε αυτή δηλώνει: 104

106 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ α) όλα τα αγροτεμάχια της εκμετάλλευσης και β) το ζωικό κεφάλαιο. Εκμετάλλευση η οποία δεν δηλώθηκε στο έντυπο της Δήλωσης Καλλιέργειας/Εκτροφής, δεν θα μπορεί να δηλωθεί για ζημιά στον ΕΛ.Γ.Α. και εάν δηλώνεται δεν θα αποζημιώνεται. 3. Τι πρέπει να προσέχει ο παραγωγός όταν υποβάλλει Δήλωση Καλλιέργειας/Εκτροφής; α) Να δηλώνονται αναλυτικά όλες οι καλλιέργειες του έτους, ανά αγροτεμάχιο (είδος, έκταση, αριθμός δένδρων κ.ά.) και όλο το ζωικό κεφάλαιο (ανά είδος ζώου, κατηγορία και ηλικία). β) Να παραλαμβάνει αντίγραφο της Δήλωσης Καλλιέργειας/Εκτροφής. γ) Να ελέγχει προσεκτικά την ορθή συμπλήρωση των δηλωθέντων στοιχείων (στοιχεία εκμεταλλεύσεων, ο τρόπος καταβολής και το ποσό ασφαλιστικής εισφοράς στο σύνολό του και ανά αγροτεμάχιο). 4. Πώς υπολογίζεται η ασφαλιστική εισφορά; Η ειδική ασφαλιστική εισφορά υπολογίζεται με βάση την ασφαλιζόμενη αξία επί το συντελεστή εισφοράς, όπως αυτός ορίσθηκε από το άρθρο 7 του Ν. 3877/2010 και ειδικότερα: α) Για τη Φυτική Παραγωγή, τέσσερα τοις εκατό (4%) επί της ασφαλιζόμενης αξίας και προκειμένου για την ελιά ενάμιση τοις εκατό (1,5%) και μισό τοις εκατό (0,5%) για τα θερμοκήπια. β) Για το Ζωικό Κεφάλαιο, μηδέν εβδομήντα πέντε τοις εκατό (0,75%) επί της ασφαλιζόμενης αξίας του. Ο ΕΛ.Γ.Α. δίνει τη δυνατότητα στους αγρότες να υπολογίζουν ηλεκτρονικά την ειδική ασφαλιστική εισφορά που πρέπει να καταβάλλουν στον ΕΛ.Γ.Α. για το έτος 2015 μέσω της ιστοσελίδας του 5. Πώς υπολογίζεται η ασφαλιζόμενη αξία; Για τη φυτική παραγωγή, η ασφαλιζόμενη αξία της αγροτικής παραγωγής, ανά παραγωγό, επί της οποίας υπολογίζεται η ειδική ασφαλιστική εισφορά, ορίζεται με βάση: α) τον αριθμό των στρεμμάτων, όπως δηλώνονται από τον ίδιο τον παραγωγό, β) τη μέση παραγωγή ανά στρέμμα και ανά νομό, για κάθε καλλιέργεια, και γ) την τιμή του παραγόμενου προϊόντος ανά κιλό ή τεμάχιο, ανάλογα με την καλλιέργεια. Για τον προσδιορισμό των αποδόσεων ανά στρέμμα και ανά νομό και της τιμής ανά κιλό, χρησιμοποιούνται τα στοιχεία των πορισμάτων εκτίμησης της τελευταίας πενταετίας που τηρούνται στη βάση δεδομένων του ΕΛ.Γ.Α. 105

107 παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Για το ζωικό κεφάλαιο, η ασφαλιζόμενη αξία επί της οποίας υπολογίζεται η ειδική ασφαλιστική εισφορά, ορίζεται με βάση: α) τον αριθμό των ζώων που δηλώνονται από τον ίδιο τον κτηνοτρόφο, και β) την ασφαλιζόμενη αξία ανά είδος και κατηγορία ζώου. Στον «Τιμοκατάλογο έτους 2015» που έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του ΕΛ.Γ.Α. αναγράφονται αναλυτικά η ασφαλιζόμενη αξία και η αναλογούσα ασφαλιστική εισφορά ανά είδος, σε όλη τη χώρα. 6. Πότε και πώς καταβάλλεται η ασφαλιστική εισφορά; Η ειδική ασφαλιστική εισφορά μπορεί να καταβληθεί από τους παραγωγούς είτε σε μετρητά είτε με εξουσιοδότηση (εκχώρηση απαιτήσεών τους από το δημόσιο) και ειδικότερα: α) Σε μετρητά οι παραγωγοί μπορούν να πληρώσουν με απευθείας κατάθεση στο λογαριασμό του ΕΛ.Γ.Α. που τηρείται στην Τράπεζα Πειραιώς: ΜΠ 714 (για το έτος 2014) για όσο χρονικό διάστημα παραμένει ανοιχτός ο λογαριασμός, ο οποίος προγραμματίζεται να κλείσει στο τέλος του Διευκρινίζεται ότι εμπρόθεσμη θεωρείται η καταβολή ασφαλιστικών εισφορών έτους 2014 που πραγματοποιήθηκε μέχρι τις 31/07/2015. ΜΠ 715 (για το έτος 2015) μέχρι τις 31/03/2016. Ο παραγωγός θα προσέρχεται στην Τράπεζα Πειραιώς με το έντυπο της ΔΚΕ β) Με εξουσιοδότηση κατά την περίοδο πληρωμής των απαιτήσεων από το Δημόσιο. Ο παραγωγός κατά την υποβολή της ΔΚΕ μπορεί να εκχωρήσει στον ΕΛ.Γ.Α. τη δυνατότητα να εισπράξει την οφειλόμενη εισφορά, από απαιτήσεις που πρόκειται να του καταβληθούν από το Δημόσιο, επισημαίνοντας τη συγκεκριμένη ένδειξη στο έντυπο. Με τον τρόπο αυτό η καταβολή της εισφοράς θα γίνεται στις περιόδους που πληρώνονται οι απαιτήσεις από το Δημόσιο. Οι απαιτήσεις που πρακτικά μπορεί να εκχωρηθούν είναι η ενιαία ενίσχυση, οι ενισχύσεις των λοιπών καθεστώτων, καθώς και η επιστροφή του ειδικού φόρου κατανάλωσης στο πετρέλαιο και του ΦΠΑ (αφορά μόνο τους κατά κύριο επάγγελμα αγρότες). Σημειώνουμε ότι στις περιπτώσεις που ο παραγωγός εξουσιοδοτεί τον ΕΛ.Γ.Α. για είσπραξη της ειδικής ασφαλιστικής εισφοράς από υποχρεώσεις του Δημοσίου, θα πρέπει απαραίτητα στο σχετικό έντυπο να βεβαιώνεται το ΓΝΗΣΙΟ της ΥΠΟΓΡΑΦΗΣ του παραγωγού από αρμόδιο φορέα. 106

108 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Φωτ. Πόπη Μπαξεβάνη/ΜΦΙΚ. Εξουσιοδότηση για είσπραξη εισφοράς από τραπεζικό λογαριασμό στον οποίο δεν κατατίθενται ποσά από απαιτήσεις από το Δημόσιο ή που τα ποσά που κατατίθενται δεν επαρκούν για την πλήρη εξόφληση της οφειλής, θεωρείται ότι συνιστά εξουσιοδότηση προς τον ΕΛ.Γ.Α. να αναζητήσει το σύνολο ή το υπόλοιπο της οφειλής με χρέωση του συγκεκριμένου λογαριασμού. ΠΡΟΣΟΧΗ: Σε κάθε περίπτωση που δεν καταβάλλεται η ασφαλιστική εισφορά ο παραγωγός δεν αποζημιώνεται σε περίπτωση ζημιάς. Επιπλέον, αν τα αντίστοιχα ποσά ασφαλιστικής εισφοράς δεν εισπραχθούν εντός των προβλεπόμενων ημερομηνιών από τον υπόχρεο παραγωγό, γίνεται έγγραφη ενημέρωση του παραγωγού και στη συνέχεια το ποσό οριστικοποιείται με πράξη του ΕΛ.Γ.Α. και αποστέλλεται για βεβαίωση στη Δ.Ο.Υ., ώστε να εισπραχθεί σύμφωνα με τις διατάξεις περί είσπραξης δημοσίων εσόδων, σε εφαρμογή των προβλεπόμενων στο Νόμο 3877/2010 και των αναγραφομένων στον κανονισμό Οικονομικής Διαχείρισης του ΕΛ.Γ.Α. 107

109 παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 7. Ποιους ασφαλιστικούς κινδύνους καλύπτει ο ΕΛ.Γ.Α.; ΦΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Aσφαλιζόμενοι κίνδυνοι Στην ασφάλιση του ΕΛ.Γ.Α. υπάγονται οι ακόλουθοι φυσικοί κίνδυνοι, που μπορεί να προκαλέσουν άμεσες ζημιές στη φυτική παραγωγή, όπως αυτοί περιγράφονται στο άρθρο 3 του Κανονισμού Ασφάλισης της Φυτικής Παραγωγής (ΦΕΚ 1668/Β/ ): Φυσικοί κίνδυνοι: 1. Παγετός 2. Χαλάζι 3. Ανεμοθύελλα 4. Πλημμύρα 5. Καύσωνας και ηλιακή ακτινοβολία 6. Χιόνι 7. Υπερβολικές ή άκαιρες βροχοπτώσεις 8. Κίνδυνοι από τη θάλασσα Άγρια ζώα: 1. Ζημιές από αρκούδα (σε ποσοστό ζημιάς 5% και πάνω της συνολικής παραγωγής και σε ποσοστό 88% της συνολικής αξίας της ζημιάς με δυνατότητα πραγματογνωμοσύνης αλλεπάλληλων ζημιών και αθροιστικής εκτίμησης της ζημίας). 2. Ζημιές από αγριογούρουνα, στις περιοχές όπου προστατεύονται από τη συνθήκη RAMSAR. 3. Ζημιές που προκαλούνται από άγρια κουνέλια, στη φυτική παραγωγή της νήσου Λήμνου. ΖΩΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Στην ασφάλιση του ΕΛ.Γ.Α. υπάγονται οι παρακάτω φυσικοί κίνδυνοι, ασθένειες και παθήσεις που μπορεί να προκαλέσουν άμεσες ζημιές στο ζωικό κεφάλαιο, όπως αυτοί περιγράφονται στο άρθρο 2 του Κανονισμού Ασφάλισης του Ζωικού Κεφαλαίου (ΦΕΚ 1669/ Β/ ). 108

110 Φυσικοί κίνδυνοι: 1. Χαλάζι 2. Υπερβολικό ψύχος 3. Χιόνι 4. Ανεμοθύελλα 5. Πλημμύρα 6. Καύσωνας 7. Κεραυνός 8. Άγρια ζώα (90% της ζημιωθέντας αξίας): ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ α) λύκος, αρκούδα (για ζημία αξίας τουλάχιστον 200 ) και τα άγρια αδέσποτα σκυλιά για τα παρακάτω: - Θήλεα βοοειδή: 10 (δέκα) ημερών έως 15 (δεκαπέντε) ετών - Άρρενα βοοειδή: 10 (δέκα) ημερών έως 6 (έξι) ετών - Μόνοπλα: 10 (δέκα) ημερών έως 20 (είκοσι) ετών - Χοιρομητέρες και κάπρους: 7 (επτά) ημερών έως 5 (πέντε) ετών - Αίγες και πρόβατα: 7 (επτά) ημερών έως 6 (έξι) ετών - Πτηνά, κουνέλια και λαγοί: 5 (πέντε) ημερών και πάνω - Στρουθοκάμηλοι: 20 (είκοσι) ημερών και πάνω παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ β) προκειμένου για μελισσοσμήνη, η έννοια «άγρια ζώα» αφορά μόνο την αρκούδα 9. Σεισμός 10. Κατολίσθηση 11. Καθίζηση 12. Πυρκαγιά από ανωτέρα βία Ασθένειες-Παθήσεις: 1. Παθολογικές καταστάσεις τοκετού βοοειδών 2. Μετατόπιση ηνύστρου δεξιά με στροφή των βοοειδών 3. Ειλεός των βοοειδών 4. Ατυχήματα (κατάγματα εκτός περιόδου τοκετού) των βοοειδών 5. Άνθρακας 6. Πνευματάνθρακας 7. Ιογενής διάρροια-νόσος των βλεννογόνων 109

111 παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 8. Κακοήθης καταρροϊκός πυρετός των βοοειδών (Γαγγραινώδης κόρυζα των βοοειδών) 9. Γαγγραινώδης μαστίτιδα των αιγών και των προβάτων 10. Λοιμώδης αγαλαξία των αιγών και των προβάτων 11. Παραφυματίωση των αιγών και των προβάτων 12. Προϊούσα πνευμονία των αιγών και των προβάτων 13. Λιστερίαση των αιγών και των προβάτων 14. Λοιμώδης πλευροπνευμονία των αιγών 15. Νόσος οιδήματος των αιγών 16. Γαγγραινώδης μαστίτιδα των βοοειδών 17. Κολιβακιλλική μαστίτιδα των βοοειδών 18. Νοζεμίαση των μελισσοσμηνών 19. Σηψηγονία (αμερικάνικη) των μελισσοσμηνών 8. Πότε και πού υποβάλλεται η δήλωση ζημιάς; Φυτική Παραγωγή Ο ασφαλισμένος του οποίου ζημιώθηκαν οι καλλιέργειες, σε ποσοστό μεγαλύτερο του 20% της συνολικής παραγωγής που περίμενε να συγκομίσει από κάθε αγροτεμάχιο κατ είδος καλλιέργειας, έχει υποχρέωση μέσα σε 15 ημέρες από την επομένη της ημερομηνίας που συνέβη το ζημιογόνο αίτιο, να υποβάλει ο ίδιος ή τρίτο εξουσιοδοτημένο πρόσωπο δήλωση ζημιάς. Η δήλωση υποβάλλεται στον ανταποκριτή του ΕΛ.Γ.Α. στην αγροτική περιοχή που βρίσκονται τα ζημιωθέντα αγροτεμάχια. ΠΡΟΣΟΧΗ! Η δήλωση ζημιάς που υποβάλλεται μετά την περίοδο προθεσμίας των 15 ημερών δεν λαμβάνεται υπόψη, εκτός εάν για την καθυστέρηση υποβολής της συνέτρεξαν λόγοι ανωτέρας βίας, οι οποίοι αποδεικνύονται με επίσημα στοιχεία, και δεν υπήρχε δυνατότητα να υποβληθεί δήλωση ζημιάς μέσω τρίτου προσώπου. Ζωικό Κεφάλαιο Ο ασφαλιζόμενος του οποίου το ζωικό κεφάλαιο ζημιώθηκε από τους ασφαλιζόμενους κινδύνους οφείλει να προβεί την ίδια ή το αργότερο την αμέσως επόμενη εργάσιμη ημέρα από τη ζημιά, ο ίδιος ή μέσω του Ανταποκριτή, σε τηλεφωνική αναγγελία της ζημιάς στο οικείο Υποκατάστημα του ΕΛ.Γ.Α. Συγχρόνως ή το αργότερο την αμέσως επόμενη εργάσιμη ημέρα από την αναγγελία της ζημιάς υποβάλλεται δήλωση ζημιάς στον Ανταποκριτή της περιοχής. 110

112 9. Μπορεί ο ασφαλισμένος να ανακαλέσει τη δήλωση ζημιάς; Ο ασφαλιζόμενος έχει το δικαίωμα να ανακαλέσει τη δήλωση ζημιάς ή την αίτηση επανεκτίμησης με αίτησή του, την οποία πρέπει ή να την υποβάλει στον Ανταποκριτή του ΕΛ.Γ.Α. μέχρι την προηγούμενη μέρα της εκτίμησης ή της επανεκτίμησης ή να την παραδώσει στον εκτιμητή πριν όμως διενεργηθεί η εκτίμηση ή η επανεκτίμηση. Στην περίπτωση αυτή, τα τέλη εκτίμησης και επανεκτίμησης επιστρέφονται στους ενδιαφερόμενους παραγωγούς και θεωρείται ότι παραιτούνται από κάθε δικαίωμα για αποζημίωση της τυχόν ζημιάς που προξενήθηκε στην καλλιέργειά τους. 10. Πώς υπολογίζεται η αποζημίωση; Φυτική Παραγωγή ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 1. Ως ανώτατο ετήσιο όριο αποζημίωσης που μπορεί να καταβάλλει αθροιστικά για φυτική παραγωγή και ζωικό κεφάλαιο ο ΕΛ.Γ.Α. στον ασφαλισμένο, ορίζεται το ποσό των εβδομήντα χιλιάδων (70.000) ευρώ. 2. Ως ανώτατο ετήσιο όριο αποζημίωσης ανά αγροτεμάχιο ορίζεται το 80% της ασφαλιζόμενης αξίας της παραγωγής του αγροτεμαχίου που ζημιώθηκε. 3. Η εκκαθάριση της ζημιάς γίνεται μετά την οριστικοποίηση του πορίσματος πραγματογνωμοσύνης, χωριστά για κάθε οριστικό πόρισμα και εφόσον το ποσοστό ζημιάς στη συνολική παραγωγή είναι μεγαλύτερο του 20%. παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Το ποσό της ασφαλιστικής αποζημίωσης υπολογίζεται σε συνάρτηση με: Την κατά στρέμμα παραγωγή και τον αντίστοιχο αριθμό στρεμμάτων, τα οποία προσδιορίστηκαν με το πόρισμα πραγματογνωμοσύνης. Το ποσοστό της ζημιάς, το οποίο προσδιορίστηκε με το πόρισμα πραγματογνωμοσύνης. Την τιμή ανά μονάδα προϊόντος όπως αυτή καθορίζεται στην υποβληθείσα Ενιαία Δήλωση Καλλιέργειας/Εκτροφής. Το ποσό αποζημίωσης προκύπτει από τον παρακάτω τύπο: 111

113 παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Ζωικό Κεφάλαιο 1. Ως ανώτατο ετήσιο όριο αποζημίωσης που μπορεί να καταβάλλει αθροιστικά για φυτική παραγωγή και ζωικό κεφάλαιο ο ΕΛ.Γ.Α. στον ασφαλισμένο, ορίζεται το ποσό των εβδομήντα χιλιάδων (70.000) ευρώ. 2. Ως ανώτατο ετήσιο όριο αποζημίωσης σε μία κτηνοτροφική εκμετάλλευση του ιδίου είδους στην ίδια ασφαλιστική περίοδο, δεν μπορεί να υπερβαίνει το αντίστοιχο ποσό της ασφαλιζόμενης αξίας της εκμετάλλευσης για την ίδια ασφαλιστική περίοδο. Το ποσό αποζημίωσης για τα είδη βοοειδή, αίγες, πρόβατα, μόνοπλα και στρουθοκαμήλους ηλικίας άνω των δώδεκα μηνών, υπολογίζεται σύμφωνα με τον τύπο: Όπου: Ποσοστό κάλυψης ζημιών: Όπως αυτό αναφέρεται στο άρθρο 7 του Κανονισμού Ασφάλισης του Ζωικού Κεφαλαίου (ΦΕΚ 1699/Β/ ). Συντελεστής αποζημίωσης: Όπως αυτός αναφέρεται στο άρθρο 8 του Κανονισμού Ασφάλισης του Ζωικού Κεφαλαίου (ΦΕΚ 1699/Β/ ). Οι τιμές αποζημίωσης των ζημιωθέντων ζώων κατά είδος, κατηγορία, υποκατηγορία ζώου, καθορίζονται από το Διοικητικό Συμβούλιο του ΕΛ.Γ.Α., σε συνάρτηση με τις αντίστοιχες «ασφαλιζόμενες αξίες» της Δήλωσης Εκτροφής του ιδίου ασφαλιστικού έτους. 112

114 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Η Υπολειμματική Αξία διατυπώνεται στο πόρισμα εκτίμησης και αφορά στις περιπτώσεις εκείνες που το ζώο οδηγείται σε σφαγή. 11. Τι μπορεί να κάνει όποιος αγρότης θεωρεί ότι αδικείται από το πόρισμα της εκτίμησης; Ο ασφαλισμένος αν δεν συμφωνεί με το πόρισμα της εκτίμησης έχει το δικαίωμα να ζητήσει επανεκτίμηση. Η αίτηση επανεκτίμησης υποβάλλεται στον αρμόδιο Ανταποκριτή του ΕΛ.Γ.Α. (εκεί όπου είχε υποβληθεί και η δήλωση ζημιάς) εντός 10 ημερών από την επομένη ημέρα τοιχοκόλλησης της πρόσκλησης προς τους ασφαλισμένους για να προσέλθουν και να λάβουν γνώση των πορισμάτων εκτίμησης. Η αίτηση επανεκτίμησης δεν λαμβάνεται υπόψη, αν δεν υποβληθεί εμπρόθεσμα, και δεν συνοδεύεται από απόδειξη εμπρόθεσμης καταβολής για λογαριασμό του ΕΛ.Γ.Α. των τελών επανεκτίμησης, που με σχετική Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΚΥΑ) έχουν μειωθεί κατά 50% και έχουν εξισωθεί με τα τέλη εκτίμησης. Η επανεκτίμηση διενεργείται από δύο γεωπόνους που ορίζονται από τον ΕΛ.Γ.Α. Το πόρισμα της επανεκτίμησης είναι οριστικό και δεν μπορεί να ασκηθεί κατ αυτού άλλο ένδικο μέσο. παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ 12. Γιατί δεν πληρώθηκα; α) Στο σύνολο της αναμενόμενης αποζημίωσης: - Δεν έχει υποβληθεί Δήλωση Καλλιέργειας / Εκτροφής. - Στη Δήλωση Καλλιέργειας/Εκτροφής δεν έχουν δηλωθεί τα ζημιωθέντα αγροτεμάχια ή το ζημιωθέν ζωικό κεφάλαιο (ανά είδος ζώου, κατηγορία και ηλικία). - Δεν έχει εμπρόθεσμα εξοφληθεί η εισφορά του έτους ζημιάς ή δεν έχουν εκπληρωθεί οι ασφαλιστικές υποχρεώσεις προηγούμενων ετών. - Δεν έχει εκκαθαρισθεί ο πίνακας ζημιάς. - Το πόρισμα εκτίμησης επανεκτίμησης δεν είναι αποζημιώσιμο. - Έχει εκδοθεί εντολή πληρωμής αλλά υπάρχει λάθος στα στοιχεία του τραπεζικού λογαριασμού. - Έχει ήδη καταβληθεί το ανώτατο ετήσιο όριο αποζημίωσης των

115 παραρτημα V - ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΗ ΦΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ β) Μέρος της αναμενόμενης αποζημίωσης: - Στη Δήλωση Καλλιέργειας / Εκτροφής δεν έχουν δηλωθεί ορισμένα ζημιωθέντα αγροτεμάχια ή το ζημιωθέν ζωικό κεφάλαιο (ανά είδος ζώου, κατηγορία και ηλικία). - Το ποσό αποζημίωσης υπερβαίνει το ανώτατο όριο 80% της ασφαλιζόμενης αξίας της παραγωγής του αγροτεμαχίου που ζημιώθηκε ή το αντίστοιχο ανώτατο όριο για το ζωικό κεφάλαιο όπως αυτό έχει θεσπιστεί ανά εκμετάλλευση για την ίδια ασφαλιστική περίοδο. Άμεσες ενέργειες σε περιπτώσεις ζημιών σε κτηνοτροφικά ζώα από άγρια ζώα. Άμεση δήλωση της ζημιάς στον Ανταποκριτή του ΕΛ.Γ.Α. (στον δήμο όπου έγινε η ζημιά, ή απευθείας στο πλησιέστερο παράρτημα του ΕΛ.Γ.Α.). Διατήρηση των πτωμάτων των ζώων στην κατάσταση που βρίσκονται αμέσως μετά τη ζημιά, ώστε ο εκτιμητής του ΕΛ.Γ.Α. να διαπιστώσει την πραγματική αιτία και να βεβαιώσει το αίτιο. 114

116 παραρτημα vi ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ

117 ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΣΤ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ Μέχρι σήμερα οι Κανονισμοί Ασφάλισης Ζωικού και Φυτικού Κεφαλαίου του ΕΛ.Γ.Α. σε σχέση με τις ζημιές που προκαλούνται στην αγροτική παραγωγή από είδη της άγριας πανίδας έχουν σαφώς βελτιωθεί, με θετικό αντίκτυπο σε ότι αφορά την αποτελεσματικότητά τους κατά την έμπρακτη εφαρμογή τους. Παρ όλα αυτά οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα από ζημιές κατά την άσκηση της γεωργικής δραστηριότητας. Τα κυριότερα προβλήματα αφορούν στις διαδικασίες εφαρμογής του κανονισμού αποζημιώσεων του ΕΛ.Γ.Α., με αποτέλεσμα να μην τις διεκδικούν ή, εάν καταθέσουν αίτηση, τελικά να λαμβάνουν ποσό μικρότερο της πραγματικής αξίας της ζημίας που υπέστησαν, ή με μεγάλη χρονική καθυστέρηση. Με αφορμή την παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων στην προστατευόμενη περιοχή των Στενών του Νέστου στις αρχές του 2012 για την αντιμετώπιση ζημιών από λύκους στην κτηνοτροφία, με τραγικό αποτέλεσμα τη δηλητηρίαση τριών χρυσαετών και ολόκληρης της αποικίας των όρνιων, έχει συσταθεί από φορείς και περιβαλλοντικές οργανώσεις μία Ομάδα Εργασίας Ενάντια στη Χρήση Δηλητηριασμένων Δολωμάτων 1. Αξίζει να σημειωθεί πως με παρόμοιο τρόπο δηλητηριάστηκαν λίγο αργότερα μια αρκούδα στον Εθνικό Δρυμό Πρεσπών, ένας ασπροπάρης στην περιοχή των Μετεώρων και ένας μαυρόγυπας στην περιοχή των Λουτρών Έβρου. Η μη αποτελεσματική αποζημίωση και γενικότερα η έλλειψη ολοκληρωμένου μηχανισμού στήριξης των παραγωγών στην αντιμετώπιση τέτοιων ζημιών, αποτελεί μία από τις βασικές αιτίες για την παράνομη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων με στόχο τη θανάτωση ειδών της άγριας πανίδας. Τα περιστατικά αυτά καθώς και πληθώρα άλλων αναδεικνύουν την ανάγκη επιπλέον ενίσχυσης της πολιτικής και στρατηγικής αντιμετώπισης των προβλημάτων συνύπαρξης του ανθρώπου με την άγρια ζωή, στον τομέα που αφορά στις ζημιές στο ζωικό και φυτικό κεφάλαιο από τα είδη της άγριας πανίδας. Για τους παραπάνω λόγους η Ομάδα Εργασίας Ενάντια στη Χρήση Δηλητηριασμένων Δολωμάτων έχει διαμορφώσει και προτείνει τις παρακάτω προτάσεις αναθεώρησης του συστήματος των αποζημιώσεων του ΕΛ.Γ.Α. οι οποίες αφορούν: α) Βελτιώσεις στο ισχύον σύστημα αποζημιώσεων. β) Στροφή της γενικότερης πολιτικής του ΕΛ.Γ.Α. από την πρακτική της αποζημίωσης στην πολιτική της πρόληψης και της χρηματοδότησης της επένδυσης, με στόχο τη μείωση των ζημιών και κατ επέκταση και τη σε βάθος χρόνου μείωση και του κόστους των αποζημιώσεων για τον ίδιο τον Οργανισμό. 1 Η Ομάδα Εργασίας Φορέων και Περιβαλλοντικών Οργανώσεων Ενάντια στα Δηλητηριασμένα Δολώματα απαρτίζεται από τους ακόλουθους φορείς / οργανώσεις: ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ, Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης (ΕΕΠΦ), Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (ΕΟΕ), Καλλιστώ, Πανεπιστήμιο Κρήτης Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (ΜΦΙΚ), ANIMA και WWF Ελλάδας. 116

118 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Α. Προτάσεις βελτίωσης στο ισχύον σύστημα των αποζημιώσεων: 1. Αύξηση του ποσοστού κάλυψης ζημιών από 90% σε 100% της αξίας της ζημιάς στο ζωικό κεφάλαιο και από 88% σε 100% στη φυτική παραγωγή, για προστατευόμενα είδη (αρκούδα, λύκος κ.ά.), καθώς τα συστήματα αποζημίωσης, λόγω εγγενών αδυναμιών από τη φύση τους, δεν καλύπτουν εξαρχής τις πραγματικές απώλειες, δηλαδή ως ελάχιστο αντισταθμιστικό μέτρο για τα χαμηλά ποσοστά ασφαλιστικής κάλυψης σε σχέση με την πραγματική απώλεια των παραγωγών, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις απώλειας κτηνοτροφικού κεφαλαίου. 2. Περαιτέρω βελτίωση του χρόνου καταβολής της αποζημίωσης. 3. Βελτίωση του επιπέδου ενημέρωσης των παραγωγών για τη διαδικασία της τηλεφωνικής δήλωσης, με ευρεία κοινοποίηση των διαθέσιμων τηλεφωνικών κέντρων και του ισχύοντος κανονισμού, καθώς υφίσταται μεγάλη σύγχυση μεταξύ των παραγωγών. Η διαδικασία αναγγελίας θα πρέπει να απλοποιηθεί καθώς πολλοί από τους παραγωγούς (κυρίως κτηνοτρόφοι), ιδιαίτερα μετακινούμενοι, είναι δύσκολο να μετακινηθούν από τις περιοχές βόσκησης προς έγκαιρη δήλωση της απώλειας. 4. Ειδικότερα για τη διαχείριση περιπτώσεων απωλειών χωρίς τη δυνατότητα ανεύρεσης των νεκρών ζώων, προτείνεται η κάλυψη των ζημιών με υπεύθυνη δήλωση της απώλειας από τον κτηνοτρόφο και η αναγραφή του κωδικού των ζώων και την κοινοποίηση στις αντίστοιχες υπηρεσίες παρακολούθησης του ζωικού κεφαλαίου του ΥΠΑΑΤ. Με τον τρόπο αυτόν θα καταγράφονται οι απώλειες στο ζωικό κεφάλαιο από την άγρια πανίδα και δεν θα συνεχίζεται η επιδότησή τους από τις αρμόδιες υπηρεσίες. 5. Αντικατάσταση της κατώτατης «ασφαλιζόμενης αξίας» των 200 για την οποία καταβάλλεται η αποζημίωση από την «ασφαλιζόμενη αξία» του ¼ της ασφαλιστικής μονάδας. Η αλλαγή αυτή επιβάλλεται για την άμεση εκτίμηση της δυνατότητας ασφάλισης χωρίς την ανάγκη διαδικασίας συνεκτίμησης της οικονομικής αξίας της απώλειας. 6. Ένταξη στην κατηγορία του ασφαλιστικού κινδύνου «άγρια ζώα» επιπλέον ειδών της άγριας πανίδας, με βάση την ανάγκη για προστασία προστατευόμενων ειδών ή περιοχών. Προτείνεται η ένταξη του τσακαλιού και όλων των ειδών χηνών (άλλα είδη πουλιών) σε όλη την ελληνική επικράτεια, του ελαφιού στην περιοχή της Πάρνηθας, του πλατωνιού στη Ρόδο και επέκταση των περιοχών του αγριογούρουνου σε όλες τις προστατευόμενες περιοχές οι οποίες, εκτός από υγροτόπους Ραμσάρ, έχουν χαρακτηριστεί και ως Εθνικά Πάρκα. 7. Πρόβλεψη ασφαλιστικής κάλυψης των ζημιών από αρκούδες στο φυτικό κεφάλαιο με ασφαλιστική κάλυψη των ζημιών που προκαλούνται σε δενδρύλλια 117

119 παραρτημα VI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ καρποφόρων δένδρων, με την καταστροφή μέρους ή ολόκληρου του δενδρυλλίου. Η απώλεια του φυτικού κεφαλαίου και της παραγωγής ειδικά σε δένδρα με «ηλικία ενηλικίωσης» και έναρξης της ουσιαστικής καρποφορίας και παραγωγής είναι πολύ μεγαλύτερη της εσοδείας ενός χρόνου και ξεπερνάει σε χρονική διάρκεια τουλάχιστον τα πέντε χρόνια σε κάποια είδη καλλιεργειών. 8. Πρόβλεψη δημιουργίας ειδικού ταμείου που θα καλύπτει μέρος του κόστους εκτίμησης και ολόκληρη την αποζημίωση, σε περιπτώσεις που τις ζημιές παθαίνουν ανασφάλιστοι στον ΕΛ.Γ.Α. κάτοικοι ορεινών και μειονεκτικών περιοχών (π.χ. ζημιές από αρκούδα σε ερασιτέχνες μελισσοκόμους με λιγότερα από 10 μελισσοσμήνη στη διάθεσή τους, ή ζημιές σε οικόσιτα ζώα και κηπευτικά). Το μέτρο αυτό μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα πλαίσιο κοινωνικής προσφοράς του ΕΛ.Γ.Α. προς τους κατοίκους, συνήθως ηλικιωμένους, ορεινών περιοχών. Β. Προτάσεις υιοθέτησης πολιτικής πρόληψης και επένδυσης στη μείωση των αποζημιώσεων: Προς αυτήν την κατεύθυνση προτείνουμε την επέκταση των πρακτικών ενεργητικής προστασίας στην προστασία του Ζωικού και Φυτικού Κεφαλαίου όπως ήδη εφαρμόζει ο ΕΛ.Γ.Α. σε καταστροφές εξαιτίας καιρικών φαινόμενων και την ένταξή τους στον κανονισμό σχετικής οικονομικής πρόβλεψης. Οι πρακτικές που προτείνονται, θα οδηγήσουν σε μείωση οικονομικής επιβάρυνσης του ΕΛ.Γ.Α. και περιλαμβάνουν: 1. Σε πρώτο και άμεσο επίπεδο συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία του ζωικού κεφαλαίου όπως: Επιδότηση της αγοράς ηλεκτροφόρων περιφράξεων από τους ζημιωθέντες παραγωγούς και ειδικά σε περιπτώσεις πολλαπλών απωλειών, έτσι ώστε να δίνεται μόνιμη λύση στο πρόβλημα, με παράλληλη εξασφάλιση πραγματικής σημαντικής επένδυσης με στόχο τη μείωση των κονδυλίων για αποζημιώσεις στο μέλλον. Επιδότηση της αγοράς κατάλληλων Ποιμενικών Σκύλων από τους κτηνοτρόφους για τη φύλαξη των κοπαδιών και την αντιμετώπιση των ζημιών από την αρκούδα, τον λύκο, το τσακάλι και τα αδέσποτα σκυλιά, καθώς και των διαδικασιών ελέγχου εκτροφής και αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας του μέτρου ανά παραγωγό. 2. Σε δεύτερο και μεταγενέστερο επίπεδο την υιοθέτηση ενίσχυσης μη παραγωγικών επενδύσεων - προληπτικών δράσεων, όπως προβλεπόταν στο πλαίσιο υλοποίησης του μέτρου 216 του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης, Π.Α.Α «Αλέξανδρος Μπαλτατζής». Οι επιδοτήσεις προτείνεται να περιλαμβάνουν: 118

120 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Επιδότηση ηλεκτροφόρων περιφράξεων και για την προστασία μικρών καλλιεργειών της τάξης των τριών στρεμμάτων εκτός από τη μελισσοκομία και την κτηνοτροφία και να μην περιορίζονται μόνο στους οικοτόπους της αρκούδας, αλλά και σε περιοχές εξάπλωσης και άλλων απειλούμενων ή προστατευόμενων ειδών (με βάση τα είδη του Κόκκινου Βιβλίου των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας), όπως οι περιοχές του τσακαλιού. Ενίσχυση των γεωργών ώστε να αφήνουν ασυγκόμιστη παραγωγή από δενδρώδεις καλλιέργειες (όπως αχλάδια, μήλα, κεράσια, κορόμηλα, δαμάσκηνα, φουντούκια, καρύδια, κάστανα), καθώς και καλλιέργειες κηπευτικών και αμπελιού, σε περιοχές εξάπλωσης των απειλούμενων ή προστατευόμενων ειδών. 3. Επιπλέον προτείνεται η οργάνωση της συλλογής και καταχώρησης-τήρησης συμπληρωματικών στοιχείων κατά τη διάρκεια των εκτιμήσεων που πραγματοποιούν οι πραγματογνώμονες του ΕΛ.Γ.Α., πέραν όσων καταγράφονται στις εκτιμήσεις που γίνονται σήμερα. Εκτιμούμε πως με μία πολύ μικρή επιβάρυνση στον χρόνο εκτίμησης, η συλλογή στοιχείων από τους εκτιμητές του ΕΛ.Γ.Α. μπορεί να εμπλουτιστεί σημαντικά, οδηγώντας σε πολύ χρήσιμες στατιστικές αναλύσεις, μοντέλα προβλέψεων και χαρτογραφικές απεικονίσεις, που μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά τόσο στην απόκτηση μιας ολοκληρωμένης και δυναμικής εικόνας του προβλήματος όσο και στην καλύτερη ενεργητική προστασία των παραγωγών από ζημιές που προκαλούνται από είδη της άγριας ζωής. Ενδεικτική παρουσίαση κατηγοριών δεδομένων παρουσιάζονται στο παρακάτω πίνακα: παραρτημα VI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ Μετέωρα. Φωτ. Μίνα Τρικάλη/ΜΦΙΚ. 119

121 παραρτημα VI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΗΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΖΗΜΙΩΝ ΣΤΟ ΖΩΙΚΟ ΚΑΙ ΦΥΤΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ I. Τις συντεταγμένες του σημείου της επίθεσης/ζημιάς: Σε περίπτωση που υπάρχουν περισσότερα του ενός θύματα, να καταγράφονται οι συντεταγμένες όλων των ζώων χωριστά. Για την καταγραφή είναι απαραίτητη η χρήση ενός δέκτη GPS, το κόστος του οποίου κυμαίνεται γύρω στα 100. Η απεικόνιση των στοιχείων αυτών σε έναν χάρτη μπορεί να παρέχει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την τροφική συμπεριφορά των σαρκοφάγων, ενώ μπορεί να συνδυαστεί και με στοιχεία πυκνότητας του πληθυσμού και άλλων διαθέσιμων τροφικών πηγών. II. Την ώρα της επίθεσης/ζημιάς: Το στοιχείο αυτό παίζει σημαντικό ρόλο στη στατιστική ανάλυση και τη δημιουργία μοντέλων πρόβλεψης και μπορεί να εκτιμηθεί είτε από τα ευρήματα είτε από πληροφορίες που παρέχονται από τους ασφαλισμένους. III. Τις επικρατούσες συνθήκες κατά την επίθεση/ζημιά: Σε περίπτωση επίθεσης σε ζωικό κεφάλαιο καταγράφονται λεπτομέρειες σχετικά με τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες (ήλιος, βροχή, συννεφιά, κ.ά.), την κατάσταση των ζώων (ξεκομμένα, στη στάνη, σε βοσκή), την αντίδραση των σκύλων και του βοσκού κ.ά. Ανάλογα στοιχεία καταγράφονται σε περίπτωση ζημιάς σε μελίσσια ή καλλιέργειες. IV. Τη χρήση προληπτικών μέτρων: Σε περίπτωση ζωικού κεφαλαίου καταγράφεται η παρουσία σκύλων φύλαξης κοπαδιού και βοσκού με το κοπάδι, καθώς επίσης και η καταλληλότητα του νυχτερινού καταλύματος. Σε περίπτωση μελισσοκομικής εκμετάλλευσης σημειώνεται η χρήση ηλεκτροφόρας περίφραξης, ενώ για φυτική παραγωγή καταγράφεται η παρουσία φρακτών, φώτων, μηχανών κρότου και η χρήση οποιουδήποτε άλλου αποτρεπτικού μέσου. Η διαπίστωση της λήψης των κατάλληλων μέτρων πρόληψης είναι, εξάλλου, απαραίτητη, αφού κατά τη διεθνή πρακτική, σε περιπτώσεις επαναλαμβανόμενων ζημιών που δεν συνοδεύονται από λήψη μέτρων πρόληψης, ο ασφαλιζόμενος χάνει το δικαίωμα αποζημίωσης. 120

122 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ V. Φωτογραφίες: Στις φωτογραφίες θα πρέπει να διακρίνεται μία κάρτα με το όνομα του ζημιωθέντος παραγωγού (ή κάποιον κωδικό), την ημερομηνία, τοποθεσία και είδος της ζημιάς (π.χ. είδος-φυλή-ηλικία ζώου) και το όνομα του εκτιμητή του ΕΛ.Γ.Α. Πέραν της προφανούς αξίας της φωτογραφικής τεκμηρίωσης των ζημιών που καταγράφονται, οι φωτογραφίες που θα συλλέγονται πρέπει να παρέχουν και στοιχεία που θα βοηθούν στην ταυτοποίηση του ζημιογόνου αιτίου. Για παράδειγμα, σε περίπτωση κατασπάραξης ζώων, εκτός από γενικές φωτογραφίες των πτωμάτων, πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για τη φωτογράφιση των τραυμάτων από κοντινή απόσταση, καθώς και την αποτύπωση λεπτομερειών που μπορεί να αποκαλυφθούν κατά τη διάρκεια της νεκροψίας. Σε περίπτωση ζημιών σε μελίσσια και φυτική παραγωγή φωτογραφίζονται, πέρα από τις ζημιές, και ίχνη των ζώων στη γύρω περιοχή που θα βοηθήσουν στην ταυτοποίηση του ζημιογόνου αιτίου. Πρέπει, επίσης, να λαμβάνεται μέριμνα για τη φωτογράφιση ζημιών σε γεωργικές κατασκευές και υποδομές (φράχτες, στάβλοι, κ.ά.). Τέλος, καλό είναι να υπάρχουν και μερικές φωτογραφίες της ευρύτερης περιοχής, που να αποτυπώνουν τον χώρο της επίθεσης/ζημιάς. παραρτημα VI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ VI. Κατηγορία βιοτόπου όπου έγινε η επίθεση ή/και βρέθηκαν τα ζώα: Είναι ένα ακόμα χρήσιμο στοιχείο που μπορεί να αξιοποιηθεί για τη στατιστική ανάλυση των επιθέσεων και τη δημιουργία μοντέλων πρόβλεψης. Οι κατηγορίες είναι προεπιλεγμένες, ώστε να διευκολύνουν τον εκτιμητή, όπως π.χ.: λιβάδι/ανοιχτή έκταση, δάσος/θαμνώνας, μικτός βιότοπος (ανοιχτές εκτάσεις με παρουσία θάμνων ή δέντρων), καλλιεργούμενες εκτάσεις. 121

123 παραρτημα VI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ Η συγκέντρωση των συμπληρωματικών στοιχείων που προτείνονται προαπαιτούν την αγορά εξειδικευμένου εξοπλισμού χαμηλού κόστους και γρήγορης απόσβεσης (συσκευές GPS και ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές), θα μπορούν κάλλιστα να συμπληρώνουν την ψηφιακή βάση δεδομένων του ΕΛ.Γ.Α.. Η επεξεργασία και αξιολόγηση των δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε διαβάθμιση περιοχών και παραγωγών αναλόγως με την επικινδυνότητά τους για θήρευση κτηνοτρκικού κεφαλαίου και με αντίστοιχη προσαρμογή εφαρμογής προληπτικών μέτρων, διαδικασιών αποζημίωσης ή/και τιμολογίων αποζημίωσης. Περιοχή Αντιχασίων. Φωτ. Μίνα Τρικάλη. 122

124 Φωτ. ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ παραρτημα VI - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ 123

125 124 Δάσος Ρούβα, Ψηλορείτης. Φωτ. Γιάννης Χαρκούτσης/ΜΦΙΚ.

126 125

127 Κοράκι (Corvus corax). Φωτ. Νίκος Πέτρου. Κρητικός αγριόγατος (Felis silvestris cretensis). Φωτ. Πόπη Μπαξεβάνη/ΜΦΙΚ.