Η έννοια του «τοπικού» στη μελέτη του αγροδιατροφικού συστήματος. Μια λαο-εθνο-ανθρωπολογική προσέγγιση

Transcript

1 Η έννοια του «τοπικού» στη μελέτη του αγροδιατροφικού συστήματος. Μια λαο-εθνο-ανθρωπολογική προσέγγιση Ανδρομάχη Οικονόμου Διευθύντρια Ερευνών Κέντρο Λαογραφίας, Ακαδημία Αθηνών Φθάνοντας αισίως στην 4 η ΕΣ για τις Τοπικές και Γηγενείς Ποικιλίες η παρούσα εισήγηση προέκυψε ως αναγκαιότητα για την αναζήτηση και συζήτηση νέων εννοιολογήσεων για την έννοια του τόπου και του τοπικού. Η έννοια του «τόπουτοπικού» 1 όχι μόνο δεν είναι άγνωστη αλλά βρίσκεται στη βάση, στις απαρχές των λαο-εθνο-ανθρωπολογικών επιστημονικών πεδίων και προσεγγίσεων και η συγκέντρωση του εθνογραφικού υλικού γίνεται μέχρι σήμερα με τη μέθοδο της επιτόπιας έρευνας. Αποτελεί δε μέχρι σήμερα στις λαογραφικές - εθνολογικές - ανθρωπολογικές επιστήμες μια δυναμική «έννοια-κλειδί» για τη μελέτη της παραδοσιακής/προβιομηχανικής κοινωνίας και του μετασχηματισμού της καθώς εμπεριέχει και ενσωματώνει τόσο στοιχεία του παρελθόντος όσο και χαρακτηριστικά των αλλαγών του παρόντος. Ο τόπος προκρίθηκε στις πρώτες λαογραφικές έρευνες σε μονάδα μελέτης (Κυριακίδου 1978) και χρησιμοποιήθηκε έτσι ώστε από τη σύνθεση των μικρών τοπικών ψηφίδων να αναδειχθεί το όλον δηλ. το ελληνικό έθνος. Στη συνέχεια και μέχρι σήμερα ο τόπος προσεγγίστηκε σταδιακά όχι μόνο ως μια «φυσική οντότητα» αλλά ως μια πολύσημη έννοια με πολλές συνδηλώσεις. Η προσέγγιση αυτή έφερε κοντά σε έναν γόνιμο διάλογο «ετερόκλητα» επιστημονικά πεδία όπως τη λαογραφία και την ανθρωπολογία με την ιστορία, την αρχαιολογία, τη γεωγραφία, τη γεωπονία, την οικολογία, την αρχιτεκτονική τοπίου, την πολιτισμική διαχείριση κ.ά 1 Ένας ορισμός της έννοιας «τόπος» από γεωγραφική άποψη Ο τόπος είναι μια κοινωνική-ανθρώπινη κατασκευή του χώρου που προέρχεται από την απόδοση σε αυτόν νοήματος, αισθητικής ή συμβολικής αξίας και συνδέεται συνήθως με μοναδικά χαρακτηριστικά, ιδιαιτερότητες και συγκεκριμένες κοινωνικές ταυτότητες στο Θ.Σ. Τερκενλή - Θ. Ιωσηφίδης- Ι. Χωριανόπουλος 2007, σ

2 Οικισμός με τον ζωτικό αγροτικό του χώρο ( Γορτυνία, Αρκαδία, επιτ. έρευνα Α. Οικονόμου ΚΕΕΛ Ακαδημία Αθηνών 2015) Αντίστοιχα και ο «αγροτικός χώρος και ο λαός του» προκρίθηκε αρχικά ως ο χώρος μελέτης της ελληνικής λαογραφίας (θυμίζω εδώ τον περιούσιο αγροτικό λαό της γερμανικής λαογραφίας volkskunde) που μέχρι την έντονη μεταπολεμική αστικοποίηση αποτέλεσε το κατεξοχήν ερευνητικό της αντικείμενο. Στην πρόσφατη μεταπολιτευτική περίοδο και μέχρι σήμερα μελετάται πια ο «ύπαιθρος χώρος», ως κατεξοχήν χώρος έντονων διεργασιών μετασχηματισμού των σύγχρονων κοινωνιών μέσα από μια διεπιστημονική προσέγγιση (λαογραφική, ανθρωπολογική, ανθρωπογεωγραφική, κοινωνιολογική, ιστορική, γεωπονική, οικολογική κ.ά). Ο όρος «τόπος/τοπικός» επανοηματοδοτήθηκε στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και συνδέθηκε με όλες τις πλευρές του πολιτισμού καθώς και με τους τρόπους πρόσληψής του σε μια ολιστική προσέγγιση κατανόησης αλλά και διαχείρισής του. Αναδείχθηκε η βαθύτερη σχέση η οποία συνδέει τον τόπο-τοπίο-τοπωνύμιο, όχι μόνο μέσω της ετυμολογικής συνάφειας που τα συνδέει αλλά των ισχυρών συνδηλώσεών τους (Οικονόμου 2014). Το αγροτικό τοπίο συνιστά ένα «πολιτισμικό παράγωγο», αποτέλεσμα της ανθρώπινης δράσης, της οικειοποίησης του τόπου ενσωματώνει παραδοσιακές καλλιεργητικές τεχνικές/πρακτικές στο δεδομένο φυσικό ανάγλυφο, αξιοποιεί υλικά του περιβάλλοντος, φιλοξενεί μικρής κλίμακας καλλιέργειες τοπικών προϊόντων, χρησιμοποιεί την τοπική τεχνογνωσία. Τα τοπωνύμια και τα μικρο-τοπωνύμια οργανώνουν τον αγροτικό χώρο σύμφωνα με το πραγματικό και συμβολικό σύστημα της τοπικής κοινωνίας και εγγράφουν «επί του εδάφους» πληροφορίες για την ιστορία, τις καλλιέργειες, τις εγκαταστάσεις και 2

3 τους χρήστες του τόπου παλιάμπελα, μπαθερί (τόπος με καλλιέργεια κουκιών), μούλιθι (τόπος με νερόμυλους) 2. Ο τόπος χρησιμοποιήθηκε κυρίως νοηματοδοτικά στη δημιουργία και στη συγκρότηση τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας στην οποία η παραγωγή τοπικών προϊόντων, και ξεχωριστών Τοπικών και Γηγενών Ποικιλιών και η επι-τόπου (ή εντόπια) χρήση τους μέσα από διαφορετικούς τρόπους παρασκευής και κατανάλωσης με συλλογικό χαρακτήρα (οικογενειακά τραπέζια, γλέντια, γιορτές, πανηγύρια, συμποσιασμός) κατέχει μέχρι σημαίνουσα θέση στον ελληνικό πολιτισμό. Η καλλιέργεια, η παραγωγή και κατανάλωση συγκεκριμένων τοπικών καλλιεργειών σε βάθος χρόνου έντυσε αυτά με βαθιές πολιτισμικές αξίες αναδεικνύοντάς τα σε «φυτά ενός τοπικού αγροδιατροφικού πολιτισμού» 3 - για να θυμηθούμε εδώ τον Braudel- τα οποία γνώρισαν μικρές ιδιαίτερες πατρίδες οργανώνοντας και αναδεικνύοντας τοπικούς αγροδιατροφικούς πολιτισμούς. Η θεώρηση των Τοπικών Ποικιλιών από γεωπονική πλευρά χαρακτηρίζει αυτά ως ένα δυναμικό πληθυσμό, γενετικά ποικιλόμορφο με ιστορική προέλευση, με διακριτή ταυτότητα, χωρίς επέμβαση της επιστήμης της βελτίωσης, με τοπική προσαρμοστικότητα και με τη χρήση παραδοσιακών συστημάτων και τεχνικών καλλιέργειας (Θανόπουλος-Μπεμπέλη 2011). Η έννοια του terroir, όρος που παραμένει αμετάφραστος και είναι συνδεδεμένος με την αμπελοοινική παραγωγή, χρησιμοποιείται για να ορίσει περιορισμένης έκτασης γη ή τόπο ο οποίος προσδίδει διακριτικά χαρακτηριστικά -φυσικά και πολιτισμικάστα τοπικά παραγόμενα προϊόντα αναδεικνύοντας την αλληλεπίδραση φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος ( Allaire 2013: ). Από την «μακρά διάρκεια» στην τοπική ιστορία και τον πολιτισμό Διανύοντας τη «μακρά διάρκεια» του χωροχρόνου όπως μέσα από πολλά παραδείγματα μας δείχνει η προϊστορία και η ιστορία των φυτών (Pelt-Mazoyer- Monod-Girardon 2000) -θυμίζουν τις πορείες των ανθρώπων και τη συγκρότηση ποικίλων και διαφορετικών τοπικών πολιτισμών- εγκαταστάθηκαν σε συγκεκριμένους τόπους και δημιούργησαν «υβριδικές» φυτικές και πολιτισμικές μορφές, τις σημερινές τοπικές και γηγενείς ποικιλίες. Στο διάβα του ιστορικού χρόνου οι [τοπικές] φυτικές ποικιλίες στην Ελλάδα δημιούργησαν την δική τους ιστορία καθώς διαγράφουν μια μοναδική πορεία σε κάθε τόπο. Θυμίζω εδώ τα πολύ γνωστά μας αμερινδικά φυτά τη νομάτα, την πατάτα, το καλαμπόκι κ.ά (Κοβάνη 1994) όπου τόσο η καλλιέργεια όσο και η κατανάλωσή τους συνιστούν ισχυρά πολιτισμικά στοιχεία ταυτότητας της κάθε μικρο-κοινωνίας 2 Περισσότερα για τη σχέση τόπου-τοπίου-τοπωνύμιου βλ. Οικονόμου Πρόκειται για αυτά τα «φυτά του πολιτισμού», για τα οποία έγραψε ο F. Braudel ότι οργάνωσαν σε τέτοιο βαθμό τον υλικό και καμμιά φορά τον ψυχικό βίο των ανθρώπων ώστε να γίνουν σχεδόν ανέκκλητες δομές. 3

4 όπου ρίζωσαν και εγκλιματίστηκαν. Έγιναν στον μικρο-τόπο τους αλλά και έξω από αυτόν- γνωστά και φημισμένα όπως το ντοματάκι Σαντορίνης, η χοντροκατσαρή ή παστοντομάτα Μεσσηνίας, η πατάτα Αλλαγονίας, η κούκλα (καλαμπόκι) Μεσσηνίας και κατέχουν ξεχωριστή θέση μέχρι σήμερα στον αγροδιατροφικό πολιτισμό της χώρας με την ονομασία του τόπου προέλευσής τους (αναγνωρισμένα πολλά από αυτά και ως ΠΟΠ και ΠΓΕ προϊόντα). Μέσω της κατανάλωσής τους στον συγκεκριμένο τόπο παραγωγής τους, στο αστικό κέντρο ή στις μητροπόλεις της διασποράς, αποτελούν στοιχείο προσδιορισμού και ένταξης, δηλ. «του ανήκειν» σε μια συλλογικότητα και ενισχύουν την εθνοτοπική πολιτισμική ταυτότητα. Αυτή στηρίζεται και τροφοδοτείται από την εντόπια παραγωγή διαφόρων ποικιλιών βασικών διατροφικών ειδών, μετασχηματίζεται, μέσα από την μαγειρική γνώση και τους κανόνες της, από προϊόντα σε τροφή και σε διατροφή, δηλ. σε φαγητό, σε τρόπο έκφρασης και συνοχής της κοινωνικότητας, η οποία στη συνέχεια καταναλώνεται δημιουργώντας και συνέχοντας τον ιδιαίτερο τοπικό πολιτισμό. Οι τοπικές ποικιλίες και τα τοπικά εδέσματα και φαγητά αναγνωρίζονται μέσα από έναν γλωσσικό πλούτο που αναδεικνύει τις υλικές και άυλες, συμβολικές τους ιδιότητες, ενεργοποιεί και εγείρει τις αισθήσεις, με προεξάρχουσα την γεύση (που διαμορφώνεται πολιτιστικά και ελέγχεται κοινωνικά-, αλλά και την όσφρηση, την ακοή, την αφή) αποκωδικοποιείται από τα μέλη της τοπικής κοινωνίας σε σχέσεις, πρακτικές, αξίες, κανόνες, έθιμα, νοοτροπίες και συμπεριφορές. Έτσι που μπορούμε σήμερα να μιλάμε για «γευστική μνήμη» ως δημιουργό νοσταλγικής διάθεσης (Sutton 2001) που οδηγεί σε έναν γευστικό-γαστρονομικό τουρισμό. 4

5 Η επίκληση/επινόηση της διατροφικής παράδοσης και η ανάδυση του τοπικού Από τις μεγάλες ιστορικές περιόδους και τις προσδιορισμένες γεωγραφικές περιοχές με οντολογική και ουσιοκρατική υπόσταση η έννοια του «τόπου / τοπικού / τοπικότητας / εντοπιότητας» προβληματοποιήθηκε στις σύγχρονες ανθρωπολογικές προσεγγίσεις (Appadurai 2014: ) σε αντίστιξη αλλά και σε σύνδεση με το «παγκόσμιο» και οδήγησε στη δημιουργία και χρήση, ευτυχώς σε περιορισμένη κλίμακα, του ερμαφρόδιτου υβριδικού όρου glocal (global +local). Η έννοια της παράδοσης όχι ως στατικής και αναλλοίωτης στο χρόνο έννοιας αλλά ως δυναμικής σχέσης που ανασυντίθεται με στοιχεία ενός βιωμένου και αφηγούμενου (και συναισθηματικά) διατροφικού, γευστικού παρελθόντος αποτελεί συνειδητή επιλογή και προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού των τοπικών πολιτισμών μέχρι σήμερα. Η «επινόηση» και η επίκληση στην τοπική διατροφική παράδοση, όταν αυτή δεν υποστηρίζεται από πραγματικά δεδομένα (π.χ πρωτογενή παραγωγή, καλλιέργειες τοπικών προϊόντων) γίνεται σήμερα όλο και περισσότερο έντονη στην προσπάθεια να αποτελέσει αυτή δυναμικό και κεντρομόλο παράγοντα της τοπικής οικονομίας και του πολιτισμού. Τα τοπικά διατροφικά συστήματα επιδιώκεται να στηρίζονται στην εν-τόπια παραγωγή διατροφικών προϊόντων και την ενεργοποίηση της τοπικής παραγωγής και οικονομίας, τα οποία μετασχηματίζονται μέσα από τη μαγειρική γνώση και τους κανόνες, τις νόρμες και τις πολιτισμικές συνήθειες σε τροφή και δια-τροφή δηλ. κατάλληλη για βρώση και για σκέψη, που εκφράζει τρόπους ταυτότητας και συνοχής της κοινωνίας, καταναλώνεται ατομικά και συλλογικά δημιουργώντας και συνέχοντας τον ιδιαίτερο τοπικό πολιτισμό. 5

6 Η αναζήτηση μιας ιδιαίτερης τοπικής, διατροφικής ταυτότητας είναι σήμερα στο επίκεντρο των πολιτιστικών-οικονομικών δράσεων των τοπικών κοινωνιών στα πλαίσια ενός οικο-αγρο-διατροφικού τουρισμού με την όλο και συχνότερη διοργάνωση γιορτών, φεστιβάλ και παζαριών, με την κατανάλωση και τον συμποσιασμό «επί τόπου» τοπικών διατροφικών προϊόντων (όπως π.χ οι γιορτές ελιάς και λαδιού στην Ν. Πελοπόννησο, γιορτή μανιταριών στη Χαλκιδική και στα Γρεβενά, γιορτή μελιτζάνας στο Λεωνίδιο, γιορτή κάστανου σε πολλά ορεινά μέρη της Πελοποννήσου και της Στ. Ελλάδας κ.α) αποτελούν σήμερα μαζί με τα παραδοσιακά θρησκευτικά πανηγύρια και τη συμβολική διανομή και κατανάλωση φαγητού, εκδηλώσεις συλλογικότητας και ενίσχυσης της τοπικής οικονομίας σε μια κρίσιμη και οριακή περίοδο. Η κατανάλωση σήμερα ξεπερνάει τα στενά «φυσικά» όρια του τόπου και ανοίγεται σε διαδικτυακούς και εικονικούς κυβερνοχώρους συνδέοντας με αόρατα αλλά ισχυρά νήματα τον κάθε συγκεκριμένο τόπο με τους εν δυνάμει χρήστες του. Και παραμένει αιτούμενο η διατήρηση της μικρής κλίμακας αλλά και της μεγάλης εμβέλειας του τοπικού προϊόντος. Η σημασία και η δυναμική του «τοπικού» σήμερα -την εποχή της παγκοσμιοποίησης και την περίοδο της κρίσης- αναδεικνύει πως το «τοπικό» προσδιορίζει τόσο υλικές όσο και άυλες δράσεις και πρακτικές συμβάλλοντας στη συγκρότηση της πολιτισμικής ταυτότητας και της οικονομίας. Αναζητείται λοιπόν σήμερα η «τοπικότητα» στην καταγραφή βιωμένων ιστοριών, στις αφηγήσεις, στις αναπλάσεις του παρελθόντος μέσα από τον προφορικό λόγο, αναδεικνύοντας τις Τοπικές Ποικιλίες και ως στοιχεία ενός άυλου πολιτισμού. 6

7 Ολοκληρώνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά στην έννοια του «τοπικού» δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω με τον Ινδο-αμερικανό ανθρωπολόγο Arjun Appadurai (2014:272) ο οποίος επεξεργαζόμενος θεωρητικά την παραγωγή της τοπικότητας στα πλαίσια της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης σημειώνει: «Στο πλαίσιο μιας τέτοιας θεωρίας, είναι απίθανο να αποδειχθεί ότι το τοπικό είναι ένα απλό ζήτημα, ένα ζήτημα που αφορά μόνο το τοπικό.» Ανοίγοντάς μας προφανώς νέους δρόμους και προ(σ)καλώντας μας να υιοθετήσουμε νέους τρόπους σκέψης και δράσης. Βιβλιογραφία Allaire Gilles 2013, «Προϊόντα του τόπου (terroir): πολιτισμικές διαστάσεις και προσδοκίες της κοινωνίας» στο Ανθοπούλου Θεοδοσία (επιμ.), 2013, Περί εντοπιότητας και ιδιοτυπίας των τροφίμων, Παπαζήση, Αθήνα, σ Ανθοπούλου Θεοδοσία (επιμ.), 2013, Περί εντοπιότητας και ιδιοτυπίας των τροφίμων, Παπαζήση, Αθήνα. Appadurai, Arjun 2014, Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα. Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα. Δουλαβέρας Αριστείδης Ν., Ελληνική Λαογραφία. Μελετήματα, εκδοτικός οίκος Κ.&Μ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2015 (ιδιαίτερα «κεφ VI Φιλεόρτιος Βίος «Η νεωτερικότητα στον φιλεόρτιο βίο της Μεσσηνίας: Νέο-αγροτικές και συναφείς γιορτές» σ ). Ρ. Θανόπουλος- Π. Μπεμπέλη 2011 Τοπικές ποικιλίες Αναγκαιες αποσαφηνισεις και επισκόπηση των δράσεων 6 / η Επιστημονική Συνάντηση για τις τοπικές και γηγενείς ποικιλίες «Οπωροκηπευτικά Άμπελος Ελιά» Maria Fonte-Apost. Papadopoulos (επιμ.), 2010, Naming food after places. Food Relocalisation and Knowledge Dynamics in rural Denelopment. Ashgate. Κοβάνη Ελένη, 1994, «Αμερινδικά φυτά στην Ελλάδα. Μήνυμα διακριτικό» Εθνολογία τ. 2, σ Κυριακίδου-Νέστορος Αλκη, 1978, Η θεωρία της ελληνικής λαογραφίας : Κριτική ανάλυση, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. 7

8 Οικονόμου Ανδρομάχη 2011 «Η πολιτισμική διάσταση των τοπικών ποικιλιών. Σε αναζήτηση της ταυτότητας ενός τοπικού διατροφικού πολιτισμού στη νεότερη ελληνική περίοδο» Ηλεκτρονική Δημοσίευση στον δικτυακό τόπο το Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ) ( και Τριπτόλεμος, τχ. 33, σ. 9-11, εκδ. ΓΠΑ. Οικονόμου Ανδρομάχη 2014 «Τόπος, τοπίο και τοπωνύμιο: ένα θεωρητικό σχόλιο με αφορμή εθνογραφικά παραδείγματα» Εθνολογία τ. 15 (2013), σ Pelt-Mazoyer-Monod-Girardon 2000, Η ωραιότερη ιστορία των φυτών, εκδ.κριτική Σερεμετάκη Νάντια Κ. 1997, Παλιννόστηση των αισθήσεων. Αντίληψη και μνήμη ως υλική κουλτούρα στη σύγχρονη εποχή, Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη. Σκουτέρη-Διδασκάλου Ελεωνόρα, «Η σημασία της «τοπικής ιστορίας». Ανθρωπολογική προσέγγιση» στο Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου Βελεβεντό Χθες-Σήμερα-Αύριο, Ανάδειξη-ανάπτυξη της περιοχής ως πολιτισμικού και τουριστικού πόλου, Βελεβεντό 5,6,7 Νοεμβρίου 1993, σ Sutton David, 2001 Remembrance of Repasts, An Anthropology of food and memory, Oxford, N. York. Τερκενλή Θ.Σ. - Ιωσηφίδης Θ. - Χωριανόπουλος Ι. (επιμ.) Ανθρωπογεωγραφία. Άνθρωπος, κοινωνία και χώρος, εκδ. Κριτική Trubek Amy, 2008, The taste of place. A cultural journey into terroir, University of California Press, 8

9 9