Aγορά. Aθήνας. H Aρχαία. της. Οδηγός του Μουσείου. Laura Gawlinski. Craig A. Mauzy American School of Classical Studies at Athens.

Transcript

1 H Aρχαία Aγορά της Aθήνας Οδηγός του Μουσείου ΠΕΜΠΤΗ Έκδοση Laura Gawlinski Φωτογραφίες Craig A. Mauzy

2 H Aρχαία Aγορά της Aθήνας Οδηγός του Μουσείου

3

4 H Aρχαία Aγορά της Aθήνας Οδηγός του Μουσείου ΠΕΜΠΤΗ Έκδοση Laura Gawlinski Φωτογραφίες Craig A. Mauzy Μετάφραση Μαρία Μιχάλαρου Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα Princeton, New Jersey

5 Τιτλος του πρωτοτυπου The Athenian Agora Museum Guide Princeton, New Jersey The American School of Classical Studies at Athens, 2014 Σχεδιασμος: Mary Jane Gavenda ΙSΒΝ για την ελληνικη γλωσσα Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Στην Αθήνα Τυπώθηκε στην Ελλάδα.

6 Περιεχόμενα a ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 8 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 10 ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 16 ΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 18 ΑΝΔΗΡΟ 22 ΚΙΟΝΟΣΤΟΙΧΙΕΣ ΙΣΟΓΕΙΟΥ 33 ΙΣΟΓΕΙΟ: ΧΩΡΟΣ ΑΡΧΑΙΩΝ 66 ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ ΕΠAΝΩ ΟΡΟΦΟΣ 73 ΚΥΡΙΑ ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 101 ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 101 ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ 111 ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ 124 ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 132 ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ, ΡΩΜΑΪΚΗ, ΚΑΙ 171 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 188 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ 190 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 195

7 6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο παρών Οδηγός αποτελεί την πρώτη αυτοτελή έκδοση της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών που αναφέρεται στα εκθέματα του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς. Συνοδεύει το βιβλίο Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οδηγός στον Αρχαιολογικό Χώρο (J. McK. Camp II, Αθήνα 2013, στο εξής: Οδηγός της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας), στην οποία έχει χρησιμοποιηθεί το σύμβολο M για να επισημανθούν τα αντικείμενα του Μουσείου. Εκεί ο επισκέπτης θα βρει πληροφορίες σχετικά με τις αρχαιότητες και τα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου, καθώς και μια ευσύνοπτη ιστορική παρουσίαση. Ορισμένοι χάρτες και εικόνες που σχετίζονται με τον αρχαιολογικό χώρο περιλαμβάνονται και στην παρούσα έκδοση, ώστε οι Οδηγοί να μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωριστά ο ένας από τον άλλο. Σύντομες βιβλιογραφικές αναφορές M παρέχονται στο τέλος των περισσότερων λημμάτων, για όσους επιθυμούν περαιτέρω ενημέρωση σχετικά με τα εκθέματα. Μέρος του υλικού που περιλαμβάνει ο Οδηγός του Μουσείου είχε δημοσιευθεί σε παλαιότερες εκδόσεις Οδηγών της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, που περιείχαν σε έναν τόμο τόσο τα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου όσο και τα αντικείμενα του Μουσείου (βλ. M. L. Lang and C. W. J. Eliot [1954], H. A. Thompson [1962, 1976], και J. McK. Camp II [1990], όλες στα Αγγλικά). Στον Οδηγό του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς έχει ληφθεί υπόψη η πρόσφατη αναδιάρθρωση των αιθουσών του Μουσείου, καθώς και νέες ανακαλύψεις και πρόσφατες μελέτες. Ο Οδηγός απευθύνεται σε επισκέπτες που βρίσκονται στην Αθήνα και περιηγούνται τον αρχαιολογικό χώρο και ακολουθεί τη σειρά με την οποία βρίσκονται τοποθετημένα τα ευρήματα στη Στοά του Αττάλου. Ένας γενικός χάρτης του αρχαιολογικού χώρου -με αριθμημένα τα μνημεία- βρίσκεται σε ειδική θήκη στο οπισθόφυλλο του Οδηγού της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας. Οι παραπομπές από το κείμενο στο χάρτη γίνονται με το σύμβολο p. Περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τον αρχαιολογικό χώρο όπου βρέθηκαν τα εκθέματα περιέχονται στο βιβλίο των H. A. Thompson και R. E. Wycherley, The Agora of Athens (Agora XIV, 1972), και του J. McK. Camp II, Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης (Αθήνα, 2004). Στο τέλος του Οδηγού του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς ο αναγνώστης θα βρει κατάλογο των εκδόσεων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών σχετικά με τα ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Μεγάλος αριθμός εκδόσεων και άλλων πηγών είναι διαθέσιμος, σε ηλεκτρονική μορφή, στην ιστοσελίδα για τις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς:

8 7 Ο παρών Οδηγός περιλαμβάνει έγχρωμες φωτογραφίες του Craig A. Mauzy. Οι εικόνες του φωτογραφικού αρχείου έχουν δημιουργηθεί από μια σειρά φωτογράφων που εργάστηκαν στην Αρχαία Αγορά: την Alison Frantz, τον James Heyle, τον Eugene Vanderpool Jr., τον Robert K. Vincent και τον Craig A. Mauzy. Τα περισσότερα σχέδια είναι έργα αρχιτεκτόνων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών: του Ιωάννη Τραυλού, του William B. Dinsmoor Jr. και του Richard Anderson. Η έκδοση του Οδηγού χρηματοδοτήθηκε εν μέρει από το ίδρυμα Charles A. Dana Foundation. Οι εργασίες στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας χρηματοδοτούνται από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και από το Packard Humanities Institute, με τη συμβολή του Randolph-Macon College, του Ιδρύματος Samuel H. Kress, καθώς και ιδιωτικών δωρεών. Οι ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο πραγματοποιήθηκαν με τη βοήθεια εκατοντάδων ατόμων και τα αποτελέσματα των μελετών βασίζονται στις απόψεις των πολυάριθμων μελετητών που έχουν εργαστεί στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς για περισσότερα από 80 χρόνια. John McK. Camp II Διευθυντής των Ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς

9 8 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ σελ. 102 σελ. 105 ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΪΣΤΟΡΙΑ ( π.χ.) ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ( π.χ.) ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ( π.χ.) περ π.χ. Ύστερη Νεολιθική εποχή. Αρχαιότερη καταγεγραμμένη κατοίκηση της Αθήνας στις κλιτύες της Ακρόπολης. περ π.χ. Πρωτοελλαδική και Μεσοελλαδική εποχή. περ π.χ. Μυκηναϊκή εποχή (Υστεροελλαδική ή Ύστερη εποχή του Χαλκού). Ελληνική μυθολογία: Τρωικός πόλεμος, Ιάσωνας και Αργοναύτες, Θησέας και Μινώταυρος. περ π.χ. Πρωτογεωμετρική και Γεωμετρική εποχή (Εποχή του Σιδήρου). Μετανάστευση ελληνικών φύλων και αποικισμός, οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες (776 π.χ.), εισαγωγή του αλφαβήτου, Ιλιάδα και Οδύσσεια. σελ. 129 Τέλη 7ου αιώνα π.χ. Εμφάνιση του μελανόμορφου ρυθμού στην αγγειογραφία της Αθήνας. περ. 600 π.χ. Ο νομοθέτης Σόλων (594 π.χ.) και οι απαρχές της Αθηναϊκής δημοκρατίας π.χ. Η τυραννίδα του Πεισίστρατου και των γιων του, Ιππία και Ίππαρχου. Δολοφονία του Ίππαρχου, 514 π.χ. περ. 515 π.χ. Εμφάνιση του ερυθρόμορφου ρυθμού στην αγγειογραφία της Αρχαίας Αγοράς. 508/7 π.χ. Εγκαθίδρυση της Αθηναϊκής δημοκρατίας από τον Κλεισθένη π.χ. Περσικοί πόλεμοι: μάχη του Μαραθώνα (490 π.χ.), μάχη των Θερμοπυλών (480 π.χ.), ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.χ.) και μάχη των Πλαταιών (479 π.χ.). Καταστροφή της Αθήνας από τους Πέρσες το 480 π.χ. σελ. 156 σελ. 41 σελ π.χ. Χρυσός αιώνας του Περικλή, ακμή της Αθήνας π.χ. Πελοποννησιακός πόλεμος, Αθήνα εναντίον Σπάρτης (Νικίειος ειρήνη, π.χ.) 399 π.χ. Θάνατος του Σωκράτη. 338 π.χ. Ακμή της Μακεδονίας υπό τον Φίλιππο Β και τον Μέγα Αλέξανδρο, μάχη της Χαιρώνειας (338 π.χ.), διαχείριση των δημόσιων οικονομικών της Αθήνας από τον Λυκούργο, ( π.χ.) 323 π.χ. Θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

10 9 σελ. 64 σελ. 176 ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.) ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (86 π.χ. 250 μ.χ.) ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ (250+ μ.χ.) 322 π.χ. Οι Μακεδόνες κατακτούν την Αθήνα. Αρχές του 3ου αιώνα π.χ. Εμφάνιση του ρυθμού της Δυτικής Κλιτύος στην κεραμεική. περ. 225 π.χ. Παραγωγή αγγείων με χρήση μήτρας (καλούπι). 2ος αιώνας π.χ. Παραγωγή νεοαττικών γλυπτών π.χ. Ανέγερση της Στοάς του Αττάλου με δαπάνη του Αττάλου Β, βασιλιά της Περγάμου. 146 π.χ. Ρωμαϊκή κυριαρχία στην Ελλάδα. Καταστροφή της Κορίνθου από τον Λεύκιο Μόμμιο. 86 π.χ. Πολιορκία και κατάκτηση της Αθήνας από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα. σελ π.χ. 14 μ.χ. Ηγεμονία του Οκταβιανού Αυγούστου μ.χ. Ηγεμονία του Αδριανού μ.χ. Ηγεμονία του Αντωνίνου του Ευσεβούς. περ. 150 μ.χ. Περιήγηση του Παυσανία στην Αθήνα. σελ. 181 σελ. 55 σελ μ.χ. Η Αθήνα και η Αρχαία Αγορά καταστρέφονται από τους Ερούλους. 330 μ.χ. Ίδρυση της Κωνσταντινούπολης. 396 μ.χ. Εισβολή των Βησιγότθων του Αλάριχου στην Αθήνα, φθορές στην Αρχαία Αγορά. 529 μ.χ. Κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών της Αθήνας από τον Ιουστινιανό. 582/3 μ.χ. Καταστροφή της Αρχαίας Αγοράς, πιθανότατα από τους Σλάβους, και εγκατάλειψή της. 10ος 12ος αι. μ.χ. Επανάχρηση του χώρου της Αρχαίας Αγοράς, ανέγερση της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων.

11

12 Ιστορια του Μουσειου g

13 12 H Aρχαία Aγορά της Αθήνας Οδηγός του Μουσείου Εικ. 1. Τοποθέτηση του αγάλματος του Απόλλωνα Πατρώου στην αναστηλωμένη Στοά του Αττάλου (Αύγουστος 1956)

14 Ιστορια tου Μουσειου 13 Όλα τα ευρήματα των ανασκαφών που διεξάγει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αρχαία Αγορά, από το 1931, φιλοξενούνται σήμερα στη Στοά του Αττάλου 4^. Επιπλέον, εδώ έχουν μεταφερθεί τα σημαντικότερα αντικείμενα που είχαν αποκαλυφθεί σε παλαιότερες ανασκαφές Ελλήνων αρχαιολόγων και βρίσκονταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: μεταξύ άλλων, το άγαλμα του Απόλλωνα Πατρώου (εικ. 1), οι προσωποποιήσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (εικ. 25) και ένα κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού από το Ωδείο του Αγρίππα (σήμερα βρίσκεται στον χώρο του Ωδείου). Τέλος, τα ευρήματα που ανακαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής στη Βόρεια Κλιτύ της Ακρόπολης και στην Πνύκα φυλάσσονται, επίσης, στη Στοά του Αττάλου. Η ιστορία του μουσείου είναι συνυφασμένη με την ιστορία της αναστήλωσης της Στοάς του Αττάλου. Λίγα χρόνια μετά την έναρξη των ανασκαφών στην Αγορά, ο χώρος όπου στεγάζονταν τα ευρήματα δεν αρκούσε πλέον για τη φύλαξή τους (εικ. 2). Πριν ακόμα από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξαν σχέδια για τη δημιουργία μουσείου στον αρχαιολογικό χώρο, όπου τα ευρήματα θα μπορούσαν να εκτίθενται στον τόπο όπου είχαν ανακαλυφθεί. Η περιοχή στα δυτικά του Άρειου Πάγου 7$ θεωρήθηκε κατάλληλος χώρος για ένα τέτοιο μουσείο και το 1946 ξεκίνησαν εκεί προκαταρκτικές ανασκαφές, ενώ ετοιμάστηκαν και τα σχέδια των κτηρίων που θα ανεγείρονταν. Όταν η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως απρόσμενα μεγάλο αριθμό σημαντικών κτηρίων και κινητών ευρημάτων, ο τότε διευθυντής της ανασκαφής Homer A. Thompson πρότεινε την αναστήλωση ενός αρχαίου κτηρίου ως λύση στο πρόβλημα της στέγασης των αρχαιοτήτων. Επιλέχθηκε η Στοά του Αττάλου (που κατασκευάστηκε με δαπάνη του βασιλιά της Περγάμου Αττάλου Β, π.χ.), επειδή ο τύπος του κτηρίου ήταν κατάλληλος για τη στέγαση ενός μουσείου με διάφορες αίθουσες και χώρους εργασίας, και επειδή το μεγάλο τμήμα της αρχικής κατασκευής που είχε διατηρηθεί επέτρεπε την ακριβή αποκατάστασή της. Μάλιστα, το βόρειο άκρο του κτηρίου στεκόταν ακέραιο έως το ύψος της αρχικής στέγης. Η αναστήλωση της Στοάς πραγματοποιήθηκε μεταξύ των ετών (εικ. 3) με τη γενναιόδωρη χορηγία του John D. Rockefeller Jr. Τον Ιούνιο του 1957 η ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ανέλαβε τη φύλαξη και Εικ. 2. Η αυλή του Παλαιού Σπιτιού της Ανασκαφής

15 14 H Aρχαία Aγορά της Αθήνας Οδηγός του Μουσείου Εικ. 3. Η Στοά του Αττάλου μετά την αναστήλωση (1956) τη συντήρηση του αρχαιολογικού χώρου της Αγοράς και της Στοάς του Αττάλου. Στο πλαίσιο της προετοιμασίας εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, το Υπουργείο Πολιτισμού πραγματοποίησε εργασίες καθαρισμού της πρόσοψης της Στοάς του Αττάλου και των κιονοστοιχιών του ισογείου την ίδια περίοδο, οι αίθουσες του Μουσείου αναδιαρθρώθηκαν και ανακαινίστηκαν. Το 2012 ένα νέο τμήμα της έκθεσης άνοιξε για το κοινό στον επάνω όροφο του κτηρίου, με συγχρηματοδότηση από το Υπουργείο Ανάπτυξης, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας και από τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΟΧ). Σήμερα, η Στοά του Αττάλου δεν παρέχει μόνο επαρκή χώρο για τη φύλαξη, έρευνα και έκθεση των αντικειμένων, αλλά επιτρέπει επίσης στον επισκέπτη να εκτιμήσει τη λειτουργία και τη μορφή αυτού του συνηθισμένου τύπου αρχαίου δημόσιου κτηρίου. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό παράδειγμα του πλήρως εξελιγμένου τύπου στοάς: τόσο στο ισόγειο όσο και στον πρώτο όροφο, μια διπλή κιονοστοιχία βρίσκεται μπροστά από μια σειρά 21 δωματίων, που χρησίμευαν πρωτίστως ως καταστήματα. Μπροστά από την κιονοστοιχία του ισογείου υπάρχει άνδηρο κατά μήκος όλου του κτηρίου. Κύρια λειτουργία της Στοάς ήταν να παρέχει στους πολίτες έναν προφυλαγμένο τόπο ανεπίσημων συναντήσεων και περιπάτου, γεγονός που πρέπει να διασφάλισε και την επιτυχία της ως εμπορικού κέντρου. Τα καταστήματα εκμισθώνονταν από το κράτος σε ιδιώτες εμπόρους, συνεπώς το κτήριο χρησίμευε τόσο ως στολίδι της πόλης, όσο και ως πηγή εσόδων. Αξιοσημείωτη είναι η προσαρμογή της μορφής των δωρικών

16 Ιστορια tου Μουσειου 15 κιόνων του ισογείου στις ανάγκες μιας στοάς. Σε αντίθεση με τους ναούς, οι στοές ήταν κτήρια σχεδιασμένα για χρήση από πολλούς ανθρώπους. Εξαιτίας αυτού, οι κίονες έχουν μεγαλύτερο κενό ανάμεσά τους, ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση στο εσωτερικό. Επίσης, το κάτω τμήμα κάθε κίονα της εξωτερικής κιονοστοιχίας είναι αράβδωτο, προκειμένου να μην φθείρεται κατά τη μεταφορά αγαθών ή την κίνηση των ανθρώπων. Μετά από τέσσερις αιώνες κατά τους οποίους η Στοά είχε δεχτεί περιορισμένες μετατροπές, το 267 μ.χ. καταστράφηκε από τους Ερούλους (γερμανικό φύλο). Ίχνη πυρκαγιάς είναι ακόμη και σήμερα ορατά στην εσωτερική όψη του νότιου τοίχου της. Λίγα χρόνια αργότερα, η Στοά ενσωματώθηκε στο Υστερορωμαϊκό τείχος της Αθήνας, ενώ η πρόσοψη και όλοι οι κίονές της αφαιρέθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για τη στερέωση του πίσω μέρους του κτηρίου. Τέλος, τα δωμάτια στο πίσω μέρος συνέχισαν να χρησιμοποιούνται έως τους χρόνους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (15ος αιώνας). Το γεγονός ότι αρκετοί από τους τοίχους και τα αρχιτεκτονικά μέλη του κτηρίου είχαν διατηρηθεί κατέστησε δυνατή την πλήρη και ορθή αποκατάστασή του. Ποικίλα σωζόμενα μέλη ενσωματώθηκαν στην ανακατασκευή της Στοάς, κυρίως στο νότιο τμήμα του κτηρίου, κοντά στην είσοδο. Κατά την αναστήλωση χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια υλικά με αυτά του αρχικού κτηρίου: μάρμαρο για την πρόσοψη, τους κίονες και διάφορα σημεία του εσωτερικού, ασβεστόλιθος για τους τοίχους και πήλινα κεραμίδια για τη στέγη. Ο επάνω όροφος και η στέγη εδράζονται σήμερα σε δοκάρια από οπλισμένο σκυρόδεμα, καλυμμένα από ξύλινα κελύφη, έτσι ώστε να αναπαριστούν ακριβώς τη διάταξη και τις διαστάσεις των αρχικών ξύλινων δοκαριών. Το σχέδιο των ξύλινων θυρών ανακτήθηκε από τις εγκοπές στις μαρμάρινες παραστάδες και στα κατώφλια, αλλά και με βάση τις αναλογίες σωζόμενων μαρμάρινων θυρών από τάφους, οι οποίες αντέγραφαν ξύλινες θύρες. Χάρη στην ανακατασκευή της Στοάς του Αττάλου, ο επισκέπτης μπορεί να αντιληφθεί γιατί οι στοές ήταν κατάλληλες για δημόσιες συναθροίσεις. Ο χώρος των κιονοστοιχιών παρείχε καταφύγιο σε χιλιάδες ανθρώπους, προστατεύοντάς τους από τον δυνατό ήλιο το καλοκαίρι και από τον άνεμο και τη βροχή τον χειμώνα, ενώ ταυτόχρονα διέθετε άφθονο φυσικό φως και καθαρό αέρα. M Agora XIV (1972), σελ C. A. Mauzy, Οι ανασκαφές στην Αγορά της Αθήνας, Εικονογραφημένο ιστορικό (Αθήνα, 2006), σελ