Σκέψεις για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, με αφορμή τα βραβευμένα κείμενα των μαθητών του Γυμνασίου Αγίου Στυλιανού

Transcript

1 Δρ Κώστας Κατσώνης, φιλόλογος συγγραφέας Γυμνάσιο Αγίου Στυλιανού, Λευκωσία, 14/12/17 Σκέψεις για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, με αφορμή τα βραβευμένα κείμενα των μαθητών του Γυμνασίου Αγίου Στυλιανού Εκλεκτοί προσκεκλημένοι, Κύριε Διευθυντή και συνάδελφοι εκπαιδευτικοί, Αγαπητοί γονείς, μαθητές και μαθήτριες, Όπως η μέλισσα γύρω από ένα άγριο λουλούδι, όμοια κι εγώ. Τριγυρίζω διαρκώς γύρω απ' τη λέξη. Ευχαριστώ τις μακριές σειρές των προγόνων, που δούλεψαν τη φωνή, την τεμαχίσαν σε κρίκους, την κάμαν νοήματα, τη σφυρηλάτησαν όπως το χρυσάφι οι μεταλλουργοί κι έγινε Όμηροι, Αισχύλοι, Ευαγγέλια κι άλλα κοσμήματα. Με το νήμα των λέξεων, αυτόν τον χρυσό του χρυσού, που βγαίνει απ' τα βάθη της καρδιάς μου, συνδέομαι, συμμετέχω στον κόσμο. Σκεφτείτε: Είπα και έγραψα, «Αγαπώ». Αυτά γράφει στο ποίημά του «Ο αγρός των λέξεων» ο μεγάλος νεοέλληνας ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος, ο οποίος, με τη δύναμη της ποιητικής του έμπνευσης και γραφίδας, συμπυκνώνει μέσα σε μερικούς στίχους όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν την ιστορική συνέχεια αλλά και το μεγαλείο της ελληνικής γλώσσας, όπως αυτή αναδεικνύεται και καταξιώνεται μέσα από τα έργα των μεγάλων λογοτεχνών, από τα πανάρχαια χρόνια ίσαμε σήμερα. Είναι μια γλώσσα που την τίμησαν και την καταξίωσαν, μας λέγει ο Βρεττάκος, ένας Όμηρος ένας Αισχύλος και όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί της κλασικής μας λογοτεχνίας, αλλά είναι ταυτόχρονα και η γλώσσα του ευαγγελίου, που αποτελεί το κατ εξοχήν χαρμόσυνο και πανανθρώπινο μήνυμα της αγάπης, της ειρήνης 1

2 και της ελπίδας. Επαίρεται και αγαλλιάται ο ποιητής γιατί με τη δύναμη της γλώσσας, «αυτόν τον χρυσό του χρυσού που βγαίνει απ τα βάθη της καρδιάς του», μπορεί να γράψει τη λέξη «αγαπώ» και μπορεί ακόμα να συνδεθεί, να συμμετέχει στον κόσμο και να τον κατακτήσει, ν ανοίξει δηλαδή τους ορίζοντες του νου και της ψυχής του και να πετάξει στις ατραπούς της χαράς, της γνώσης, των ιδεών, της ομορφιάς και της ζωής, που διάπλατα ξανοίγει μπροστά μας η λογοτεχνία, η οποία, όπως πολύ ορθά έχει λεχθεί, «είναι ένα ανοιχτό παράθυρο στον κόσμο» κι «ένας ήλιος ειρήνης». Αγαπητοί φίλοι και φίλες, Έκρινα σκόπιμο να αρχίσω τη σύντομη εισαγωγική αυτή αναφορά μου, με τους στίχους του Βρετάκου, που μας εισάγουν, πιστεύω, με τον καλύτερο τρόπο στο θέμα της γλώσσας και της λογοτεχνίας, με αφορμή τα βραβευμένα κείμενα των μαθητών και μαθητριών του Γυμνασίου Αγίου Στυλιανού. Κι ο λόγος είναι, φαντάζομαι, προφανής και κατανοητός. Γιατί, σ αυτήν τη γλώσσα, τη γλώσσα του Ομήρου, μιλάμε και γράφουμε κι εμείς σήμερα. Σ αυτήν τη γλώσσα την ιστορική και πανάρχαια, που την καταξίωσαν οι αρχαίο κλασικοί συγγραφείς αλλά και οι σύγχρονοι μεγάλοι ποιητές μας: ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παλαμάς, οι νομπελίστες ποιητές μας Γιώργος Σεφέρης και Οδυσσέας Ελύτης, ο Ρίτσος και ο Αναγνωστάκης, ο Κώστας Μόντης της Κύπρου, οι γίγαντες της πεζογραφίας Νίκος Καζαντζάκης, Ηλίας Βενέζης, Στρατής Μυριβήλης και άλλοι πολλοί και αξιόλογοι λογοτέχνες, σ αυτή λοιπόν τη γλώσσα, γράφουν και τα σημερινά παιδιά και οι νέοι μας, οι αυριανοί λογοτέχνες και συνεχιστές μιας λαμπρής παράδοσης, για την οποία δικαιούνται και πρέπει να να νιώθουν περήφανοι. Κι όπως προκύπτει από τα κείμενα-τις βραβευμένες εκθέσεις των παιδιών, που είχα τη χαρά να διαβάσω, μπορούμε, χωρίς υπερβολή, να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον. Γιατί παρ όλα όσα λέγονται και γράφονται, για το γλωσσικό επίπεδο της νεότερης γενιάς, στο Γυμνάσιο Αγίου Στυλιανού, αλλά πιστεύω και σε όλα τα σχολεία μας, υπάρχουν φωτισμένοι δάσκαλοι, φιλόλογοι και άλλοι, που καλλιεργούν τη γλώσσα, εμπνέουν τα παιδιά, τα καθοδηγούν και τα παρωθούν να μάθουν τα μυστικά της γλώσσας μας, να διαβάσουν βιβλία λογοτεχνικά, και να εκφραστούν μέσα από τον ελληνικό λόγο, με σαφήνεια, καθαρή σκέψη, ορθοέπεια και λογοτεχνικότητα. Κείμενα γλωσσικά προσεγμένα είναι τα τρία βραβευμένα κείμενα: του Νικόλα Μιλτιάδους, της Χριστιάνας Φάκλαρη και του Ραφαήλ Πιερή, που γράφτηκαν με αφορμή επιλεγμένους στίχους του εθνικού μας ποιητή Διονύσιου Σολωμού, που δόθηκαν ως θέμα από τους φιλόλογους του 2

3 σχολείου, με την ευκαρία της συμπλήρωσης 220 χρόνων από τη γέννηση του ποιητή. Διάβασα και χάρηκα κείμενα μεστά, στοχαστικά, που καταδεικνύουν ένα επαρκές γλωσσικό επίπεδο, που δίνει την ικανότητα στα παιδιά να εκφράζονται ελεύθερα, με γλώσσα στρωτή, ρέουσα γραφή, περιγραφική δύναμη και νοήματα σαφή, αντλώντας λέξεις και έννοιες από το μοναδικό σε πλούτο θησαυροφυλάκιο της ελληνικής γλώσσας, που όσο πιο καλά το γνωρίζουμε και το κατέχουμε, τόσο καλύτερα μπορούμε να χειριστούμε τη γλώσσα, με πλούσιο και σωστό για κάθε περίπτωση λεξιλόγιο, τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο. Κι αυτό το πετυχαίνουν σε μεγάλο βαθμό τα παιδιά που βραβεύτηκαν, και είναι άξια για τούτο των πιο θερμών συγχαρητηρίων. Κι αυτό μάς κάνει αισιόδοξους, όπως ήδη έχω αναφέρει, γιατί είναι προφανές ότι μέσα από τη δουλειά που γίνεται στα σχολεία μας αντιστεκόμαστε όσο μπορούμε στη λαίλαπα της γλωσσικής και πολιτιστικής ισοπέδωσης, που μας απειλεί εν ονόματι της υπέρμετρης και άκριτης τεχνολογικής εξέλιξης. Η ηλεκτρονική τεχνολογία είναι ένα εργαλείο επαναστατικό που σίγουρα έχει επηρεάσει και αλάξει τη ζωή μας, παρέχοντας τεράστιες διευκολύνσεις στον κόσμο της οικονομίας, της βιομηχαίας, αλλά και της ανθρώπινης επικοινωνίας. Δεν μπορεί όμως να είναι το μέλλον της ανθρώπινης επικοινωννίας η εσωστρέφεια και η κουλτούρα της εικονικής πραγματικότητας του face book και του διαδιχτυου γενικότερα.θα έχουμε πάντα ανάγκη από τον λόγο, όπως οι αρχαίοι Έλληνηνες τον όρισαν, ως το θεμέλιο της ανθρώπινης επικοινωνίας, της συνάντησης, της δαλεκτικής ανταλλαγής ιδεών και της αληθινής φιλίας, που δεν μπορεί να είναι απρόσωπη και απόμακρη. Θα έχουμε ακόμα ανάγκη πάντα οι άνθρωποι- και πρέπει, τη βασανιστική έγνοια του Διονύσιου Σολωμού, όταν αναφωνούσε την εμβληματιή ρήση: «Μήγαρις έχω τίποτε άλλο στον νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;». Γιατί η γλωσσική δύναμη απελευθερώνει τον νου και την ψυχή μας και μας βοηθά να ζούμε αληθινά, ανθρώπινα, να χαιρόμαστε τις άπειρες δυνατότητες του λόγου και κυρίως της λογοτεχνικής δημιουργίας, που μας ταξιδεύει σε κόσμους όμορφους και μαγικοούς, να πορευόμαστε μαζί με τον ποιητή «με λογισμό και μ όνειρο» και να μπορούμε να θεωρούμε «εθνικό ό,τι είναι αληθινό». «Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική, το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου», γράφει ο Ελύτης στο «Άξιον εστί» (Πάθη, Β ) αναδεικνύοντας την ιστορική συνέχεια της γλώσσας μας, ενώ ο Σεφέρης από την άλλη γράφει: «Θέλω να μιλήσω απλά, να μου δοθεί αυτή η χάρη...», αναδεικνύοντας την 3

4 αναγκαιότητα της απλότητας, στην οποία οι αρχαίοι Ελληνες ανακάλυψαν και καταξίωσαν το «κάλλος». Τις ίδιες έγνοιες, αλλά και το παράπονό του και την περηφάνια του για την ελληνική γλώσσα εκφράζει και ο μεγάλος ποιητής μας Κώστας Μόντης στο γνωστό ποίημά του «Έλληνες ποιητές», όπου γράφει με τον γνωστό απέριττο και υπαινιχτικό ποιητικό του τρόπο: Ελάχιστοι μας διαβάζουν,/ελάχιστοι ξέρουν τη γλώσσα μας,/μένουμε αδικαίωτοι και αχειροκρότητοι/ σ αυτή τη μακρινή γωνιά, /όμως αντισταθμίζει που γράφουμε ελληνικά. Αναγνωρίζει δηλαδή και ο Μόντης τη μεγάλη δύναμη και τις άπειρες δυνατότητες της ελληνικής γλώσσας, η γνώση της οποίας αποτελεί από μόνη της μια σημαντική καταξίωση, για ιστορικούς και άλλους λόγους. Κι αναπόφευκτα, εδώ πια ερχόμασε στον ρόλο της παιδείας σε σχέση με την παροχή της αναγκαίας αγωγής στους νέους, μέσα από τη διδασκαλία της γλώσσας και της λογοτεχνίας. Τη μεγάλη σημασία της γλώσσας και της λογοτεχνίας, ακούστε πώς περιγράφει ο μεγάλος Γερμανός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Μπέρτολντ Μπρεχτ: «Μάθε το πιο απλό...μάθε την αλφαβήτα. Δεν φτάνει βέβαια, αλλά μάθε την! Άρπαξε το βιβλίο πεινασμένε, είναι όπλο. Πρέπει να αναλάβεις την εξουσία». Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση, αλλά στοχαστική επικέντρωση στα λεγόμενα του Μπρεχτ, που προσωπικά προσυπογράφω, χωρίς κανένα ενδοιασμό. Γιατί, ιδιαίτερα σήμερα, που περισσεύει στον κόσμο η μισαλλοδοξία, η προκατάληψη, η ξενοφοβία, η τζιχαντιστική τρομοκρατία, η πολεμική παράνοια και η έξαρση του εθνικιστικού φανατισμού, όπως καταγράφεται σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο -με την ενίσχυση φιλοφασιστικών κομμάτων και με την εκλογή ηγετών τύπου Τραμπ, Ερτογάν κ.ά., επιβάλλεται η μεγαλύτερη δυνατή εγρήγορση, για την προστασία της ελευθερίας των λαών, της δημοκρατίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Κι αυτόν τον ρόλο μπορεί σίγουρα και πρέπει να τον επιτελέσει η παιδεία, διαμορφώνοντας πολίτες ελεύθερους και δημοκρατικούς, με αρχές και αξίες, ανθρωπιά και αλληλεγγύη, που να αποδέχονται τη διαφορετικότητα και να μπορούν να συμβιώσουν αρμονικά με τους συνανθρώπους τους, χωρίς διαχρονικά μίση, προτακαλήψεις και ιστορικές φοβίες. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε το γεγονός ότι όλοι οι διχτάτορες, σύγχρονοι και παλαιότεροι, στην παιδεία επένδυαν, καίγοντας ακόμα και απαγορεύοντας βιβλία, όπως ο Επιτάφιος του Θουκυδίδη και η Αντιγόνη του Σοφοκλή. Σ αυτήν λοιπόν την καινούργια απειλή της αναβίωσης συνθημάτων και πολιτικών που ματοκύλησαν την ανθρωπότητα 4

5 στη διάρκεια του 20 ου αιώνα, ο ρόλος της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα είναι πολύ σημαντικός, γιατί μπορεί να διεγείρει συνειδήσεις, να ξυπνήσει μνήμες, να καλλιεργήσει στους νέους ανθρώπους τα πιο ευγενικά συναισθήματα, που έχουν να κάνουν με τον άνθρωπο και τις αξίες που τον καθορίζουν, και να εμφυσήσει ελπίδα και αισιοδοξία, αλλά και αποφασιστικότητα και αγωνιστικότητα, για να μπορέσουμε να κτίσουμε οι άνθρωποι, όλοι μαζί, ένα καλύτερο και ανθρωπινότερο αύριο. Ας βοηθήσουμε λοιπόν τα παιδιά μας, σχολείο και οικογένεια, αυτόν τον χρυσό του χρυσού, τη γλώσσα μας δηλαδή όπως τη χαρακτηρίζει ο ποιητής, να τη γνωρίσουν και να την κατακτήσουν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, μέσα από τη φιλαναγνωσία, τη συσυστηματική δηλαδή μελέτη λογοτεχνικών βιβλίων, ώστε να βιώσουν το μεγαλείο της και να γίνουν κοινωνοί και γνώστες των μεγάλων λογοτεχνικών δημιουργημάτων της, από την κλασική εποχή της αρχαιότητας ίσαμε σήμερα. Αν το καταφέρουμε, μπορούμε σίγουρα να ατενίζουμε με μεγαλύτερη αισιοδοξία το μέλλον της δικής μας πατρίδας και του κόσμου...καλά Χριστούγεννα και Χρόνια πολλά εύχομαι απο καρδιάς σε όλους και όλες, κι έναν καινούργιο χρόνο ελπιδοφόρο και χαρούμενο, με καλύτερες μέρες για τον τόπο μας και για τον κόσμο, και με περισσότερα βιβλία λογοτεχνικά για τα παιδιά και τους νέους μας... Κι ας έχουμε πάντα κατά νουν αυτό που ο Ελύτης τόσο εύστοχα περιέγραψε ποιητικά, για να καταδείξει τη λυτρωτική δύναμη της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα σε δύσκολους και χαλεπούς καιρούς, όπως είναι, δυστυχώς και οι σημερινοί: Όπου και να σας βρίσκει το κακό αδελφοί, όπου και να θολώνει ο νους σας, μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. 5

6 6