«ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ»

Transcript

1 «ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ» ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Β.5.12 Μελέτη Προσδιορισμού Αγορών Στόχων για την Προσέλκυση Επενδυτών Σεπτέμβριος 2014 ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου Περιεχόμενο παραδοτέου ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ ΩΣ ΤΟΠΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Παράγοντες για την προσέλκυση ΞΑΕ: σύντομη θεωρητική και εμπειρική ανασκόπηση Πλαίσιο ανάλυσης επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα και την Αθήνα Ευρύτερο οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον Κύριες εξελίξεις Κλαδική ανάλυση Κοινωνική δομή Κύριες εξελίξεις και χαρακτηριστικά Κλαδική ανάλυση Θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο επενδύσεων Κύριο ρυθμιστικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα / Εξωστρέφεια Ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και ευελιξίας και των αγορών Ειδικές ρυθμίσεις για τον Δήμο της Αθήνας Η διεθνής άποψη για την Ελλάδα ως τόπο επενδύσεων Αποτύπωση των ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αθήνα - Αττική Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην Ελλάδα Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην περιοχή της Αθήνας - Αττικής Το επενδυτικό προφίλ της Αθήνας - Αττικής: SWOT ανάλυση Σύντομο προφίλ της Αθήνας - Αττικής SWOT ανάλυση Αθήνα - Αττική ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Προσδιορισμός κριτηρίων Αναδυόμενοι κλάδοι ενδιαφέροντος Τουρισμός Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) Υγεία Φάρμακα Τέχνες Πολιτισμός Δημιουργικές δραστηριότητες ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΧΩΡΩΝ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Σημαντικότερες χώρες προέλευσης ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αττική Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 2

3 Χώρες με σημαντικές παγκόσμιες εκροές ΞΑΕ προς τους αναδυόμενους κλάδους ενδιαφέροντος Ανάλυση των σημαντικότερων χωρών - επενδυτών ΚΥΡΙΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 3

4 Πίνακες Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά της χώρας υποδοχής που επηρεάζουν την προσέλκυση ΞΑΕ Πίνακας 2. Παράγοντες ελκυστικότητας για ΞΑΕ ανά τοποθεσία: η επιχειρηματική άποψη Πίνακας 3. Παράγοντες που καθιστούν μία ευρωπαϊκή πόλη ελκυστική για ΞΑΕ: η επιχειρηματική άποψη 16 Πίνακας 4. Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Ease of Doing Business): Κατάταξη της Ελλάδας (σε 189 χώρες) 38 Πίνακας 5. Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI, Ελλάδα) Πίνακας 6. Μεταβολές της κατάταξης της Ελλάδας βάσει του δείκτη παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI, Ελλάδα) Πίνακας 7. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation, PMR, Ελλάδα) Πίνακας 9. Κριτήρια επιλογής κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος στην περιοχή της Αθήνας Πίνακας 10. Σημαντικότερες χώρες προέλευσης ΞΑΕ στην Ελλάδα και Αττική (χώρες ΟΟΣΑ και BRICS) Πίνακας 11. ΗΠΑ: Κύρια οικονομικά μεγέθη Πίνακας 12. Ην. Βασίλειο: Κύρια οικονομικά μεγέθη Πίνακας 13. Γερμανία: Κύρια οικονομικά μεγέθη Πίνακας 14. Γαλλία: Κύρια οικονομικά μεγέθη Πίνακας 15. Ιταλία: Κύρια οικονομικά μεγέθη Πίνακας Π1. Σύνθεση Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (Ελλάδα, σε σταθερές τιμές 2013)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π2. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, εποχικά διορθωμένα στοιχεία)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π3. Εκτιμήσεις και προσδοκίες καταναλωτών (Ελλάδα, εποχικά διορθωμένα στοιχεία) 1... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π4. Ευρεία ταξινόμηση των οικονομικών δραστηριοτήτων βάσει NACE Rev. 2Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π5. Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία ανά κύριο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (Ελλάδα, τρέχουσες τιμές, εκατ. )... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π6. Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία ανά κύριο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (Αττική, τρέχουσες τιμές, εκατ. )... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π7. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση ευρωπαϊκών μητροπολιτικών περιοχών βάσει ΑΠΑ (στοιχεία 2011)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π8. Απασχόληση ανά κύριο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (Ελλάδα, χιλ. άτομα)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π9. Απασχόληση ανά κύριο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (Αττική, χιλ. άτομα)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π10. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση ευρωπαϊκών μητροπολιτικών περιοχών βάσει απασχόλησης (στοιχεία 2013)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π11. Ξένες Άμεσες Επενδύσεις (ΞΑΕ) στην Ελλάδα (ακαθάριστες και καθαρές εισροές, ) Error! Bookmark not defined. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 4

5 Πίνακας Π12. Ξένες Άμεσες Επενδύσεις (ΞΑΕ) στην Ελλάδα ανά χώρα προέλευσης (συνολικές ακαθάριστες εισροές, εκατ. )... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π13. Συνολικές εισροές Ξένων Άμεσων Επενδύσεων (ΞΑΕ) στην Ελλάδα ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας (ακαθάριστες εισροές)... Error! Bookmark not defined. Πίνακας Π14. Ξένες Άμεσες Επενδύσεις (ΞΑΕ) στην περιοχή της Αττικής ( )Error! Bookmark not defined. Διαγράμματα Διάγραμμα 1. Ποσοστιαίες πραγματικές μεταβολές ΑΕΠ και δείκτης οικονομικού κλίματος (σταθερές τιμές 2013 και προσωρινά στοιχεία για το ΑΕΠ) Διάγραμμα 2. Ποσοστιαίες πραγματικές μεταβολές στοιχείων του ΑΕΠ (δημόσια και ιδιωτική κατανάλωση, επενδύσεις) (σταθερές τιμές 2013, προσωρινά στοιχεία) Διάγραμμα 3. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, ετήσια, εποχικά διορθωμένα στοιχεία, ) Διάγραμμα 4. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, μηνιαία, εποχικά διορθωμένα στοιχεία, Ιανουάριος Ιούλιος 2014) Διάγραμμα 5. Δείκτης εμπιστοσύνης καταναλωτών (Ελλάδα, εποχικά διορθωμένα στοιχεία)* Διάγραμμα 6. ΑΕΠ: Αττική ως % του συνόλου της χώρας Διάγραμμα 7. ΑΕΠ κατά κεφαλή (Ελλάδα, Αττική, ΕΕ-28, τρέχουσες τιμές, ) Διάγραμμα 8. Κλαδική σύνθεση της ΑΠΑ στην Ελλάδα και την Αττική (2011, προσωρινά στοιχεία) Διάγραμμα 9. Μέση ετήσια μεταβολή ΑΠΑ ανά κλάδο (Αττική, τρέχουσες τιμές, προσωρινά στοιχεία) Διάγραμμα 10. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση της Αττικής βάσει ΑΠΑ (2011) Διάγραμμα 11. Ποσοστό ανέργων που κατέχουν πτυχία τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (Ελλάδα και ΕΕ-28, ) Διάγραμμα 12. Επίπεδο εκπαίδευσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (Αττική, Ελλάδα, ΕΕ-28, 2013) 27 Διάγραμμα 13. Ποσοστό απασχόλησης στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και έντασης γνώσης (Αττική, Ελλάδα, ΕΕ-28) Διάγραμμα 14. Επίπεδο γλωσσομάθειας: ποσοστό ατόμων με γνώση μίας ξένης γλώσσας (Ελλάδα, ΕΕ-28) 28 Διάγραμμα 15. Ωριαίο κόστος εργασίας (ευρώ / επιχείρηση, χώρες ΕΕ-28) Διάγραμμα 16. Κλαδική σύνθεση της απασχόλησης στην Ελλάδα και την Αττική (2013) Διάγραμμα 17. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση της Αττικής βάσει απασχόλησης (2013) 32 Διάγραμμα 18. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation, PMR) 42 Διάγραμμα 19. ΞΑΕ στην Ελλάδα (ακαθάριστες και καθαρές εισροές, εκατ., ) Διάγραμμα 20. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας ( , ) Διάγραμμα 21. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά κλάδο υπηρεσιών (ακαθάριστες εισροές, εκατ., , ) 45 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 5

6 Διάγραμμα 22. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά κλάδο μεταποίησης (ακαθάριστες εισροές, εκατ., , ) Διάγραμμα 23. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά χώρα προέλευσης (ακαθάριστες εισροές, εκατ., , ) 47 Διάγραμμα 24. ΞΑΕ στην Αττική ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας βάσει αριθμού ΞΑΕ (62 ΞΑΕ, ) Διάγραμμα 25. ΞΑΕ στην Αττική ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας βάσει αξίας ΞΑΕ (45 ΞΑΕ, ) 50 Διάγραμμα 26. ΞΑΕ στην Αττική ανά χώρα προέλευσης βάσει αριθμού ΞΑΕ (62 ΞΑΕ, ) Διάγραμμα 27. ΞΑΕ στην Αττική ανά χώρα προέλευσης βάσει αξίας ΞΑΕ (45 ΞΑΕ, ) Διάγραμμα 28. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στον Τουρισμό ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, ) Διάγραμμα 29. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στον Τουρισμό ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, τελευταίο διαθέσιμο έτος) 72 Διάγραμμα 30. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στις ΤΠΕ ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, ) Διάγραμμα 31. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στις ΤΠΕ ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, τελευταίο διαθέσιμο έτος) Διάγραμμα 32. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στα Φάρμακα ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, ) Διάγραμμα 33. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στα Φάρμακα ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, τελευταίο διαθέσιμο έτος)74 Διάγραμμα 34. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στις Τέχνες Πολιτισμό Δημιουργικές δραστηριότητες ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, ) Διάγραμμα 35. Καθαρές εκροές ΞΑΕ στις Τέχνες Πολιτισμό Δημιουργικές δραστηριότητες ανά χώρα ΟΟΣΑ (εκατ. $, τελευταίο διαθέσιμο έτος) Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 6

7 Πλαίσια Πλαίσιο Ι. Βασικοί Ορισμοί Πλαίσιο ΙΙ. Εμπειρικά δεδομένα για την προσέλκυση ΞΑΕ στην Ελλάδα Πλαίσιο ΙΙΙ. Προς ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο για την Ελλάδα Πλαίσιο IV. Η Αθήνα ως ακαδημαϊκό και ερευνητικό κέντρο Πλαίσιο V. Η Αθήνα ως σημαντικός τουριστικός προορισμός Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 7

8 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου Το Παραδοτέο Β.5.12: «Μελέτη προσδιορισμού αγορών στόχων για την προσέλκυση επενδυτών» υποβάλλεται στο πλαίσιο της από Σύμβασης μεταξύ της Εταιρείας Ανάπτυξης και Τουριστικής Προβολής Αθηνών (ΕΑΤΑ ΑΕ) ως αναθέτουσας αρχής και της Κοινοπραξίας για το για την υλοποίηση του έργου «Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων». Το έργο χρηματοδοτείται από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΑΤΤΙΚΗ Το παρόν παραδοτέο αποτελεί την πρώτη μελέτη προσδιορισμού αγορών που παρουσιάζουν προοπτική για την προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων (ΞΑΕ) στην περιοχή της πρωτεύουσας. 1.2 Περιεχόμενο παραδοτέου Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η σύνθεση και ανάλυση του επενδυτικού προφίλ της περιοχής της πρωτεύουσας, έτσι όπως αυτό προκύπτει μέσω της εξέτασης παραγόντων ελκυστικότητας για ξένες άμεσες επενδύσεις (ΞΑΕ). Η σύνθεση αυτού του προφίλ έχει ως τελικό σκοπό την ανάδειξη των στρατηγικών πλεονεκτημάτων της Αθήνας σε συγκεκριμένους κλάδους και κατά συνέπεια τον ορθότερο και στοχευμένο προσδιορισμό αγορών για την προσέλκυση ξένων επενδυτών στην περιοχή της. Ο τελικός σκοπός της μελέτης πραγματοποιείται μέσω της επίτευξης τριών επιμέρους σημαντικών στόχων, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους στενά: I. την εκτίμηση της ελκυστικότητας της χώρας και της πρωτεύουσας ως τόπος προορισμού επενδύσεων γενικά, II. III. την ανάδειξη κλάδων οικονομικής δραστηριότητας που παρουσιάζουν επενδυτικό ενδιαφέρον στην περιοχής της Αθήνας, και τον προσδιορισμό χωρών προσέλκυσης επενδύσεων για την περιοχή της Αθήνας. Για την επίτευξη του πρώτου στόχου (Ι), απαιτήθηκε η αρχική οριοθέτηση ενός πλαισίου παραγόντων που επηρεάζουν την απόφαση των επιχειρήσεων για το πού και πώς θα επενδύσουν σε μία ξένη χώρα. Αυτή η οριοθέτηση επιτεύχθηκε πρωτίστως μέσω της μελέτης του σχετικού θεωρητικού πλαισίου αλλά και μέσω σύντομης ανασκόπησης κύριων εμπειρικών αποτελεσμάτων από την ελληνική και διεθνή μέχρι τώρα εμπειρία στην υλοποίηση ΞΑΕ (ενότητα 2.1). Έχοντας ορίσει ένα αρχικό πλαίσιο ανάλυσης, προχωρήσαμε περαιτέρω στον εντοπισμό και την εξέταση εκείνων των παραγόντων που επηρεάζουν το επενδυτικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα και την Αθήνα. Δεδομένης της ποικιλίας και έκτασης των παραγόντων, τους ομαδοποιήσαμε σε τρεις ευρείες κατηγορίες: (α) το οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον, (β) την κοινωνική δομή της χώρας και Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 8

9 (γ) το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο. Ειδική αναφορά έγινε στη διεθνή άποψη για το επιχειρηματικό περιβάλλον της χώρας, έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται στους σύνθετους δείκτες ανταγωνιστικότητας διεθνών οικονομικών φορέων (ενότητα 2.2). Ξεχωριστά εξετάστηκε η πορεία και διάρθρωση των υφιστάμενων ΞΑΕ στην Ελλάδα, ενώ έγινε προσπάθεια καταγραφής και αξιολόγησης των ΞΑΕ στην περιοχή της Αττικής (ενότητα 2.3). Η επίτευξη του πρώτου στόχου ολοκληρώνεται με την σύνθεση των παραπάνω αποτελεσμάτων σε μία στρατηγική ανάλυση για την Αθήνα, η οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνει την αποτύπωση των δυνατών και αδύνατων σημείων της πόλης, των ευκαιριών που παρουσιάζει αλλά και των απειλών που αντιμετωπίζει (ενότητα 2.4). Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα του πρώτου στόχου (Ι), προχωρήσαμε στον προσδιορισμό κριτηρίων επιλογής των κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Αθήνα, τα οποία συμπεριλαμβάνουν τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά κριτήρια (ενότητα 3.1). Βάσει των εν λόγω κριτηρίων, έγινε διάκριση και σύντομη ανάλυση πέντε αναδυόμενων κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Αθήνα (στόχος ΙΙ) (ενότητα 3.2). Για τον προσδιορισμό χωρών προσέλκυσης επενδύσεων στην περιοχή της Αθήνας (στόχος ΙΙΙ), προχωρήσαμε στην γεωγραφική αποτύπωση των ΞΑΕ στους κλάδους που αναδύθηκαν ελκυστικοί σύμφωνα με τον στόχο ΙΙ, λαμβάνοντας υπόψη την γεωγραφική προέλευση των ΞΑΕ στην Ελλάδα, καθώς και άλλους ποιοτικούς παράγοντες που δεν μπορούν να αποτυπωθούν στα ποσοτικά στοιχεία. Η ανάλυση αφορούσε τις χώρες του ΟΟΣΑ και τις χώρες BRIC. Από τις χώρες που αναδείχθηκαν, επιλέχθηκαν πέντε για περαιτέρω ανάλυση και παρουσίαση (ενότητα 4). Για την ποσοτική ανάλυση και τεκμηρίωση των παραπάνω, αξιοποιήθηκαν στοιχεία από μία σειρά εθνικών και διεθνών βάσεων δεδομένων, προσπαθώντας να διατηρηθεί η εγκυρότητα, διαχρονικότητα και ομοιογένεια των στοιχείων στο μέγιστο δυνατό. Ανάμεσα σε αυτές οι σημαντικότερες είναι: ΕΛ.ΣΤΑΤ (Εθνικοί και Περιφερειακοί Λογαριασμοί), Eurostat (National and Regional Accounts, Labour Force Surveys, Structural Business Statistics, Urban Audit, Business and Consumer Surveys κλπ.), Τράπεζα της Ελλάδας, ΟΟΣΑ, UNCTAD, Investment Map, Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), Ένωση Ξενοδόχων Αθηνών, Αττικής και Αργοσαρωνικού (ΕΞΑΑΑ), CIA Factbook, Παγκόσμια Τράπεζα, World Economic Forum (WEF) και Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η κλαδική ανάλυση πραγματοποιήθηκε κατά κύριο λόγο βάσει της κωδικοποίησης NACE Rev.2, στο χαμηλότερο διαθέσιμο επίπεδο ανάλυσης. Θα πρέπει να σημειωθεί ωστόσο ότι συχνά (και ιδιαίτερα για την περιοχή της Αθήνας Αττικής) τα στοιχεία δεν επέτρεπαν την απομόνωση κλάδων οικονομικών δραστηριοτήτων στο επιθυμητό επίπεδο (μερικές φορές ούτε καν σε μονοψήφιο) και κατά συνέπεια έπρεπε να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικοί ορισμοί. Σε αυτές τις περιπτώσεις η αντιστοίχηση των κλάδων έγινε κυρίως βάσει της περιγραφής τους και όχι κάποιας κωδικοποίησης. Για τα κλαδικά στοιχεία που αντλήθηκαν από τη βάση του ΟΟΣΑ, ισχύει η κωδικοποίηση ISIC3. Τέλος, σημειώνεται ότι η μελέτη εστιάζει στην πόλη της Αθήνας, χωρίς ωστόσο να βάζει αυστηρούς περιορισμούς βάσει διοικητικών ορίων του Δήμου. Από ποσοτική σκοπιά άλλωστε κάτι τέτοιο θα καθιστούσε την ανάλυση σχεδόν αδύνατη, καθώς η πλειοψηφία των στοιχείων είναι διαθέσιμη σε επίπεδο περιφέρειας. Πέραν των ποσοτικών περιορισμών όμως, εκτιμάται ότι μία ευρύτερη Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 9

10 γεωγραφικά προσέγγιση είναι και ορθότερη, καθώς δεν αποκλείει επενδύσεις που ακόμα και αν δεν είναι τοποθετημένες στο κέντρο της πόλης, μπορούν να δημιουργούν σημαντικά οφέλη για αυτήν. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 10

11 2. ΕΛΚΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ ΩΣ ΤΟΠΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ 2.1 Παράγοντες για την προσέλκυση ΞΑΕ: σύντομη θεωρητική και εμπειρική ανασκόπηση Η προσέλκυση ΞΑΕ είναι ένα ζήτημα που έχει συγκεντρώσει μεγάλο ενδιαφέρον τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο στο επιχειρηματικό όσο και στο ακαδημαϊκό διεθνές περιβάλλον. Βάσει αρκετών μελετών, έχει αποδειχθεί ότι οι ΞΑΕ μπορούν να συνεισφέρουν θετικά στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας υποδοχής (δηλ. της χώρας που δέχεται την επένδυση), μέσω αύξησης της παραγωγικότητας, μεταφοράς και διάχυσης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, καθώς και ενίσχυσης των δεξιοτήτων των στελεχών των επιχειρήσεων (Schoors and Van Der Tol 2002, Pike et al. 2006). Οι θετικές αυτές εξωτερικότητες των ΞΑΕ μπορούν να είναι ιδιαίτερα σημαντικές για μικρές οικονομίες (όπως η Ελλάδα) ή/και για τοπικές/περιφερειακές αγορές, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην προσπάθειά τους για οικονομική ανάπτυξη και ανάκτηση ανταγωνιστικότητας. Κατά συνέπεια, η προσέλκυση ΞΑΕ συχνά αποτελεί εργαλείο περιφερειακής ανάπτυξης και χρησιμοποιείται ως μέσο περιφερειακής πολιτικής (Petrakou 2013). Πλαίσιο Ι. Βασικοί Ορισμοί Ξένες Άμεσες Επενδύσεις Ως Ξένη Άμεση Επένδυση (ΞΑΕ) ορίζεται οποιαδήποτε επένδυση αφορά μία μακροχρόνια σχέση και αντικατοπτρίζει ένα διαρκές ενδιαφέρον και έναν χρόνιο έλεγχο από μία επιχείρηση κάτοικο μιας οικονομίας (άμεσο ξένο επενδυτή ή μητρική εταιρεία) σε μία επιχείρηση κάτοικο μιας άλλης οικονομίας (επιχείρηση άμεσης ξένης επένδυσης ή συνδεδεμένη εταιρεία) (OECD 1996). Ειδικότερα στην παρούσα μελέτη, αναφέρονται και καταγράφονται όλες οι ΞΑΕ από επιχειρήσεις μη κατοίκων προς την Ελλάδα (εισερχόμενες ΞΑΕ). Μια σχέση άμεσης ξένης επένδυσης δημιουργείται όταν μία επιχείρηση μη κάτοικος (άμεσος ξένος επενδυτής) κατέχει τουλάχιστον το 10% του μετοχικού κεφαλαίου μίας ελληνικής επιχείρησης (επιχείρηση άμεσης ξένης επένδυσης). Οι ΞΑΕ περιλαμβάνουν όλες τις συναλλαγές που αφορούν τη δημιουργία, διατήρηση, επέκταση και παύση της σχέσης άμεσης επένδυσης, τη χορήγηση δανείων και εμπορικών πιστώσεων μεταξύ του άμεσου επενδυτή και της επιχείρησης άμεσης επένδυσης, καθώς και τα μη διανεμηθέντα (επανεπενδυθέντα) κέρδη. Μορφές ΞΑΕ Ίδρυση ενός νέου υποκαταστήματος, συμπεριλαμβανομένων νέων λειτουργικών εγκαταστάσεων (Greenfield investment) Συγχωνεύσεις και εξαγορές: μερική ή πλήρης αγορά μίας υφιστάμενης επιχείρησης Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 11

12 Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, το ενδιαφέρον που συγκεντρώνει σε διεθνές επίπεδο η μελέτη των παραγόντων που επηρεάζουν την απόφαση των ξένων επιχειρήσεων προκειμένου να επενδύσουν σε μία χώρα. Επίσης δεν προκαλεί έκπληξη, ότι το ενδιαφέρον αυτό είναι ιδιαίτερα αυξημένο σε περιόδους οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που διανύει η χώρα (αλλά και η Ευρώπη) τα τελευταία χρόνια. Σε θεωρητικό και εμπειρικό επίπεδο, η συζήτηση γύρω από τους παράγοντες που επηρεάζουν την τελική επιλογή τοποθεσίας των ΞΑΕ είναι εκτενής. Η δραστηριότητα των επενδυτριών επιχειρήσεων εξαρτάται από ένα ευρύ φάσμα μεταβλητών, που περιλαμβάνει τόσο τα δικά τους χαρακτηριστικά όσο και τα τοπικά χαρακτηριστικά της χώρας άμεσης επένδυσης. Σε μεγάλο βαθμό, η επιλογή για την τοποθεσία μίας επένδυσης εξαρτάται από την στρατηγική που θέλει να ακολουθήσει η εκάστοτε πολυεθνική επιχείρηση. Σε γενικές γραμμές, διακρίνονται τέσσερις τύποι κινήτρων για ΞΑΕ βάσει της επενδυτικής στρατηγικής των επιχειρήσεων (Dunning 2002, European Commission 2012): 1. Αναζήτηση φυσικών πόρων (resource-seeking): Σε αυτήν την περίπτωση οι ΞΑΕ ωθούνται από την ανάγκη για πρόσβαση σε φυσικούς πόρους διαθέσιμους σε ξένες αγορές όπως πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ορυκτά, μέταλλα και πρώτες ύλες. Η προσέγγιση της επενδύτριας επιχείρησης επηρεάζεται από τις συνθήκες προσφοράς στην εγχώρια αγορά της και στόχος της είναι να ωφεληθεί από τις διαφορές στους παραγωγικούς συντελεστές όπως π.χ. φθηνή εργασία ή ύπαρξη πρώτων υλών σε αφθονία. 2. Αναζήτηση αγορών (market-seeking): Αυτό το είδος των ΞΑΕ αφορά την επιλογή της επενδύτριας επιχείρησης να είναι πιο κοντά στους πελάτες και να εξυπηρετεί την αγορά μέσω φυσικής παρουσίας παρά μέσω εξαγωγών. Σε αυτήν την περίπτωση, οι ΞΑΕ εξαρτώνται κυρίως από την ελκυστικότητα της χώρας άμεσης επένδυσης σε όρους μεγέθους αγοράς και προοπτικής για ανάπτυξη. Ιδιαίτερα για τους μη-εμπορεύσιμους κλάδους (π.χ. εκπαίδευση), οι ΞΑΕ είναι ίσως ο μόνος τρόπος πρόσβασης σε μια ξένη αγορά. 3. Αναζήτηση στρατηγικού πλεονεκτήματος (strategic asset-seeking): Σε αυτήν την περίπτωση η επενδύτρια επιχείρηση αποσκοπεί να αποκτήσει πρόσβαση σε προηγμένες τεχνολογίες, δεξιότητες και άλλες υψηλά αναπτυγμένες παραγωγικές ικανότητες. Στόχος είναι η ενίσχυση του επενδυτικού χαρτοφυλακίου της και ο αποκλεισμός του ανταγωνισμού από την πρόσβαση στην συγκεκριμένη αγορά. Τα κύρια χαρακτηριστικά που ενδιαφέρουν τους επενδυτές προκειμένου να προχωρήσουν σε τέτοιου είδους ΞΑΕ είναι η ποιότητα του τεχνολογικού, επιστημονικού και εκπαιδευτικού υπόβαθρου της χώρας επένδυσης, καθώς το υψηλό επίπεδο δεξιοτήτων και εξειδίκευσης του εργατικού δυναμικού. 4. Αναζήτηση αποτελεσματικότητας (efficiency-seeking): Σε αυτήν την περίπτωση η επενδύτρια επιχείρηση πραγματοποιεί ΞΑΕ με σκοπό την εκμετάλλευση οικονομιών κλίμακας που προκύπτουν από την υψηλή εξειδίκευση σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι της αλυσίδας αξίας (value chain). Η επενδύτρια επιχείρηση σπάει και μοιράζει την παραγωγική της διαδικασία σε διαφορετικές γεωγραφικές τοποθεσίες, εκμεταλλευόμενη το χαμηλό κόστος παραγωγής και Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 12

13 ειδικά το χαμηλό εργατικό κόστος. Έτσι, κατακερματίζει κάθετα την παραγωγή της αποσκοπώντας να μεγιστοποιήσει τα οφέλη που προκύπτουν από τις διεθνείς διαφορές κόστους των παραγωγικών συντελεστών. Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει αυτού του είδους τις ΞΑΕ είναι η ανταγωνιστικότητα της τοπικής βιομηχανίας και η δυνατότητά της να παρέχει αξιόπιστες εργολαβίες και επιχειρηματικές συνεργασίες. Η πλειονότητα των χαρακτηριστικών ΞΑΕ που συγκεντρώνει μία γεωγραφική περιοχή συνήθως την κατατάσσει σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες. Ωστόσο, το προφίλ της περιοχής μπορεί να περιλαμβάνει στοιχεία από όλες τις παραπάνω κατηγορίες ή να στοχεύει, εκμεταλλευόμενη όλα τα πλεονεκτήματά της, να προσελκύσει ένα μίγμα των παραπάνω τύπων ΞΑΕ. Πλαίσιο ΙΙ. Εμπειρικά δεδομένα για την προσέλκυση ΞΑΕ στην Ελλάδα Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα εμπειρικές μελέτες, οι πολυεθνικές που έχουν διεισδύσει στην ελληνική αγορά, αναζητούν ελκυστικές εθνικές / τοπικές εμπορικές επωνυμίες ή/και καλά οργανωμένα δίκτυα αλυσίδας προσφοράς (Georgopoulos and Preusse 2006). Αυτό σημαίνει ότι, οι ξένες εταιρείες που δεσμεύονται σε ΞΑΕ στην Ελλάδα στοχεύουν κυρίως στην εξυπηρέτηση της τοπικής αγοράς και κατά συνέπεια έχουν ως κύριο κριτήριο και κίνητρο το μέγεθος της αγοράς και την καταναλωτική ζήτηση (Pantelidis and Nikolopoulos 2008). Αυτό μας επιτρέπει να διεξάγουμε το συμπέρασμα ότι (τουλάχιστον μέχρι σήμερα) η Ελλάδα προσελκύει επενδύσεις που κατά κύριο λόγο αναζητούν αγορές (δηλ. market seeking τύπου ΞΑΕ). Σύμφωνα με πιο πρόσφατες εμπειρικές μελέτες (Petrakou 2013), οι κύριοι προσδιοριστικοί παράγοντες για προσέλκυση επενδύσεων στις ελληνικές περιφέρειες είναι το μέγεθος της αγοράς, η γεωγραφική εγγύτητα σε άλλες αγορές, η ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού και η ύπαρξη οικονομιών «τοπικοποίησης» (localization economies). Ο τελευταίος παράγοντας αναφέρεται στη δημιουργία οικονομιών κλίμακας που προκύπτουν από τα πλεονεκτήματα της συγκέντρωσης (επιχειρήσεων και απασχόλησης) σε ένα συγκεκριμένο κλάδο σε τοπικό επίπεδο (δηλ. θετικές εξωτερικότητες που προκύπτουν από π.χ. την υψηλή εξειδίκευση της εργασίας, τις χαμηλότερες τιμές εισροών και τη διάχυση της γνώσης και τεχνογνωσίας). Τα χαρακτηριστικά της χώρας υποδοχής (δηλ. της χώρας άμεσης επένδυσης) που δύναται να επηρεάσουν την προσέλκυση ΞΑΕ είναι πολλά. Σύμφωνα με το UNCTAD 1 (1998) αυτά μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις ευρείες κατηγορίες: (α) πολιτικό και κανονιστικό πλαίσιο για ΞΑΕ (β) οικονομικό περιβάλλον και (γ) βαθμός διευκόλυνσης της επιχειρηματικότητας. Οι παράγοντες αυτοί ανά κατηγορία παρουσιάζονται αναλυτικά στον παρακάτω πίνακα. Σημειώνεται ότι, οι παράγοντες του οικονομικού περιβάλλοντος παρουσιάζονται ανά τύπο κινήτρων για ΞΑΕ (έτσι όπως αναλύθηκαν παραπάνω). 1 United Nations Conference on Trade and Development Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 13

14 Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά της χώρας υποδοχής που επηρεάζουν την προσέλκυση ΞΑΕ Α. Πολιτικό και κανονιστικό πλαίσιο Οικονομική, πολιτική και κοινωνική σταθερότητα Κανόνες που αφορούν την είσοδο και τη λειτουργία των επιχειρήσεων Κανονιστικό πλαίσιο για τις θυγατρικές εταιρείες Το γενικό νομικό πλαίσιο που ρυθμίζει τη δομή και τη λειτουργία των αγορών (π.χ. πολιτικές ανταγωνισμού και συγχωνεύσεων και εξαγορών, εταιρική φορολογία, δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, κλπ.) Διεθνείς συμφωνίες για ΞΑΕ Πολιτικές ιδιωτικοποίησης Πολιτικές εμπορίου (δασμολογικά και μη-δασμολογικά εμπόδια) και η συνοχή τους με τις πολιτικές για ΞΑΕ Β. Οικονομικό περιβάλλον Β.1 Αναζήτηση φυσικών πόρων (resource seeking) Διαθεσιμότητα φυσικών πόρων (π.χ. πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ορυκτά και μέταλλα, πρώτες ύλες, αγροτική γη κλπ.) Φυσικές υποδομές (λιμάνια, δρόμοι, ενέργεια, τηλεπικοινωνίες) Β.2 Αναζήτηση αγορών (market seeking) Μέγεθος αγοράς και κατά κεφαλήν εισόδημα Ρυθμός ανάπτυξης αγοράς (κυρίως δυναμική ανάπτυξης) Πρόσβαση σε περιφερειακές και διεθνείς αγορές Τοπικά χαρακτηριστικά ζήτησης (καταναλωτικών προτιμήσεων) Δομή αγορών (π.χ. βαθμός συγκέντρωσης, εμπόδια εισόδου, τιμολογιακές πολιτικές) Β.3 Αναζήτηση στρατηγικού πλεονεκτήματος (strategic asset seeking) Εξειδίκευση εργασίας και ποιότητα εκπαιδευτικού υπόβαθρου (π.χ. σχολεία, κολέγια, πανεπιστήμια κλπ.) Ποιότητα υποδομών τεχνολογίας και Έρευνας & Ανάπτυξης (Ε&Α) (π.χ. ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια, ΤΠΕ κλπ.) Συνεργατικοί σχηματισμοί (clusters) καινοτομίας Β.4 Αναζήτηση αποτελεσματικότητας (efficiency seeking) Κόστος και παραγωγικότητα εργασίας Κόστος πρώτων υλών και ενδιάμεσων προϊόντων Κόστος μεταφοράς και επικοινωνίας (από / προς και εσωτερικά στην χώρα υποδοχής) Κόστος χρηματοδότησης Υποδομή βιομηχανίας (π.χ. εργολαβίες και επιχειρηματικές υπηρεσίες, προμηθευτές, συνεργατικοί σχηματισμοί κλπ.) Γ. Βαθμός διευκόλυνσης της επιχειρηματικότητας Προώθηση επενδύσεων Κίνητρα επενδύσεων (φορολογικά και χρηματοοικονομικά) Κόστη που σχετίζονται με τη διαφθορά και τη γραφειοκρατία Κοινωνικές παροχές (π.χ. ποιότητα ζωής) Υποστηρικτικές υπηρεσίες Ενθάρρυνση δικτυώσεων και συνεργατικών σχηματισμών Κοινωνικό κεφάλαιο Πηγή: UNCTAD 1998 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 14

15 Εμπειρικά, όλοι οι παραπάνω παράγοντες (πίνακας 1) προκύπτει έως έναν βαθμό να έχουν κάποια σχέση με την δημιουργία ΞΑΕ. Ωστόσο, η εξαγωγή κοινών συμπερασμάτων σχετικά με τη βαρύτητα των παραπάνω παραγόντων βάσει εμπειρικών δεδομένων και εφαρμογών είναι εξαιρετικά δύσκολη και σε κάποιο βαθμό μη αξιόπιστη. Μπορούμε ωστόσο να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι, οι παράγοντες που φαίνεται συχνότερα να προκύπτουν ως σημαντικοί (και σημαντικότεροι) σε βάθος χρόνου, βάσει πολλών μελετών είναι (Petrakou 2013, European Commission 2012): το μέγεθος και η ανάπτυξη (κυρίως η προοπτική ανάπτυξης) της τοπικής αγοράς, τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού, η ευκολία πρόσβασης σε περιφερειακές και διεθνείς αγορές, καθώς και η ύπαρξη προμηθευτών και επιχειρηματικών συνεργατών στην τοπική αγορά (δηλ. μία καλή αλυσίδα προσφοράς). Όπως είναι αναμενόμενο, παρατηρείται κάποια διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων ανά επίπεδο γεωγραφικού προορισμού (δηλ. ομάδα χωρών, χώρα, περιφέρεια, πόλη κλπ.). Βάσει πρωτογενούς έρευνας του UNCTAD το 2009 σε επιχειρήσεις/επενδυτές ανά τον κόσμο οι πιο σημαντικοί προσδιοριστικοί παράγοντες για επενδύσεις σε χώρες της ΕΕ-15 ήταν το μέγεθος της αγοράς και το σταθερό επενδυτικό περιβάλλον (πίνακας 2). Αντίστοιχα, σε χώρες της ΕΕ-12, τον πιο καθοριστικό ρόλο στην προσέλκυση επενδύσεων προκύπτει να παίζει η ανάπτυξη (και προοπτική) της αγοράς και ακολουθούν (ισόβαθμα) το εργατικό κόστος, η διαθεσιμότητα εξειδικευμένης εργασίας, το σταθερό επιχειρηματικό περιβάλλον και το μέγεθος της αγοράς. Πίνακας 2. Παράγοντες ελκυστικότητας για ΞΑΕ ανά τοποθεσία: η επιχειρηματική άποψη Χαρακτηριστικά Όλες οι χώρες ΕΕ-15 ΕΕ-12 Μέγεθος τοπικής αγοράς 21% 20% 12% Ρυθμός και προοπτική ανάπτυξης της τοπικής αγοράς 20% 12% 19% Σταθερότητα επενδυτικού περιβάλλοντος 10% 19% 12% Πρόσβαση σε αγορές 10% 11% 7% Εργατικό κόστος 9% ΜΔ 12% Διαθεσιμότητα εξειδικευμένης εργασίας 9% 11% 12% Πρόσβαση σε φυσικούς πόρους 6% 4% 8% Πρόσβαση σε κεφάλαιο (χρηματοδότηση) 2% 6% 2% Κίνητρα, αποτελεσματικότητα κυβέρνησης 5% 11% 6% Ακολουθία του ηγέτη (follow the leader) 4% 3% 3% Σύνολο 100% 100% 100% ΜΔ: Μη διαθέσιμο Σημείωση: Στον πίνακα παρουσιάζονται οι απαντήσεις των επιχειρήσεων (ως%) για τους κύριους προσδιοριστικούς παράγοντες για ΞΑΕ την περίοδο Πηγή: UNCTAD s World Investment Prospect Survey (2009) Κάποιοι επιπλέον προσδιοριστικοί παράγοντες ΞΑΕ προκύπτουν όταν εξετάζεται η ελκυστικότητα των ευρωπαϊκών πόλεων ως ιδανικές τοποθεσίες επενδύσεων. Βάσει πρωτογενούς έρευνας που πραγματοποιήθηκε από την Ernst and Young σχετικά με την ελκυστικότητα της Ευρώπης για ΞΑΕ το 2014 (Ernst and Young 2014), το προφίλ των υφιστάμενων επιχειρήσεων και επιχειρηματιών στην Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 15

16 τοπική αγορά φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, οι επενδυτές εκτιμούν ότι η ύπαρξη διεθνούς επιχειρηματικής κουλτούρας και η φήμη των τοπικών εταιρειών και επιχειρηματικών προσωπικοτήτων είναι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που καθιστούν μία πόλη ελκυστική για ΞΑΕ. Ακολουθούν (ισόποσα) η εξειδικευμένη εργασία και τα προγράμματα υποδομής που διαθέτει η πόλη (πίνακας 3). Πίνακας 3. Παράγοντες που καθιστούν μία ευρωπαϊκή πόλη ελκυστική για ΞΑΕ: η επιχειρηματική άποψη Χαρακτηριστικά Απαντήσεις (συνολικές απαντήσεις 808) Διεθνής επιχειρηματική κουλτούρα 38% Φήμη τοπικών εταιρειών ή επιχειρηματικών προσωπικοτήτων 20% Εξειδίκευση εργασίας 18% Προγράμματα υποδομής 18% Ποιότητα πανεπιστημίων 14% Εργατικό κόστος 12% Διεθνείς εκδηλώσεις 10% Ικανότητα καινοτομίας 10% Συγκεκριμένες στρατηγικές καινοτομίας 9% Καινοτομικά επιχειρηματικά πάρκα 8% Σύνολο 100% Πηγή: Ernst and Young s European attractiveness survey (2014) 2.2 Πλαίσιο ανάλυσης επενδυτικού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα και την Αθήνα Έχοντας υπόψη όλο το παραπάνω (ευρύ) πλαίσιο προσδιορισμού ελκυστικότητας μιας περιοχής για ΞΑΕ, στο παρόν κεφάλαιο προχωράμε στην ανάλυση των σημαντικότερων παραγόντων που προσδιορίζουν το επενδυτικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα και την Αθήνα. Δεδομένης της έκτασης και της ποικιλίας των παραγόντων, προς διευκόλυνση της ανάλυσης έχουμε ομαδοποιήσει τα πεδία ενδιαφέροντος σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: το ευρύτερο οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον, την κοινωνική δομή και το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο της χώρας. Η εξέλιξη και προοπτική των ΞΑΕ είναι στενά συνυφασμένη με την ευρύτερη πορεία της εγχώριας οικονομίας, έτσι όπως αυτή περιγράφεται από μία σειρά μακροοικονομικών μεταβλητών και παραγόντων. Μία αναλυτική περιγραφή ωστόσο της μακροοικονομικής κατάστασης της χώρας ξεφεύγει από τα πλαίσια της παρούσας μελέτης, ενώ ταυτόχρονα έχει ήδη πραγματοποιηθεί εκτενώς στο παραδοτέο Β.5.7 «Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς». Στο παρόν κεφάλαιο, θα περιοριστούμε σε σύντομη ανάλυση συγκεκριμένων μεταβλητών και σε αναφορά συγκεκριμένων συμπερασμάτων (αντλώντας στοιχεία και από το προαναφερθέν παραδοτέο), εστιάζοντας (α) στους παράγοντες που προέκυψαν σημαντικότεροι βάσει της παραπάνω θεωρητικής και εμπειρικής ανασκόπησης, (β) σε μία κλαδική ανάλυση της οικονομίας (που θα βοηθήσει και στον μετέπειτα Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 16

17 προσδιορισμό των κλάδων επενδυτικού ενδιαφέροντος) και (γ) σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της Αθήνας - Αττικής (όπου αυτό είναι εφικτό βάσει διαθεσιμότητας στοιχείων) Ευρύτερο οικονομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον Κύριες εξελίξεις Έχοντας σημειώσει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης έως το 2008, η ελληνική οικονομία από το 2009 και μετά έχει εισέλθει σε περίοδο βαθιάς ύφεσης λόγω της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης και των δημοσιονομικών ανισορροπιών της. Ως αποτέλεσμα, σε όρους Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) χαρακτηρίζεται την τελευταία εξαετία από συνεχή συρρίκνωση. Αφορμές για την οικονομική αυτή κρίση υπήρξαν τα παράλληλα ελλείμματα της χώρας στα δημόσια οικονομικά της γενικής κυβέρνησης και στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών. Από το 2010 και μετά έχει ξεκινήσει προσπάθεια εξάλειψης αυτών των ελλειμμάτων, η οποία βασίστηκε σε μία σειρά περιοριστικών άμεσων και διαρθρωτικών μέτρων που συνδυάστηκαν με επίσημα δάνεια βοήθειας από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Διάγραμμα 1. Ποσοστιαίες πραγματικές μεταβολές ΑΕΠ και δείκτης οικονομικού κλίματος (σταθερές τιμές 2013 και προσωρινά στοιχεία για το ΑΕΠ) 110,0 4,0% 100,0 90,0 2,0% 0,0% -2,0% 80,0-4,0% -6,0% 70,0-8,0% 60, ,0% Δείκτης οικονομικού κλίματος ΑΕΠ (%) Σημείωση: Οι % μεταβολές του ΑΕΠ υπολογίζονται στον δεξιό άξονα Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ., ΙΟΒΕ / Eurostat Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής Συγκυρίας Σε όρους ΑΕΠ (σταθερές τιμές 2013) η ύφεση της ελληνικής οικονομίας σωρευτικά την τελευταία τετραετία ( ) ξεπερνά το 20%, κατάσταση η οποία έχει αναμφίβολα επηρεάσει το κλίμα επιχειρηματικότητας και προσδοκιών, έτσι όπως αντικατοπτρίζεται στον γενικό δείκτη οικονομικού κλίματος του ΙΟΒΕ (διάγραμμα 1). Η εγχώρια τελική ζήτηση μειώθηκε σωρευτικά περίπου 30% την εν λόγω τετραετία, τόσο λόγω της μείωσης της ιδιωτικής και δημόσιας κατανάλωσης όσο και των Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 17

18 επενδύσεων. Παράλληλα, η συμπίεση της εγχώριας ζήτησης και του κόστους εργασίας έχουν οδηγήσει σε αρνητικό πληθωρισμό της τάξεως του -2%, γεγονός που ωφελεί τις κοινωνικές τάξεις με σταθερά εισοδήματα αλλά δυσχεραίνει την αποπληρωμή δανειακών υποχρεώσεων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Ωστόσο, το 2013 φαίνονται τα πρώτα σημάδια ανάρρωσης της ελληνικής οικονομίας, με την γενική κυβέρνηση να πραγματοποιεί πρωτογενές πλεόνασμα και να ανακτά μέρος της ανταγωνιστικότητας κόστους. Αν και η αρνητική πορεία της οικονομίας συνεχίζεται, ο ετήσιος ρυθμός μείωσης του ΑΕΠ διαμορφώνεται σε -3,9% το 2013, δηλαδή επίπεδα λιγότερο αρνητικά έναντι των προηγούμενων ετών ύφεσης. Η βελτίωση αυτή αντανακλάται σε όλα τα στοιχεία σύνθεσης του ΑΕΠ. Ειδικότερα, η ιδιωτική κατανάλωση (που εξακολουθεί να συμμετέχει δυσανάλογα με το μεγαλύτερο ποσοστό στη διαμόρφωση του ΑΕΠ) μειώθηκε με -6% το 2013 (έναντι-9,3% το 2012), η δημόσια κατανάλωση με - 4,1% (έναντι -6,9% το 2012) και οι επενδύσεις (ακαθάριστος σχηματισμός κεφαλαίου) με -6,7% (έναντι-18,4%). Διάγραμμα 2. Ποσοστιαίες πραγματικές μεταβολές στοιχείων του ΑΕΠ (δημόσια και ιδιωτική κατανάλωση, επενδύσεις) (σταθερές τιμές 2013, προσωρινά στοιχεία) 10,0% 5,0% 0,0% -5,0% -10,0% -15,0% -20,0% -25,0% -30,0% Ιδιωτική κατανάλωση Δημόσια κατανάλωση Ακαθάριστος σχηματισμος κεφαλαίου Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ. Το 2014, τα σημάδια ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας αναμένονται ισχυρότερα. Η Ελλάδα έχει επιτύχει τη μεγαλύτερη και ταχύτερη δημοσιονομική προσαρμογή που έχει καταγραφεί ποτέ μεταξύ των οικονομιών του ΟΟΣΑ στη μεταπολεμική ιστορία (OECD 2013) ενώ σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission 2014), η Ελλάδα αναμένεται να επιστρέψει σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης το 2014 (στο 0,6%), οι οποίοι επίσης αναμένεται να επιταχυνθούν το 2015 (στο 2,9%) και το 2016 (στο 3,7%). Η ώθηση αναμένεται να δοθεί όχι από την εγχώρια κατανάλωση (που εκτιμάται ότι θα μειώνεται αλλά με ηπιότερο ρυθμό), αλλά από τις επιχειρηματικές επενδύσεις και εξαγωγές (βλ. πιο αναλυτικά πλαίσιο ΙΙΙ). Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 18

19 Διάγραμμα 3. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, ετήσια, εποχικά διορθωμένα στοιχεία, ) 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20, Δείκτης οικ. κλίματος Βιομηχανία Κατασκευές Λιανικό εμπόριο Υπηρεσίες Πηγή: Eurostat, Business and Consumer Surveys /ΙΟΒΕ Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής συγκυρίας / Τράπεζα της Ελλάδας Διάγραμμα 4. Δείκτης οικονομικού κλίματος και επιχειρηματικών προσδοκιών (Ελλάδα, μηνιαία, εποχικά διορθωμένα στοιχεία, Ιανουάριος Ιούλιος 2014) 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0 Ιαν. Φεβρ. Μάρτ. Απρίλ. Μάιος Ιουν. Ιουλ. Δείκτης οικ. κλίματος Βιομηχανία Κατασκευές Λιανικό εμπόριο Υπηρεσίες Πηγή: Eurostat, Business and Consumer Surveys /ΙΟΒΕ Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής συγκυρίας / Τράπεζα της Ελλάδας Οι ενδείξεις σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας και μείωσης της απαισιοδοξίας αντανακλώνται και στους δείκτες οικονομικού κλίματος, επιχειρηματικών προσδοκιών και καταναλωτικής εμπιστοσύνης που συντάσσει ο ΙΟΒΕ για την Ελλάδα. Ειδικότερα, το 2013 ο δείκτης οικονομικού κλίματος για την Ελλάδα διαμορφώνεται σε 90,8 (έναντι 80,3), ενώ περαιτέρω Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 19

20 βελτίωση υποδεικνύουν τα στοιχεία του πρώτου επταμήνου για το 2014 (μέσος όρος επταμήνου 98). Σε όλους τους επιμέρους δείκτες επιχειρηματικότητας (βιομηχανία, κατασκευές, λιανικό εμπόριο και υπηρεσίες) καταγράφεται ανάκαμψη προσδοκιών τόσο το 2013 όσο και το πρώτο επτάμηνο του Ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης διαμορφώνεται σε αρνητικά επίπεδα το 2013 (-69) ωστόσο αρκετά βελτιωμένος έναντι του 2012 (-75). Σε λιγότερο αρνητικά επίπεδα κυμαίνεται το πρώτο εξάμηνο του Τον Ιούνιο του 2014 ο εν λόγω δείκτης διαμορφώνεται σε -50 έναντι -65 την αρχή του έτους. Διάγραμμα 5. Δείκτης εμπιστοσύνης καταναλωτών (Ελλάδα, εποχικά διορθωμένα στοιχεία)* Ιανουάριος Ιούνιος Ιαν. Φεβρ. Μάρτ. Απρίλ. Μάιος Ιούν. * Διαφορά σταθμισμένων ποσοστών θετικών και αρνητικών απαντήσεων. Βλ. πιο αναλυτικά στον αντίστοιχο πίνακα παραρτήματος. Πηγή: Eurostat, Business and Consumer Surveys /ΙΟΒΕ Αποτελέσματα Ερευνών Οικονομικής συγκυρίας / Τράπεζα της Ελλάδας Δυστυχώς, τα περισσότερα ελληνικά στατιστικά στοιχεία σε επίπεδο περιφέρειας σταματούν το 2011, ενώ μακροοικονομικά στοιχεία σε επίπεδο πόλης δεν είναι διαθέσιμα. Ωστόσο, όντας η πρωτεύουσα της χώρας και καλύπτοντας το μεγαλύτερο κομμάτι της ελληνικής οικονομικής δραστηριότητας (βλ. επόμενη ενότητα αναλυτικά), η περιοχή της Αθήνας ακολουθεί πορεία παρόμοια της ελληνικής οικονομίας. Κατά συνέπεια, είναι αρκετά ασφαλές και σε κάποιο βαθμό αυτονόητο να θεωρήσουμε ότι όλες οι παραπάνω τάσεις της ελληνικής οικονομίας αντιπροσωπεύουν την ευρύτερη τάση της περιοχής της Αθήνας. Βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, η περιφέρεια της Αττικής κάλυψε το ήμισυ σχεδόν του ελληνικού εγχώριου προϊόντος το 2011 (48,1%), ποσοστό αυξανόμενο σε σχέση με το 2007 (46,8%). Το ΑΕΠ της περιφέρειας της Αττικής διαμορφώθηκε σε 100,3 δισ. το 2011 και παρουσίασε μέσο ετήσιο ρυθμό μείωσης -1% (σε τρέχουσες τιμές ) την πενταετία Σημειώνεται ότι, η αντίστοιχη μείωση για το σύνολο της χώρας (σε τρέχουσες τιμές) ήταν ελαφρώς μεγαλύτερη (-1,7%). Σε όρους κατά κεφαλήν προϊόντος, το ΑΕΠ της Αττικής διαμορφώνεται παραδοσιακά σε ελαφρώς υψηλότερα επίπεδα από το αντίστοιχο της χώρας, καθώς και της ΕΕ-28. Ειδικότερα, το 2011 διαμορφώθηκε σε 25,2 χιλ., την στιγμή που το αντίστοιχο για το σύνολο της χώρας ήταν 18,7 χιλ. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 20

21 και για την ΕΕ-28 25,1 χιλ. Η ετήσια μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Αττικής τη διετία ανήλθε σε -5,1% (σε τρέχουσες τιμές). 48,5% Διάγραμμα 6. ΑΕΠ: Αττική ως % του συνόλου της χώρας 48,0% 47,5% 47,8% 48,0% 48,1% 47,0% 47,3% 46,5% 46,8% 46,0% Αττική ως % του συνόλου της χώρας Αττική (ΑΕΠ, εκατ., τρέχουσες τιμές) Σημείωση: Τα στοιχεία είναι προσωρινά. Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων ΕΛ.ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί Διάγραμμα 7. ΑΕΠ κατά κεφαλή (Ελλάδα, Αττική, ΕΕ-28, τρέχουσες τιμές, ) Ελλάδα Αττική ΕΕ-28 Σημείωση: Τα στοιχεία για την Ελλάδα και την Αττική είναι προσωρινά. Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί / Eurostat, Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 21

22 Πλαίσιο ΙΙΙ. Προς ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο για την Ελλάδα Είναι προφανές ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε μία διαδικασία μετάβασης από το προηγούμενο αναπτυξιακό πρότυπο της περιόδου πριν το 2008, σε ένα νέο που έχει ως κύριο στόχο την δημιουργία ταχέων και μακροβιώσιμων ρυθμών ανάπτυξης και την ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας σε διεθνές επίπεδο. Στην προ κρίσης περίοδο, το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας βασίστηκε σε παράγοντες όπως υψηλή κατανάλωση, υπερδανεισμό και εσωστρέφεια. Η επενδυτική δραστηριότητα στην χώρα προσανατολίστηκε κυρίως στην εξυπηρέτηση της διογκούμενης μέσω του δανεισμού εγχώριας ζήτησης, με κύριο χαρακτηριστικό τις ιδιωτικές επενδύσεις στον κλάδο των κατοικιών. Αν και η εν λόγω ανάπτυξη συνέβαλε σημαντικά στην βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του ελληνικού πληθυσμού, είναι σαφές ότι το εν λόγω μοντέλο έχει εξαντλήσει τα όριά του και αποτελεί πλέον μη βιώσιμο τρόπο ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία. Το νέο μοντέλο ανάπτυξης για την Ελλάδα εκτιμάται ότι πρέπει κυρίως να βασιστεί στην ενδυνάμωση των παραγωγικών δυνατοτήτων της και στην ανάδειξη νέων πόλων έλξης κεφαλαίων και επενδύσεων. Στα πλαίσια αυτά, η δημιουργία ενός επιχειρηματικού κλίματος που θα ευνοεί την προσέλκυση ΞΑΕ αποτελεί προτεραιότητα για την ελληνική οικονομία. Το νέο αναπτυξιακό πρότυπο θα έχει στόχο τη δημιουργία μιας ανταγωνιστικής οικονομίας ανάλογης των ευρωπαϊκών και διεθνών βέλτιστων πρακτικών, που θα βασίζεται στην ύπαρξη υψηλής ποιότητας υποδομών (μεταφορές, τηλεπικοινωνίες κλπ.), στην παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών (τουριστικών, ιατρικών, πολιτιστικών κλπ.), σε καινοτόμες επενδύσεις και σε ρυθμιστικές βελτιώσεις με σκοπό τη διευκόλυνση της επιχειρηματικότητας. Ειδικότερα, οι κύριοι άξονες του νέου αναπτυξιακού μοντέλου για την Ελλάδα μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: Δημιουργία ενός πιο ευνοϊκού επιχειρηματικού περιβάλλοντος, μέσω της μείωσης της γραφειοκρατίας και της απλοποίησης των διαδικασιών, βάσει των διεθνών προτύπων Προσέλκυση ΞΑΕ μέσω της ενίσχυσης του θεσμικού πλαισίου που διέπει την προστασία επενδυτών Ενίσχυση της εξωστρέφειας και στροφή προς την παραγωγή διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών Δημιουργία ενός σταθερότερου φορολογικού πλαισίου με σαφή προσανατολισμό προς τη μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης επιχειρήσεων και φυσικών προσώπων Προώθηση της καινοτόμου επιχειρηματικότητας και των επενδύσεων στην τεχνολογία και την γνώση Ενεργοποίηση και αξιοποίηση του υψηλά καταρτισμένου και εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού της χώρας. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 22

23 Κλαδική ανάλυση Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στην περιφέρεια της Αττικής διαμορφώθηκε σε 88,1 δισ. το 2011 καλύπτοντας το 48% του συνόλου της χώρας ( 183,1 δισ. το ίδιο έτος). Η συντριπτική πλειοψηφία της ΑΠΑ της Αττικής προέρχεται από τον τριτογενή τομέα (88% περίπου), ο οποίος καλύπτει το μεγαλύτερο ποσοστό του αντίστοιχου εθνικού τομέα (52% περίπου). Σε αναλυτικότερο επίπεδο, η κλαδική σύνθεση της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ανάμεσα στην περιφέρεια της Αττικής και στο σύνολο της χώρας (διάγραμμα 8), με τον ευρύτερο τομέα του Εμπορίου Τουρισμού - Μεταφορών να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο κομμάτι του περιφερειακού και εθνικού οικονομικού προϊόντος αντίστοιχα. Ωστόσο, η Αττική φαίνεται να στρέφεται (όπως είναι αναμενόμενο) προς μιας πιο μοντέρνα δομή, συγκεντρώνοντας ελαφρώς μεγαλύτερα ποσοστά σε κλάδους υπηρεσιών όπως την «Ενημέρωση και επικοινωνία» (που περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες πληροφορικής και τεχνολογίας), τις «Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες», τις «Επιστημονικές, τεχνικές και διοικητικές δραστηριότητες» και τις «Τέχνες, ψυχαγωγία και άλλες υπηρεσίες». Διάγραμμα 8. Κλαδική σύνθεση της ΑΠΑ στην Ελλάδα και την Αττική (2011, προσωρινά στοιχεία) Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός & εστίαση (Ζ-Θ) 25,0% 23,7% Διαχείριση ακίνητης περιουσίας (ΙΒ) 15,8% 19,4% Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία (ΙΕ-ΙΖ) 20,5% 18,9% Σύνολο Βιομηχανία (B-E) 13,3% 10,0% Ενημέρωση & επικοινωνία (Ι) 4,9% 7,4% Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές υπηρεσίες (ΙΑ) 4,9% 6,9% Επιστημονικές, τεχνικές & διοικητικές δραστηριότητες (ΙΓ-ΙΔ) 4,8% 6,1% Τέχνες, ψυχαγωγία & άλλες υπηρεσίες (ΙΗ-ΚΑ) 5,0% 5,4% Κατασκευές (ΣΤ) 2,5% 1,8% Γεωργία, δασοκομία και αλιεία (A) 3,4% 0,4% Ελλάδα Αττική 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί Η ύφεση της ελληνικής οικονομίας έχει επηρεάσει αρνητικά όλους τους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι να σημειώνουν αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης (σε όρους ΑΠΑ) την τελευταία περίοδο. Βάσει των διαθέσιμων, προσωρινών και τρεχουσών τιμών για την πενταετία , οι ευρύτεροι τομείς της οικονομίας που σημείωσαν θετική μέση ετήσια μεταβολή την εν λόγω περίοδο ήταν οι «Διαχείριση ακίνητης περιουσίας», «Τέχνες, ψυχαγωγία και άλλες υπηρεσίες», «Ενημέρωση και επικοινωνία» και «Δημόσια, διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία». Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 23

24 Διάγραμμα 9. Μέση ετήσια μεταβολή ΑΠΑ ανά κλάδο (Αττική, τρέχουσες τιμές, προσωρινά στοιχεία) Διαχείριση ακίνητης περιουσίας (ΙΒ) Τέχνες, ψυχαγωγία & άλλες υπηρεσίες (ΙΗ-ΚΑ) Ενημέρωση & επικοινωνία (Ι) Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία (ΙΕ-ΙΖ) 4,8% 2,9% 2,7% 2,1% Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές υπηρεσίες (ΙΑ) Γεωργία, δασοκομία και αλιεία (A) Σύνολο Βιομηχανία (B-E) Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός & εστίαση (Ζ-Θ) -0,5% -0,6% -0,9% -2,8% Επιστημονικές, τεχνικές & διοικητικές δραστηριότητες (ΙΓ-ΙΔ) -8,1% Κατασκευές (ΣΤ) -26,0% Σύνολο ΑΠΑ -1,0% -30,0% -25,0% -20,0% -15,0% -10,0% -5,0% 0,0% 5,0% 10,0% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, Περιφερειακοί Λογαριασμοί Ως ένδειξη της κλαδικής εξειδίκευσης της Αττικής χρησιμοποιήσαμε τον συντελεστή εγκατάστασης (Location quotient) της Eurostat. Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, έχουμε υπολογίσει τον εν λόγω συντελεστή για την εξέταση της κλαδικής εξειδίκευσης της Αττικής τόσο σε όρους παραγόμενου προϊόντος (ΑΠΑ) όσο και σε όρους απασχόλησης. Στο παρόν κεφάλαιο, επικεντρωνόμαστε στην πρώτη περίπτωση (δηλ. σε όρους ΑΠΑ) ενώ στην επόμενη ενότητα που αναλύεται η κοινωνική δομή της χώρας αποτυπώνουμε τον συντελεστή εγκατάστασης της Αττικής βάσει απασχόλησης. Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται με τη διαίρεση του ποσοστού της ΑΠΑ (ή της απασχόλησης) ενός κλάδου στο σύνολο της οικονομίας μιας περιοχής με το ποσοστό της ΑΠΑ (ή της απασχόλησης) του κλάδου στο σύνολο της οικονομίας της χώρας. Έτσι, αν rχi, rχ, Χi, Χ αντιπροσωπεύουν την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του κλάδου i στην περιφέρεια r, τη συνολική ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του Νομού r, την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του κλάδου i στο σύνολο της χώρας, και την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) της εθνικής οικονομίας αντίστοιχα, τότε ο συντελεστής εγκατάστασης είναι: LQ = rx i / r X X i / X Εάν ο δείκτης είναι μεγαλύτερος από το 1, η περιοχή έχει μεγαλύτερη αναλογικά ΑΠΑ (ή απασχόληση) σε αυτόν τον κλάδο έναντι της χώρας και θεωρείται ως πρώτη ένδειξη πως ο κλάδος στην περιοχή έχει συγκριτικό πλεονέκτημα και κατά συνέπεια ευνοείται η εξωστρέφεια του. Αξίζει να σημειωθεί ότι, στον πίνακα του παραρτήματος Π7, ο συντελεστής εγκατάστασης παρουσιάζεται για διάφορες μητροπολιτικές περιοχές χωρών της ΕΕ, έτσι ώστε να διαμορφωθεί μια γενικότερη Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 24

25 εικόνα για την κλαδική εξειδίκευση των ευρωπαϊκών πόλεων. Ωστόσο, μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης παρουσιάζει η εσωτερική σύγκριση των κλάδων στην Αττική. Σύμφωνα με τον συντελεστή εγκατάστασης (βάσει ΑΠΑ), η Αττική παρουσιάζει τη μεγαλύτερη κλαδική εξειδίκευση και κατά συνέπεια συγκριτικό πλεονέκτημα (έναντι της χώρας) στους κλάδους «Ενημέρωση και επικοινωνία» (1,52), «Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες» (1,42), «Επιστημονικές, τεχνικές και διοικητικές δραστηριότητες» (1,27), «Διαχείριση ακίνητης περιουσίας» (1,23) και «Τέχνες, ψυχαγωγία και άλλες υπηρεσίες» (1,07). Διάγραμμα 10. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση της Αττικής βάσει ΑΠΑ (2011) Ενημέρωση & επικοινωνία (Ι) 1,52 Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές υπηρεσίες (ΙΑ) 1,42 Επιστημονικές, τεχνικές & διοικητικές δραστηριότητες (ΙΓ-ΙΔ) 1,27 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας (ΙΒ) 1,23 Τέχνες, ψυχαγωγία & άλλες υπηρεσίες (ΙΗ-ΚΑ) 1,07 Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός & εστίαση (Ζ-Θ) Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία (ΙΕ-ΙΖ) 0,95 0,92 Σύνολο Βιομηχανία (B-E) 0,75 Κατασκευές (ΣΤ) 0,73 Γεωργία, δασοκομία και αλιεία (A) 0,12 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 Πηγή:Eurostat Κοινωνική δομή Κύριες εξελίξεις και χαρακτηριστικά Η μακρά περίοδος της ύφεσης και η προσπάθεια της δημοσιονομικής προσαρμογής της χώρας μέσω εφαρμογής μέτρων άμεσης απόδοσης (όπως π.χ. μειώσεις μισθών και συντάξεων, επιβολή έκτακτων φορολογικών εισφορών κλπ.), αλλά και διαρθρωτικών αλλαγών στην αγορά εργασίας, πραγματοποιήθηκε όπως ήταν αναμενόμενο με μεγάλο κοινωνικό κόστος. Ως αποτέλεσμα η πορεία της ανεργίας από το 2008 και μετά βαίνει αυξανόμενη με υψηλό ρυθμό, διαμορφούμενη σε 27,3% για το σύνολο της οικονομίας το Οι μεγάλες αυτές αλλαγές στα μεγέθη της απασχόλησης εκτιμάται ότι έχουν προκαλέσει διαφοροποιήσεις και σε διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της, με σημαντικότερο το γεγονός ότι η διάρθρωση ανά επάγγελμα έχει μεταβληθεί υπέρ των πιο ειδικευμένων. Σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις, το 2014 αναμένεται υποχώρηση του ποσοστού Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 25

26 ανεργίας, με ελαφρά άνοδο του αριθμού των μισθωτών στον ιδιωτικό τομέα αλλά και του αριθμού των αυτοαπασχολουμένων. 2 Η περιφέρεια της Αττικής αποτελεί τον μεγαλύτερο «εργοδότη» της χώρας, συγκεντρώνοντας περίπου το 37% του συνολικού εργατικού δυναμικού (1,4 εκατ. άτομα περίπου) και φιλοξενώντας περίπου το 35% όλων των επιχειρήσεων. Ακολουθώντας την πορεία της ελληνικής οικονομίας, η ανεργία στην περιφέρεια της Αττικής βαίνει αυξανόμενη την τελευταία εξαετία, διαμορφούμενη σε 28,2% το Διάγραμμα 11. Ποσοστό ανέργων που κατέχουν πτυχία τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (Ελλάδα και ΕΕ-28, ) 25,0 20,0 18,2 20,3 15,0 14,0 10,0 5,0 6,3 3,9 7,4 5,0 9,8 5,5 5,6 6,2 6,5 0,0 % Ελλάδα ΕΕ-28 Πηγή:Eurostat Όπως ήδη αναφέρθηκε, τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού μιας περιοχής αποτελούν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες προσέλκυσης επενδύσεων. Παρά τις αρνητικές εξελίξεις και τις σημαντικές υστερήσεις στο μέγεθος της απασχόλησης λόγω των ιδιαίτερα δυσχερών συνθηκών της ελληνικής οικονομίας, τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού τόσο στην περιφέρεια της Αττικής όσο και στο σύνολο της χώρας, εξακολουθούν να είναι ικανοποιητικά. Από τους περίπου 1,35 εκατ. ανέργους της Ελλάδας σήμερα, εκτιμάται οι 275 χιλ. (20,3%) κατέχουν πτυχία τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (επίπεδα ISCED11 5-6). Αξίζει να σημειωθεί ότι, την ίδια στιγμή το αντίστοιχο ποσοστό για την ΕΕ-28 κυμαίνεται σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα και συγκεκριμένα στο 6,5%. Συνολικά, η αναλογία αποφοίτων ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης (επίπεδα ISCED11 3-6) στον πληθυσμό ηλικίας χρόνων ανέρχεται περίπου στο 68% για το σύνολο της χώρας. Ακόμα πιο ψηλά (στο 79%) ανέρχεται το εν λόγω μέγεθος για την περιφέρεια της Αττικής, ποσοστό που ξεπερνά τον αντίστοιχο μέσον όρο της ΕΕ 28 (75%). 2 Έκθεση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας, Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 26

27 Το επίπεδο εκπαίδευσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας της Αττικής κυμαίνεται όπως είναι αναμενόμενο σε επίσης αρκετά υψηλά επίπεδα. Ειδικότερα, το 2013 το 39% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας της Αττικής κατείχε τριτοβάθμια εκπαίδευση, ποσοστό υψηλότερο από το αντίστοιχο της ΕΕ-28 (30%). Διάγραμμα 12. Επίπεδο εκπαίδευσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (Αττική, Ελλάδα, ΕΕ- 28, 2013) 60% 50% 48% 40% 44% 39% 41% 30% 29% 30% 30% 20% 10% 18% 21% 0% Αττική Ελλάδα ΕΕ-28 Έως χαμηλότερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Υψηλότερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και μη τριτοβάθμια κατάρτιση Τριτοβάθμια εκπαίδευση Πηγή:Eurostat, Labor Force Surveys Διάγραμμα 13. Ποσοστό απασχόλησης στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και έντασης γνώσης (Αττική, Ελλάδα, ΕΕ-28) 5,0 4,5 4,0 3,5 4,0 4,1 4,4 3,7 3,7 3,7 3,9 3,8 4,2 3,0 2,5 2,0 2,1 2,2 2,2 2,1 2,2 1,5 1,0 0,5 0, Ελλάδα Αττική EE-28 Πηγή:Eurostat Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 27

28 Όσον αφορά την απασχόληση, από τους περίπου 3,7 εκατ. απασχολούμενους στην Ελλάδα, το 40% αυτών κατέχουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (στοιχεία 2013), ποσοστό επίσης υψηλότερο από το αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό (ΕΕ-28: 32,5%). Διάγραμμα 14. Επίπεδο γλωσσομάθειας: ποσοστό ατόμων με γνώση μίας ξένης γλώσσας (Ελλάδα, ΕΕ-28) 60,0 50,0 43,1 48,1 46,0 40,0 35,9 37,9 33,9 30,0 20,0 10,0 0,0 Πληθυσμός Απασχολούμενοι Άνεργοι EE-28 Ελλάδα Πηγή:Eurostat Κατά τη διάρκεια της περιόδου η απασχόληση στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και έντασης γνώσης αποτελούσε κατά μέσο όρο το 3,3% της συνολικής στην περιφέρεια της Αττικής, ποσοστό αρκετά υψηλότερο από το αντίστοιχο εθνικό (2%). Το εν λόγω μέγεθος παρουσίαζε τη συγκεκριμένη περίοδο έναν ισχυρό μέσο ρυθμό ανάπτυξης, της τάξης του 5%. Μετά το 2008, όπως ήταν αναμενόμενο, η ανάπτυξη της απασχόλησης στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και έντασης γνώσης στην περιφέρεια της Αττικής έχει περιοριστεί. Ωστόσο, το σχετικό ποσοστό απασχόλησης εξακολουθεί να αυξάνεται (με 1% περίπου την περίοδο ) και να κυμαίνεται σε επίπεδα αρκετά υψηλότερα από τα αντίστοιχα εθνικά (4,2% έναντι 2,2%). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, το εν λόγω ποσοστό της Αττικής (για τις χρονιές που υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία) κυμαίνεται σε υψηλότερα επίπεδα και από το αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό (ΕΕ-283,8% το 2011). Όσον αφορά την γλωσσομάθεια, (παράγοντας σημαντικός για τις ξένες επενδύσεις) σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία (Eurostat, 2011) το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού που γνωρίζει μία ξένη γλώσσα ανέρχεται σε 43%, ποσοστό υψηλότερο από το μέσο αντίστοιχο ευρωπαϊκό (ΕΕ-28: 36%). Τα σχετικά ποσοστά είναι ανεβασμένα και υψηλότερα από τα αντίστοιχα μέσα ευρωπαϊκά, τόσο μεταξύ των απασχολούμενων (48% για την Ελλάδα έναντι 38% για την ΕΕ-28) όσο και μεταξύ των ανέργων (46% για την Ελλάδα έναντι 34% για την ΕΕ-28). Ο υψηλός βαθμός διαθεσιμότητας και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας ενισχύονται από το γεγονός ότι λόγω των περιοριστικών άμεσων και διαρθρωτικών μέτρων που έλαβε η χώρα στα πλαίσια της δημοσιονομικής της εξυγίανσης, το εργατικό κόστος υπέστη Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 28

29 σημαντική μείωση. Σήμερα, το ωριαίο κόστος εργασίας (σύνολο βιομηχανίας, κατασκευών και υπηρεσιών εκτός δημόσιου τομέα) εκτιμάται σε 13,6 ανά επιχείρηση, την στιγμή που το μέσο αντίστοιχο ευρωπαϊκό ανέρχεται σε 23,7 (δηλ. μικρότερο κατά 43% περίπου και χαμηλότερο από 15 άλλες ευρωπαϊκές χώρες). Επίσης, η εφαρμογή των πρόσφατων μεταρρυθμίσεων αποβλέπουν σε μία πολύ πιο ελαστική αγορά εργασίας, με πιο ευέλικτα ωράρια (π.χ. άνοιγμα των καταστημάτων του λιανικού εμπορίου και τις Κυριακές) και αύξηση της κινητικότητας. Διάγραμμα 15. Ωριαίο κόστος εργασίας (ευρώ / επιχείρηση, χώρες ΕΕ-28) Ευρωζώνη ΕΕ-28 23,7 28,2 Σουηδία Δανία Βέλγιο Λουξεμβούργο Γαλλία Ολλανδία Φινλανδία Αυστρία Γερμανία Ιρλανδία Ιταλία Ισπανία Ην. Βασίλειο Κύπρος Σλοβενία Ελλάδα Μάλτα Πορτογαλία Τσεχία Εσθονία Κροατία Σλοβακία Πολωνία Ουγγαρία Λετονία Λιθουανία Ρουμανία Βουλγαρία 13,6 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 Πηγή:Eurostat Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 29

30 Πλαίσιο IV. Η Αθήνα ως ακαδημαϊκό και ερευνητικό κέντρο Η Αθήνα αποτελεί το κέντρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Σήμερα, στην περιφέρεια της Αττικής δραστηριοποιούνται οχτώ δημόσια πανεπιστήμια και τρία δημόσια τεχνολογικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, αποτελούμενα συνολικά από 129 τμήματα και περισσότερα από 260 μεταπτυχιακά προγράμματα. Τα ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αττικής συγκεντρώνουν περισσότερους από προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές (S3 Smarty Specialization Platform, 2012). Όσον αφορά την ακαδημαϊκή έρευνα, εκτιμάται ότι περίπου διδακτορικές διατριβές εκπονούνται στα πανεπιστήμια της Αττικής, με μέσο ετήσιο ρυθμό νέων διδακτορικών περίπου 900 το χρόνο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η αναλογία διεθνών επιστημονικών δημοσιεύσεων της χώρας κυμαίνεται σε αρκετά υψηλά επίπεδα (590,2 δημοσιεύσεις/ εκατ. πληθυσμού) και υψηλότερα από τον αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό (343,2 δημοσιεύσεις / εκατ. πληθυσμού) (EC, Innovation Union Scoreboard, 2014). Ανάμεσα στα πιο σημαντικά πανεπιστήμια της Αττικής, είναι το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο της Αθήνας (που αποτελεί και το παλαιότερο πανεπιστήμιο με μεγάλη εξειδίκευση σε ιατρική/βιοϊατρική, φαρμακευτική, οικονομική και νομική έρευνα), το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (με διεθνώς αναγνωρισμένη έρευνα σε τομείς ηλεκτρονικής/μικροηλεκτονικής, χημικής και μηχανολογικής μηχανικής και τεχνολογίες πληροφορικής), καθώς και το Πανεπιστήμιο του Πειραιά (που ειδικεύεται σε ναυτιλιακές σπουδές και logistics). Ο ηγετικός ρόλος της Αττικής στην εθνική ακαδημαϊκή έρευνα υποστηρίζεται και από το γεγονός ότι 10 από τα 13 Εθνικά Δημόσια Ερευνητικά Κέντρα υπάρχουν και λειτουργούν εντός της περιφέρειας (S3 Smarty Specialization Platform, 2012). Τα εν λόγω κέντρα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ερευνητικών θεμάτων, όπως ιατρική/βιοϊατρική, τεχνολογίες πληροφορικής, ενέργεια, μικροηλεκτρονική, νανοτεχνολογία, πυρηνική και θεωρητική φυσική, κοινωνικοπολιτικές επιστήμες και θαλάσσια βιολογία. Η Αττική επίσης αποτελεί τη πιο σημαντική περιοχή καινοτομίας του εθνικού συστήματος, συγκεντρώνοντας ένα δυσανάλογα μεγάλο αριθμό ερευνητικών δραστηριοτήτων και κονδυλίων σε Έρευνα & Ανάπτυξη (Ε&Α) σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, η περιφέρεια της Αττικής συγκεντρώνει το 40% περίπου των εθνικών εξόδων σε E&A στην Ανώτερη Εκπαίδευση (HERD, Eurostat 2012) και το 52% περίπου των εθνικών εξόδων σε κυβερνητική Ε&Α (GOVERD, Eurostat 2011). Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι συγκεντρώνει έναν μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων και κυβερνητικών και πολιτικών φορέων, η Αττική κατέχει περίπου το 48% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας που απασχολείται σε τομείς Επιστήμης και Τεχνολογίας (HRST, Eurostat 2012). Βάσει ακόμα πιο εξειδικευμένων στοιχείων, το ανθρώπινο δυναμικό της Αττικής που ανήκει στον πυρήνα της Επιστήμης και Τεχνολογίας (HRSTC) (δηλ. εργάζεται σε τομείς Επιστήμης και Τεχνολογίας και κατέχει και τριτοβάθμια εκπαίδευση) ανέρχεται στο 21% του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού της, ποσοστό υψηλότερο και από το αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο (18,9%) (Eurostat 2012). Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 30

31 Κλαδική ανάλυση Σε όρους απασχόλησης (όπως και σε όρους ΑΠΑ), η περιφέρεια της Αττικής παρουσιάζει παρόμοια δομή με το σύνολο της χώρας, με μεγάλη εξαίρεση (όπως είναι αναμενόμενο) τον τομέα της γεωργίας, δασοκομίας και αλιείας, όπου υστερεί σημαντικά. Η Αττική και πάλι παρουσιάζει μεγάλη συγκέντρωση ανθρώπινου δυναμικού στον τριτογενή τομέα, και μεγαλύτερη απ ότι σε εθνικό επίπεδο σε όλους τους κλάδους των υπηρεσιών. Ο ευρύτερος τομέας του Εμπορίου Τουρισμού Μεταφορών καλύπτει και σε όρους απασχόλησης το μεγαλύτερο κομμάτι του συνόλου, τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Διάγραμμα 16. Κλαδική σύνθεση της απασχόλησης στην Ελλάδα και την Αττική (2013) Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός & εστίαση (Ζ-Θ) Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία (ΙΕ-ΙΖ) Σύνολο Βιομηχανία (B-E) Επιστημονικές, τεχνικές & διοικητικές δραστηριότητες (ΙΓ-ΙΔ) Τέχνες, ψυχαγωγία & άλλες υπηρεσίες (ΙΗ-ΚΑ) Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές υπηρεσίες (ΙΑ) Ενημέρωση & επικοινωνία (Ι) Κατασκευές (ΣΤ) Γεωργία, δασοκομία και αλιεία (A) Διαχείριση ακίνητης περιουσίας (ΙΒ) 7,4% 4,7% 6,1% 3,0% 5,5% 2,2% 4,1% 4,7% 4,0% 1,0% 0,1% 0,1% 11,0% 10,8% 10,6% 13,7% 23,1% 25,6% 30,2% 32,3% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% Ελλάδα Αττική Πηγή: Eurostat, Labor Force Surveys Ως ένδειξη της κλαδικής εξειδίκευσης της περιφέρειας, υπολογίσαμε και πάλι τον συντελεστή εγκατάστασης, αυτή τη φορά σε όρους απασχόλησης 3. Αξίζει να σημειωθεί ότι, τα εν λόγω αποτελέσματα θεωρούνται πιο αξιόπιστα και με μεγαλύτερη βαρύτητα σε σχέση με τον αντίστοιχο δείκτη βάσει ΑΠΑ (βλ. προηγούμενη ενότητα), καθώς (α) βασίζονται σε πιο πρόσφατα στοιχεία (απασχόληση 2013) και (β) η απασχόληση χρησιμοποιείται ευρύτερα ως μέτρο κλαδικής εξειδίκευσης μιας περιοχής. Σε γενικές γραμμές, ο συντελεστής εγκατάστασης βάσει απασχόλησης οδηγεί σε παρόμοια συμπεράσματα για την κλαδική εξειδίκευση της Αττικής, αν και κυμαίνεται σε υψηλότερα επίπεδα για όλους τους εξεταζόμενους κλάδους (με εξαίρεση τη γεωργία, δασοκομία και αλιεία). Ειδικότερα, 3 Για μεθοδολογικές σημειώσεις βλ. προηγούμενη ενότητα. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 31

32 η Αττική παρουσιάζει τη μεγαλύτερη κλαδική εξειδίκευση και συγκριτικό πλεονέκτημα (έναντι της χώρας) στους κλάδους «Ενημέρωση και επικοινωνία» (1,87), «Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες» (1,79), «Διαχείριση ακίνητης περιουσίας» (1,47), «Επιστημονικές, τεχνικές και διοικητικές δραστηριότητες» (1,43), «Τέχνες, ψυχαγωγία και άλλες υπηρεσίες» (1,31), «Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία» (1,11) και «Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός και εστίαση» (1,07). Διάγραμμα 17. Συντελεστής εγκατάστασης: κλαδική εξειδίκευση της Αττικής βάσει απασχόλησης (2013) Ενημέρωση & επικοινωνία (Ι) 1,87 Χρηματοπιστωτικές & ασφαλιστικές υπηρεσίες (ΙΑ) 1,79 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας (ΙΒ) 1,47 Επιστημονικές, τεχνικές & διοικητικές δραστηριότητες (ΙΓ-ΙΔ) 1,43 Τέχνες, ψυχαγωγία & άλλες υπηρεσίες (ΙΗ-ΚΑ) 1,31 Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία (ΙΕ-ΙΖ) Εμπόριο, οχήματα, μεταφορές, αποθήκευση, τουρισμός & εστίαση (Ζ-Θ) Σύνολο Βιομηχανία (B-E) 0,98 1,11 1,07 Κατασκευές (ΣΤ) 0,85 Γεωργία, δασοκομία και αλιεία (A) 0,07 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 Πηγή:Eurostat Θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο επενδύσεων Η μείωση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών έχει οδηγήσει σε βελτίωση της ανταγωνιστικότητας κόστους της Ελλάδας. Μετά από δύο περίπου δεκαετίες συνεχούς απώλειας διεθνούς ανταγωνιστικότητας κόστους, η χώρα έχει οδηγηθεί σε ανάκτηση σημαντικού τμήματος αυτών των απωλειών. Πέραν της ανταγωνιστικότητας κόστους ωστόσο, η Ελλάδα έχει λάβει σημαντικές πρωτοβουλίες τα τελευταία χρόνια (ως μέρος κυρίως του προγράμματος της δημοσιονομικής της εξυγίανσης και των Μνημονίων Συνεννόησης) για την βελτίωση της διαρθρωτικής της ανταγωνιστικότητας. Η βελτίωση της διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας συνδέεται άμεσα με την αποτελεσματικότητα της επιχειρηματικής δράσης της χώρας και αφορά σημαντικά τη δυνατότητα των επιχειρήσεων να επενδύουν και να λειτουργούν σε ένα περιβάλλον ευνοϊκό και χωρίς εμπόδια. Τέτοιες διαρθρωτικές πρωτοβουλίες που ευνοούν την προσέλκυση επενδύσεων και την αποτελεσματικότητα της επιχειρηματικότητας γενικότερα, σχετίζονται με ένα ευρύ φάσμα θεσμικών αλλαγών που μπορεί να αφορούν την αδειοδότηση, εγκατάσταση και λειτουργία των επιχειρήσεων, την ανταγωνιστική λειτουργία των αγορών, τις φορολογικές μεταρρυθμίσεις, τις εργασιακές Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 32

33 σχέσεις, την χρηματοδότηση και διευκόλυνση των διαδικασιών των επενδύσεων, τις συναλλαγές με το δημόσιο, τους διοικητικούς ελέγχους κλπ. (ΣΕΒ 2010). Στη συνέχεια αναφέρονται οι κυριότερες θεσμικές πρωτοβουλίες των τελευταίων ετών που επηρεάζουν την διαμόρφωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και την προσέλκυση των ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αθήνα. Αν και ορισμένες πρωτοβουλίες επηρεάζουν κάθετα την επιχειρηματική δράση στην χώρα, έχει γίνει προσπάθεια παρουσίασης αυτών των πρωτοβουλιών ανά κύρια θεματική ενότητα που θίγουν. Κατά συνέπεια, αν και η κατηγοριοποίηση που ακολουθεί δεν είναι αυστηρή, διευκολύνει σε κάποιο βαθμό την κεντρική ιδέα των θεσμικών πρωτοβουλιών και ορίζει τον βαθμό αμεσότητας που θίγουν τις ΞΑΕ. Μετά την αποτύπωση των κυριότερων θεσμικών πρωτοβουλιών, γίνεται αναφορά στα αποτελέσματά τους στην επιχειρηματικότητα, έτσι όπως αυτά αποτυπώνονται βάσει των σημαντικότερων διεθνών δεικτών ανταγωνιστικότητας. Κύριο ρυθμιστικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα / Εξωστρέφεια Fast Track Ο κύριος νόμος που διέπει την υλοποίηση των μεγάλων δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων στην Ελλάδα είναι ο 4146/2013 «Διαμόρφωση Φιλικού Αναπτυξιακού Περιβάλλοντος για τις Στρατηγικές και Ιδιωτικές Επενδύσεις και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α 90/ ) (ν. 4146/2013), γνωστός και ως fast-track 4. Στόχος τους νόμου είναι να παρέχει ένα σταθερό και διαφανές επενδυτικό πλαίσιο κανόνων, διαδικασιών και διοικητικών δομών για την ανάπτυξη τόσο ελληνικών όσο και ξένων επενδύσεων. Το βασικό στοιχείο του νόμου είναι η απλοποίηση της αδειοδότησης για τις στρατηγικές επενδύσεις, παρακάμπτοντας μεγάλο μέρος της γραφειοκρατίας και της πολυπλοκότητας του νομικού πλαισίου, που παραδοσιακά αποθαρρύνουν και καθυστερούν σημαντικά τις επενδύσεις στην Ελλάδα. Ο εν λόγω νόμος αποσκοπεί στην υλοποίηση επενδύσεων με μακροχρόνια θετικά αναπτυξιακά αποτελέσματα, όπως δημιουργία σύγχρονων υποδομών και δικτύων, παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών και δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Σημειώνεται ότι, η εν λόγω πρωτοβουλία νομοθετικά βρισκόταν ήδη σε ισχύ και ουσιαστικά ο ν.4146/2013 αποτελεί τροποποίηση και διεύρυνση της ήδη υπάρχουσας νομοθεσίας, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της ελληνικής οικονομίας και των διεθνών αγορών. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η ρύθμιση του ζητήματος χορήγησης άδειας διαμονής στο νόμιμο εκπρόσωπο του φορέα της στρατηγικής επένδυσης. Μετά την σχετική τροποποίηση που επέφερε ο ν. 4146/2013 στον ν. 3386/2005 «Είσοδος, διαμονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην Ελληνική Επικράτεια» ορίζεται χορήγηση άδειας νόμιμου εκπρόσωπου έως και σε δέκα πρόσωπα, η οποία θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρυθμη πραγματοποίηση του 4 Αρχικός νόμος 3894/2010 «Επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων» (ΦΕΚ Α 204/ ) (ν. 3894/2010), όπως τροποποιήθηκε αρχικά από τον νόμο 4072/2012 («Βελτίωση επιχειρηματικού περιβάλλοντος Νέα εταιρική μορφή Σήματα Μεσίτες Ακινήτων Ρύθμιση θεμάτων ναυτιλίας, λιμένων και αλιείας και άλλες διατάξεις» ΦΕΚ Α 86/ ) (ν. 4072/2012) και τελικά τον νόμο 4146/2013. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 33

34 επενδυτικού σχεδίου. Επίσης, ο ίδιος νόμος (ν. 3386/2005), όπως τροποποιήθηκε από το ν. 4146/2013, προβλέπει πλέον στο νέο άρθρο 36 Α τη χορήγηση άδειας διαμονής σε ιδιοκτήτες ακινήτων στην Ελλάδα αξίας τουλάχιστον Enterprise Greece Ο οργανισμός Enterprise Greece αποτελεί μετεξέλιξη της εταιρείας Invest in Greece, στον οποίο ενσωματώνονται (μεταξύ άλλων) και οι αρμοδιότητες του «Ελληνικού Οργανισμού Εξωτερικού Εμπορίου ΑΕ» (ΟΠΕ ΑΕ) σε έναν νέο και ενιαίο φορέα εξωστρέφειας. O οργανισμός λειτουργεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας, προς το δημόσιο συμφέρον και υπό τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας, και αποτελεί τον αρμόδιο εθνικό φορέα για την προσέλκυση επενδύσεων στην Ελλάδα και την προώθηση εξαγωγών ( Ανάμεσα στις κύριες αρμοδιότητές του είναι να προβάλλει τη χώρα ως σημαντικό στρατηγικό εταίρο παγκοσμίως, να υποστηρίζει τους ξένους επενδυτές στην ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης στην Ελλάδα παρέχοντας (μεταξύ άλλων) σημαντική πληροφόρηση για τη δραστηριοποίησή τους στη χώρα και να συνεισφέρει στη συνεχή βελτίωση του θεσμικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Ο οργανισμός αποτελεί τον αρμόδιο φορέα επί της διαδικασίας των Στρατηγικών Επενδύσεων (fast track), υποδέχοντας, αξιολογώντας και υποστηρίζοντας τις εν λόγω επενδύσεις. Ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και ευελιξίας και των αγορών Πέραν των ρυθμίσεων που διέπουν άμεσα την υλοποίηση των ξένων επενδύσεων στη χώρα, υπάρχει ένας αριθμός άλλων πρωτοβουλιών (ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια) που θίγουν σημαντικά ζητήματα για την αναδιάρθρωση του γενικότερου επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Οι εν λόγω δράσεις αποσκοπούν αφενός στην διευκόλυνση των επιχειρηματικών διαδικασιών και τη μείωση της γραφειοκρατίας και αφετέρου στην αύξηση της ευελιξίας των αγορών προϊόντων και υπηρεσιών και της αγοράς εργασίας. Οι εν λόγω πρωτοβουλίες συνδέονται άμεσα με την είσοδο της χώρας στα Μνημόνια Συνεννόησης μετά το 2010 και στην συμμόρφωσή της με τις συστάσεις των διεθνών οργανισμών περί υιοθέτησης διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Ανάμεσα στις πιο σημαντικές διακρίνονται οι εξής: Απλοποίηση των διαδικασιών / μείωση γραφειοκρατίας Καθιέρωση Γενικού Εμπορικού Μητρώου (Γ.Ε.ΜΗ) και θέσπιση υπηρεσιών μιας στάσης για τη σύσταση εταιρείας (Ν.3853/2010 «Απλοποίηση διαδικασιών σύστασης προσωπικών και κεφαλαιουχικών εταιριών και άλλες διατάξεις» 5 ): αποτελεί το θεσμικό πλαίσιο για τη 5 Βλ. επίσης Κ.Υ.Α. Αριθμ. K1-802/ «Καθορισμός διαδικασιών, προϋποθέσεων, τεχνικών λεπτομερειών και λοιπών θεμάτων σχετικά με την λειτουργία των υπηρεσιών μιας στάσης για τη σύσταση Εταιρειών», ΠΟΛ.1221/ «Κατάργηση της υποχρέωσης προσκόμισης της άδειας εγκατάστασης ή λειτουργίας κατά την υποβολή δήλωσης έναρξης ή μεταβολής εργασιών» και απόφαση Κ1-1084/ Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 34

35 λειτουργία των «Υπηρεσιών μιας στάσης» (one-stop shop) με σκοπό την απλοποίηση και διευκόλυνση της διαδικασίας έναρξης των ΟΕ, ΕΕ, ΕΠΕ και ΑΕ. Η εν λόγω πρωτοβουλία προβλέπει τη σύσταση μιας μεγάλης, ενιαίας και ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων μέσω της ενεργοποίησης του Γενικού Εμπορικού Μητρώου (ΓΕΜΗ), που θα καταγράφει τα στοιχεία της νέας επιχείρησης, ενοποιώντας όλα τα επιμέρους χειρόγραφα μητρώα. Βάσει του εν λόγω συστήματος προβλέπεται η σύσταση της εταιρείας σε μία μόνο ημέρα, απομακρύνοντας και απορροφώντας μία σειρά γραφειοκρατικών διαδικασιών που ίσχυαν και αποτελούσαν μεγάλο κόστος, τόσο από άποψη χρημάτων όσο και χρόνου. Ν.3982/2011 «Απλοποίηση της αδειοδότησης τεχνικών επαγγελματικών και μεταποιητικών δραστηριοτήτων και επιχειρηματικών πάρκων και άλλες διατάξεις»: Το εν λόγω σύστημα έχει σχεδιαστεί με σκοπό την απλοποίηση των διαδικασιών έκδοσης αδειών εγκατάστασης και λειτουργίας για ελαφριές βιομηχανίες και εργαστήρια, που καλύπτουν ένα σημαντικό κομμάτι των ΜΜΕ στην Ελλάδα. Ν.4014/2011 «Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, ρύθμιση αυθαιρέτων σε συνάρτηση με δημιουργία περιβαλλοντικού ισοζυγίου και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγή»: ο νόμος στοχεύει στη σημαντική μείωση του αριθμού των επενδυτικών έργων που απαιτούν τη σύνταξη Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), από περίπου που ίσχυαν πριν τον νόμο σε Επίσης, ο νόμος περιορίζει τις διοικητικές διαδικασίες και την διπλή αδειοδότηση, στοχεύοντας στη μείωση του μέσου χρόνου που απαιτείται για την έγκριση των Περιβαλλοντικών Όρων από 20 μήνες που περίπου ίσχυε πριν τον νόμο σε πέντε με έξι μήνες. Ενίσχυση ευελιξίας αγορών / Άνοιγμα οικονομικών δραστηριοτήτων Ν.3844/2010 «Προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία 2006/123 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τις υπηρεσίες στην εσωτερική αγορά και άλλες διατάξεις»: ο εν λόγω νόμος μεταξύ άλλων προβλέπει την κατάργηση των απαγορεύσεων στις εμπορικές επικοινωνίες. Ν.4052/2012 Νόμος αρμοδιότητας Υπουργείων Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης για εφαρμογή του νόμου «Έγκριση των Σχεδίων Συμβάσεων Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης μεταξύ του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΕΤΧΣ), της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Τράπεζας της Ελλάδος, του Σχεδίου του Μνημονίου Συνεννόησης μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Τράπεζας της Ελλάδος και άλλες επείγουσες διατάξεις για τη μείωση του δημοσίου χρέους και τη διάσωση της εθνικής οικονομίας» και άλλες διατάξεις»: ο εν λόγω νόμος περιλαμβάνει σημαντικά μέτρα αναδιάρθρωσης και απελευθέρωσης της λειτουργίας των φαρμακείων. «Ιδιωτική Κεφαλαιουχική Εταιρία» (Άρθρα Ν. 4072/2012 (Α' 86) - Διαδικασία σύστασης σύμφωνα με το άρθρο 5Α του Ν. 3853/2010. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 35

36 Ν.4093/2012 «Έγκριση Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής Επείγοντα Μέτρα Εφαρμογής του ν. 4046/2012 και του Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής »: Ο νόμος μεταξύ άλλων περιλαμβάνει την κατάργηση περιορισμών στην πρόσβαση και άσκηση σειράς επαγγελμάτων και οικονομικών δραστηριοτήτων. Ν.4177/2013 «Κανόνες ρύθμισης της αγοράς προϊόντων και της παροχής υπηρεσιών και άλλες διατάξεις»: ο νόμος περιλαμβάνει διατάξεις για την ενίσχυση της διαφάνειας, τις νέες διατάξεις για την αγορά καυσίμων, το νέο καθεστώς εκπτώσεων και όλο το πλαίσιο λειτουργίας περί απελευθέρωσης του ωραρίου των καταστημάτων και λειτουργίας τους τις Κυριακές. Ειδικές ρυθμίσεις για τον Δήμο της Αθήνας Πολύ πρόσφατα δημοσιεύθηκε ο νόμος 4269/2014 «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση Βιώσιμη ανάπτυξη» (ΦΕΚ Α 142/ ), ο οποίος στο πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και στο δεύτερο κεφάλαιο τις κατηγορίες και το περιεχόμενο των χρήσεων γης. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, έως το 2020 θα έχει ολοκληρωθεί με ευθύνη όλων των αρμόδιων Υπουργείων η ψηφιοποίηση και ηλεκτρονική καταγραφή όλων των θεσμικών γεωχωρικών δεδομένων (γραμμών, πληροφοριών, όρων και χρήσεων γης) αρμοδιότητάς τους, οι οποίες εντάσσονται σε κεντρική βάση δεδομένων του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Ακόμα πιο πρόσφατα, δημοσιεύτηκε ο νόμος 4277/2014 «Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας Αττικής και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 156/ ), ο οποίος διατυπώνει στρατηγικές επιλογές για την ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη της Αττικής στο πλαίσιο της εθνικής οικονομικής, κοινωνικής, περιβαλλοντικής και χωροταξικής πολιτικής. Το νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αττικής (ΡΑΣ) επέχει ταυτόχρονα και θέση Περιφερειακού Χωροταξικού Πλαισίου Αττικής, σύμφωνα με την παρ. 8α του άρθρου 6 του ν. 4269/2014. Κυρίαρχη θέση στο νέο ΡΑΣ κατέχει η πρωτεύουσα της χώρας και ειδικότερα η ενδυνάμωση του διεθνή ρόλου της, ο οποίος συναρτάται στρατηγικά με την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Ο διεθνής ρόλος της Αθήνας ολοκληρώνεται με το ρόλο της Αττικής γενικότερα ως πόλου ενίσχυσης της αναπτυξιακής δυναμικής της χώρας, καθώς και με την προώθηση και βελτίωση δικτυώσεων με τα άλλα αστικά κέντρα και τις όμορες Περιφέρειες. Ειδικότερα, βάσει του νέου ΡΑΣ επιδιώκεται η ενδυνάμωση του διεθνή ρόλου της Αθήνας Αττικής και η χωρικά στοχευμένη εξειδίκευσή της σε σχέση με τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα με τους εξής τρόπους: α) διατήρηση του ρόλου των κέντρων Αθήνας και Πειραιά, ως κέντρων επιτελικών και διοικητικών υπηρεσιών, β) χωρική αναδιάρθρωση των παραγωγικών κλάδων με κατεύθυνση την ανάπτυξη δυναμικών, υπερεθνικής σημασίας, κλάδων σε στρατηγικούς τομείς, Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 36

37 γ) εκσυγχρονισμός των υφιστάμενων δραστηριοτήτων, διατήρηση της ισορροπίας της παραγωγικής βάσης και αντιμετώπιση της ανεργίας, δ) ενίσχυση της βιομηχανίας και της επιχειρηματικότητας με παράλληλη προστασία του περιβάλλοντος και επιδίωξη οργάνωσης των επιχειρήσεων σε συστάδες ομοειδών ή και συμπληρωματικών (clusters), ε) αύξηση της ελκυστικότητας της Αθήνας Αττικής ως τουριστικού προορισμού με διεθνή ακτινοβολία, με: ενίσχυση της τουριστικής υποδομής, διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος, επέκταση της τουριστικής περιόδου και δικτύωση των πολιτιστικών πόλων και του φυσικού περιβάλλοντος, στ) υποστήριξη του χονδρεμπορίου και του διαμετακομιστικού εμπορίου, με προώθηση συνδυασμένων μεταφορών και οργάνωση εμπορευματικών πάρκων παροχής υπηρεσιών εφοδιαστικής διαχείρισης (logistics), ζ) αξιοποίηση και εντατικοποίηση της χρήσης των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων και άλλων αθλητικών υποδομών, η) αξιοποίηση αστικών κενών, θ) ανάπτυξη του κλάδου υγείας, πρόνοιας και περίθαλψης, ι) έλεγχο της αδόμητης γης, με ταυτόχρονη διαφύλαξη της γεωργικής γης, της βιοποικιλότητας και του αγροτικού τοπίου. Η διεθνής άποψη για την Ελλάδα ως τόπο επενδύσεων Η υλοποίηση διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που στοχεύουν στη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος αποτελεί πρωταρχικό στόχο όλων των ελληνικών προγραμμάτων μέχρι σήμερα και συνήθως εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο μεταρρυθμίσεων που διαμορφώνεται στην ΕΕ. Όπως είδαμε, το πρόγραμμα των μεταρρυθμίσεων της χώρας για τη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και την προσέλκυση επενδύσεων τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνει σειρά νομοθετικών πρωτοβουλιών που αφορούν συνοπτικά: την διευκόλυνση των ΞΑΕ και την ενίσχυση της εξωστρέφειας της χώρας μέσω απλοποίησης των διαδικασιών υλοποίησης επενδύσεων, την απλοποίηση και επιτάχυνση των διαδικασιών σύστασης των επιχειρήσεων, την ίδρυση υπηρεσιών μιας στάσης που αφορούν την επιχειρηματικότητα, το άνοιγμα των αγορών προϊόντων και υπηρεσιών και την ενίσχυση του ανταγωνισμού και της ευελιξίας της αγοράς εργασίας. Η μέχρι τώρα θετική συμβολή αυτών των νομοθετικών πρωτοβουλιών στην ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας αποτυπώνεται στους σύνθετους δείκτες ανταγωνιστικότητας που συντάσσουν οι διεθνείς οργανισμοί. Αν και η διαδικασία ανάκτησης διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας αποδεικνύεται βραδεία με αποτέλεσμα η Ελλάδα να εξακολουθεί να κατατάσσεται σε χαμηλές θέσεις βάσει των διεθνών δεικτών, την περίοδο σημειώνεται πρόοδος της χώρας σε όλους σχεδόν τους δείκτες και βελτίωση της διεθνούς της θέσης. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 37

38 Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Doing business - Word Bank) Σύμφωνα με τον δείκτη «ευχέρειας προς το επιχειρείν» (Ease of Doing Business) της Παγκόσμιας Τράπεζας, σημειώνεται βελτίωση στην κατάταξη της Ελλάδας από την 89 η (2013) στην 72 η (2014) θέση μεταξύ 189 χωρών (άνοδος 7 θέσεων στην παγκόσμια κατάταξη). Αναλυτικότερα, η Ελλάδα παρουσιάζει βελτίωση της θέσης της σε 4 από τους 10 επιμέρους δείκτες του σύνθετου δείκτη ανταγωνιστικότητας, με πιο εντυπωσιακή τη βελτίωση που παρουσιάζει ως προς τη διευκόλυνση και επιτάχυνση των διαδικασιών έναρξης επιχειρήσεων. Ειδικότερα, το 2014 κατατάσσεται στην 36 η θέση έναντι της 147 ης θέσης το 2013 στον εν λόγω δείκτη, ανεβαίνοντας 111 θέσεις στην παγκόσμια κατάταξη. Αξιοσημείωτη είναι και η βελτίωση της θέσης της ως προς την «προστασία των επενδυτών», που από 113 η το 2013 ανέρχεται σε 80 η το 2014 (άνοδος 33 θέσεων). Πίνακας 4. Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Ease of Doing Business): Κατάταξη της Ελλάδας (σε 189 χώρες) Διαφορά Δείκτες Κατάταξη 2014 Κατάταξη 2013 κατάταξης Ευχέρεια προς το επιχειρείν (Easy of Doing Business) Έναρξη επιχειρήσεων (Starting Business) Αδειοδότηση κατασκευών (Dealing with Construction Permits) Πρόσβαση στην ηλεκτροδότηση (Getting Electricity) Μεταγραφές ακινήτων (Registering Property) Πρόσβαση σε χρηματοοικονομική πίστωση (Getting Credit) Προστασία Επενδυτών (Protecting Investors) Αποπληρωμή φόρων (Paying Taxes) Εξωστρέφεια (Trading Across Borders) Εκτέλεση συμβάσεων (Enforcing Contracts) Επίλυση χρεωκοπίας (Resolving Insolvency) Πηγή: World Bank, Doing Business 2014 Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index WEF) Βάσει του δείκτη παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitive index) του World Economic Forum (WEF) η Ελλάδα παρουσίασε βελτίωση στην παγκόσμια κατάταξη, καταλαμβάνοντας την 91 η θέση ανάμεσα σε 148 χώρες έναντι της 96 ης θέσης ανάμεσα σε 144 χώρες το προηγούμενο έτος. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 38

39 Πίνακας 5. Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI, Ελλάδα) Κατάταξη Κατάταξη Τιμή δείκτη Τιμή δείκτη (σε 148 (σε 144 (από 1-7) (από 1-7) χώρες) χώρες) Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας ,9 3,9 (Global Competitiveness Index, GCI) Βασικές προϋποθέσεις (Basic requirements) Θεσμοί (Institutions) Υποδομές (Infrastructure) Μακροοικονομικό περιβάλλον (Macroeconomic environment) Υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Health and primary education) Ενισχυτές αποδοτικότητας (Efficiency enhancers) Ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση (Higher education and training) Αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών (Goods market efficiency) Αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας (Labor market efficiency) Ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών (Financial market development) Τεχνολογική ετοιμότητα (Technological readiness) Μέγεθος αγορών (Market size) Παράγοντες καινοτομίας (Innovation and sophistication Factors) Επιχειρησιακή οργάνωση (Business sophistication) Καινοτομία (Innovation) ,3 4, ,5 3, ,8 4, ,8 2, ,1 6, ,1 4, ,8 4, ,9 3, ,8 3, ,9 3, ,6 4, ,4 4, ,5 3, ,8 3, ,1 3,0 Σημείωση: Οι δείκτες παίρνουν τιμή από 1 7, με το 7 να υποδηλώνει πάντα την καλύτερη περίπτωση Πηγή: WEF, Global Competitiveness Reports Η βαθμολογία της χώρας την περίοδο αναφοράς ανήλθε σε 3,93 (κλίμακα από το 1 έως το 7, με το 7 να υποδηλώνει πάντα την καλύτερη περίπτωση) και προέκυψε από τις επιδόσεις της σε 3 κύριους τομείς (βασικές προϋποθέσεις, ενισχυτές αποδοτικότητας, παράγοντες καινοτομίας) και συνολικά 12 επιμέρους δείκτες (θεσμοί, υποδομές, μακροοικονομικό περιβάλλον, υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση, αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών, ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών, τεχνολογική ετοιμότητα, μέγεθος αγορών, επιχειρησιακή οργάνωση, καινοτομία). Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 39

40 Σε αναλυτικότερο επίπεδο, βάσει διεθνούς κατάταξης, την περίοδο η Ελλάδα παρουσίασε βελτίωση σε 7 από τους 12 επιμέρους δείκτες: θεσμοί, υποδομές, υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση, αποδοτικότητα αγοράς εργασίας, τεχνολογική ετοιμότητα και επιχειρησιακή οργάνωση. Επίσης, κινήθηκε άνω του μέσου της διεθνούς κατάταξης (δηλ. ανάμεσα στο υψηλότερο ήμισυ, άνω της 74 ης θέσης) στους εξής δείκτες: υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση (35 η θέση), υποδομές (38 η θέση), τεχνολογική ετοιμότητα (39 η θέση), ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση (41 η θέση) και μέγεθος αγορών (47 η θέση). Πίνακας 6. Μεταβολές της κατάταξης της Ελλάδας βάσει του δείκτη παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index, GCI, Ελλάδα) Μεταβολή κατάταξης Δείκτες άνω της μέσης ( έναντι κατάταξης (άνω της 74 ης 2013) θέσης) Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας 5 (Global Competitiveness Index, GCI) Βασικές προϋποθέσεις (Basic requirements) Θεσμοί (Institutions) Υποδομές (Infrastructure) Μακροοικονομικό περιβάλλον (Macroeconomic environment) Υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Health and primary education) Ενισχυτές αποδοτικότητας (Efficiency enhancers) Ανώτατη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση (Higher education and training) Αποδοτικότητα της αγοράς αγαθών (Goods market efficiency) Αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας (Labor market efficiency) Ανάπτυξη χρηματοοικονομικών αγορών (Financial market development) Τεχνολογική ετοιμότητα (Technological readiness) Μέγεθος αγορών (Market size) Παράγοντες καινοτομίας (Innovation and sophistication Factors) Επιχειρησιακή οργάνωση (Business sophistication) Καινοτομία (Innovation) Σημείωση: Οι δείκτες παίρνουν τιμή από 1 7, με το 7 να υποδηλώνει πάντα την καλύτερη περίπτωση Πηγή: WEF, Global Competitiveness Reports Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 40

41 Σύμφωνα με την έκθεση ανταγωνιστικότητας του WEF, το ισχυρότερο σημείο της χώρας είναι το καλά εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό της, το οποίο κατέχει υψηλή εξειδίκευση στην υιοθέτηση νέων τεχνολογιών, μέσο το οποίο θα συμβάλει σημαντικά στην αύξηση της παραγωγικότητας. Η Ελλάδα αναμένεται να παρουσιάσει συνεχή βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικής της θέσης τα προσεχή χρόνια. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation OECD) Βελτίωση παρουσιάζει η χώρα και βάσει του δείκτη ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος που συντάσσει ο ΟΟΣΑ (2013, Product Market Regulation Database). Πίνακας 7. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation, PMR, Ελλάδα) Τιμή δείκτη Τιμή δείκτη Διαφορά Κατάσταση Δείκτες (μείωση = και τάση (από 0-6) (από 0-6) βελτίωση) Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού 1,68 2,19-0,51 περιβάλλοντος (PMR) Σύνθετος δείκτης Βαθμός κρατικού ελέγχου (State control) 2,16 3,26-1,1 Δημόσια ιδιοκτησία (Public ownership) 2,67 3,19-0,52 Συμμετοχή στην λειτουργία των επιχειρήσεων (Involvement in business 2,55 3,32-0,77 operation) Εμπόδια στην επιχειρηματικότητα (Barriers to entrepreneurship) 1,91 2,53-0,62 Περιπλοκότητα ρυθμιστικού πλαισίου (Complexity of regulatory procedures) 2,07 3,08-1,01 Διοικητικά βάρη σε startups (Administrative burdens to startups) 2,37 3,16-0,79 Προστασία των υφιστάμενων επιχειρήσεων (Regulatory protection 1,30 1,34-0,04 of incumbents) Εμπόδια στο εμπόριο και τις επενδύσεις (Barriers to trade and investments) 0,52 0,79-0,27 Κύρια εμπόδια: ΞΑΕ και δασμολογικά (Explicit barriers to T&I) 0,10 0,15-0,05 Λοιπά εμπόδια (Other barriers to T&I) 0,94 1,43-0,49 Ο δείκτης παίρνει τιμές από 0 6, με το 6 να δηλώνει υψηλούς περιορισμούς Κατάσταση δείκτη 2013 Τάση : κάτω από το μέσο όρο του ΟΟΣΑ : ουδέτερη τάση : κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ : ανοδική τάση Πηγή: OECD (2013), Product Market Regulation Database, Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 41

42 Ο εν λόγω δείκτης του ΟΟΣΑ μετρά τους περιορισμούς στην επιχειρηματική δραστηριότητα στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών και παίρνει τιμές από 0 6, με το 6 να υποδηλώνει υψηλούς περιορισμούς. Αποτελεί σύνθετο δείκτη, που προκύπτει από τις επιδόσεις των χωρών βάσει 3 κύριων δεικτών (πρώτο επίπεδο ανάλυσης), που αναλύονται σε 7 επιμέρους δείκτες (δεύτερο επίπεδο ανάλυσης), οι οποίοι με τη σειρά τους περιλαμβάνουν συνολικά 18 δείκτες (τρίτο επίπεδο ανάλυσης) (Product Market Regulation Database Διάγραμμα 18. Δείκτης ρυθμίσεων του επιχειρηματικού περιβάλλοντος (Product Market Regulation, PMR) (α) Κατάταξη βάσει των τιμών του 2013 (β) Διαφορά τιμών: Ισραήλ Ν. Αφρική Κορέα Σλοβενία Ελλάδα Βουλγαρία Σουηδία Ιαπωνία Ελβετία Νορβηγία Χιλή Ισλανδία Ισπανία Ιρλανδία Γαλλία Τσεχία Βέλγιο Καναδάς Εσθονία Σλοβακία Ουγγαρία Πορτογαλία Φινλανδία Ν. Ζηλανδία Αυστραλία Ιταλία Δανία Γερμανία Αυστρία Ην. Βασίλειο Ολλανδία 2,16 2,05 1,88 1,80 1,68 1,57 1,55 1,51 1,50 1,49 1,48 1,46 1,45 1,44 1,43 1,39 1,39 1,37 1,33 1,31 1,31 1,30 1,29 1,27 1,26 1,26 1,22 1,21 1,17 1,09 0,91 Ιρλανδία Ν. Ζηλανδία Ισλανδία Κορέα Νορβηγία Ιαπωνία Ελβετία Εσθονία Φινλανδία Γαλλία Ολλανδία Ισραήλ Δανία Σουηδία Ουγγαρία Τσεχία Καναδάς Γερμανία Ισπανία Ην. Βασίλειο Βέλγιο Αυστραλία Αυστρία Σλοβενία Ιταλία Χιλή Σλοβακία Πορτογαλία Ν. Αφρική Ελλάδα -0,40-0,47-0,51 0,00-0,01-0,02-0,05-0,05-0,05-0,06-0,06-0,08-0,08-0,09-0,10-0,10-0,11-0,12-0,12-0,13-0,16-0,17-0,18-0,19-0,22-0,23-0,26 0,06 0,04 0,02 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50-0,60-0,50-0,40-0,30-0,20-0,10 0,00 0,10 Σημείωση: Η Βουλγαρία δεν περιλαμβάνεται στο (β) μέρος του διαγράμματος καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για το Πηγή: OECD (2013), Product Market Regulation Database, Ανάμεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα έχει σημειώσει τη μεγαλύτερη βελτίωση συνολικής βαθμολογίας την περίοδο , όσον αφορά το ρυθμιστικό περιβάλλον της οικονομίας. Αν και ο σύνθετος δείκτης ρυθμίσεων επιχειρηματικού περιβάλλοντος (PMR) εξακολουθεί και κυμαίνεται σε χαμηλές τιμές σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες (βρίσκεται κάτω του μέσου όρου του ΟΟΣΑ) παρουσιάζει μεγάλη βελτίωση και ανοδική τάση σε σχέση με το 2008 (2013: 1,68 έναντι 2008: 2,19). Σε αναλυτικότερο επίπεδο, η Ελλάδα σημείωσε τις μεγαλύτερες βελτιώσεις την εν λόγω περίοδο, στους επιμέρους δείκτες που αφορούν την περιπλοκότητα του ρυθμιστικού πλαισίου (διαφορά δείκτη: -1,01), τα διοικητικά βάρη σε startups (διαφορά δείκτη: -0,79) και στον περιορισμό της συμμετοχής του κράτους στην λειτουργία των επιχειρήσεων (διαφορά δείκτη: -0,77). Επίσης, τιμές Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 42

43 κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ έλαβαν οι 5 από τους 7 επιμέρους δείκτης (δεύτερο επίπεδο ανάλυσης βλ. παραπάνω πίνακα) και συνολικά οι 14 από τους 18 δείκτες (τρίτο επίπεδο ανάλυσης) της χώρας το 2013, ενώ ένας δείκτης κυμάνθηκε άνω του μέσου όρου του ΟΟΣΑ. Σημειώνεται ότι, ο εν λόγω δείκτης (τιμή 2013: 0,15) ανήκει στην κατηγορία «εμπόδια στην επιχειρηματικότητα» και αφορά την ικανότητα και στρατηγική της χώρας να επικοινωνεί το ρυθμιστικό πλαίσιο και τις ρυθμιστικές μεταρρυθμίσεις για την διευκόλυνση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος στα ενδιαφερόμενα μέρη. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 43

44 2.3 Αποτύπωση των ΞΑΕ στην Ελλάδα και την Αθήνα - Αττική Ξένες Άμεσες Επενδύσεις στην Ελλάδα Η επίδοση της χώρας σε όρους εισροών ξένων επενδύσεων είναι αξιοσημείωτη την τελευταία διετία, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπόψη τις δυσμενείς συνθήκες της ελληνικής οικονομίας λόγω της κρίσης που βιώνει από το 2008 και μετά. Αναλυτικότερα, οι ακαθάριστες εισροές ξένων επενδύσεων 6 στην Ελλάδα το 2013 ανήλθαν συνολικά σε εκατ., έναντι εκατ. το 2012, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 64%. Αξιοσημείωτη είναι και η άνοδος των καθαρών ΞΑΕ την ίδια περίοδο, η οποία εκτιμάται 43% σε ποσοστιαίους όρους και σε 582 εκατ. σε ονομαστικούς όρους (2013: εκατ. έναντι 2012: εκατ.) Διάγραμμα 19. ΞΑΕ στην Ελλάδα (ακαθάριστες και καθαρές εισροές, εκατ., ) Ακαθάριστες εισροές Καθαρές εισροές Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Η διαφορά μεταξύ ακαθάριστων και καθαρών εισροών ΞΑΕ στη χώρα εκτιμάται ότι οφείλεται κυρίως σε αποπληρωμές δανείων προς τις μητρικές αλλά και στην αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου των εδώ θυγατρικών (Enterprise Greece, Η συντριπτική πλειοψηφία των ΞΑΕ στην Ελλάδα συγκεντρώνεται παραδοσιακά στον τριτογενή τομέα. Πιο αναλυτικά, την τελευταία δεκαετία ο τριτογενής τομέας καλύπτει περίπου το 70% των συνολικών ακαθάριστων εισροών ξένων επενδύσεων στη χώρα, ενώ ακολουθεί ο δευτερογενής τομέας με ποσοστό που κυμαίνεται στο υπόλοιπο 29% με 30%. Ειδικότερα, την περίοδο Σημειώνεται ότι, η ανάλυση βασίζεται κυρίως στις ακαθάριστες εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων καθώς εκτιμάται ότι αποτελούν καλύτερο μέτρο της επίδοσης της χώρας σε όρους προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 44

45 οι ΞΑΕ στον ελληνικό τριτογενή τομέα ανήλθαν αθροιστικά σε ,4 εκατ. και στον δευτερογενή τομέα σε 6.698,7. Τα αντίστοιχα μεγέθη για την περίοδο διαμορφώθηκαν σε ,2 εκατ. και 5.786,2 εκατ. Διάγραμμα 20. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας ( , ) Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Διάγραμμα 21. ΞΑΕ στην Ελλάδα ανά κλάδο υπηρεσιών (ακαθάριστες εισροές, εκατ., , ) Επικοινωνίες Πιστωτικά ιδρύματα Εμπόριο Ακίνητα Εκπαίδευση - Υγεία Τουρισμός Λοιπά Πηγή:Enterprise Greece / Τράπεζα της Ελλάδας Σε αναλυτικότερο επίπεδο, οι κλάδοι που ξεχωρίζουν από στον τομέα των υπηρεσιών σε όρους ΞΑΕ τόσο την περίοδο όσο και την περίοδο είναι οι κλάδοι των τηλεπικοινωνιών και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που συγκεντρώνουν την μεγάλη πλειοψηφία των ξένων επενδύσεων στη χώρα. Ειδικότερα, το ποσοστό του κλάδου των τηλεπικοινωνιών την περίοδο Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 45