ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΧAΪΜ ΚΑΠΟΝ

Transcript

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ημερολόγιο Κατοχής μέρες αγωνίας τιτλοφορείται η γραφή του Βενιαμίν Καπόν και αποτελεί ένα ημερολόγιο, «μία ακόμα μαρτυρία της μοίρας που επιφύλαξε η Ιστορία για τους Θεσσαλονικείς Εβραίους κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα», όπως επισημαίνει στην εισαγωγή του ο Γιάννης Καρατζόγλου, ο οποίος επιμελείται την έκδοση του ημερολογίου. Παράλληλα, ο επιμελητής-συγγραφέας συμπληρώνει την έκδοση με μία σειρά άλλων μαρτυριών που προηγούνται του ημερολογίου. Το ένα μέρος τους αποτελείται από μαρτυρίες μελών της οικογένειας Καπόν που διασώθηκαν και οι οποίες αναδεικνύουν τις επιμέρους δυσκολίες, τη διαφορετική πρόσληψη των γεγονότων και τα κοινά στοιχεία, καθώς και τα διαφορετικά επίπεδα μνήμης στους διασωθέντες. Το άλλο μέρος αποτελείται από μαρτυρίες διασωθέντων Εβραίων της Θεσσαλονίκης ευρύτερα. Συνδυάζονται γραπτές και οπτικοακουστικές μαρτυρίες. Κοινό σημείο όλων η αγωνία, ο προβληματισμός, οι προσπάθειες απόκρυψης στη Θεσσαλονίκη ή διαφυγής στην Αθήνα, με την έμφαση να δίνεται στις δεύτερες, καθώς και τις δυσκολίες της ζωής εκεί (ένα διαρκές εφιαλτικό κρυφτό με τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους) ιδιαίτερα από τον Σεπτέμβριο του 1943 και μετά. Παρά το γεγονός ότι ο επιμελητής-συγγραφέας δεν προσεγγίζει τις μαρτυρίες με τα σύγχρονα θεωρητικά εργαλεία της προφορικής ιστορίας και της μνήμης, με την παράθεσή τους [7]

2 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να προβεί σε συγκρίσεις, να αντλήσει τα δικά του στοιχεία. Ο συγγραφέας επιλέγει να διανθίσει αυτό το μέρος του βιβλίου με ιστορικά και πραγματολογικά στοιχεία για την εποχή, τα οποία είναι ιδιαίτερα βοηθητικά για την καλύτερη κατανόηση του ημερολογίου, για τις διαφορές ανάμεσα στη γερμανική και την ιταλική ζώνη κατοχής, ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Στο τέλος της ενότητας μας προσφέρει έναν αλφαβητικό κατάλογο (ίσως όχι εξαντλητικό και που προκύπτει από τις μαρτυρίες) των Θεσσαλονικέων Εβραίων που διασώθηκαν στην Αθήνα, καθώς και εκείνων που τελικά συνελήφθησαν στο κλεινόν άστυ αποτυπώνοντας με μεγαλύτερη σαφήνεια το εύρος και τους τρόπους διάσωσης. Ακόμη, διατυπώνει κάποιες πρώτες κρίσεις σχετικά με τις δυνατότητες διαφυγής και απόκρυψης που είχε ο εβραϊκός πληθυσμός ή τις δυνατότητες/διαθέσεις συνδρομής και βοήθειας εκ μέρους του χριστιανικού πληθυσμού, οι ο- ποίες γίνονται αφετηρία για σκέψη, προβληματισμό, για συγκρίσεις με την πρόσφατη σχετική βιβλιογραφία και βαθύτερη διερεύνηση. Την πρώτη αυτή ενότητα ακολουθεί το ημερολόγιο του Βενιαμίν Καπόν. Αυτήν τη μνήμη, όπως καταγράφεται μέσα από την αφηγηματοποίηση των γεγονότων, θα την προσεγγίσουμε με μία από τις πολλαπλές αναγνώσεις που μπορούν να γίνουν σε μια τέτοια γραφή, αυτήν της ιστορικής κριτικής. Οι γραπτές μαρτυρίες των επιζώντων Εβραίων της Ελλάδας, όπως μας έδειξε η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, έχουν παρουσιαστεί σε μια ποικιλία από μορφές, άλλοτε απλές, άλλοτε πιο σύνθετες. Αφηγήσεις αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, σύντομες ή εκτενέστερες, συχνά με τη μορφή ημερολογίου, γράφτηκαν κατά [8]

3 ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΧAΪΜ ΚΑΠΟΝ τη διάρκεια του πολέμου αλλά κυρίως μετά τη λήξη του, όπως και η περίπτωση του ημερολογίου μας. Οι πρώτες πιο τολμηρές μαρτυρίες Εβραίων της Ελλάδας, αλλά και περισσότερες σε αριθμό, εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1980, και αυτές μαζί με το πλήρωμα του χρόνου και τη διεθνή ανάδυση του ενδιαφέροντος γέννησαν την επιθυμία και σε άλλους επιζώντες να γράψουν, να σπάσουν τη βασανιστική αλλά και ίσως αναγκαία σιωπή του προηγούμενου διαστήματος τη δεκαετία του 1990 πια. 1 Κατά την ίδια δεκαετία εμφανίστηκαν οι πρώτες μαρτυρίες ή ημερολόγια από «κρυμμένα παιδιά», ενώ στην πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα, το 2008, εκδόθηκε ένας συλλογικός τόμος για τους νέους στα χρόνια της Κατοχής, η ο- ποία περιλάμβανε τρεις ενότητες: μία για τα παιδιά που σώθηκαν κρυμμένα μαζί με τους γονείς τους ή χωριστά, μία για νέους που βγήκαν στο βουνό και μία για επιζώντες ομήρους που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα. 2 Στην πρώτη κατηγορία κειμένων έχει διαπιστωθεί ότι το προσωπικό στοιχείο του αφηγητή παρεμβαίνει σημαντικά και διαμορφώνει τον αφηγηματικό ιστό, καθώς ο γράφων θέλει να προσδώσει στο κείμενό του κυρίως τον χαρακτήρα καταγγελίας. Στην περίπτωση αυτή, η αφήγηση προσλαμβάνει τον μικτό χαρακτήρα του ιστοριογραφικού και του αυτοβιογραφικού λόγου που συνδυάζει τη λεπτομερή εξιστόρηση από γεγονότα με χρονολογική σειρά, που αφορούν την τύχη της ομάδας με παράλληλες αναφορές στην προσωπική ιστορία του συγγραφέα και απο- 1 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων ( ) και η αποτύπωσή της: μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογραφία», στο Γιώργος Αντωνίου & Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του 40 και η ιστοριογραφία, Εστία 2008, σ Στο ίδιο, σ [9]

4 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ τελούν πολύτιμες πηγές για την ιστορία των ατόμων και των διαπροσωπικών σχέσεων, για την ιστορία του οριακού κόσμου των στρατοπέδων, για τη μικροϊστορία, το ανώνυμο και το καθημερινό. 3 Για τις μαρτυρίες των παιδιών, στην εισαγωγή του τόμου του 2008 η ψυχαναλύτρια Αριέλλα Ασέρ καταγράφει και αναλύει τα προβλήματα των «παιδιών της Κατοχής», την αποτύπωσή τους στον ψυχικό τους κόσμο και τις συνέπειές τους στη μετέπειτα ζωή τους, στο κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον των επιζώντων. Και οι μαρτυρίες αυτές περιλαμβάνουν στοιχεία καταγγελίας και αποκάλυψης του κακού, στοιχεία ιστοριογραφίας και αυτοβιογραφίας. Στο σύνολο των παραπάνω μαρτυριών διακρίνουμε στοιχεία που ανήκουν σε μια τραυματική μνήμη της Κατοχής και της γενοκτονίας με την έννοια της καταγραφής, ερμηνείας και επίδρασης της αποσύνθεσης θεσμών, αξιών, παραδοχών, κεκτημένων, που συναποτελούσαν την κοινωνία της εποχής. Ωστόσο, η σημαντική διαφορά για τα «παιδιά» που δεν γράφουν μέσα στις συνθήκες των στρατοπέδων είναι ότι γράφουν για να επιβεβαιώσουν την ίδια τη ζωή. Το ημερολόγιο του Βενιαμίν Καπόν, του εφήβου που ενηλικιώνεται μεταφορικά και κυριολεκτικά κατά το διάστημα της Κατοχής, έχει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά αλλά και τις ιδιαιτερότητές του. Ο νεαρός το γράφει αμέσως μετά την Κατοχή. Αποτελεί την αφήγηση μιας περίπτωσης απόκρυψης, φυγής και διάσωσης που συμβάλλει σε μια συνολική οπτική της ιστορίας. Σε όλο το κείμενο συναντώνται εβραϊκή και ελληνική ιστορία. Ο Βενιαμίν γράφει για τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο, τους βομ- 3 Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 16. [10]

5 ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΧAΪΜ ΚΑΠΟΝ βαρδισμούς, τις νίκες και τελικά τη γερμανική εισβολή, ενώ από την αρχή της αφήγησης αισθάνεται την ανάγκη να κάνει μνεία σε αυτούς που θυσιάστηκαν για την ελευθερία: «Η Ελλάς είναι ευγνώμων προς τας ηρωικάς αυτάς ψυχάς». Για το κατοχικό διάστημα, θίγει τις δυσχέρειες, την πείνα, ενώ η αφήγησή του γίνεται πιο πυκνή και αναλυτική με τα γεγονότα στην Πλατεία Ελευθερίας και τα αντιεβραϊκά μέτρα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Ξεχωριστή πτυχή σε όλο το κείμενο οι συνεχείς αναφορές στα διεθνή πολεμικά γεγονότα με τις αντίστοιχες συναισθηματικές μεταπτώσεις που επιφέρουν και που ταυτόχρονα αποδίδουν το κλίμα της εποχής, όπως επισημαίνει και ο επιμελητής. «Εν τω μεταξύ στην τραπεζαρία κάθεται ο κ. Γεωργαντάς (χημικός του Κράτους) Χριστιανός φίλος του θείου μου μετά μεγάλης λύπης ακούων την υπερδυσάρεστον είδησιν και συμβουλεύων εμάς παντί σθένει να επιχειρήσωμεν να αποδράσωμεν εις Αθήνας όπου οι Ιταλοί προστατεύουν τους Εβραίους από την Γερμανικήν θηριωδίαν. Εμείς το θεωρούμε αδύνατο. Διεξάγεται μακρά συζήτησις επ αυτού. Επιτέλους ξημερώνει. Έρχεται η φίλη της εξαδέλφης μου και μας λέγει ότι η πρώτη αποστολή ήδη ανεχώρησε. [ ] Το αποφασίσαμε! Με κάθε μέσον να φύγωμε! Αλλά δεν είναι τόσο εύκολο. Η φυγή πρέπει να γίνη με την βοήθεια Χριστιανών οδηγών οι οποίοι ζητούν υπέρογκα ποσά. Οι πρώτοι προταθέντες να μας φυγαδεύσουν πήραν την προκαταβολή και έφυγαν. Άλλοι δεν ικανοποιούν την εμπιστοσύνη. Άλλα μέσα δεν μας φαίνονται πολύ ασφαλή. Και έτσι όλο ετοιμαζόμαστε να φύγωμε και όλο γυρίζωμεν πίσω...». Ο προβληματισμός, η αγωνία, οι αμέτρητες πρακτικές δυσκολίες, τα πισωγυρίσματα, ο παράγοντας της ηλικίας, της υγείας και της φυσικής κατάστασης, η μεγάλη σημασία της οικονομικής ευχέρειας για τη διαφυ- [11]

6 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ γή, το κύκλωμα πλαστών ταυτοτήτων, η εκμετάλλευση που α- σκείται από αρκετούς χριστιανούς, διαγράφονται εύγλωττα στην αφήγηση. Οι γνωριμίες της οικογένειας στη Θεσσαλονίκη ήταν αυτές που έπαιξαν το ρόλο ενός αρχικού δικτύου προώθησης και διαφυγής, ωστόσο στο μακρινό ταξίδι του ήρωα από τη Θεσσαλονίκη προς την Αθήνα ξεδιπλώνεται ένας ολόκληρος κόσμος συνωμοτικότητας, μαύρου χρήματος, πλαστών εγγράφων, αναγκαίων για τη σωτηρία ανθρώπων, δωροδοκιών, ένα σύμπαν καιροσκόπων, μικροαπατεώνων, εκμεταλλευτών, αλλά και αντιστασιακών, ιδεολόγων ή απλών πολιτών που δείχνουν την αλληλεγγύη τους στους διωκόμενους. Σημαντικότατο στοιχείο της αφήγησης, όπως συχνά στις αφηγήσεις διάσωσης, η αποδόμηση του μύθου της παθητικότητας που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται στις αρχές της δεκαετίας του 1960 από τη Χάνα Άρεντ και το βιβλίο της για τη δίκη του Άιχμαν. 4 Αυτό γίνεται με έναν τρόπο διαφορετικό από αυτόν της Μύριαμ Νόβιτς, όχι μόνο αντιπαραβάλλοντας την αντίσταση στην εκτόπιση και την εξόντωση αλλά αντιπαραβάλλοντας την προσωπική πρωτοβουλία μπροστά στον κίνδυνο, τη συνεργασία, την εξαγορά, την υπακοή σε κανόνες προστασίας και συνωμοτικότητας. Το ταξίδι προς την Αθήνα, αλλά κυρίως η ζωή στην Αθήνα, οι αλλαγές σπιτιών, οι προδοσίες, η προσποίηση της χριστιανικής ιδιότητας, τα διαφορετικά ονόματα, η προσπάθεια διαφυγής μέσω Εύβοιας που δεν τελεσφόρησε, και τα αντιστασιακά δίκτυα, η σύλληψη, οι φυλακές Αβέρωφ, το διαρκές φλερτάρισμα με το θάνατο,περιλαμβάνουν μια σειρά από πρωτοβουλίες που κάθε άλλο παρά παθητικότητα δείχνουν. 4 Στο ίδιο, σ. 27. [12]

7 ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΧAΪΜ ΚΑΠΟΝ Η ιστορία των κυνηγημένων Εβραίων στο αφήγημα εντάσσεται στην ελληνική εθνική ιστορία της περιόδου, για να θυμηθούμε την Οντέτ Βαρών-Βασάρ. 5 Η αφήγηση του εγκλεισμού του ήρωα με τον πατέρα του στις φυλακές Αβέρωφ (ως χριστιανών που είχαν μετακινηθεί στη θάλασσα χωρίς άδεια), επιτρέπει στον αναγνώστη να εισχωρήσει στα κελιά και τον κόσμο της φυλακής: κλέφτες πολεμικού υλικού μαζί με αναπήρους του ελληνοιταλικού πολέμου με τον Εβραίο νοσοκόμο τους, σε άλλο θάλαμο αντιστασιακοί, κομμουνιστές από τα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά, ένας Βρετανός κατάσκοπος, φοιτητές, μορφωμένοι, «καλοί άνθρωποι που με παρηγορούσαν», σημειώνει ο Βενιαμίν. Οι τραγικές συλλήψεις μελών της ευρύτερης οικογένειας το καλοκαίρι του 1944, τα διεθνή γεγονότα, τα τάγματα ασφαλείας, τα μπλόκα, η απελευθέρωση απασχολούν τον νεαρό μας πρωταγωνιστή που μας προσφέρει μια σπάνια αφήγηση των ημερών της απελευθέρωσης από διασωθέντα Εβραίο. Μια αντίστοιχα σπάνια αφήγηση από διασωθέντα Εβραίο είναι και αυτή των η- μερών της μάχης της Αθήνας και της συμφωνίας της Βάρκιζας με την οποία κλείνει και το ημερολόγιό του ο Βενιαμίν, ο οποίος στις αρχές του 1945 είναι πια ένας νέος με αναπτυγμένο πολιτικό κριτήριο και ευαισθησία. Η γενοκτονία αναφέρεται έμμεσα: «Τι απελπισία! Τι τρομερό χτύπημα! Τι Θεού οργή! Και πού να ξέρωμεν ποια θα είναι τα επακόλουθα Νομίζουμε ότι απλώς πρόκειται περί αναγκαστικής εξορίας», και το 1945 όταν γράφεται το ημερολόγιο, υπάρχει η γνώση του θανάτου, αλλά δεν έχει συνειδητοποιηθεί ακόμη το 5 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων ( ) και η αποτύπωσή της: μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογραφία», στο Γιώργος Αντωνίου & Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του 40 και η ιστοριογραφία, Εστία 2008, σ [13]

8 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ μέγεθος της καταστροφής, της απώλειας, του μαζικού εγκλήματος. Ταυτόχρονα η αφήγηση του νεαρού Καπόν επαναφέρει την ιστορία της γενοκτονίας σε ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, αυτό της απόκρυψης, της προσφυγιάς, των πολιτικών αντιθέσεων του Β Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς να μειώνει, ωστόσο, τη μοναδικότητα όσων διαδραματίστηκαν στα στρατόπεδα του θανάτου σε ό,τι αφορά στην παραδειγματική τους λειτουργία. Ο επιμελήτης-συγγραφέας Γιάννης Καρατζόγλου ολοκληρώνει το βιβλίο με ένα επίμετρο για το ημερολόγιο και μια βιβλιογραφική επισκόπηση για το Ολοκαύτωμα, και με την επιλογή του για την έκδοση του ημερολογίου επιβεβαιώνει τη ρήση του Βλαντιμίρ Ζανκελεβίτς για το 1965, αλλά που ισχύει και για σήμερα, ότι τα πολύ σημαντικά γεγονότα δεν γίνονται αμέσως α- ντιληπτά σε όλη τους τη διάσταση. Η συγχρονία δεν βοηθά. Χρειάζεται μεγαλύτερη διάρκεια. 6 Γι αυτό επιμένουμε να μαθαίνουμε, να ρωτούμε, να καταγράφουμε, να ερμηνεύουμε, να θεμελιώνουμε την ιστορία Δρ ΜΑΡΙΑ ΚΑΒΑΛΑ Διδάσκουσα Σύγχρονης Ιστορίας Τμήμα Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ. 6 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2012, σ [14]