Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία

Transcript

1 δελτίο περιεχόµενα Συνέδριο της Γερµανικής Ψυχαναλυτικής Ενώσεως, Bad Homburg, Νοέµβριος 2011 Νίκος Τζαβάρας Διαπολιτισµική ψυχανάλυση στη Γερµανική Ψυχαναλυτική Ένωση Πολυτίµη Ζέη Αναπαραγωγή και συγκρούσεις των γενεών Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχοσωµατικής Εταιρείας Αθήνα, Μάιος 2012 Νίκος Τζαβάρας Εισαγωγική οµιλία Claude Smadja Ένα κορεσµένο προσυνειδητό H χρήση της δραµατοποίησης στην ερµηνεία ΑΡΙΕΛΛΑ ΑΣΕΡ Gérard Szwec Ψυχόδραµα και ψυχοσωµατική ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΕΜΠΕΟΓΛΟΥ Φώτης Μπόµπος Μιλώντας για το σώµα στο σώµα Σάββας Σαββόπουλος Θεραπευτική προσέγγιση των καρκινοπαθών σε τελικό στάδιο Σχόλιο στην εισήγηση του Claude Smadja ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΚΟΥΛΙΚΑ Συζητήσεις Άννα Ποταµιάνου Η ψυχοσωµατική οπτική, η ψυχικοποίηση, οι κάµψεις της και η αναλυτική στάση Ιάκωβος Κλεώπας Ιστορία και βασικά γνωρίσµατα της ψυχοσωµατικής σκέψης Συνέδρια Νέες εκδόσεις της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας Η Σηµείωµα Οκτώβριος - Νοέµβριος - Δεκέµβριος 2012 [τεύχος 48] Η εθνοψυχανάλυση είναι ένα από τα θέματα που πραγματεύεται το Δελτίο παρουσιάζοντας τις πρωτοβουλίες του Νίκου Τζαβάρα, ο οποίος συμμετέχει στις δραστηριότητες του Κύκλου Εργασίας για την Εθνοψυχανάλυση της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής ΈΈνωσης, μια ομάδα εργασίας της οποίας είναι συνιδρυτής. Η εθνοψυχανάλυση, όρος που εισήγαγε ο Georges Devereux, τοποθετείται στη διασταύρωση της εθνοψυχιατρικής, της ψυχανάλυσης, της πολιτισμικής ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας των λαών, της διαπολιτισμικής ψυχιατρικής, της ψυχαναλυτικής ανθρωπολογίας. Ορίζεται ως εφαρμογή της ψυχανάλυσης σε ανθρωπολογικά υλικά τόσο φυσιολογικά όσο και παθολογικά. Σε κλινικό επίπεδο η εθνοψυχανάλυση παρέχει τη μέθοδο για τη μελέτη και ανάλυση πολιτισμικών παραστάσεων, στον βαθμό που αυτές συμμετέχουν στην ανάπτυξη, τη δόμηση και τη λειτουργία του ψυχικού οργάνου. Ο Κύκλος Εργασίας για την Εθνοψυχανάλυση της ΓΨΕ επικεντρώθηκε κατά τη διάρκεια του συνεδρίου της εταιρείας τον Νοέμβριο του 2011 στο Bad Homburg στην επίδραση της οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης της ελληνικής κοινωνίας στην ψυχαναλυτική πρακτική. Ο Ν. Τζαβάρας έθεσε ερωτήματα σχετικά με το άνοιγμα των ψυχαναλυτών στην εξωτερική αυτή πραγματικότητα της κρίσης καθώς και αναφορικά με την αντοχή της σύνταξης των ψυχαναλυτικών πρακτικών στις συνθήκες αυτές. Η κλινική περίπτωση που παρουσιάστηκε έθεσε ακριβώς το ζήτημα της επίδρασης της κρίσης επί της θεραπευτικής διεργασίας. Θεραπεύτρια και θεραπευόμενος βρέθηκαν υπό ασφυκτική πίεση, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο να αποφανθεί κανείς ποια φαινόμενα οφείλονται στη μεταβιβαστική και αντιμεταβιβαστική διαλεκτική και ποια στις εξωτερικές αντικειμενικά αντίξοες συνθήκες. Η ψυχοσωματική είναι το δεύτερο θέμα που θα απασχολήσει το Δελτίο με την ευκαιρία του συνεδρίου της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας στην Αθήνα τον Μάιο του Η σημασία του προβληματισμού γύρω από την ψυχοσωματική οντότητα φαίνεται και από τις τοποθετήσεις του Φρόιντ, ο οποίος στην επιστολή του προς τον Groddeck το 1917 σημειώνει: «Η ασυνείδητη πράξη ασκεί επί των σωματικών διεργασιών μία τόσο έντονη πλαστική επίδραση, που όμοιά της δεν μπορεί ποτέ να επιτύχει μια συνειδητή πράξη». Επίσης στην Επιτομή Ψυχανάλυσης (1938, SE XXIII, σ. 179) ο Φρόιντ, αναφερόμενος στην αντίσταση που δημιουργείται από την ασυνείδητη ενοχή, επισημαίνει τα εξής: «Η αντίσταση αυτή χωρίς να παρενοχλεί τη διανοητική εργασία μας την καθιστά αναποτελεσματική. Ενώ επιτρέπει μερικές φορές να καταργηθεί η τάδε ή η δείνα μορφή νεύρωσης, εμφανίζεται έτοιμη να την υποκαταστήσει άμεσα με μια άλλη, και ενδεχομένως με μια Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία είναι επιστημονική εταιρεία, μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής ΈΈνωσης (ΙΡΑ) και της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας (EPF). ΈΈχει αποστολή την προώθηση της ψυχαναλυτικής σκέψης και έρευνας, τη μετάδοση της πρακτικής της ψυχανάλυσης και την εφαρμογή μιας επαγγελματικής στάσης, σύμφωνα με το πνεύμα του έργου του Φρόιντ. 1

2 σωματική νόσο». ΌΌμως ο Φρόιντ δεν στέκεται μόνο στις σχέσεις μεταξύ σωματικού και ψυχικού. Στο αναφερθέν κείμενο καταλήγει σε μια ιδέα ταύτισης του ασυνείδητου ψυχισμού και του βιολογικού παράγοντα. Αναφερόμενος στη σχέση τους γράφει (σ. 156): «Εντούτοις, όλοι συμφωνούν ότι οι συνειδητές διεργασίες δεν σχηματίζουν κλειστές στον εαυτό τους και χωρίς κενά σειρές. Για τον λόγο αυτό πρέπει να δεχτούμε την ύπαρξη φυσικών ή σωματικών διεργασιών που συνοδεύουν τα ψυχικά φαινόμενα και οι οποίες είναι πιο πλήρεις από τις ψυχικές σειρές, μιας και μερικές περιλαμβάνουν παράλληλα συνειδητές διεργασίες ενώ άλλες όχι». Ο Φρόιντ θεωρεί λοιπόν στο χωρίο αυτό ότι η αποσπασματικότητα και τα κενά των συνειδητών διεργασιών συμπληρώνονται από σωματικές διαδικασίες. Με τη λογική αυτή το σωματικό και το ψυχικό δεν αποτελούν απλώς αλληλοσυμπληρούμενα στοιχεία αλλά συνιστώσες ψυχοβιολογικών ενοτήτων αδιάρρηκτα συνυφασμένων. Εξάλλου, στο ίδιο κείμενο (σ. 194) εμμένοντας σε αυτή τη διάσταση των σχέσων ψυχικού/βιολογικού και αναφερόμενος στην υπόθεση που είχε διατυπώσει σε προηγούμενο κεφάλαιο για το Εκείνο και συγκεκριμένα ότι είναι μια περιοχή του ψυχικού οργάνου που τοποθετείται μεταξύ της συνείδησης και του εγκεφάλου, μια περιοχή την οποία δεν μπορούμε να γνωρίσουμε αλλά μόνο να συναγάγουμε από τα φαινόμενα που παρατηρούμε (όπως κάνει η φυσική για παράδειγμα με τα άτομα και τα ηλεκτρόνια) ο Φρόιντ σημειώνει: «ΈΈνα πράγμα που μπορεί να μας ξαφνιάσει είναι ότι αναγκαστήκαμε πολύ συχνά να περιπλανηθούμε πέρα από τα όρια της ψυχολογίας. Τα φαινόμενα που μελετήσαμε δεν είναι αποκλειστικά ψυχολογικής τάξεως, αλλά έχουν επίσης μια οργανική και βιολογική πλευρά, από όπου προκύπτει ότι στην προσπάθειά μας να θεμελιώσουμε την ψυχανάλυση πραγματοποιήσαμε επίσης σημαντικές ανακαλύψεις στη βιολογία...». Είναι σαν να προτείνει ο Φρόιντ την ιδέα ότι ψυχικό και σωματικό έχουν έναν κοινό «ομφαλό», εν πολλοίς ανεξερεύνητο, ο οποίος περιλαμβάνει τις περιοχές όπου οι δύο αυτές τάξεις πραγμάτων κατά κάποιον τρόπο συνάπτονται και ίσως ταυτίζονται. 2 Συνέδριο της Γερµανικής Ψυχαναλυτικής Ενώσεως, Bad Homburg 2011 Αναπαραγωγή και συγκρούσεις των γενεών Οµάδα Εργασίας: Εθνοψυχανάλυση Στρογγυλό τραπέζι: Ψυχανάλυση υπό καταστροφικές συνθήκες ΣΣτη Γερμανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία (DPV) συγκροτήθηκε την τελευταία δεκαπενταετία μία Ομάδα Εργασίας Διαπολιτισμικής Ψυχανάλυσης η οποία παρουσιάζει ανελλιπώς το έργο της δύο φορές τον χρόνο σε κάθε τακτικό συνέδριο της εταιρείας. Η πρωτοβουλία για τη σύσταση ενός πυρήνα κλινικών συναδέλφων που επιθυμούσαν αρχικώς να ανταλλάξουν τις απόψεις τους γύρω από θεραπείες μεταναστών προήλθε από τους Peter Möhring και Νίκο Τζαβάρα. Και οι δύο, ο πρώτος, ως ψυχοσωματικός προερχόμενος από το Κέντρο Ψυχοσωματικής του Πανεπιστημίου του Γκύσσεν όπου το επιστημονικό και έμπρακτο ενδιαφέρον για τις μειονότητες αλλοδαπών αποτέλεσε τις τελευταίες δεκαετίες ένα μόνιμο ερευνητικό σημείο αναφοράς, ο δεύτερος, εξαιτίας μεταξύ άλλων των ψυχιατρικών και ψυχοθεραπευτικών εμπειριών του με ξένους ασθενείς που προέρχονται εν μέρει από την πολύχρονη παρουσία του στο εξωτερικό, οδηγήθηκαν στη βαθμηδόν συγκρότηση ενός συνεχιζόμενου διαλόγου ανάμεσα σε συναδέλφους με έντονο ενδιαφέρον για την ίδια θεματική. Αρχικώς οι συναντήσεις της διαρκώς διευρυνόμενης ομάδος, της οποίας η σύνθεση είναι πολυεθνική, καθορίστηκαν από την επικέντρωσή τους σε προβλήματα που σημειώνονται κατά τις ψυχοθεραπείες μεταναστών όπως οι ιδιάζουσες Νίκος Τζαβάρας δυσκολίες γλωσσικής επικοινωνίας, ο ενδεχόμενος περιορισμός της ενσυναισθητικής ικανότητας του θεραπευτή, η περιγραφή των πολιτισμικών διαφορών με επιπτώσεις στη μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση. Παράλληλα αναπτύχθηκε ένα ισχυρό θεωρητικό ενδιαφέρον για τη γενικότερη σημασία της ψυχοθεραπείας ή/και ψυχανάλυσης με μετανάστες ως ένα στοιχείο γενικότερου εμπλουτισμού της ψυχαναλυτικής ευαισθησίας και σκέψης κάτω από συνθήκες ενός πολιτισμικού ορίζοντα καθοριζόμενου στη σύγχρονη Ευρώπη από μαζικές πληθυσμιακές μετακινήσεις. Ας σημειωθεί ωστόσο πως εξαρχής ο διάλογος επηρεαζόταν από τα εξακολουθητικά προβλήματα της κοινωνικής αρωγής των ξένων ασθενών, της περιγραφής των δυσπραγιών κατά την ίδρυση και τη χρηματοδότηση ειδικών κέντρων ψυχοθεραπείας όπως και της διαπίστωσης των ειδικών προσωπικών αναγκών και κινήτρων που προσέκρουε συχνά σε επικοινωνιακούς φραγμούς. Με τους τελευταίους συμπίπτει η συχνή μετάθεση της εκφραστικότητας των αλλοδαπών εργαζομένων από το κυρίως γλωσσικό επίπεδο στη σωματική αλληλοκατανόηση. Εξαιτίας αυτών των ιδιομορφιών που επαναλαμβάνονταν στην προσέγγιση των αλλοδαπών ασθενών η αναζήτηση λύσεων παρέπεμπε υποχρεωτικά στην κατανόηση της λειτουργίας των υφιστάμενων θεσμών και των επιδιώξεων της κοινωνικής ψυχιατρικής γενικότερα. Επειδή Tο ΔEΛTIO της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ είναι τρίμηνη έκδοση της EΛΛH- NIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ Iδιοκτήτης EΛΛHNIKH ΨYXANAΛYTIKH ETAIPEIA Eκδότης A. ΣKOYΛIKA Συντακτική Επιτροπή Δελτίου A. ΣKOYΛIKΑ, Α. ΑΣΣΕΡ, Χ. ΓΙΑΝΟΥΛΑΚΗ, Β. ΒΡΑΣΜΑΤΑ, Π. ΚΕΦΑΛΑΣ, Χ. ΧΟΜΠΑΣ Συντονιστής Eπιτροπής Iστοσελίδας Ν. ΛΑΜΝΙΔΗΣ Συντακτική Eπιτροπή Iστοσελίδας Ν. ΛΑΜΝΙΔΗΣ, Ι. ΚΛΕΩΠΑΣ, Α. ΑΣΣΕΡ, Χ. ΓΙΑΝΟΥΛΑΚΗ, Β. ΒΡΑΣΜΑΤΑ, Π. ΚΕΦΑΛΑΣ, Χ. ΧΟΜΠΑΣ Γλωσσική Eπιμέλεια E. KOΨIΔA Γραμματεία A. APΓYPOΠOYΛOY Διεύθυνση MONHΣ ΠETPAKH 4, AΘHNA , THΛ.: , FAX: , administration@psychoanalysis.gr

3 δε σε όλα τα γερμανικά αστικά κέντρα με διογκούμενη προσέλευση ξένων εργαζομένων είχαν ήδη δημιουργηθεί εξειδικευμένες υπηρεσίες για μετανάστες, πολλοί από τους συναδέλφους της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας επιθυμούσαν να επιτευχθεί μία ανταλλαγή γνωμών σ ένα αυστηρότερο και περισσότερο ομοιογενές ψυχαναλυτικό πλαίσιο που θα διευκόλυνε τη διεργασία επιμέρους εμπειριών, ατομικού ή ομαδικού χαρακτήρα. Στην εν λόγω Ομάδα προστέθηκαν με την πάροδο του χρόνου ψυχαναλυτές που εργάζονται στο πεδίο της διαπολιτισμικής ψυχανάλυσης και δραστηριοποιούνται συχνά εκτός Ευρώπης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός Κύκλου Εργασίας για την Εθνοψυχανάλυση (Arbeitskreis Ethnopsychoanalyse in der DPV) εντός της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, με αποτέλεσμα την περαιτέρω διαπλάτυνση των συγκρίσεων ανάμεσα σε διαφορετικές προσφερόμενες κλινικές ή ερευνητικές συγκρίσεις όπως άλλωστε και την ένταξη στον διάλογο πρόσθετων θεωρητικών συλλήψεων. Συνοπτικά θα ήθελα να αναφερθώ σε δύο κέντρα βάρους των ενδιαφερόντων του εν λόγω κύκλου. Το πρώτο σχετίζεται με το διευρωπαϊκά επαναλαμβανόμενο γεγονός πως πολλαπλασιάζονται οι περιπτώσεις εκπροσώπων ξένων πληθυσμιακών ομάδων που αναζητούν θεραπευτές σε ένα καταρχήν άγνωστο πολιτισμικό τοπίο όπου πολλές φορές αντιμετωπίζουν πλην των πολλαπλών υλικών δυσχερειών την τραυματική έκθεσή τους στις ισχύουσες προκαταλήψεις. Ακριβώς όμως αυτές οι δυσκολίες είναι μία πρόκληση για την ανάδειξη και σημασιοδότηση εκ πρώτης όψεως δυσπρόσιτων στοιχείων που απαρτίζουν την ψυχοδυναμική «ξένων», ενώ συμβάλλουν παράλληλα, διαμέσου της κατανόησης της ετερότητας, στην ανίχνευση εντέλει συγκρίσιμων αναλογιών μεταξύ του θεραπευόμενου και του θεραπευτή όπως υποδηλώνεται από την ανάλυση της αντιμεταβίβασης. Είναι ένα από τα αίτια που καθιστά τις συζητήσεις γύρω από τους αρχικά «ξένους» ελκυστικές και γόνιμες για τους συναδέλφους που εκτιμούν πως αυτή η διάσταση της εργασίας τους αποτελεί μία υψηλή ανταμοιβή του ενδιαφέροντός τους για τους «αλλότριους» οι οποίοι συμβάλλουν στην αποκάλυψη πτυχών της φύσης τους. Μία ακόμη ιδιαιτερότητα που αφορά την προσήλωση στην ψυχοθεραπεία με μετανάστες σχετίζεται με τις προσπάθειες που συντελέστηκαν στις δεκαετίες του 60 και 70 για τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την ψυχοσωματική και ψυχοθεραπευτική μέριμνα ημεδαπών εργατών. Σ αυτή τη μήτρα κοινωνικής ευαισθησίας με πρωταγωνιστές αναλυτές όπως τoυς Johannes Cremerius, Eberhard Richter, Alexander Mitscherlich στηρίχτηκε εν μέρει και η ψυχανάλυση των μεταναστών, νέων πληθυσμιακών μονάδων ως επί το πλείστον ενσωματωμένων στη γηγενή εργατική τάξη. Την ίδια περίοδο παρατηρείται η είσοδος αλλοδαπών υποψηφίων στις ίδιες τις ψυχαναλυτικές εταιρείες οι οποίοι μεταφέρουν στον ψυχαναλυτικό διά-λογο μία πρόσθετη, απτή υπόμνηση για την ανάγκη μιας διαπολιτισμικής εγγύτητας, όπως άλλωστε πολλές φορές της μεταφοράς της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πρακτικής σε τόπους όπου δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη η ψυχανάλυση. Είναι δε βέβαιο όπως διαπιστώνεται και από τη σύνθεση της ομάδος εργασίας πως διδακτικές αναλύσεις που έχουν εκτυλιχθεί στο εξωτερικό αποτελούν συχνότατα αφορμή για την προώθηση της διαπολιτισμικής προβληματικής. To δεύτερο προέρχεται από την «αρχαϊκότερη» επικέντρωση της θεωρητικής ενασχόλησης με την εθνολογική έρευνα όπως καταγράφεται ήδη στο έργο του Φρόιντ. Από την εποχή που η ψυχανάλυση αναπτύσσεται ως μία επιστήμη η οποία υπερβαίνει τη στενότητα του εθνικού χώρου για να αναζητήσει την ουσιαστικότερη κατανόηση της ανθρώπινης φύσης στις κοινές πρωτόγονες αφετηρίες του ανθρώπινου πολιτισμού μία προϋπόθεση για τον διεθνιστικό χαρακτήρα των θεσμών της. ΈΈτσι οι συνάδελφοι που έχουν την ευκαιρία να συλλέγουν εμπειρίες από την έρευνα πεδίου προσφέρουν όχι μόνο νέα δείγματα δια-πολιτισμικών προσεγγίσεων, αλλά περαιτέρω αφορμές για να καταστούν εκ νέου επίκαιρες θεωρητικές εργασίες με άμεσο κλινικό ενδιαφέρον. Σταχυολογώντας συμμετοχές που προήλθαν από αυτή την περιοχή θα ήθελα να αναφέρω εισηγήσεις των ψυχαναλυτών Brodbeck, Dettbarn, Friedrich, Charlier, Nadig, Tζαβάρα, οι οποίες εστιάστηκαν στο έργο των Freud, Morgenthaler, Parin, Parin-Malthey, Georges-Deveureux. Περιληπτικά τα θέματα που συζητήθηκαν τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνουν ένα μεγάλο φάσμα ενδιαφερόντων: από προβλήματα τεχνικής, γένεση των προκαταλήψεων, ενδοψυχικές συγκρούσεις που αφορούν τις γυναίκες, εφηβεία στην αλλοδαπή κτλ. έως τη σημασία της μητρικής γλώσσας, την εκδήλωση των ψυχώσεων στις πρωτόγονες κοινωνίες, τον ρόλο της ψυχανάλυσης στη σημερινή Κίνα, τις εξελικτικές διαδικασίες στις μεταναστευτικές μουσουλμανικές οικογένειες Στις συναντήσεις της ίδιας ομάδας παρουσίασαν κατ επανάληψη ΈΈλληνες συνάδελφοι τις απόψεις τους όπως μόνον ενδεικτικά η Παρασκευή Πάσχου (Κρίση ταυτότητας ανάμεσα σε Γερμανία και Ελλάδα, Βρέμη 2005), η Χαρούλα Πάκου (Προβλήματα οικειότητας και ομοιότητας στο πλαίσιο μιας ψυχαναλυτικής συνάντησης ανάμεσα σε μία παλιννοστήσασα θεραπεύτρια και ένα μετανάστη, 2008, Αμβούργο), ο Νίκος Λαμνίδης (Η ναρκισσιστική άμυνα κατά της πολιτισμικής μονιμότητας, Βόννη, 2010), η Πολυτίμη Ζέη, ο Γιάννης Βαρτζόπουλος και ο Νίκος Τζαβάρας. Οι περισσότερες των εισηγήσεων έχουν συμπεριληφθεί στην έκδοση των πρακτικών του εκάστοτε συνεδρίου. Ας μου επιτραπεί εν κατακλείδι να σημειώσω ότι ήταν σκόπιμο να δημιουργηθούν και στον ελλαδικό χώρο ανάλογες εστίες για τη συστηματικότερη προώθηση της διαπολιτισμικής ψυχανάλυσης πέραν των ήδη υφιστάμενων πολλαπλών επιμέρους δραστηριοτήτων. Η μελέτη ενός πλήθους πλέον προβληματικών καταστάσεων οι οποίες πολλαπλασιάζονται στην Ελλάδα απαιτεί τη συμβολή της ψυχαναλυτικής δράσης της οποίας τα εργαλεία οφείλουν να εφαρμοστούν τόσο για την κλινική φροντίδα υπέρ των ξένων όσο και για την προστασία τους κατά των φορέων βίαιων προκαταλήψεων. 3

4 Πολυτίµη Ζέη Αναπαραγωγή και συγκρούσεις των γενεών Στο συνέδριο της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής ΈΈνωσης, που πραγματοποιήθηκε από τις 16 έως τις 19 Νοεμβρίου του 2011 στο Bad Homburg της Γερμανίας, συμμετείχαν με εισηγήσεις, στο στρογγυλό τραπέζι για την «Ψυχανάλυση υπό καταστροφικές συνθήκες», η Πολυτίμη Ζέη και ο Νίκος Τζαβάρας. Η θεματική επελέγη από την Ομάδα Εργασίας για την Εθνοψυχανάλυση μετά από πρόταση του Νίκου Τζαβάρα για να περιγραφούν και να συζητηθούν οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχανάλυση εντός της Ελλάδας. Την εισαγωγή στη στρογγύλη τράπεζα έκανε ο Horst Brodbeck 1, διδάσκων αναλυτής, ο οποίος αναφέρθηκε διεξοδικά στον Paul Parin, ελβετό ψυχαναλυτή και εθνολόγο, έναν εξέχοντα θεωρητικό που συμπεριέλαβε στη στάθμιση των κοινωνικών συνθηκών και την ερμηνεία της εξωτερικής πραγματικότητας τα εργαλεία της εθνοψυχαναλυτικής προσέγγισης. Γι αυτόν η φροϊδική ψυχανάλυση υπήρξε πάντοτε και μία ιδιαίτερη κριτική θεώρηση της κοινωνίας. Ο H. Brodbeck αναφέρθηκε στο ψυχαναλυτικό σεμινάριο της Ζυρίχης το οποίο από τη δεκαετία του 1970 διαπραγματευόνταν τα θέματα της εξορίας, της μετανάστευσης και της διαπολιτισμικής ψυχοθεραπείας. ΈΈτσι, μας ενημερώνει ο ομιλητής, δημιουργήθηκε σιγά σιγά ένα ψυχοκοινωνικό δίκτυο μέσω της συνεργασίας του κοινωνικού τομέα, και του τομέα της υγείας και της ψυχιατρικής κλινικής, με την πολιτική δράση, δηλαδή με τη διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη δημιουργία φορέων φροντίδας για εξόριστους και πρόσφυγες. Κυριότερο μέλημα της προσπάθειας αυτής ήταν κατά τον Paul Parin να ενισχυθεί/ευνοηθεί η ανάπτυξη ενός ικανού Εγώ σ αυτούς τους ανθρώπους. Η κυριότερη προϋπόθεση ωστόσο για την επίτευξη ενός ανάλογου σκοπού παραμένειι η διασφάλιση μιας επαρκούς μέριμνας στην οποία θα στηριχθούν οι κλινικές επιδιώξεις. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα από τον H. Brodbeck: Πώς μπορεί να εργαστεί κανείς θεραπευτικά με εξόριστους, πρόσφυγες και μετανάστες, που διαβιούν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες; Μετά τη σύντομη αυτή εισαγωγή ο H. Brodbeck αναφέρεται εκτενέστερα στην ελληνική πραγματικότητα, που θα απασχολήσει αυτό το τραπέζι, και ειδικότερα στο μεταναστευτικό βάρος που σηκώνει η Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης καθώς αποτελεί το νοτιοανατολικό άκρο της Ευρωπαϊκής ΈΈνωσης. Μετά τη συμφωνία Δουβλίνο ΙΙ η χώρα αποτελεί την πύλη εισόδου για το 80% περίπου του προσφυγικού ρεύματος, το οποίο εισέρχεται στην Ελλάδα μέσω της Τουρκίας. 1. Ψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, διδάσκων αναλυτής της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής ΈΈνωσης, Ινστιτούτο Κολωνίας. Στα δικαιώματα των προσφύγων που προστατεύονται από διεθνείς συμφωνίες, στη διασφάλιση της καθημερινής τους φροντίδας, τροφής, εκπαίδευσης και υγείας θα αναφερθεί και η εισήγηση του Νίκου Τζαβάρα. Ακολουθεί η παρουσίαση και συζήτηση μιας αναλυτικής ψυχοθεραπείας από την Πολυτίμη Ζέη και ο σχολιασμός της από τον Volker Friedrich 2. Εισήγηση Νίκου Τζαβάρα Ο Νίκος Τζαβάρας σκιαγραφεί την πραγματικότητα που συνολικά αντιμετωπίζει αυτή την περίοδο η Ελλάδα σε πολλαπλά επίπεδα κάτι που παίρνει παράλληλα τον χαρακτήρα μιας ισχυρής πίεσης που ασκείται τόσο στους επαγγελματικούς όρους όσο και στη σκέψη του ψυχαναλυτή με άμεσες επιπτώσεις στους χειρισμούς των αναφυομένων προβλημάτων στη μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση. Ψυχοθεραπευτές και Ψυχαναλυτές στην Ελλάδα δέχονται πολλές φορές την πρόκληση μιας καταστροφής, η οποία πέραν της εισβολής στις ψυχαναλυτικές συνεδρίες των καθημερινών απτών πολιτικών και οικονομικών θεμάτων αφορά την ίδια τη συντήρηση των θεραπευτικών διαδικασιών ενώ την ίδια περίοδο οι ψυχικές ανάγκες που συνδιαμορφώνονται από την οικονομική κρίση απαιτούν την αμεσότερη δραστηριοποίηση ψυχιάτρων, ψυχολόγων και ψυχαναλυτών. Παράλληλα ένα πλήθος εξαθλιωμένων μεταναστών εισέρχεται στην Ελλάδα μέσω της Τουρκίας και των θαλασσίων οδών που οδηγούν προς την Ελλάδα. Οι ΈΈλληνες καλούνται να προστατεύσουν τον χώρο που ορίζει η συνθήκη του Σένγκεν, στα σύνορα με την Τουρκία, «υψώνοντας» έναν μακρύ τοίχο ντροπής στη Βόρεια Ελλάδα. Καλούνται να σταματήσουν τους μετανάστες. Πάλι ένα τείχος θα δώσει τη λύση. Αυτή την οδυνηρή παρουσία ενός απρόβλεπτου μεταναστευτικού ρεύματος συνοδεύει η εγχώρια κοινωνική και οικονομική κρίση που καθιστά προβληματική την αλληλεγγύη με τους δοκιμαζόμενους «ξένους». Μία συνθήκη που ευνοεί την ανάδειξη των ξενοφοβικών προκαταλήψεων που εντάσσονται ήδη στο πολιτικό πρόγραμμα ενός εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος. Ο ομιλητής μας θυμίζει επίσης την παρουσία του Paul Parin πριν από δεκαπέντε περίπου χρόνια, ως προσκεκλημένου της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, στην Αθήνα. Θέμα της ομιλίας του ήταν η προκατάληψη. Στην εισήγησή του ο Parin είχε εντάξει στην ομιλία του μία κατά την κρίση του αναπόδραστη πολιτική ανάλυση για την κατανόηση των κοινωνικών και ιστορικών αφορμών που συμφύρονται με την παρανοειδή μεροληψία εκείνων που ερμηνεύουν και 2. Ψυχίατρος, Διδάσκων αναλυτής της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής ΈΈνωσης, Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο Αμβούργου. 4

5 παραμορφώνουν την πραγματικότητα διαμέσου των προκαταλήψεων. Υποστήριζε ότι χωρίς κάποιου βαθμού πολιτικοποίηση της ψυχαναλυτικής σκέψης, δεν θα ήμασταν σε θέση να κατανοήσουμε τις νέες ψυχικές πραγματικότητες που σχετίζονται με τη φτώχεια και την οικονομική ανέχεια. Οι ιδέες του, ως γνωστό, δεν γίνονταν πάντα αποδεκτές από τους ψυχαναλυτές γιατί δημιουργούσαν την εντύπωση μιας εγκατάλειψης της ψυχανάλυσης υπέρ ριζοσπαστικών πολιτικών θέσεων. Στη συνέχεια ο Ν. Τζαβάρας αναφέρεται σε απόψεις του Shmuel Erlich που προειδοποιεί την ψυχαναλυτική κοινότητα για τον κίνδυνο να υπαχθεί σ εκείνο το «είδος» που έχει ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα. Αντιθέτως θα έπρεπε εντός της ψυχανάλυσης να περιορίζονται τα εμπόδια προς την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα πρέπει να ενταχθεί στην ψυχαναλυτική εργασία υποστηρίζει ο S. Erlich. Ωστόσο προς το παρών οι μεγάλες αντινομίες είναι αυτές που διαπερνούν τις συνθήκες στις οποίες εκτίθενται οι κάτοικοι της Ελλάδας όπως άλλωστε και άλλων χωρών. Οι μεγάλες ουτοπίες του παρελθόντος υποχωρούν απέναντι στις υφιστάμενες και επερχόμενες κοινωνικές δυσχέρειες. Κάποιοι μπορούν ακόμη να προσφέρουν στον εαυτό τους μιαν ανάλυση. Πώς λειτουργεί εντούτοις η κατανόησή μας για την ανέχεια του κόσμου, του απλού ανθρώπου, του πολίτη χωρίς πλούτο, χωρίς προνόμια; Ποιος είναι ο ρόλος των ψυχαναλυτικών θεσμών; Κλείνοντας την εισήγησή του ο Νίκος Τζαβάρας αναφέρεται στις ανοιχτές εκδηλώσεις που οργάνωσε η Ελληνική Εταιρεία για επίκαιρα θέματα ως μία προσπάθεια διαλόγου εντός της κοινότητος. Αναφέρθηκε συγκεκριμένα στις συζητήσεις, με τη συμμετοχή από άλλες κατευθύνσεις προσκεκλημένων επιστημόνων με θέμα τον «Ξένο», καθώς και στην εκδήλωση για τις «Φυσικές Καταστροφές». Υπενθύμισε δε την καταβαλλόμενη προσπάθεια της συνεργασίας της ΕΨΕ με τους Γιατρούς του Κόσμου ως μία εκδήλωση έμπρακτης αλληλεγγύης και παράλληλα προσέγγισης της πραγματικότητας. Εισήγηση Πολυτίµης Ζέη Στην εισήγησή της η Πολυτίμη Ζέη έκανε αναφορά στην οικονομική κρίση και στις δυσκολίες που προστίθενται στην καθημερινή διαβίωση του έλληνα πολίτη και κατ επέκταση στην επιρροή που μπορεί να έχει η γενική αυτή κατάσταση στο επάγγελμα του ψυχαναλυτή. Τι σημαίνουν για τον ψυχισμό οι λεγόμενες «καταστροφικές συνθήκες»; Τι γίνεται με την ψυχανάλυση στην Ελλάδα; Επηρεάζεται από την κρίση και πώς; Σε μια προσπάθεια να συζητηθούν τα παραπάνω ερωτήματα έγινε μια αναδρομή στην ιστορία της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα. Στη συνέχεια συζητήθηκε το θέμα της ιδιωτικής χρηματοδότησης μιας ανάλυσης ή/και μιας αναλυτικής ψυχοθεραπείας. Συζητήθηκε το γεγονός ότι τα ελληνικά ασφαλιστικά ταμεία δεν καλύπτουν τις ψυχοθεραπείες, σε αντίθεση με την Γερμανία όπου οι ασφαλιστικές εταιρείες καλύπτουν τα έξοδα μιας ανάλυσης τριών ωρών την εβδομάδα για ικανοποιητικό χρονικό διάστημα. ΈΈτσι οι αναλυόμενοι καλούνται να πληρώσουν μόνο την τέταρτη αναλυτική συνεδρία της εβδομάδας. Συζητήθηκαν τα υπέρ και τα κατά μιας τέτοιας πρακτικής. Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της πληρωμένης από τα ταμεία ανάλυσης και, αντιστοίχως, ποια είναι εκείνα της ιδιωτικής κάλυψης των εξόδων μιας θεραπείας; Οι Helmut Thomä και Horst Κächele γράφουν στο βιβλίο τους: Lehrbuch der psychoanalytischen Therapie (Εγχειρίδιο της ψυχαναλυτικής θεραπείας): «Οπουδήποτε τα ασφαλιστικά ταμεία δεν συμμετέχουν καθόλου ή μόνο μερικώς στην πληρωμή των εξόδων των ψυχαναλυτικών θεραπειών, οι μόνοι που μπορούν, μέχρι σήμερα, να χρηματοδοτήσουν μια ανάλυση είναι οι οικονομικά προνομιούχοι». Ο Johannes Cremerius πάλι αναφέρει στο βιβλίο του: Ψυχανάλυση, Υπερεγώ και κοινωνική τάξη (Psychoanalyse, Über-Ich und soziale Schicht), ότι οι ιδιαίτερα πλούσιοι άνθρωποι δεν αναζητούν συχνά μια ψυχαναλυτική θεραπεία κι αυτό όχι γιατί είναι πιο υγιείς από τους άλλους, αλλά γιατί μπορούν να «εντάξουν» τις νευρώσεις τους σε κοινωνικά αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς, έτσι ώστε να μην υποφέρουν από αυτές ή να μην τις αντιλαμβάνονται ως κάτι το νοσηρό. Η οικονομική κρίση πάντως επηρεάζει το επάγγελμα του αναλυτή καθιστώντας δύσκολη για τον θεραπευόμενο την πληρωμή τεσσάρων συνεδριών την εβδομάδα. ΈΈτσι οι εκπαιδευόμενοι/υποψήφιοι αναλυτές (Kandidaten) δυσκολεύονται στην πλειοψηφία τους στην ανεύρεση ψυχαναλυτικού περιστατικού. Αυτή η δυσκολία έχει ως αποτέλεσμα πολλοί εκπαιδευόμενοι/υποψήφιοι να προσφέρουν αναλυτική θεραπεία σε πολύ χαμηλές για την ελληνική πραγματικότητα τιμές. Το ερώτημα που τίθεται τότε αφορά το νόημα που προσλαμβάνει για έναν αναλυόμενο μια πολύ χαμηλή αμοιβή του αναλυτή, καθώς επίσης και το αν μια ανάλυση μειωμένου κόστους κινδυνεύει να τον κάνει να δει τον αναλυτή του ως θεραπευτή μειωμένων ικανοτήτων. Στο Zur Einleitung der Behandlung (Εισαγωγή στη Θεραπεία) ο Φρόιντ υποστηρίζει ότι η ανάλυση πρέπει να πληρώνεται. Αναφέρει πως όταν ο γιατρός δεν πληρώνεται, τότε «η θεραπευτική σχέση τοποθετείται εκτός του πραγματικού κόσμου». Πιο κάτω γράφει: «η πληρωμή αποτελεί ένα καλό κίνητρο για να προσπαθήσει κανείς να ολοκληρώσει τη θεραπεία του». Στο ίδιο κείμενο δεν αποκλείει όμως και την παροχή δωρεάν αναλυτικής θεραπείας λέγοντας: «Βεβαίως βρίσκει κανείς ενίοτε αξιόλογους και χωρίς ενοχή ανθρώπους, που χρειάζονται βοήθεια, και όπου η χωρίς χρήματα θεραπεία δεν προσκρούει στα προαναφερθέντα εμπόδια και μπορεί να έχει ευνοϊκά αποτελέσματα». Στο σημείο αυτό αναφέρθηκε η πρόθεση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας να συστήσει μια 5

6 Ψυχαναλυτική Κλινική, όπου παρέχονται αναλύσεις δωρεάν, ή χαμηλού κόστους. Παρ όλες τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν και οι ίδιοι οι αναλυτές εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, τίθεται το ερώτημα αν ευθύνεται και σε ποιο βαθμό η οικονομική δυσχέρεια για τη μείωση των συνεδριών, των αμοιβών ή ακόμα, κάποιες φορές, και για τη διακοπή των θεραπειών. Η οικονομική κρίση αποτελεί την εξωτερική πραγματικότητα με την οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι και οφείλουμε να συνδιαλλαγούμε. Θα διερωτηθούμε ωστόσο για τη συμμετοχή σε μια απόφαση μείωσης της αμοιβής του αναλυτή ή του αριθμού των συνεδριών ή διακοπής της θεραπείας, της εσωτερικής ψυχικής πραγματικότητας. Με αφορμή τη διαπλοκή εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας, σε ό,τι αφορά την πληρωμή της θεραπείας, παρουσιάστηκε και συζητήθηκε εκτενώς η περίπτωση μιας αναλυτικής ψυχοθεραπείας. Για λόγους απορρήτου δεν θα αναφερθώ λεπτομερώς στην περίπτωση αυτή. Τα στοιχεία που παρατίθενται είναι εξάλλου μεταμφιεσμένα, σύμφωνα με τους κανόνες του απορρήτου. Πρόκειται για έναν 45χρονο άντρα, τον κ. Κ., ο οποίος αναζήτησε βοήθεια λόγω των κρίσεων πανικού που αντιμετώπιζε και μιας σοβαρής ανορεξίας. Προερχόταν από ένα χωριό της Βόρειας Ελλάδας. Από την ευρύτερη εκείνη περιοχή είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό τη δεκαετία του 60 πολλοί κάτοικοι, μεταξύ των οποίων και μέλη της οικογένειας του κ. Κ. ΌΌταν εκείνος ήταν 11 μηνών οι γονείς του μετανάστευσαν για οικονομικούς λόγους στη Γερμανία. Ο κ. Κ. έμεινε με τους παππούδες στο χωριό. Οι γονείς του επέστρεψαν οριστικά στην Ελλάδα όταν ο ασθενής ήταν 5 χρονών. Στην αρχή της θεραπείας ανέφερε ότι δεν είχε μνήμες από εκείνη την περίοδο. ΈΈχει ωστόσο σημασία να αναφέρουμε ότι ο άνθρωπος αυτός αναζήτησε μια θεραπεύτρια που είχε και η ίδια ζήσει πολλά χρόνια στη Γερμανία, όπως οι γονείς του. Ο κ. Κ. επιθυμούσε μια σύντομη βελτίωση των συμπτωμάτων. Επίσης, λόγω των οικονομικών δυσκολιών που επέφερε η κρίση, ένιωθε ότι στερούσε από τα παιδιά και την οικογένειά του τα χρήματα και τον χρόνο που διέθετε στη θεραπεία. Δεν είχε συνηθίσει να κάνει πράγματα για τον εαυτό του και η θεραπεία του δημιουργούσε έντονο άγχος και ενοχές. Στην αρχή της θεραπείας είχε δυσκολίες να μιλήσει για τον εαυτό του. Μιλούσε κυρίως για τον γιo του και μέσω αυτού ίσως για τον ίδιο. Σιγά σιγά αναδύθηκαν μνήμες από τα παιδικά του χρόνια στο χωριό. ΈΈπαιζε πολλές ώρες έξω μόνος του και συχνά χανόταν με αποτέλεσμα να τον αναζητά ο παππούς του με έκδηλη αγωνία. ΈΈνα χρόνο μετά την έναρξη της θεραπείας αποφάσισε για οικονομικούς λόγους, κατά τη δική του κατανόηση του γεγονότος και με αφορμή τις καλοκαιρινές διακοπές, να διακόψει τη θεραπεία και να προσπαθήσει να καταπολεμήσει το άγχος μόνος του. Η σύζυγός του είχε χάσει τη δουλειά της και ο δικός του μισθός είχε μειωθεί σημαντικά. Το ερώτημα που προέκυψε στην αναλύτρια από αυτή την απόφαση του ασθενούς αφορά τα ασυνείδητα κίνητρά του, αν αποφάσισε δηλαδή τη διακοπή μόνο για οικονομικούς λόγους ή αν ασυνείδητα επαναλάμβανε ενεργητικά με την αναλύτρια κάτι που είχε ζήσει ο ίδιος παθητικά ως βρέφος με τους γονείς του. Εγκατέλειπε τη θεραπεία και τη θεραπεύτρια μετά από ένα χρόνο, στην ηλικία που ήταν ο ίδιος όταν οι γονείς του τον εγκατέλειψαν. Στη συζήτηση που ακολούθησε την παράθεση τριών συνεδριών, αναφέρθηκαν τα εξής: Θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε τον αποχωρισμό/ απώλεια των γονιών (ιδιαίτερα της μητέρας) ως τραυματικό γεγονός (καταστροφική συνθήκη) για τον μικρό Κ. Ενα παιδί 11 μηνών, που δεν έχει κατακτήσει ακόμα τον λόγο, είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπίσει και να επεξεργαστεί έναν μακρύ αποχωρισμό. Επίσης στην ηλικία αυτή δεν έχει φτάσει σε επαρκή διαφοροποίηση ανάμεσα στον εαυτό και τον άλλον (τη μητέρα). Με την απώλεια της μητέρας ίσως χάνει κι ένα μέρος του εαυτού του καθώς δεν υπάρχει ακόμα σταθερή αναπαράσταση του μητρικού αντικειμένου. Μπορούμε λοιπόν να σκεφτούμε ότι η «εξαφάνιση» και των δύο γονέων στην περίπτωση του μικρού Κ. δημιούργησε ένα ρήγμα (μια ευαλωτότητα) στην ψυχική του πραγματικότητα. Γνωρίζουμε ότι στην ηλικία αυτή το παιδί διανύει τη στοματική φάση. Το σύμπτωμα του κ. Κ. έχει να κάνει και με το φαγητό, χάνει την όρεξή του. Λόγω αυτής της δυσκολίας και προκειμένου να τραφεί, καταφεύγει στο γάλα (την περίοδο της ανορεξίας τρεφόταν κυρίως με γάλα και κρέμες). Δεν ξέρουμε με ποιο τρόπο ακριβώς βίωσε την απουσία των γονιών του. Τότε δεν μπορούσε να μιλήσει. Υπάρχει η σκέψη ότι μπορεί να ανέλαβε το σώμα του να μιλήσει γι αυτόν. Υπενθυμίζω ότι το σύμπτωμα της ανορεξίας εμφανίστηκε μετά από ένα ατύχημα που είχε ο γιος του και το οποίο ο κ. Κ. έζησε τραυματικά και με πολλές ενοχές. ΈΈνιωσε τότε ότι δεν υπήρξε καλός πατέρας, ότι δεν ήταν εκεί για να φροντίσει το παιδί του. Μια από τις υποθέσεις ήταν ότι έζησε το γεγονός του ατυχήματος από τη θέση του πατέρα αλλά και από τη θέση του γιου. Μέσω της ταύτισης με τον γιο του, που κινδύνευσε, επανήλθε πιθανόν το δικό του τραυματικό βίωμα, οπότε εμφάνισε και την ανορεξία ως αντίδραση ή ακόμη και ως «μνήμη». Η συζήτηση δεν θα παρατεθεί λόγω του απορρήτου. Σχολιασµός του Volker Friedrich Στον σχολιασμό του ο V. Friedrich συνδέει την ιστορία της Ελλάδας με την ιστορία του ασθενούς. Η εισήγηση της συναδέλφου από την Αθήνα, μας λέει ο V. Friedrich, μιλάει για μια γενικευμένη κρίση. Δεν υπάρχει ασφάλεια στην ελληνική κοινωνία και στη χώρα γενικότερα, λόγω της οικονομικής κρίσης, δεν υπάρχει ασφάλεια και στη ζωή του ασθενούς, ούτε στην εγκατάσταση και τη συνέχιση της ψυχοθεραπείας. 6

7 Ακούμε, συνεχίζει ο V. Friedrich, πως ο ασθενής είναι ένα «παιδί-βαλίτσα» (Kofferkind). Η Ελλάδα ήταν πάντα μια χώρα μεταναστών, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η Γερμανία γνωρίζει αυτή τη μετανάστευση από τους έλληνες εργάτες, τους Gastarbeiter (φιλοξενούμενους εργάτες). Οι γονείς του ασθενή τον αφήνουν στο πρώτο έτος της ζωής του στους γονείς της μητέρας για να δουλέψουν ως εργάτες στη Γερμανία. Από αυτήν την περίοδο της «εγκατάλειψης» χρονολογούνται μνήμες και ψυχικός πόνος. Αυτό το βλέπουμε συμπυκνωμένο στο αίσθημα ενοχής του πατέρα απέναντι στον γιο του, ενοχή που εκφράζεται στον λόγο του με τη φράση: «Θα σου ξεπληρώσω το χρέος» (συναισθηματικό χρέος), όρος δανεισμένος από τον οικονομικό χώρο. Για τον V. Friedrich η εισήγηση αυτή δείχνει με παραδειγματικό τρόπο ότι την παρούσα περίοδο στην ελληνική κοινωνία, στην ελληνική οικογένεια και την ψυχή του ασθενούς, όλα είναι τεταμένα σε σημείο επαπειλουμένης ρήξεως. Μοιάζει όλα να αποτυγχάνουν στο πολιτικό-ιστορικό πλαίσιο. Δεν υπάρχει κοινωνική παρηγοριά. Η ελληνική ελίτ πολιτική, οικονομική, στρατιωτική ή και πνευματική μοιάζει να αποτυγχάνει. Η ελληνική κοινωνία φαίνεται να έχει υποστεί ένα βαθύ ρήγμα. Ο V. Friedrich συνεχίζει με μια αναδρομή στην ελληνική ιστορία και θυμίζει στους συνέδρους πως στο τέλος του Δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ένας εμφύλιος πόλεμος, στην Ελλάδα, δίχασε τα κομμουνιστικά από τα αστικά κόμματα. Ο εμφύλιος έληξε μετά από παρέμβαση της βρετανικής κυβέρνησης υπέρ των αστικών δυνάμεων. ΌΌμως οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που οδήγησαν στον εμφύλιο δεν εξαφανίστηκαν. Μετατέθηκαν για δεκαετίες και επιστρέφουν σήμερα πίσω στη χώρα, στην κοινωνία και την οικονομία. Για τους Γερμανούς, συνεχίζει ο V. Friedrich, αυτό σημαίνει ότι η οικονομική κρίση της Ελλάδας χτυπάει την πόρτα και των άλλων ευρωπαϊκών κοινωνιών. Ο V. Friedrich είναι της άποψης ότι η ομιλήτρια δεν επινόησε ένα τόσο μεγάλο φορτίο έντασης, ούτε επέλεξε να το εκφράσει συνειδητά. Είναι αντίθετα πεπεισμένος ότι το φορτίο αυτό αναδύθηκε από το υλικό του ασθενούς και την κατάσταση της εισηγήτριας, από τη σημασία δηλαδή και τις επιπτώσεις που έχει για την ίδια το να εργάζεται σήμερα ψυχαναλυτικά εντός της συγκεκριμένης ελληνικής πραγματικότητας. «Είναι μια ενδιαφέρουσα ματιά επί της ψυχαναλυτικής εργασίας υπό καταστροφικές συνθήκες, η οποία μας αφορά όλους, γιατί κάτι τέτοιο μπορεί να ακολουθήσει και σε μας», συνοψίζει ο V. Friedrich. Συνεχίζει με τη σκέψη πως τα πράγματα ήταν κάπως έτσι στη Γερμανία πριν χρόνια, την εποχή των Ναζί και επισημαίνει ότι οι γερμανοί πολίτες υποφέρουν ακόμη και σήμερα για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Ειδικότερα σχετικά με την περίπτωση του κ. Κ. ο V. Friedrich εκφράζει τη σκέψη ότι ο ασθενής βρέθηκε σε μια καταστροφική, εξαιρετικά τραυματική ψυχική κατάσταση όπου δεν μπορούσε να ησυχάσει. ΈΈτσι αντιλαμβάνεται ο V. Friedrich το σύμπτωμα ότι «δεν μπορούσε να φάει» ως έκφραση δηλαδή αποπνικτικής έντασης, ανησυχίας, εκνευρισμού, άγχους. Υποθέτει μάλιστα ότι στο σύμπτωμα βλέπουμε την επιφάνεια μιας βαθύτερης σύγκρουσης, μιας παλαιότερα εγκατεστημένης αγχώδους νεύρωσης, την οποία ο ασθενής προσπάθησε να καταστείλει με τα μέσα που διέθετε. Το άγχος φαίνεται ξεκάθαρα στις εξαφανίσεις του παιδιού-ασθενή και στην εναγώνια αναζήτησή του από τον παππού. Στο υλικό των συνεδριών, υποστηρίζει ο σχολιαστής, φαίνεται ότι η θεραπευτική διαδικασία (που του επέτρεψε να μιλήσει για τον εαυτό του και την παιδική του ηλικία), υπήρξε για τον ασθενή λυτρωτική. Να μιλήσει για την παιδική του ηλικία σημαίνει ταυτόχρονα να νιώσει αισθήματα ενοχής απέναντι στη μητέρα, την οποία κατηγορούσε, ως μικρό αγόρι, που τον άφησε μόνο του. Κάτι τέτοιο όμως δεν ήταν επιτρεπτό, θα ήταν ένα αχάριστο παιδί, οι γονείς έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν. Στη συνέχεια ο V. Friedrich σχολιάζει το γεγονός ότι ο ασθενής προτίμησε να διακόψει τη θεραπεία αντί να ζητήσει μια οικονομική αναπροσαρμογή. Κατανοεί αυτή την κίνηση ως μια επανάληψη της προσπάθειας να ανταπεξέλθει μόνος του. Ο σχολιαστής θίγει επίσης το νόημα των συνθηκών υπό το κράτος των οποίων ο ασθενής αναζήτησε θεραπεία και εγκαταστάθηκε η θεραπευτική σχέση. Ο ασθενής επισκέπτεται μια θεραπεύτρια που ζει στην Ελλάδα αλλά είχε ζήσει άλλοτε στη Γερμανία. Ο V. Friedrich θα ονομάσει τη θεραπευτική αυτή συνθήκη «ελληνο-γερμανική συμβίωση», κάτι που συνεπάγεται για τον ασθενή ελπίδα αλλά και τρόμο. Θα υποθέσει δε ότι το να μιλάει ο ασθενής στη θεραπεύτρια ισοδυναμεί με το να μοιράζεται λίγο μητρικό γάλα μαζί της. Ο V. Friedrich ολοκληρώνει το σχόλιό του με τη σκέψη ότι το «ξένο» σε μια κοινωνία σε κρίση διαπερνά τον καθένα από μας. Η ικανότητά μας να «προσφέρουμε» ένα ικανό Εγώ στη θεραπεία, προϋποθέτει την αναγνώριση της εισβολής και της δύναμης αυτού του κοινωνικά «ξένου» και «απόμακρου». Μόνο τότε, υποστηρίζει, θα είμαστε σε θέση να βάλουμε μια βάση στη συνάντηση με τους ξένους, τους αβοήθητους, τους τραυματισμένους. Τα κείμενα του στρογγυλού τραπεζιού είναι δημοσιευμένα στον τόμο που εκδόθηκε για το συνέδριο με τίτλο: Aναπαραγωγή και συγκρούσεις των γενεών (Generativität und Generationenkonflikte). DPV ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Cremerius J., Hoffmann, S.O., Trimborn, W. (1979): Psychoanalyse, Über- Ιch und soziale Schicht, Kindler Taschenbuch. Freud S. (1913): Zur Einleitung der Behandlung Gesammelte Werke: VIII, Thomä H., Kächele H. (1985): Lehrbuch der psychoanalytischen Therapie Bd, Springer Verlag. 7

8 Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχοσωµατικής Εταιρείας Αθήνα, Μάιος 2012 Νίκος Τζαβάρας Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί συνάδελφοι, ΈΈνα συνέδριο Ψυχοσωματικής στην Ελλάδα παραπέμπει εξαρχής σε μία θεωρητική και κλινική αναγκαιότητα που γίνεται ολοένα και περισσότερο αισθητή στη χώρα μας ως μία πλέον αναπόδραστη ερμηνευτική και παράλληλα θεραπευτική προοπτική σχετιζόμενη με τη δισυπόστατη έκφανση του υποκειμένου. Το Σώμα και η Ψυχή συνεχίζουν να αποτελούν δύο έννοιες με μια ιριδίζουσα οντολογική διφυΐα της οποίας η πρόκληση εγκυμονεί έως σήμερα στα ποικίλα φιλοσοφικά ρεύματα που διερευνούν την υπέρβασή της. Ωστόσο η Ψυχοσωματική παρακάμπτει το αενάως επανερχόμενο δίλημμα τού αν υφίσταται τωόντι ένας υπαρξιακός δυϊσμός με δύο αδήριτους πόλους, το υποκείμενο και το αντικείμενο, εστιάζοντας το ερευνητικόεμπειρικό της έργο σε φαινόμενα στα οποία συνάπτεται η ενδοψυχική πραγματικότητα, η ψυχική οδύνη με το σώμα που μπορεί να την συνεκφράζει ή να της προσδίδει την εγκυρότητα του συμβολισμού. Η αντίθετη πορεία από το σώμα προς τις μορφές λειτουργίας του ψυχισμού ολοκληρώνει θα έλεγα σχηματικά το τεράστιο εύρος της σύγχρονης ψυχοσωματικής. Ας μου επιτραπεί να σημειώσω ακόμη Ο Ο Claude Smadja, παλιός γνώριμος της ΕΨΕ και σημαντικός συντελεστής της ψυχοσωματικής σχολής του Παρισιού με τις επεξεργασίες του σχετικά με τη χρηστική λειτουργία (fonction opératoire), ήταν, μαζί με τον συνάδελφό του Gérard Szwec, προσκεκλημένος της μία φορά πως οφείλουμε την επιβολή της ψυχοσωματικής θεώρησης των ψυχικών συγκρούσεων αλλά και των επιμέρους διαγνωστικών ή περιγραφικών κατηγοριών όπως του συναισθήματος ή της παράστασης στον ιδρυτή της Ψυχανάλυσης. (Βεβαίως οι ιστορικές παραδόσεις έχουν ποικίλες αφετηρίες της ψυχοσωματικής σκέψης, όπως αυτές που ανακαλύπτουμε λ.χ. στον Ιπποκράτη ή αργότερα στον Heinroth που πρώτος θα χρησιμοποιήσει μάλιστα τον όρο «ψυσοχωματικό» το 1818.) ΉΉδη όμως από τα τέλη του 19ου αιώνα, στις μελέτες του για την Υστερία, ο Φρόιντ αναδεικνύει πρώτος εκείνους τους συσχετισμούς, τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις ψυχικές εκφάνσεις και στις συνοδευτικές εννευρώσεις δίχως τις οποίες δεν είναι δυνατή η ορθολογική κατανόηση, η πρόσδοση νοήματος (Sinn) στους ίδιους τους ψυχικούς μηχανισμούς ενώ παράλληλα υπογραμμίζονται η constitutio, οι προδιαθετικοί, ιδιοσυγκρασιακοί παράγοντες. Για πρώτη φορά σωματικά φαινόμενα εκλαμβάνονται ως μία άμεση έκφραση του φόβου ή ενός άλλου συναισθήματος που έχει απωθηθεί στη σωματική περιοχή. Με αυτό τον τρόπο ο Φρόιντ εγκαθιστά και προεξοφλεί, θα λέγαμε, την περαιτέρω διαδρομή της διερεύνησης των αλληλοκαθοριζόμενων παραγόντων που συνυπάρχουν ή ορθότερα οφείλουν να συνυπάρχουν κατά την εξέλιξη της οποιασδήποτε ψυχοπαθολογικής ιδιομορφίας. Νομίζω πως αυτή η διαπίστωση είναι καθοριστική για την ψυχοσωματική εν γένει. Παράλληλα αναπτύσσεται επίσης για πρώτη φορά η θεραπευτική τεχνική επηρεασμού των ίδιων συμπτωμάτων μέσω της οποίας κατοχυρώνεται η κατεύθυνση της νέας επιστήμης. Δεν θα ήθελα να επιμείνω στους ιδιαίτερους ιστορικούς μαιάνδρους της ψυχαναλυτικά προσανατολισμένης ψυχοσωματικής που θα προέλθουν από τη συνειδητοποίηση ιδιαίτερων κλινικών δυσκολιών και από την εξειδίκευση των γνώσεων κάτι άλλωστε που θα αποτελέσει αντικείμενο του συνεδρίου. Θα ήθελα εντούτοις δύο σημεία να υπογραμμίσω. Το πρώτο αφορά τη σχεδόν θορυβώδη εκτίναξη των νευροεπιστημών χάρη στις οποίες προστίθεται ένα ακόμα όργανο στην ψυχοσωματική μελέτη, ο εγκέφαλος, ο οποίος μπορεί πλέον να αντιμετωπισθεί κατ αναλογία προς τα υπόλοιπα όργανα του ανθρωπίνου σώματος. Κάτι που αποτελεί μια τεράστια πρόκληση καθώς επαναφέρει τις απορίες που διατυπώθηκαν ήδη κατά την πρώτη φάση της ψυχαναλυτικής σκέψης. Το δεύτερο, γενικότερης σημασίας για τον τόπο μας, επισημαίνει τις αδυναμίες της ψυχοθεραπευτικής, ψυχολογικής και ψυχιατρικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Η ψυχοσωματική παραμένει σε μεγάλη έκταση είτε άγνωστη ως επιστήμη είτε διδάσκεται με τρόπους που κάθε άλλο παρά ευνοούν την κατανόηση των φαινομένων που διερευνά. Claude Smadja * «Ένα κορεσµένο προσυνειδητό» και «Η χρήση της δραµατοποίησης στην ερµηνεία» Αριέλλα Ασέρ Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας στο συνέδριό της στην Αθήνα τον Μάιο Η σκέψη του ακριβής, ο λόγος του κρουστός και απέριττος αποτυπώνεται στον νου χωρίς να βρίσκει αντιστάσεις κάνοντας τον ακροατή να νιώθει παρών στη * Ψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, διδάσκον μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων, Επιστημονικός Διευθυντής της IPSO Ινστιτούτο Ψυχοσωματικής [από κοινού με τον Gérard Szwec ], Πρόεδρος της Διεθνούς Ψυχοσωματικής ΈΈνωσης Pierre Marty. Στα ελληνικά έχουν δημοσιευθεί: Κλωντ Σματζά, Ψυχαναλυτικά παράδοξα, ψυχαναλυτική προσέγγιση των σωματικών νοσημάτων. Πρόλογος: Michel Fain, μτφρ. Σ. Λεωνίδη, επιμ. Σ. Σαββόπουλος, εκδόσεις Μετά, Νοέμβριος Ψυχαναλυτική ψυχοσωματική, Θεμελιώδη κείμενα της ψυχοσωματικής σχολής του Παρισιού, επιμ. Μαρίλια ΆΆιζενστάιν-Αβέρωφ, Κλωντ Σματζά, μτφρ. Ε. Γραμματικοπούλου, Εκδ. Καστανιώτη, 2006 [σ.τ.μ.] 8

9 σκέψη του, ζωντανός. Δύο ομιλίες του μας προσφέρθηκαν σ αυτό το διήμερο: η πρώτη, με τίτλο «ΈΈνα κορεσμένο προσυνειδητό», μας εισάγει στα όρια της ψυχαναλυτικής μεθόδου και η δεύτερη συζητά τη «Χρήση της δραματοποίησης στην ερμηνεία». Θα τις παρακολουθήσουμε σαν ένα ενιαίο κείμενο. Στα τεχνικά του κείμενα ο Φρόιντ έθετε πάντοτε και μεθοδολογικά ερωτήματα. Λείπει ωστόσο κάποια συγκεκριμένη υπόθεση για τον λόγο που ορισμένες ψυχικές λειτουργίες διαφεύγουν από τη συνειρμική διαδικασία. Σ αυτό το ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει ο C. S. προτείνοντας μια μεταψυχολογική υπόθεση για την περίφημη μηχανιστική ή χρηστική λειτουργία (fonction opératoire). Στη φροϊδική σύλληψη τα δύο μέλη του αναλυτικού ζεύγους πρέπει να εργαστούν, ο καθένας από την πλευρά του, ώστε να έλθουν στη συνείδηση όσο το δυνατόν περισσότερες ασυνείδητες διαδικασίες. Ο ασθενής θα πρέπει να αφήσει να έλθουν τυχαίες, δηλαδή ανεπιθύμητες, σκέψεις, που τις περισσότερες φορές βιώνονται ως ενοχλητικές γι αυτό και αποκλείονται, και οι οποίες εισβάλλουν αιφνιδίως εμποδίζοντας τον ειρμό μιας ηθελημένης πρότασης. Η τεχνική του αναλυτή συνίσταται στο να μη στρέφει την προσοχή του σε κάτι ιδιαίτερο και να αφιερώνει σε αυτά που ακούει μια ισομερώς κυμαινόμενη προσοχή. Τι γίνεται όμως όταν αυτή η αναλυτική χορογραφία δεν βαστάει πια και ο ένας από τους δύο πρωταγωνιστές δεν ανταποκρίνεται; Ο αναλυτής μένει κατά κάποιον τρόπο ορφανός, στερημένος από το απαραίτητο συμπλήρωμά του στην αναλυτική διαδικασία. Ο C. S. μας παραπέμπει στον Φρόιντ ο οποίος αναγνωρίζοντας τα όρια των δυνατοτήτων της αναλυτικής μεθόδου γράφει ότι η μέθοδος αυτή παράγει ενδείξεις και αντενδείξεις που έχουν να κάνουν με τον συγκεκριμένο κάθε φορά ασθενή αλλά και με την ψυχοπαθολογία του. Από τα τεχνικά του κείμενα μπορούμε να καταρτίσουμε έναν κατάλογο παραλλαγών της ψυχικής λειτουργίας, νοσογραφικής ή ενορμητικής τάξης, που εμποδίζουν την εγκατάσταση των ελεύθερων συνειρμών, και γενικότερα τη συνειρμική διαδικασία στην ψυχική ζωή. 1. Βασικές ιδιοσυγκρασιακές βλάβες του ψυχικού οργάνου. Αντιστοιχούν μάλλον στις μη ολοκληρωμένες οργανώσεις, όπως οι νευρώσεις συμπεριφοράς που επεσήμαναν οι ψυχοσωματιστές. 2. Νευρική εξάντληση. Εδώ ο Φρόιντ αναφέρεται μάλλον σε προχωρημένες καταστάσεις ενεστώσας νεύρωσης, πιθανότατα στη νευρασθενική τους μορφή. Σήμερα θα μιλούσαμε για θεμελιώδη κατάθλιψη η οποία εμφανίζεται συχνά με τη μορφή έντονων συμπτωμάτων κούρασης και κατάρρευσης των αμυνών, κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει με την αυτοσυντήρηση. 3. Καταφανείς παραμορφώσεις του χαρακτήρα. Οι ψυχοσωματιστές συναντούν συχνά στον ίδιο ασθενή σωματοποιήσεις και χαρακτηρολογικές διαταραχές. Συνήθως τα χαρακτηρολογικά στοιχεία ερμηνεύονται ως προϊόντα αποδιοργάνωσης μιας νευρωτικής δομής. Μια από τις βαρύτερες χαρακτηρολογικές οργανώσεις είναι η φαλλική ναρκισσιστική οργάνωση η οποία αποτελεί τροχοπέδη στη συνειρμική διαδικασία εντός της ανάλυσης καθώς είναι ανεπίδεκτη παλινδρόμησης. 4.Το κολλώδες της λίμπιντο. Αυτή η ιδιότητα της λίμπιντο να μένει γραπωμένη σε ορισμένα αντικείμενα μπορεί να είναι ένδειξη απόμιξης των ενορμήσεων και ειδικότερα του πεπρωμένου της αποσυνδεδεμένης λίμπιντο. 5. Η ναρκισσιστική ακαμψία. Ο Φρόιντ μοιάζει να βλέπει εδώ μια βαθιά ανωμαλία της ενορμητικής ζωής. Η ναρκισσιστική ακαμψία μοιάζει να αναφέρεται στις οργανώσεις όπου ο ναρκισσισμός παίρνει έναν αρνητικό δρόμο, γίνεται ένα θανατηφόρος ναρκισσισμός, όπως θα έλεγε ο Α. Green. Πρόκειται για οργανώσεις όπου δεσπόζει η οικονομική άποψη και η προσδoκία μείωσης, πόσο μάλλον εξάλειψης, της ψυχικής διέγερσης. 6. Το συναίσθημα της ασυνείδητης ενοχής ή η επιθυμία τιμωρίας αντιπροσώπευε για τον Φρόιντ ένα ισχυρό εμπόδιο στη διεξαγωγή της θεραπείας, και τη μείζονα αιτία της αρνητικής θεραπευτικής αντίδρασης. Παρατήρησε επίσης τη χρονική και διαδικαστική διαδοχή ανάμεσα σε μια νεύρωση και στην εμφάνιση ενός ατυχούς για τον ασθενή συμβάντος, όπως μια σοβαρή σωματική νόσος. Σ αυτήν την περίπτωση το σωματικό συμβάν ερμηνεύεται ως έκφραση ασυνείδητης ενοχής ή ανάγκης για τιμωρία, ενώ το συναίσθημα παραμένει σιωπηλό στο ψυχικό επίπεδο. Τέλος, μια ένδειξη που συνοψίζει όλες τις προηγούμενες: Η ανάλυση συναντά τα όριά της στη σχέση ανάμεσα σ αυτό που υποδεικνύει, δηλαδή στον ελεύθερο συνειρμό και στη φύση του ενορμητικού κράματος, δηλαδή στην υπεροχή του έρωτα ή της αυτοκαταστροφής εντός της ενορμητικής μίξης. Η ψυχανάλυση, λέει ο Φρόιντ, ορίζεται από τη μέθοδο και όχι από το αντικείμενό της, μία μέθοδος που στοχεύει στην αποκάλυψη του ασυνειδήτου. ΌΌμως, ήδη από το 1917, εξαιρεί τις ενεστώσες νευρώσεις από την ψυχαναλυτική μέθοδο: δεν μπορεί να κάνει πολλά πράγματα για να τις εξηγήσει και τις αποδίδει μάλλον σε τοξική βλάβη. ΌΌταν ανακοινώνουμε σε έναν ασθενή τον βασικό κανόνα είναι σαν να του λέμε να αφήσει το σώμα του να πέσει προς τα πίσω διαβεβαιώνοντάς τον ότι θα είμαστε εκεί για να τον κρατήσουμε. Υπάρχει όντως κάποιος πίσω του; Αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια νευρωτική λειτουργία και σε αυτό που ονομάζουμε αντιαναλυτική λειτουργία. Ο Φρόιντ περιγράφει δύο βασικές θεωρητικο-πρακτικές αρχές της αναλυτικής τεχνικής: Α. Eγκαταλείποντας τις γνωστές αναπαραστάσειςστόχους [representations-but] ή τις προσυνειδητές αναπαραστάσεις, τη θέση τους καταλαμβάνουν μη γνωστές αναπαραστάσεις-στόχοι ή ασυνείδητες αναπαραστάσεις, οι οποίες εγκαθιστούν μια νέα συνειρμική λογική και ένα νέο συνειρμικό περιεχόμενο. 9

10 ΈΈτσι όταν ένας ασθενής παίρνει το ρίσκο να εγκαταλείψει γνωστές αναπαραστάσεις-στόχους, ξέρει, χωρίς να το γνωρίζει, ότι ένας άλλος ντετερμινισμός παίρνει τη σκυτάλη ο οποίος καθορίζεται από άγνωστες σ αυτόν και ασυνείδητες αναπαραστάσεις-στόχους. Β. Επιφανειακές αναπαραστάσεις παίρνουν συνήθως τη θέση βαθύτερων και ασυνείδητων αναπαραστάσεων με τις οποίες έχουν συνειρμικούς δεσμούς. Αυτές οι δύο αρχές βασίζονται στο ότι υπάρχει ένας ασυνείδητος τόπος, ο οποίος περιέχει επενδεδυμένες αναπαραστάσεις, απ όπου απορρέει μια ενορμητική δύναμη που παρέχει στο προσυνειδητό την απαραίτητη ενέργεια για να λειτουργήσει. Με άλλα λόγια: το προσυνειδητό κείται στο ασυνείδητο όπως ο κοιμώμενος κείται στο κρεβάτι. ΌΌμως η σύγχρονη ψυχανάλυση συναντά συχνά ψυχικές λειτουργίες όπου η ανάκλιση πάνω σε ένα λειτουργικό ασυνείδητο φαίνεται αδύνατη. Το Εγώ και το προσυνειδητό μοιάζει να αυτονομούνται, ενίοτε πρόωρα, εν ολίγοις δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. ΈΈτσι κάθε εγκατάλειψη των αναπαραστάσεων-στόχων απειλεί το Εγώ με κατάρρευση. Γι αυτό τον λόγο ο ελεύθερος συνειρμός εκλαμβάνεται από αυτούς τους ασθενείς ως κάτι ακατανόητο, κάτι που γεννάει τρόμο. Η χρηστική λειτουργία, σύγχρονη εκδοχή της ενεστώσας νεύρωσης, είναι για τους ψυχοσωματιστές ένα εννοιολογικό εργαλείο που μας επιτρέπει να σκεφτούμε μεταψυχολογικά την ανικανότητα των χρηστικών ασθενών να ανταποκριθούν στους κανόνες της αναλυτικής μεθόδου. Η απάντηση που αναζητά ο C. S. σ αυτό το ερώτημα βασίζεται στην υπόθεση της μείωσης του επίπεδου της επενδυτικής ενέργειας εντός του προσυνειδητού. Μας θυμίζει ο C. S. ότι η επενδυτική ενέργεια επιτρέπει τη συνειρμική κινητικότητα των προσυνειδητών αναπαραστάσεων σύμφωνα με διαδρομές χαραγμένες από αναπαραστάσεις-στόχους. Αυτή η ενέργεια είναι μια λιβιδινική, αποσεξουαλικοιημένη, ενέργεια, μετουσιωμένη και ναρκισσιστική. Η χρηστική λειτουργία βασίζεται στη μείωση του αποθέματος ερωτικών επενδύσεων εντός του προσυνειδητού, πράγμα το οποίο έχει σοβαρές συνέπειες στην κανονική λειτουργία της ψυχικής διαδικασίας και στις σχέσεις ανάμεσα στα συστήματα του ψυχικού οργάνου 1. Αυτή η οικονομική κατάσταση του προσυνειδητού είναι, απ ό,τι φαίνεται, συνέπεια της αποδιοργάνωσης του Εγώ εξαιτίας τραυματισμών που προκάλεσαν διχοτομήσεις στο Εγώ. ΈΈτσι ένα μεγάλο μέρος των αποθεμάτων ερωτικής επένδυσης αναλώνεται στη συντήρηση των διχοτομήσεων στερώντας το προσυνειδητό από την ενέργεια που του χρειάζεται για να λειτουργήσει ικανοποιητικά. Μεταψυχολογικά, η μείωση της επενδυτικής ενέργειας στο προσυνειδητό έχει δύο μείζονες συνέπειες: 1. Κανονική οργάνωση θα σήμαινε κινητικότητα μεταξύ και εντός των ψυχικών συστημάτων. Στην αναλυτική διαδικασία αυτό μεταφράζεται με δυνατότητα παλινδρόμησης και επανεκκίνησης [σ.τ.μ.]. 1η. Την απώλεια της ικανότητας αναστολής του προσυνειδητού απέναντι στις ελεύθερες επενδύσεις του ασυνειδήτου. ΈΈτσι εξηγείται η έλλειψη προσυνειδητής επένδυσης των ασυνειδήτων αναπαραστάσεων. Διότι σύμφωνα με τον Φρόιντ το προσυνειδητό, προκειμένου να επενδύσει μια ασυνείδητη αναπαράσταση, πρέπει να αναστείλει το συναίσθημα που την συνοδεύει. Χάνοντας αυτήν την ανασταλτική ικανότητα είναι καταδικασμένο να στερήσει από το Εγώ ένα μεγάλο δίκτυο ασυνείδητων αναπαραστάσεων. 2η. Τη δευτερογενή υπερεπένδυση του «επίκαιρου» και του «γεγονότος», μηχανισμός που προτάθηκε από τον M. de M Uzan για να περιγράψει τη χρηστική σκέψη. Στοχεύει στην αύξηση της επενδυτικής ενέργειας αντλώντας από το σύστημα συνείδηση προκειμένου να μετριάσει το έλλειμμα επένδυσης που προέρχεται από το ασυνείδητο. Η υπερεπένδυση μέσω της συνείδησης καταλήγει στον κορεσμό των διαθέσιμων συνειρμικών συνδέσεων στο εσωτερικό του προσυνειδητού εξαντλώντας όλα σχεδόν τα αντιληπτικά περιεχόμενα επίκαιρα και πραγματικά που διαθέτει. Ταυτόχρονα η κατάσταση κορεσμού του προσυνειδητού φράσσει κάθε προσπάθεια του ασυνείδητου να μεταφέρει τις επενδύσεις του σε προσυνειδητές αναπαραστάσεις που έχουν μείνει χωρίς επένδυση. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι ο κορεσμός του προσυνειδητού είναι η κύρια μεταψυχολογική αιτία της αντίστασης της χρηστικής λειτουργίας στην αναλυτική μέθοδο. Η χρηστική λειτουργία, όπως την περιγράφουν οι ψυχοσωματιστές του Παρισιού, αντιπροσωπεύει μια κατεξοχήν αντι-αναλυτική λειτουργία. Την συναντάμε συχνά σε σωματικούς ασθενείς αλλά και σε ανθρώπους που δεν πάσχουν σωματικά. Η λειτουργία αυτή διαταράσσει τη συνειρμική ικανότητα και την προσαρμογή στην αναλυτική μέθοδο και καθιστά δύσκολη την αναλυτική εργασία. Από την πλευρά του αναλυτή η ακρόασή του πλήττεται από την ανάδυση ψυχικών αναταράξεων που εμποδίζουν την ισοδύναμα κατανεμημένη προσοχή του. Στις περιπτώσεις αυτές η ρήξη ασυνειδήτου και προσυνειδητού έχει ως συνέπεια το ασυνείδητο του ασθενούς να μπορεί να δεχτεί αλλά να μην εκπέμπει, μένοντας σιωπηλό. ΈΈτσι η ακρόαση του αναλυτή τραυματίζεται, αναστέλλοντας τη δική του ικανότητα παλινδρόμησης και τη συνειρμική του δυνατότητα. Η εξέλιξη της αντιμεταβιβαστικής κατάστασης θα εξαρτηθεί από το ενδιαφέρον του αναλυτή για την ψυχική λειτουργία του ασθενούς του. Μια άλλη συνέπεια για τον αναλυτή είναι η ανάδυση συναισθημάτων απέναντι στον ασθενή που διαταράσσουν τη συνήθη ουδετερότητά του. Πρόκειται για αισθήματα εχθρότητας που προκύπτουν πιθανότατα από έναν εσωτερικό τραυματισμό που του επιβάλλει ο ασθενής αρνούμενος συστηματικά τις ερμηνευτικές του κατασκευές. Ο στόχος της ανάλυσης είναι, όπως γνωρίζουμε, να έλθουν στη συνείδηση, μέσω την αναμνημόνευσης, όλο και περισσότερα κλάσματα ασυνείδητων διαδικασιών. O στόχος αυτός δεν πετυχαίνεται πάντοτε, και τότε, όπως 10

11 μας έδειξε ο Φρόιντ, στη θέση της αναμνημόνευσης, πρώιμες, και ως επί το πλείστον τραυματικές, εμπειρίες, με τη μορφή συναισθημάτων, αναστολών, η στοιχείων του χαρακτήρα, έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται στη μεταβιβαστική σχέση. Τι επαναλαμβάνει ο χρηστικός ασθενής στη μεταβίβασή του στον αναλυτή; Η πρώτη έκπληξη είναι ότι η συναισθηματική φόρτιση αναδύεται στον αναλυτή και όχι στον ασθενή του. Εξουσιοδοτημένος ασυνείδητα από τον ασθενή του, αναλαμβάνει εκείνος ένα συναίσθημα που ανήκει στον ασθενή και το οποίο φαίνεται να επιστρέφει μέσω του ασυνειδήτου του αναλυόμενού του από μια πολύ μακρινή εποχή. Η δεύτερη έκπληξη είναι ότι εκείνο που επαναλαμβάνεται από τον χρηστικό ασθενή στη μεταβίβαση είναι αντεστραμμένο: ο αναλυτής καταλαμβάνει τη θέση που είχε άλλοτε ο ασθενής και ο ασθενής τη θέση του αντικειμένου των πρώιμων εμπειριών του. Η ερμηνεία θα κατασκευαστεί με αφετηρία τα όσα επαναλαμβάνονται στη μεταβίβαση και βιώνονται από το αναλυτικό ζεύγος, και θα ρυθμιστεί από τη διασύνδεση των δύο ασυνειδήτων. Ασφαλώς η ερμηνεία είναι πάντοτε μια ασυνείδητη επιλογή και όταν επιλέγεται, σε μια δεδομένη στιγμή, έχει στόχο να αποκρυσταλλώσει μια διαδρομή στο προσυνειδητό του ασθενούς. Μια αναλυτική συνεδρία Πρόκειται για έναν ασθενή που δεν παρουσιάζει σωματοποιήσεις και τον οποίο ο C. S. συναντά εδώ και δύο χρόνια. Οι συνεδρίες είναι επώδυνες διότι ο λόγος του ασθενούς είναι προσκολλημένος στις δευτερογενείς διαδικασίες της σκέψης. Είναι ωστόσο πολύ συμπαθητικός και έχει αναπτύξει μια άμεση σχέση με τον αναλυτή του, σχολιάζοντας το ντύσιμό του, το γραφείο του, τις σιωπές του κλπ. Συνήθως ρωτάει πράγματα που δείχνουν μια ανάγκη για καθοδήγηση: «Και τι κάνουμε τώρα;» ή «Πώς εξηγείται αυτό;». ΌΌταν ο αναλυτής διατυπώνει ένα συνειρμό απαντάει πάντοτε: «Και τώρα τι το κάνουμε αυτό;» ΈΈνα μόνιμο ανάχωμα σε κάθε ψυχική συνέχεια, σε κάθε ρευστότητα της σκέψης, σε κάθε απόπειρα κατανόησης ενός νοήματος. Κάπου κάπου όμως καταφέρνουν να κάνουν μερικά βήματα μαζί. Σε κάποια συνεδρία ο ασθενής μιλάει για τη συνήθη του αποφυγή συγκρούσεων με το περιβάλλον του. Παραμένει όπως πάντα περιγραφικός παρά τις ενθαρρύνσεις του αναλυτή. Ο C. S επιμένει, τον ρωτάει πώς ήταν τα πράγματα στην οικογένειά του όταν ήταν παιδί. Ο ασθενής του μιλάει για τους συχνούς καβγάδες των γονέων του. Η μητέρα του ήταν ένας «χωροφύλακας», εκείνη αποφάσιζε για όλα. Επιπλέον ήταν πολύ νευρική. Ο πατέρας του, στρατιωτικός καριέρας, δεν διακινδύνευε να εκνευρίσει τη γυναίκα του, με αποτέλεσμα να υποτάσσεται συστηματικά στις επιθυμίες της. Σ αυτό το σημείο ο αναλυτής πιάνει τον εαυτό του να κάνει αβίαστα συνειρμούς. Αποφασίζει να τραβήξει το νήμα της ταύτισης του αγοριού με έναν πατέρα που είναι υποταγμένος στη μητέρα. Ο ασθενής του απαντάει αμέσως: «Τέλεια! και τι κάνουμε τώρα; so what?» Ο αναλυτής μένει άναυδος, απογοητευμένος που ο ασθενής του δεν πήρε μέσα του το κομμάτι επένδυσης της ψυχικής του ζωής που του είχε προτείνει. Μετά από ένα μικρό διάστημα παγώματος, μια εικόνα του έρχεται στο νου, την ανακοινώνει στον ασθενή του: «Είστε σαν ένα μικρό παιδί που κανείς δεν μπορεί να παρηγορήσει». Ο ασθενής αναστατώνεται και απαντά: «Είναι παράξενο αυτό που μού λέτε... ΌΌμως δεν ήμουν εγώ ο απαρηγόρητος αλλά η μητέρα μου. ΌΌταν ήμουν μικρός, έκανα εξαντλητικές προσπάθειες να την επαναφέρω στη ζωή, χωρίς καμία επιτυχία!» Εκ των υστέρων ο αναλυτής αντιλαμβάνεται ότι ο ασθενής τον έκανε να ζήσει αυτό που εκείνος ζούσε πλάι σε μια μητέρα χωρίς ζωή. Ταυτιζόμενος με τη μητέρα του, επέβαλε στον αναλυτή τη μεταχείριση που είχε δεχτεί o ίδιος από εκείνη όταν ήταν μικρός. Ας συζητήσουμε τώρα το ζήτημα της επιλογής της ερμηνείας. Για τον ασθενή του, ο C. S κρατάει τρεις ερμηνευτικές δυνατότητες. Η πρώτη («αρνείστε όλες τις προτάσεις μου σαν να μην μπορείτε να δεχτείτε κάτι από εμένα») τονίζει τον δευτερογενή χαρακτήρα της ερμηνείας. Είναι μια ερμηνεία επικεντρωμένη στη μεταβίβαση, που εδώ κατονομάζεται ρητώς. Αυτή η επιλογή αποκλείστηκε ως πρόωρη, για λόγους που έχουν να κάνουν με την έλλειψη προετοιμασίας του προσυνειδητού για μια τέτοια ερμηνευτική κατασκευή. Η δεύτερη, την οποία και επέλεξε ο αναλυτής («είστε σαν ένα μικρό αγόρι που κανείς δεν μπορεί να το παρηγορήσει»), είναι μια ερμηνεία χαμηλής δραματικότητας. Η τρίτη ερμηνεία θα ήταν: «Είστε ένα απαρηγόρητο παιδί!» Πρόκειται για μια ερμηνεία υψηλής δραματικότητας. Οι δύο τελευταίες ερμηνείες που φέρνουν επί σκηνής ένα δραματοποιημένο περιεχόμενο στον παρόντα χρόνο, όπως συμβαίνει στα όνειρα, υπάγονται στις ερμηνείες που ευνοούν την κινητοποίηση του προσυνειδητού του ασθενούς. Υπογραμμίζουν την προτεραιότητα της συναισθηματικής διάστασης επί της διάστασης της σκέψης και περιλαμβάνουν τη δέσμευση του αναλυτή πλάι στον ασθενή του. Τέλος αυτές οι «δραματοποιημένες ερμηνείες» εμπεριέχουν τη δυνητικότητα οικονομικών μετασχηματισμών που καταλήγουν στον αποκορεσμό του προσυνειδητού του ασθενούς, λόγω της υψηλής στάθμης ερωτικής συμπύκνωσης που εμπεριέχουν. Προκαλούν τέλος μια καθολική κίνηση συγκέντρωσηςσυνοχής του Εγώ του ασθενούς, βασισμένη στην ασυνείδητη μετάδοση ενός αναπαραστατικού σχήματος που ανέκυψε στον νου του αναλυτή, ως συνέπεια μιας παλινδρομικής φοράς του ψυχισμού του [régrédience] 2 2. Η παλινδρομική φορά είναι μια από τις ιδιαιτερότητες του ονείρου, επισημαίνει ο Φρόυντ στην Επιστήμη των Ονείρων. Σήμερα οι όροι παλινδρομική (régrédience) και προσθιoδρομική φορά (progrédience) χρησιμοποιούνται ευρύτερα, πέρα από τη σφαίρα του ονείρου. Η παλινδρομική φορά είναι κεντρομόλα και ευνοεί την ενδοβολή της ενόρμησης. Συνδέεται με την παθητική-δεκτική ενορμητική θέση. Στοχεύει, κάτω από ώση της ψευδαισθητικής σκέψης, στο ξύπνημα των πρωτογενών διεργασιών που συνοδεύονται από τις δευτερογενείς. Με άλλα λόγια τείνει στη μορφολογική παλινδρόμηση από τη λέξη προς την εικόνα. Συνδέεται όμως και 11

12 στους δικούς του συνειρμούς. Το μνημονικό θραύσμα που ακολούθησε την ερμηνεία του C.S. δείχνει ότι η παρέμβαση αυτή περιείχε ένα θραύσμα της ασυνείδητης ιστορίας του ασθενούς που κινητοποιήθηκε δραματικά και μπήκε στην αρένα της αναλυτικής εργασίας. ΌΌταν λέει ο C.S. ότι η ερμηνεία είναι μια επιλογή, δεν αγνοεί και το αντίθετο: ότι η ερμηνεία δεν είναι μια επιλογή, διότι η επιλογή είναι ασυνείδητη και σε καμία περίπτωση ηθελημένη, εσκεμμένη. Βεβαίως, αντί να μιλάμε για επιλογή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχουν πολλές δυνητικότητες και ότι την κατάλληλη με τη χρονική παλινδρόμηση: στρέφεται στο παρελθόν. Επίσης, μέσω της ενδοβολής της ενόρμησης, η παλινδρομική φορά στοχεύει σε μια καταπραϋντική επιστροφή στην αταραξία μετά την έξαρση της ενορμητικής ικανοποίησης. Ο παλινδρομικός ναρκισσισμός τείνει προς την πληρότητα του ενός (π.χ. σε συμβιωτικές στιγμές μιας ανάλυσης, το εγώ του αναλυτή και το εγώ του αναλυόμενου έχουν την τάση να γίνουν «ένα»). Η ακρόαση του αναλυτή συνιστά μια παθητική-δεκτική δραστηριότητα, όπου συμμετέχει η παλινδρομική φορά του ψυχισμού, πράγμα το οποίο αποτελεί και μια από τις μεγάλες δυσκολίες της αναλυτικής ακρόασης (βλ. σχετικά: Guy Lavallée: Régrédience, progrédience et hallucinatoire de transfert, 2005). [σ.τ.μ.] στιγμή, στην αναλυτική διαδικασία, η ψυχική εργασία του αναλυτή θα προσδιορίσει μια από αυτές: τότε θα προβάλει η ερμηνεία. Για τον ασθενή αυτόν προκρίθηκε μια ερμηνεία χαμηλής δραματικότητας και όχι υψηλής, λόγω της αντιμεταβίβασης του αναλυτή που μετρίασε τη δύναμη του συναισθήματός του εξαιτίας της ανησυχίας του για τον ασθενή. Πρόκειται για μια διαδικασία αποσεξουαλικοποίησης που επανέφερε το συναίσθημα στην αρχική του, ωμή, ποιότητα και του έδωσε τη μορφή προ-οιδιποδιακής τρυφερότητας. Αυτή η διαδικασία είχε πιθανόν μια λειτουργία τρίτου στο μέτρο που εμπεριείχε εμμέσως μια υπερεγωτική αξία. Ο αποκορεσμός του προσυνειδητού σχετίζεται με την αναστάτωση που προκλήθηκε στο ασυνείδητο του ασθενούς από τη συγκεκριμένη ερμηνεία η οποία αύξησε άμεσα τη στάθμη της ενέργειας και την προσυνειδητή επένδυση λόγω της αυξημένης περιεκτικότητας αποσεξουαλικοποιημένης λίμπιντο που περιείχε. Μπορούμε να στοιχηματίσουμε ότι η ανάδυση μνημονικού υλικού στον ασθενή ως απάντηση στην ερμηνεία στάθηκε δυνατή ακριβώς επειδή η ερμηνεία αυτή ήλθε στην αντιμεταβίβαση του αναλυτή με αυτόν τον μετριασμένα δραματικό τρόπο. Τ Το ψυχαναλυτικό ψυχόδραμα επέλεξε ως θέμα της παρέμβασής του στο συνέδριο Ψυχοσωματικής στην Αθήνα ο Gérard Szwec. Αφού παρουσίασε το ψυχαναλυτικό ψυχόδραμα, όπως εφαρμόζεται στο IPSO, με τη συμμετοχή εξαμελούς ομάδας ψυχαναλυτών, ανέπτυξε βασικές ψυχαναλυτικές έννοιες και τον τρόπο που το ψυχόδραμα τις εξετάζει. Με ένα κλινικό παράδειγμα εικονογράφησε την πρακτική αυτή, που είναι ελάχιστα γνωστή στην Ελλάδα. Η κάθε συνεδρία ψυχοδράματος αφορά έναν ασθενή και μια ομάδα αναλυτών, ένας εκ των οποίων διευθύνει το «παιχνίδι» και είναι εκείνος που συζητά καταρχήν με τον θεραπευόμενο τους κανόνες του «παιχνιδιού» και στη συνέχεια τον παρακινεί να επιλέξει τη σκηνή που * Ψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, Διδάσκων αναλυτής της Παρισινής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της IPSO. Gérard Szwec* Ψυχόδραµα και ψυχοσωµατική Δέσποινα Εµπέογλου θα παίξει με την ομάδα. Ο διευθυντής δεν συμμετέχει αλλά παρακολουθεί τη σκηνή και τη διακόπτει όποτε ο ίδιος το κρίνει σκόπιμο. Μπορεί να εισαγάγει στη σκηνή πρόσωπαθεραπευτές. Στο τέλος σχολιάζει μαζί με τον ασθενή όσα διαδραματίστηκαν, τον καλεί να κάνει συνειρμούς και ενίοτε του δίνει ερμηνείες επάνω στο υλικό. Οι υπόλοιποι θεραπευτές, εξηγεί ο G. Szwec, επιλέγονται από τον ασθενή για να παίξουν τη σκηνή που ο ίδιος έχει προτείνει και υποδύονται ακόμα και τον ρόλο του ασθενή, αν εκείνος το ζητήσει, αφήνοντάς τον να πάρει οποιονδήποτε ρόλο εκείνος επιθυμεί. Οι συν-θεραπευτές καλούνται να βρουν το λανθάνον νόημα των λεγομένων του ασθενούς και να αναπαραστήσουν τις υφιστάμενες ασυνείδητες διαδικασίες, «ψυχαναλυτική εργασία εξίσου σημαντική με εκείνη του διευθυντή του παιχνιδιού, ακόμα κι αν δεν ερμηνεύουν απευθείας». Για τον λόγο αυτό, επιλέγονται ψυχαναλυτές εκπαιδευμένοι στο ψυχόδραμα και εξοικειωμένοι με τους μηχανισμούς του ασυνειδήτου και των αμυνών, της ψυχαναλυτικής διαδικασίας εν γένει. Το ψυχαναλυτικό ψυχόδραμα άρχισε να εφαρμόζεται στη δεκαετία του πενήντα από τους S. Lebovici, R. Diatkine και E. Kestemberg. Θεωρήθηκε θεραπευτική ένδειξη για ασθενείς που δεν μπορούν να εμπλακούν σε θεραπείες μέσω του λόγου. Στην αρχική εκείνη φάση απέκλειαν τους ψυχωσικούς και τους χαρακτηρολογικούς ασθενείς, και γενικότερα όσους μεταβιβάζουν με μαζικό τρόπο. Αργότερα, όπως φαίνεται και σε μεταγενέστερα κείμενα, αλλά κυρίως στην εφαρμογή του, το ψυχαναλυτικό ψυχόδραμα άρχισε να προτείνεται, μας λέει ο G. Szwec, κυρίως σε ασθενείς με ψυχωτικές διαταραχές ή με διαταραχές ταυτότητας. Για εκείνον το ψυχόδραμα είναι μια «talking cure» και ενδείκνυται για ασθενείς στους ο οποίους η έλλειψη συνειρμικής ελευθερίας, που εμποδίζει την ψυχική λειτουργία, μπορεί να επιφέρει μια μηχανιστικού τύπου χρηστική σκέψη (opératoire). Σκέψη που ενδιαφέρεται 12

13 μόνο για το πραγματιστικό (factuel) και αποφεύγει τις συναισθηματικές φορτίσεις. Στην ψυχοσωματική, το ψυχόδραμα εφαρμόζεται με πρωτοβουλία του ομιλητή και της Μ. Αϊζενστάιν τα τελευταία είκοσι χρόνια, κυρίως σε ενήλικες αλλά και σε εφήβους. Παρά τη δυσπιστία που είχε συναντήσει από τον P. Marty και τον M. Fain, το ψυχαναλυτικό ψυχόδραμα απευθύνεται σε ασθενείς με ψυχοσωματικές ασθένειες και έχει ως στόχο να παρακινήσει τον ασθενή να συνάψει δεσμούς. Η συνύπαρξη πολλών θεραπευτών «λιβιδινοποιεί» πιο άμεσα αυτούς τους δεσμούς και παραπέμπει αβίαστα, σύμφωνα με τον G. S., σε προβληματικές οιδιπόδειας σύγκρουσης και ευνουχισμού. Η τεχνική του ψυχοδράματος στηρίζεται στην έννοια της «μητρικής λειτουργίας» που ανέπτυξε ο P. Marty για τη θεραπεία στην ψυχοσωματική. Η έννοια αυτή αναφέρεται στη συνδρομή της ψυχοσωματικής ενότητας της μητέρας στην εγκαθίδρυση και σταθεροποίηση των σωματικών λειτουργιών του εμβρύου και του βρέφους (Fain, 2001) 1. Στις επιφυλάξεις του P. Marty, πατέρα της ψυχοσωματικής σχετικά με το συγκρουσιακό στοιχείο που αναδεικνύει το ψυχόδραμα και τη δυσκολία να γίνει αυτό μέρος του ψυχισμού του ασθενούς χωρίς κίνδυνο αποδιοργάνωσης, ο ομιλητής αντιπαραθέτει την ούτως ή άλλως λιβιδινοποιημένη πλευρά της μητρικής λειτουργίας, η οποία εμπεριέχει πάντοτε συγκρουόμενες επιθυμίες και επενδύσεις. Θεωρεί επίσης ότι υπάρχει δυνατότητα οι ερμηνείες που δίνονται στο ψυχόδραμα να σέβονται τις άμυνες του ασθενή περιοριζόμενες σε συνδέσεις ανάμεσα στις αναπαραστάσεις, αν φανεί ότι ο θεραπευόμενος δεν είναι έτοιμος να εντάξει στον ψυχισμό του ερμηνείες με οιδιπόδεια προβληματική. Η φύση της τεχνικής του ψυχοδράματος και οι στόχοι που θέτει έτσι όπως τους περιέγραφαν οι E. Kestemberg και P. Jeammet 1. Fain M. (2001): La fonction maternelle selon Pierre Marty». Revue française de Psychosomatique. 2. (1987) 2 μοιάζουν να ταυτίζονται σε πολλά σημεία με τους στόχους των θεραπειών των ψυχοσωματικών ασθενών. Σχηματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για την ενίσχυση της «πυκνότητας» του προσυνειδητού, πιο συγκεκριμένα: την ενίσχυση της συνειρμικότητας του φαντασιωτικού κόσμου του ασθενούς, βασιζόμενη σε εκείνη των θεραπευτών του. Στο ψυχόδραμα, πλούσιο σε αισθητηριακά ερεθίσματα και παραστάσεις (figurations), ενισχύεται η ικανότητα συνδέσεων των αναπαραστάσεων του θεραπευόμενου καθώς αυτός συμμετέχει και παρακολουθεί τις σκηνές που παίζονται, αλλά και από τις συνδέσεις και ερμηνείες που κάνει ο «αρχηγός» του παιχνιδιού στηριζόμενος στο παρόν ή και σε παλαιότερο υλικό. Δεν είναι ανύπαρκτος ο κίνδυνος, μας προειδοποιεί ο G. Szwec, ενός ναρκισσιστικού τραυματισμού του ασθενή, αν έρθει αντιμέτωπος με μια ψυχική λειτουργία με την οποία δεν μπορεί να ταυτιστεί. Αυτό θα μπορούσε σε ορισμένες περιπτώσεις να επιφέρει την άρνηση να συνεχιστεί μια σκηνή ή μια συνεδρία ή και τη διακοπή της θεραπείας. Σε αυτές τις ρήξεις της συνέχειας βλέπει ο G. Szwec την εμφάνιση του «κενού» που προσπαθούν αυτοί οι ασθενείς να αναπαραστήσουν μέσω του ψυχοδράματος. «Δεν έχω ιδέες», «έχω ένα κενό», δεν είναι ενδείξεις απώθησης όπως σε άλλους ασθενείς, αλλά μια έλλειψη αναπαραστάσεων και εικόνων που το ψυχόδραμα μπορεί να παρέχει. Για τους ασθενείς με χρηστική σκέψη το «να παίξουν» μια σκηνή δεν είναι εύκολο: παίζουν χωρίς να παίζουν, μένοντας προσδεμένοι σε κάτι ρεαλιστικό και χρηστικό. Μ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τα όσα μας είπε ο ομιλητής για την επένδυση που κάνουν οι συγκεκριμένοι ασθενείς στους θεραπευτές της ομάδας και στον διευθυντή του παιχνιδιού: επενδύουν χωρίς να επενδύουν, 2. Kestemberg E., Jeammet P. (1987): Le psychodrame psychanalytique, Que sais-je, Paris, P.U.F. μεταβιβάζουν ελάχιστα ή καθόλου. Η δύναμη του «αρνητικού», η «αποαντικειμενοποιούσα» λειτουργία, έννοιες του Α. Green, ερμηνεύουν, σύμφωνα με την οπτική του ομιλητή αυτά τα ψυχικά φαινόμενα. Πιθανόν οι ασθενείς αυτοί να κατορθώσουν να συνδεθούν στο ψυχόδραμα και ενδεχομένως να συνεχίσουν μέχρι τέλους αυτήν τη θεραπεία, μέσω μιας πιο νευρωτικής ή ψυχωτικής πλευράς του εαυτού τους. Το ψυχόδραμα σκηνοθετεί από τη φύση του συγκρούσεις ανάμεσα στους ψυχικούς χώρους: όπως π.χ., επιθυμίες του Εγώ ή του Εκείνου και απαγορεύσεις του Υπερεγώ, ρόλοι που μοιράζονται ανάμεσα στους συν-θεραπευτές. Είναι συγκρούσεις δύσκολα αποδεκτές από τους ψυχισμούς οριακών και ψυχοσωματικών ασθενών οι οποίοι αρνούνται σθεναρά να τις βιώσουν στην ενδοψυχική σκηνή. Την ίδια μοίρα έχει η επιθετικότητα και άλλα συναισθήματα, που καταστέλλονται, την ίδια στιγμή που οι αναπαραστάσεις με τις οποίες θα μπορούσαν να συνδεθούν γίνονται αντικείμενο κατάργησης από τον ψυχισμό. Οι ασθενείς αυτοί λειτουργούν με μια «άμυνα μέσω της πραγματικότητας», με άλλα λόγια: επενδύοντας μαζικά την πραγματικότητα. Στην προσπάθειά τους να παρουσιάσουν με διάφορους τρόπους τις άμυνες του ασθενή στη σκηνή, οι θεραπευτές, αντιστρέφουν τους ρόλους που εκείνος παίζει στη ζωή του, «υποβάλλοντάς» τον σε μια παθητικότητα που ο ίδιος δεν έχει τρόπο να βιώσει εκ των έσω. Στον αντίποδα αυτού, το ψυχόδραμα δίνει επίσης στον ασθενή τη δυνατότητα να πει, όπως συχνά αυτό συμβαίνει: «δεν είμαι εγώ αυτός», «δεν είναι έτσι η μητέρα μου», όπως ακριβώς ο ασθενής του Φρόιντ στο κείμενο του 1925 για την ΆΆρνηση σχολιάζοντας το περιεχόμενο του ονείρου του. Η πρακτική αυτή αφήνει χώρο στις αντιστάσεις των ασθενών, οι οποίοι εξάλλου δεν παραλείπουν σε κάποιες περιπτώσεις να χρησιμοποιούν το ψυχόδραμα ως αντίσταση. Η θέση που έχει το σώμα στο ψυχόδραμα απασχόλησε επίσης 13

14 τον G. Szwec. Ο ίδιος δεν θεωρεί, όπως άλλοι ψυχοδραματιστές, ότι το «σώμα μιλάει» ή ότι πρέπει να γίνονται ερμηνείες στον τρόπο που ο ασθενής το χρησιμοποιεί πάνω στη σκηνή. Δουλεύοντας με ασθενείς με σοβαρές σωματικές ασθένειες όταν η αποδιοργάνωση του σώματος δεν είναι απαγορευτική για μια τέτοια εργασία είναι πολύ προσεκτικός ως προς τις ερμηνείες που μπορεί να εμπλέκουν το σώμα. Η τεχνική του ψυχοδράματος απαιτεί την κινητικότητα του σώματος του ασθενούς, αλλά ο G. Szwec δεν πιστεύει ότι μπορεί το σώμα να θεωρηθεί ο πρωταγωνιστής, όπως πίστευαν οι Kestemberg και Jeammet. Το να λάβει δευτερευόντως η ασθένεια μια συμβολική σημασία για τον ασθενή ή να λιβιδινοποιηθεί το άρρωστο σώμα καθώς γίνεται αντικείμενο φροντίδας και θεραπειών, δεν είναι κάτι ασύνηθες με τους ασθενείς αυτούς. Αυτό δεν θα συμβεί όμως μέσω των ερμηνειών των αναλυτών, ούτε μέσω της σωματικής επαφής μαζί τους. Το σώμα κινητοποιείται από το «παριστάνω» της ψυχοδραματικής πράξης. Η κίνηση αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί και αμυντικά, να γίνει «πέρασμα στην πράξη», όπως μας δείχνει ο G. Szwec στο κλινικό του παράδειγμα. Η ασθενής πιάνει για πρώτη φορά, ενώ αυτό δεν είναι κάτι που συνηθίζεται, το χέρι μιας θεραπεύτριας που έχει τον ρόλο της ασθενούς σε μικρή ηλικία και κάνουν μαζί αέναους κύκλους στον χώρο, για να μη φτάσουν στον προορισμό τους, στο «οικοτροφείο», όπου την είχε εγκαταλείψει πάνω από μία φορά η μητέρα της. Το τέλος της κίνησης θα σήμαινε ότι η ασθενής θα ξαναζούσε την εγκατάλειψη, ακόμα κι αν είχε επιλέξει να παίξει τον ενεργητικό ρόλο της μητέρας της και επιπλέον να είναι διαφοροποιημένη από αυτήν παριστάνοντας μια μητέρα που μιλάει στο παιδί της και το παρηγορεί. Τα θέματα της σαγήνης και του τραύματος που τίθενται σε σχέση με το ψυχόδραμα ως θεραπευτική προσέγγιση απασχόλησαν επίσης τον ομιλητή. Αναπόφευκτη θεωρεί τη σαγήνη και την ερωτική διάσταση που ενέχει το παιχνίδι μέσα στις συνεδρίες. Παρά τη σύνεση με την οποία φροντίζουν οι θεραπευτές να παίζουν τις σκηνές, υπάρχει πάντα η διάσταση της ευχαρίστησης, η οποία θα μπορούσε να ξεπεράσει τις δυνατότητες ψυχικοποίησης του ασθενή, ο ψυχισμός του οποίου αμύνεται συστηματικά ενάντια στις εσωτερικές διεγέρσεις, χρησιμοποιώντας τους μηχανισμούς μόνωσης, καταστολής και αποεπένδυσης των αναπαραστάσεων. Η ευχαρίστηση ενέχει εξάλλου τον κίνδυνο να γίνουν οι θεραπευτές και ο ίδιος ο διευθυντής του παιχνιδιού πιο ευνουχιστικοί, μη επιτρέποντας να φανεί ή να εξελιχθεί η ευχαρίστησή τους μέσα στη συνεδρία. Ο «αρχηγός» έχει τη δυνατότητα να διακόπτει με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο τις σκηνές, λειτουργία που τον εκθέτει ακόμη περισσότερο στο κίνδυνο να είναι ευνουχιστικός. Ο κίνδυνος ενός τραυματισμού που θα ερχόταν στην επιφάνεια επειδή θα επαναλαμβανόταν ως σκηνή στο ψυχόδραμα φαίνεται μικρός στον αναλυτή Szwec. Το ίδιο το παιχνίδι προστατεύει από το να γίνει αυτό μια τραυματική επανάληψη. Αντίθετα, μια σκηνή, που αποδίδεται με υπερρεαλιστικό ή μη αναγνωρίσιμο από τον θεραπευόμενο τρόπο, θα είχε μεγαλύτερες πιθανότητες να τον τραυματίσει, αν, για παράδειγμα, του προκαλούσε συναισθήματα ντροπής ή ενοχής, ή το συναίσθημα ότι τα τραύματά του τίθενται σε κοινή θέα. Οι προφυλάξεις που παίρνει ο ίδιος ο ομιλητής εξηγώντας αυτήν την τεχνική, αναδεικνύουν την αναλυτική και κλινική δεξιότητα που απαιτεί το ψυχόδραμα από τους θεραπευτές. Με την περίπτωση της κ. Β., ασθενούς με μερική αλωπεκία και έκζεμα στο κεφάλι, ο G. Szwec μας παρουσίασε λεπτομερέστερα τη μέθοδο και τις δυσκολίες της. Στην περιγραφή σκηνών του ψυχοδράματος της ασθενούς αυτής, και των ερμηνειών που της έδωσε ως διευθυντής του παιχνιδιού, καταδεικνύεται η προσπάθεια του αναλυτή να συνδέσει τις πράξεις της κ. Β. μέσα στη συνεδρία (τριχοτιλλομανία), αλλά και το τραυματικό που αναδύεται από το αισθητήριο-αντιληπτικό βάρος των σχολίων της για τις σκηνές που παίζονται («κάνει κρύο, έχει σκοτάδι, πέφτει χιόνι»). Η κ. Β. απευθύνθηκε στο Κέντρο όταν διαπίστωσε ότι ο σύζυγός της την απατά, μετά από είκοσι χρόνια γάμου. Το περιεχόμενο των σκηνών που προτείνει μετά από ένα χρόνο ψυχοθεραπείας με την ψυχοδραματιστική μέθοδο, και που μας μεταφέρει ο αναλυτής, έχουν να κάνουν με επανειλημμένες σκηνές εγκατάλειψης της ίδιας από τη μητέρα της σε ένα οικοτροφείο για παιδιά, την ίδια στιγμή που άλλα παιδιά της ίδιας μητέρας είχαν δοθεί για υιοθεσία από τη γέννησή τους. Ο αναλυτής επιδιώκει και σε αυτή την τεχνική, όπως στην κλασική αναλυτική συνεδρία ή/και στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία να συνδέει ο θεραπευόμενος τις ιδέες που φέρνει και τα όσα διαδραματίζονται μέσα στη συνεδρία με αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως όταν η κυρία Β. θέλησε να διακόψει τη θεραπεία, θα φέρει εκείνος στην επιφάνεια ξεχασμένα στοιχεία της ιστορίας της ασθενούς, όπως την εγκατάλειψη των αδερφών της από τη μητέρα με σκοπό να συνδεθούν, σε ένα δεύτερο χρόνο, με την πιθανή ενοχή της απέναντί τους. Από το υλικό αυτό της κ. Β. ξεχωρίζει ο G. Szwec τρεις στιγμές: αφορούν και οι τρεις το σώμα της ασθενούς μέσα στις συνεδρίες. Η κ. Β. τραβάει και ξεριζώνει μπροστά στην ομάδα τα μαλλιά της, για να δείξει αυτό που έκανε παλιότερα. Συναισθήματα έλλειψης και κενού, αλλά και η λειτουργία της αυτοϊκανοποίησης, έρχονται στο φως μέσα από εκδραματισμένες σκηνές και ερμηνείες που ακολουθούν αυτή την πράξη-σύμπτωμα. Ερμηνείες που θα αγγίξουν την ασθενή, στον βαθμό που θυμώνει και σταματάει τη συνεδρία. ΌΌπως βλέπουμε η αναφορά σε συναισθήματα ή και στο ασυνείδητο περιεχόμενο των λόγων και πράξεων ασθενών με ψυχοσωματικές ασθένειες δεν μπορεί παρά να λειτουργεί διεγερτικά και ενίοτε απειλητικά για εκείνους, κάτι που συνιστά φυσικά επανάληψη και το οποίο η θεραπευτική μέθοδος επιδιώκει να 14

15 οδηγήσει σε επεξεργασία. Σε άλλη χρονική στιγμή, κι ενώ προχωράει η θεραπεία της, όπως περιγράψαμε και προηγουμένως, η κ. Β. πιάνει το χέρι μιας θεραπεύτριας και κάνει κύκλους γύρω γύρω στο δωμάτιο, χωρίς να μπορεί να σταματήσει ή να πει κάτι γι αυτό. Ο διευθυντής «διακόπτει» τη σκηνή («φτάσατε τώρα», θα της πει) και θα εισαγάγει ένα ομιλούν πρόσωπο, τη διευθύντρια του παιδικού οικοτροφείου που υποδέχεται τα δύο πρόσωπα. Η πράξη αυτή τον διαφοροποιεί από τη στάση του κλασικού αναλυτή που θα κρατούσε μια ουδέτερη στάση και θα άφηνε τον λόγο να εξελιχθεί. Ο G. Szwec βλέπει σε αυτό το σημείο τη «μητρική λειτουργία του θεραπευτή» κατά P. Marty, αναγκαία σε περιπτώσεις ασθενών που δεν μπορούν να απαρτιώσουν τις διεγέρσεις τους, όταν δεν τις χρησιμοποιούν ως φαλλικό φετίχ προκαλώντας πόνο στους ίδιους και τους άλλους. Στην παραπάνω σκηνή ο αναλυτής επιχειρεί διά του λόγου («φτάσατε τώρα») να σπάσει την τραυματική επανάληψη, διατηρώντας ταυτόχρονα το παιχνίδι, ώστε να συνδέει το παρελθόν με το παρόν του τραύματος που διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια της ομάδας. Τέλος ο G. Szwec αναφέρεται σ ένα, σπάνιο και εντυπωσιακό, επεισόδιο εμφάνισης κόκκινων πλακών στο πρόσωπο της κ. Β. κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας. Τη στιγμή που «βάλλονταν» οι άμυνες της αποφυγής των αναπαραστάσεων και των αποσυνδέσεων, η ασθενής αντιστέκεται με κάθε τρόπο, παρουσιάζοντας ένα σωματικό σύμπτωμα. Αυτό γίνεται με αφορμή την εισαγωγή του πατέρα, ως προσώπου, στο ψυχόδραμα, από τον αναλυτή. Σημειωτέον ότι η ίδια δεν έκανε αναφορές στον πατέρα της, ούτε στο ότι εκείνος δεν παρενέβη στην παιδική της ηλικία για να εμποδίσει για παράδειγμα την περιοδική παραμονή της κ. Β. στο οικοτροφείο. Ο αναλυτής δεν έκανε τη σύνδεση αυτού του συμπτώματος και της επιθυμίας της κ. Β. να διακόψει τη θεραπεία, που εκφράσθηκε στην αμέσως επόμενη συνεδρία. Προτίμησε να ακούσει άλλο υλικό και να συνδέσει με αυτό, σεβόμενος τις άμυνες της ασθενούς, σε ένα πλαίσιο όπου είναι προφανείς οι μεταβιβαστικές και αντιμεταβιβαστικές ψυχικές κινήσεις και η ασφάλεια που αυτές παρέχουν. Τα κλινικά και θεωρητικά ερωτήματα που έθεσε ο G. Szwec, αλλά και η συμμετοχή του σ έναν ζωντανό διάλογο ενώπιόν μας με τον C. Smadja, επίσης προσκεκλημένο του συνεδρίου, και στενό συνεργάτη του, κινητοποίησαν σκέψεις και απορίες τόσο για την τεχνική αυτή καθαυτή, όσο και για όσα μπορεί να προσφέρει το ψυχόδραμα στη διαφοροποίηση ή και τον εμπλουτισμό της δυαδικής ψυχαναλυτικής σχέσης. Ο Φώτης Μπόµπος «Μιλώντας για το σώµα στο σώµα» Σάββας Σαββόπουλος «Θεραπευτική προσέγγιση των καρκινοπαθών σε τελικό στάδιο» και «Σχόλιο στην οµιλία του Claude Smadja» Αριστέα Σκούλικα Ο Φ. Μπόμπος χρησιμοποιεί έναν αινιγματικό τίτλο και ένα γαλλικό λογοπαίγνιο για να αναφερθεί στη σχέση ασθενούς/αναλυτή που συναντούμε στις ψυχοσωματικές διαταραχές. Ο τίτλος «Μιλώντας για το σώμα στο σώμα», που δηλώνει μια επικοινωνία με το σώμα του ασθενούς, αντιδιαστέλλεται με το «σώμα με σώμα» που δηλώνει τη μη διαφοροποίηση δύο σωμάτων. Το «σώμα με σώμα» (corps à corps στα γαλλικά) είναι μια μεταφορά που απεικονίζει ακριβώς τη θεραπευτική σχέση με ορισμένους ψυχοσωματικούς ασθενείς ενώ το «για το σώμα στο σώμα» (corps au corps) δηλώνει τη διαφοροποίηση, το ζητούμενο της θεραπείας. Για να σκεφτεί αυτό το ζήτημα o Φ. Μπόμπος επικαλείται την εμπειριοκρατική θέση του Αριστοτέλη «ουδέν εν τη νοήσει ό μη πρότερον εν τη αισθήσει», που σημαίνει ότι δεν υπάρχει τίποτα στη νόηση, το οποίο να μην έχει υπάρξει προηγουμένως στις αισθήσεις, στο σώμα. Με αυτή την παραδοχή προχωρεί σε μια αναφορά στην τεχνική της εργασίας με ψυχοσωματικούς ασθενείς όπου επιχειρείται το μεταβιβαστικό/ αντιμεταβιβαστικό μόρφωμα του τύπου «σώμα με σώμα» να μετασχηματισθεί και να διαχωρισθεί με τη διαμεσολάβηση του λόγου. Ο Φ. Μπόμπος έχει στο νου του ότι το Εγώ του αναλυτή όπως κι εκείνο του ασθενούς κατάγεται από το σώμα, ότι είναι δηλαδή καταρχήν ένα «σωματικό Εγώ», με άλλα λόγια ότι το Εγώ του αναλυτή εκπροσωπεί το σώμα του. Με τη λογική αυτή ο αναλυτής απευθύνεται στον αναλυόμενο μέσω του λόγου, αλλά σε αυτή την επικοινωνία συμμετέχει και εκδηλώνεται και το σώμα του. Αποδέκτης δε των ερμηνειών του αναλυτή είναι ο αναλυόμενος ως ολότητα. Αυτό σημαίνει ότι ο αναλυόμενος όχι μόνο μιλά στον αναλυτή με το σώμα του αλλά και ότι «ακούει» τον αναλυτή με το σώμα του. Ούτως ή άλλως στις ψυχοσωματικές διαταραχές το σώμα του ασθενούς βρίσκεται στο προσκήνιο και δεν είναι σιωπηλό όπως συμβαίνει με το υγιές σώμα (Fain, 2001). ΈΈτσι ο αναλυτής το λαμβάνει υπόψη του άμεσα. Στη συναλλαγή αυτή συμμετέχει με τον τρόπο που είδαμε και το σώμα του αναλυτή. Το ερώτημα είναι στη συνέχεια με ποιο τρόπο ο λόγος του αναλυτή επηρεάζει το σώμα. ΊΊδιον του αναλυτικού λόγου είναι ότι δεν στέκεται 15

16 στο συγκεκριμένο αλλά δημιουργεί μεταφορές, «μεταφορικοποιεί» κατά την έκφραση του Φ. Μπόμπου. ΌΌταν ο αναλυτής αναφέρεται στο εδώ και τώρα επιδιώκει να παραπεμφθεί η συζήτηση σε μια άλλη σκηνή, στο «εκεί και τότε». ΌΌταν αναφέρεται στο «εκεί και τότε», η συζήτηση παραπέμπεται σε ένα άλλο «εκεί και τότε», προγενέστερο ή μεταγενέστερο, πιο εξελιγμένο ή λιγότερο εξελιγμένο. Επίσης ο λόγος του αναλυτή «εμπεριέχει», κατά τον Φ. Μπόμπο, το σώμα του ασθενούς. Στη σκέψη αυτή θα θέλαμε να εμβαθύνουμε περισσότερο. Πρόκειται για μια μεταφορά. Είναι σαν ο λόγος να λειτουργεί όπως η αγκαλιά της μητέρας, να περιβάλλει και το σώμα του ασθενούς το οποίο επηρεάζεται άμεσα, επίσης, από την ερμηνεία. Η λειτουργία του να περιέχει ο λόγος του αναλυτή το σώμα του ασθενούς παραπέμπει στη «μητρική λειτουργία» κατά P. Marty (Fain, 2001), ο οποίος αναγνωρίζει σε αυτήν τη συμμετοχή του μητρικού σώματος και του μητρικού ψυχισμού στην εγκαθίδρυση και τη σταθεροποίηση της σωματικής λειτουργίας του εμβρύου και του βρέφους. Πρότυπό της είναι η υποστήριξη των ζωτικών λειτουργιών του εμβρύου, και αργότερα η υποστήριξη της σωματικής αναζωογόνησης κατά την παλινδρόμηση του ύπνου, την οποία η μητέρα εξασφαλίζει και διευκολύνει με το τρυφερό κράτημά της. Η μητρική λειτουργία, υπό αυτή την έννοια, συνίσταται σε σταθερή παρουσία και παροχή ματαιώσεων και ικανοποιήσεων. Είναι ασυνείδητη και σχετίζεται, κατά τον Μarty, με τη μεταστροφή της σεξουαλικής στόχευσης της μητέρας σε αναπαραγωγική. Ο ομιλητής επισημαίνει σχετικά με το «περιέχειν διά του λόγου το σώμα του ασθενούς» τα εξής: «Στις συνεδρίες υποδέχομαι ως κλινικό υλικό το διάχυτο άγχος, τα σπαράγματα από τον αφηγηματικό λόγο του παράλληλα και σε συνδυασμό με τα αντιληπτικά ερεθίσματα (ακουστικά, οπτικά, οσφρητικά). Με αυτά τα αντιληπτικά ερεθίσματα ως προλεκτικά στοιχεία που προέρχονται από τη σωματική ένταση στο επίπεδο της κινητικότητας και της αισθητικότητας του ασθενούς, επιχειρώ να κατασκευάσω, μέσω της αντιμεταβίβασης, στον λόγο μου πλευρές από φαντασιωτικές σκηνές». Οι σωματικές εκδηλώσεις του ασθενούς βρίσκουν λοιπόν στον αναλυτή θεατή και ακροατή. Ο Φ. Μπόμπος μιλά για έναν ασθενή που εκθέτει ενώπιον του αναλυτή τη σωματική του οδύνη και δυσπραγία, καθώς και τη δυσφορία του, την οποία ο αναλυτής κατανοεί ως διαμαρτυρία προς ένα Εγώ, το οποίο επικρίνεται ότι αδιαφορεί για το σώμα. Είναι μια διαμαρτυρία του ασθενούς παρόμοια ενδεχομένως, υποθέτει ο αναλυτής, με τη διαμαρτυρία-εναντίωση προς το πρωτογενές αντικείμενο που αδιαφορούσε, ή αναπαριστάται ως αδιάφορο για εκείνον και για τις σωματικές αισθήσεις του όταν ήταν βρέφος. Η έκθεση της σωματικής οδύνης στον αναλυτή κατανοείται συνεπώς τη δεδομένη στιγμή και ως μεταβιβαστική εκδήλωση προς ένα αντικείμενο το οποίο δεν είναι διαχωρισμένο από το υποκείμενο. Η «σώμα με σώμα» διάταξη του μεταβιβαστικού/ αντιμεταβιβαστικού μορφώματος μοιάζει, συνεπώς, με τη «σώμα με σώμα» σχέση του εμβρύου/βρέφους με τη μητέρα. Σημασία έχει ότι η μητέρα χρησιμοποιεί, πάντα κατά τον ομιλητή, εκτός των άλλων και το σώμα της για την κατανόηση και ικανοποίηση των αναγκών του βρέφους (χρησιμοποιεί δε μόνο το σώμα της για τις ανάγκες του εμβρύου). Για τον διαχωρισμό αναλυτή/ ασθενούς κατά την αναλυτική διεργασία ο Φ. Μπόμπος έχει στον νου του επίσης το μοντέλο της διεργασίας διαχωρισμού του ζεύγους βρέφος/μητέρα. Υπάρχει εδώ μια αναλογία αναλυτή/μητέρας υποστηρίζει ο ομιλητής. ΌΌπως η μητέρα χρησιμοποιεί το σώμα της για να κατανοήσει τις ανάγκες του βρέφους έτσι και ο αναλυτής χρησιμοποιεί το δικό του σώμα, υποδεχόμενος τα αντιληπτικά δεδομένα, για να κατανοήσει τις ανάγκες του ασθενούς και για να διαμορφώσει την ερμηνεία. Αναλογία μεταξύ αναλυτή και μητέρας υπάρχει και στο θέμα του τρίτου. Η παρουσία στον ψυχικό χώρο της μητέρας ενός τρίτου, του πατέρα, που είναι και ο ερωτικός της σύντροφος, σύμφωνα με τον M. Fain (1971), που παραθέτει ο Φ. Μπόμπος, επιτρέπει στη μητέρα να εντάξει τα ερεθίσματα που έρχονται από το βρέφος, να τα διαχειριστεί, και να τα επεξεργαστεί, εντάσσοντας έτσι και δικές της άλυτες συγκρούσεις, όπως απαγορευμένες ασυνείδητες οιδιποδειακές επιθυμίες, που ανακινούνται από τη συνύπαρξη με το βρέφος. Ο τρίτος στον ψυχισμό της μητέρας θέτει τις γραμμές τις οποίες δεν θα μπορούσε να παραβιάσει κανείς, ούτε η μητέρα ούτε το παιδί. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η δομή της τριαδικότητας, η οποία διαχωρίζει τη μητέρα από το βρέφος και το αντίστροφο. Ο Φ. Μπόμπος μιλά στο σημείο αυτό για την ψευδαισθητική παρουσία του τρίτου στον ψυχισμό της μητέρας. Αυτό θα ήταν χρήσιμο να το ανέπτυσσε περισσότερο μιας και αναφέρεται στον μηχανισμό της λειτουργίας του τρίτου αλλά και στη φυσιολογική ψευδαισθητική λειτουργία. ΌΌταν μιλάμε για την φυσιολογική ψευδαισθητική λειτουργία έχουμε στον νου μας τη θέση του Φρόιντ (1900) για την «παρουσίαση» (presentation, SE, ΙΙ) στη συνείδηση, σε συνθήκες αναστολής της αισθητηριοκινητικότητας, ασυνείδητων σκέψεων και επιθυμιών, όπως συμβαίνει υποδειγματικά στο όνειρο. Ο ψευδαισθητικός τρίτος που αναφέρει ο Φ. Μπόμπος κατανοείται από εμάς ως μια ψυχική παραγωγή μέσω της οποίας παρουσιάζονται στη συνείδηση της μητέρας ασυνείδητες σκέψεις, μορφοποιώντας τη δομή της τριαδικότητας. Η τριαδική δομή είναι μια υπερεγωτική κατασκευή, με την έννοια ότι προκύπτει από την οιδιποδειακή απαγόρευση. Αυτή έχει ως προπομπό τον πρώτο διαχωρισμό του νεογνού από τη μητέρα μέσω της εμφάνισης στο προσκήνιο της άλλης σκηνής της ζωής της μητέρας, όπου βρίσκει υλοποίηση η ερωτική και σεξουαλική ενεργοποίησή της, που αναφέραμε στο εσωτερικό του ερωτικού της ζεύγους (Λογοκρισία της Eρωμένης, M. Fain, 1971). Εδώ ανακύπτει το ερώτημα για το ομόλογο του τρίτου στον ψυχισμό του αναλυτή. Υπάρχει πράγματι ένα ομόλογο 16

17 του τρίτου της μητέρας στην αναλυτική συνθήκη και αυτό είναι ο αναλυτικός τρίτος. Πρόκειται για τη μέθοδο του αναλυτή ή μήπως για τη θεωρία του; Είναι μήπως ο δικός του εσωτερικευμένος τρίτος; Είναι μάλλον όλα αυτά μαζί. Μια άλλη πτυχή της ψυχοσωματικής ψυχοπαθολογίας στην οποία αναφέρεται ο Φ. Μπόμπος είναι η ταυτόχρονη παρουσία στον ασθενή αυτοηρεμιστικών και αυτοδιεγερτικών ψυχικών δραστηριοτήτων, με τις οποίες εξαφανίζει το αντικείμενο, ενώ ταυτοχρόνα συντηρεί χρηστικά κάποια ίχνη του. Διερωτώμεθα αν ο σκοπός των διαβημάτων αυτών του ασθενούς δεν είναι ο πλήρης έλεγχος του αντικειμένου, η απόλυτη επιβολή επί αυτού, η οποία είναι αναγκαία στο υποκείμενο για λόγους ψυχικής επιβίωσης. Το αντικείμενο, έτσι όπως διαμορφώνεται στο παρόν της μεταβίβασης, αν κατανοούμε καλά τον Φ. Μπόμπο, είναι ταυτόχρονα κατηργημένο και διατηρημένο ως χρηστικό. Τίθεται το ερώτημα αν είναι επίσης ένα ελεγχόμενο εαυτοαντικείμενο. Εννοούμε με αυτό αντικείμενα τα οποία ανήκουν σε μια γκάμα ναρκισσιστικών παραγώγων και δεν έχουν αυθύπαρκτη οντότητα αντικειμένου. Μια διακαής, για παράδειγμα, ενασχόληση με κάποια δραστηριότητα, ενασχόληση η οποία δεν διαπερνά το σύνολο του ψυχικού ιστού τοπικά και χρονικά αλλά χρησιμοποιείται μόνο ως λύση ανάγκης, για να εγκαταλειφθεί στη συνέχεια ως άχρηστη ή να καταρρεύσει. Πρόκειται για σχέσεις αντικειμένου οι οποίες δεν αντέχουν την πίεση των εσωτερικών εντάσεων και εντέλει δεν διαθέτουν σταθερότητα ούτε επιχειρησιακή αξιοπιστία. Λειτουργούν ως νησίδες διάσωσης για να αφήσουν στο τέλος τη θέση τους σε έναν χώρο κενό από αντικείμενα. Ο αναλυτής, συνδέοντας το παζλ των κερματισμένων ψυχικών στοιχείων της αναλυτικής συνάντησης, ανακαλύπτει τον θεματικό άξονα της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης και το νόημά του. Εκεί μας φαίνεται ότι η χρήση του αναλυτή από τον αποδιοργανωμένο ψυχοσωματικά ασθενή θυμίζει μια μητέρα που δίνει στο μωρό της λάθος τροφή. Ο ασθενής ταΐζει πράγματι τον αναλυτή με σαγηνευτικές ιδέες και όχι με πραγματικά χρήσιμη τροφή, χρησιμοποιώντας όλα τα ναρκισσιστικά μέσα για να μην έλθει σε επαφή μαζί του. Το σώμα που είναι η αλήθεια του Eγώ του ασθενούς, αυτός προσπαθεί να το κρατήσει μακριά από τον αναλυτή επιδεικνύοντάς το ταυτοχρόνως σε κατάσταση οδύνης και ανάγκης. Είναι σαν ο ασθενής να λέει στον αναλυτή «απαγορεύεται να αγγίξετε με τη σκέψη σας το σώμα μου, μπορείτε να το παρατηρείτε για να αισθανθείτε μόνο αυτό που εγώ θέλω να αισθανθείτε». Ο ασθενής στον οποίο αναφέρεται ο ομιλητής και ο οποίος είχε εμφανίσει μια σοβαρή νόσο στο παρελθόν χαρακτηρίζεται από μείωση της αναπαραστατικής λειτουργικότητας με αναπαραστατική ένδεια, διάχυτο άγχος και καταφυγή σε αισθητηριακές λύσεις. Επιπλέον, «... αποφεύγει τη φροντίδα του πάσχοντος σώματος αλλά και γενικά του σώματος. Αφήνει την αυτοκαταστροφικότητα σε ελεύθερη δράση, εξαιτίας της καταστροφικής ενδοψυχικής αποσύνδεσης ανάμεσα σε αυτόν και το σώμα του». Η έννοια της εσωτερικής αποσύνδεσης του Εγώ από το σώμα εισάγει τον προβληματισμό για την αναπαράσταση του σώματος στο εσωτερικό του ψυχισμού. Ο ομιλητής αναφέρεται σε ένα «άνοιγμα του ασθενούς στην αλήθεια του σώματος». ΌΌταν αυτό επιτυγχάνεται, ο ασθενής έχει σημειώσει σημαντική μεταβολή. Το άνοιγμα στην αλήθεια του σώματος είναι στην περιγραφόμενη περίπτωση σχεδόν ταυτόσημο με το άνοιγμα στο συναίσθημα. Κατανοούμε εδώ το σώμα ως παράσταση, το ίδιο και το συναίσθημα. Το σώμα ως παράσταση συνιστά ίσως μία αρκετά άμεση και κομβική παρουσίαση ασυνείδητων σκέψεων (χρησιμοποιούμε εδώ την έννοια παρουσίαση όπως πιο πάνω) και το συναίσθημα εκπορεύεται από ψυχικά μορφώματα εξίσου κομβικής σημασίας. Εξάλλου διακρίνει στον ασθενή του από τη μια πλευρά το συναίσθημα/σώμα, και από την άλλη τις ιδέες. Προσθέτει ότι στη συγκεκριμένη ψυχοσωματική παθολογία αυτές οι πλευρές είναι διχοτομημένες, υλοποιώντας μια διχοτόμηση του Εγώ. Η τελευταία υφίσταται επεξεργασία κατά την αναλυτική εργασία και μεταβάλλεται. Η μεταβολή αυτή κινείται στην κατεύθυνση της ενοποίησης των διχοτομημένων στοιχείων με αποτέλεσμα τη διακίνηση αμφιθυμίας στη μεταβίβαση. Η τεχνική του αναλυτή τέλος, κατά τη συνάντηση με τον ψυχοσωματικό ασθενή, συνοψίζεται κατά τον Φ. Μπόμπο σε αυτό που ο Marty (Fain, 2001) ονόμασε «μητρική λειτουργία» και αναφέραμε ήδη ακροθιγώς. Είναι ασυνείδητες πλευρές της λειτουργίας της μητέρας, οι οποίες συμβάλλουν στην εγκαθίδρυση των σωματικών λειτουργιών του βρέφους. ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1. Σαράντης Θανόπουλος (2009). Ο χώρος της ερμηνείας. Πρόλογος: Σάββας Σαββόπουλος, Επιμέλεια: Μαγδαληνή Τσεβρενή, Μετάφραση: Δημήτρης Μαλιδέλης. Αθήνα: εκδ. Πόλις, Peter Gay (1998). Sigmund Freud. Μια Σύγχρονη Προσωπογραφία. Πρόλογος: Peter Gay, Μετάφραση: Ιάκωβος Κοπερτί. Αθήνα: εκδ. Οδυσσέας, Vladimir MARINOV, Joyce Mc DOUGALL, Francoise BRELET-FOULARD, Pierre NOAILLE, Antonio Francisco MENDES PEDRO, Jaqueline LANOUZIERE, Marie-Madeleine JAСQUET, Alan RIGAUD (2001). Ανορεξία, εξαρτήσεις και ναρκισσιστικές ευθραυστότητες. Μετάφραση: Γεωργία Γιαννάτου και Μαρίνα Νάσου. Επιστημονική επιμέλεια: Ξανθή Χαραλάμπους. Αθήνα: εκδ. Κατάρτι,

18 Σάββας Σαββόπουλος Θεραπευτική προσέγγιση των καρκινοπαθών σε τελικό στάδιο Το ζήτημα της καθυστερημένης διάγνωσης μιας κακοήθους νόσου, η οποία συνδέεται με την αδυναμία του ασθενούς και του ιατρού του να αποκωδικοποιήσουν τα μηνύματα που στέλνουν το σώμα και τα συμπτώματα αντιστοίχως, εξετάζει στην εισήγησή του ο Σ. Σαββόπουλος. Στηριζόμενος σε κλινικό υλικό από την ψυχική λειτουργία ασθενών στην πορεία τους προς τον θάνατο, μας παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την ψυχική λειτουργία γενικότερα. Σχετικά με την καθυστέρηση στην ιατρική διάγνωση επικαλείται την υπόθεση μιας αρνητικής ψευδαίσθησης στον ασθενή, και μιας προβλητικής διεργασίας στον ιατρό, η οποία υπό το κράτος μιας ισχυρής επένδυσης κατά την επεξεργασία των δεδομένων του ασθενούς τον «τυφλώνει», δημιουργώντας και σε αυτόν φαινόμενα αρνητικής ψευδαίσθησης. Στην περίπτωση της αρνητικής ψευδαίσθησης ο ασθενής αισθάνεται ότι τα μηνύματα δεν έρχονται από το σώμα του αλλά από το εξωτερικό περιβάλλον. Σε αυτό το σημείο ο Σ. Σαββόπουλος εισηγείται ότι αυτό συμβαίνει επειδή το σώμα δεν είναι πλέον ένα λιβιδινικό σώμα, αλλά ένα «σώμα» κυριολεκτικό, ένα υλικό και «αντικειμενικό» σώμα, το οποίο ο ομιλητής αποκαλεί «σώμα της ανάγκης». Λιβιδινικό σώμα είναι, σύμφωνα με τη δική μας κατανόηση, το σώμα εκείνο που εκπροσωπείται στο ψυχικό πεδίο και έχει ενταχθεί στον ψυχικό μεταβολισμό, ούτως ώστε να μην είναι αποδέκτης ωμών ενορμητικών διακινήσεων. Οι δύο ασθενείς του Σ. Σαββόπουλου εμφάνιζαν εξάλλου, κατά την προ της νόσου φάση, στοιχεία κάμψης της ψυχικής λειτουργίας, τα οποία είχαν οδηγήσει σε λύσεις ως προς την ψυχική οργάνωση που στόχευαν αποκλειστικά στην προστασία του ναρκισσισμού από την κατάρρευση. Η χρηστική σκέψη στη μια περίπτωση και η νεύρωση χαρακτήρα, μια εύθραυστη δηλαδή ναρκισσιστική διευθέτηση, στην άλλη, οργανώνονταν γύρω από σοβαρά τραύματα του παρελθόντος, τα οποία και στις δύο περιπτώσεις είχαν πλήξει τη συμβολική δυνατότητα του ασθενούς και την ικανότητά του για λιβιδινικές επενδύσεις. Οι δύο αυτές πτυχές, συμβολική λειτουργία και λιβιδινική επένδυση του αντικειμένου, μοιάζει να συμπορεύονται η μια με την άλλη κατά τον Σ. Σαββόπουλο και να αντιδιαστέλλονται με τον αρνητικό ναρκισσισμό. Ας υπενθυμίσουμε ότι ο αρνητικός ναρκισσισμός συνιστά κατά τον Α. Green (1983, σ. 38) «ένα σκοτεινό σωσία (διπλό) του ΈΈρωτα, ο οποίος ενοποιεί τον θετικό ναρκισσισμό, καθώς κάθε επένδυση αντικειμένου όπως και του Εγώ, συνεπάγεται τον αντεστραμμένο σωσία του, που στοχεύει σε μια παλινδρομική επιστροφή στο σημείο μηδέν». Ο Α. Green συνεχίζει: «Ο αρνητικός αυτός ναρκισσισμός μου φαίνεται διαφορετικός από τον μαζοχισμό η διαφορά είναι ότι ο μαζοχισμός, ακόμη και ο πρωταρχικός είναι μια οδυνηρή κατάσταση που στοχεύει στον πόνο και στη συντήρησή του ως μόνης δυνατής μορφής ύπαρξης, ζωής και ευαισθησίας. Αντίστροφα ο αρνητικός ναρκισσισμός τείνει προς την ανυπαρξία, την αναισθησία, το κενό, το λευκό (από το αγγλικό blank που μεταφράζεται ως κατηγορία του ουδέτερου) είτε το λευκό αυτό επενδύει το συναίσθημα (αδιαφορία), είτε την αναπαράσταση (αρνητική ψευδαίσθηση), είτε τη σκέψη (λευκή ψύχωση)» 1. Στις περιπτώσεις των ασθενών του Σ. Σαββόπουλου υπάρχει ένα έλλειμμα λιβιδινικής λειτουργίας το οποίο εμφανίζεται ως έλλειμμα μαζοχισμού, και συνδέεται με τη χρηστική σκέψη, τη θεμελιώδη κατάθλιψη και την ψυχοσωματική αποδιοργάνωση. Μια μαζοχιστική οργάνωση θα συνέδεε αν υπήρχε, σύμφωνα με τον ομιλητή, την καταστροφικότητα με τη λίμπιντο και θα διάνοιγε εκ νέου τον χώρο του συμβολικού. Στο σημείο αυτό ιχνηλατούμε τη σκέψη ότι 1. Μετάφραση της συγγραφέως. Σχολιασµός της οµιλίας του Claude Smadja από τον Σ. Σαββόπουλο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Fain M. (2001): La fonction maternelle selon Pierre Marty». Revue Française de Psychosomatique, 2. Freud S. (1896): «Project for a Scientific Psychology». SE I. Green A. (1983): Narcissisme de vie, narcissisme de mort. PUF. Green A. (2000): Le Cadre psychanalytique, in Green A. Kerberg O. L'avenir d'une désillusion. Paris, PUF. Marty P. (1990): La psychosomatique et la psychanalyse. Revue Française de Psychanalyse, 4. Ο Σ. Σαββόπουλος αναφέρεται στη σημαντική συμβολή του C. Smadja στην επεξεργασία του ζητήματος της χρηστικής λειτουργίας (fonctionnement opératoire) και επισημαίνει τα εξής, υπογραμμίζοντας τη διαφορά μεταξύ της κλασικής ψυχαναλυτικής κατάστασης και της εργασίας με χρηστικούς ασθενείς: «Ο Smadja με τους χρηστικούς ασθενείς θα μας πάει αλλού. Εκεί όπου το τραυματικό εμπόδισε τη δόμηση μιας αξιόπιστης συμβολικής λειτουργίας και το μόνο ανάχωμα πλέον για κάποια ψυχική αναδιοργάνωση απομένει η ποιότητα της παρουσίας του αναλυτή στον αναλυτικό χώρο». Ο αναλυτής συμμετέχει εντέλει σε μια προσπάθεια να βρουν αναπαράσταση καταστάσεις που δεν είχαν αναπαρασταθεί ποτέ στην ψυχική προϊστορία του ατόμου αλλά και άλλες η λειτουργία αναπαράστασης των οποίων υπέστη κάμψη στην πορεία. Σημαντική εξάλλου είναι η ασυμμετρία που παρατηρείται μεταξύ της έντασης της αντιμεταβίβασης και της υποτονικότητας της μεταβίβασης του ασθενούς. Ο Σ. Σαββόπουλος δίνει περιγραφές του τρόπου με τον οποίο εμφανίζεται η χρηστική λειτουργία στην ανάλυση και αναφέρει την απουσία συνειρμικού λόγου, την πραγματιστική, αποξηραμένη, και στερημένη συναισθηματικών δονήσεων γλώσσα που μαρτυρούν την «ψυχική ακαμψία και την αδυναμία παλινδρόμησης». Νομίζουμε ότι θα άξιζε τον κόπο να συζητηθεί 18

19 υπάρχει ένας χώρος, όπου υποτίθεται ότι εκπτύσσεται η συμβολική λειτουργία, και ο οποίος μοιάζει να υφίσταται σύνθλιψη από τη δράση της ασυνείδητης, μη συνδεδεμένης και μη συζευγμένης με λίμπιντο, καταστροφικότητας. Ανεξαρτήτως της θεωρητικής εξήγησης που δίδεται για αυτό καθαυτό το φαινόμενο είναι ενδιαφέρον το κλινικό δεδομένο της πτώσης της συμβολικής λειτουργίας και της θεραπευτικής αναγκαιότητας να διανοιχθεί ένας ψυχικός χώρος μέσω της λιβιδινοποίησης της καταστροφικότητας που θα επιτρέψει την επανεκκίνηση της λειτουργίας αυτής. Η παρουσία του αναλυτή τείνει να διευκολύνει αυτή την εξέλιξη. Ο Σ. Σαββόπουλος επικεντρώνεται στη συνέχεια στο ζήτημα των αμυνών έναντι του καρκίνου, μια εκ των οποίων είναι η διάψευση. Ο ασθενής προκειμένου να επιτύχει τη διάψευση οργανώνει μηχανισμούς διχοτόμησης οι οποίοι τον ακολουθούν σε όλη την πορεία του προς τον θάνατο. Οι διεργασίες αυτές, κατά την τελική φάση της νόσου, χαρακτηρίζονται γενικότερα από την οικονομία του τραυματικού και εκδηλώνονται με κατάργηση των συναισθημάτων μέσω διάψευσης, εξιδανίκευσης και διχοτόμησης, μηχανισμών που επιτείνονται κατά τη διαδρομή. Η σχέση αντικειμένου είναι εντέλει, κατά τον Σ. Σαββόπουλο, ο βασικός τομέας όπου επιτελούνται οι ειδικές διεργασίες σε ολόκληρη την πορεία της νόσου. Στην τελική φάση το αντικείμενο υφίσταται αυτό που ο De M Uzan ονόμασε φαγοκύττωση, μια σταδιακή δηλαδή καταστροφή της διαφοροποίησής του και μια ενσωμάτωσή του από το υποκείμενο, η οποία οδηγεί σε μία κατάσταση που μοιάζει με την πρώτη παντοδύναμη συμβίωση με το αντικείμενο. Η μεταβιβαστική/αντιμεταβιβαστική σχέση μοιάζει, κατά τον Σ. Σαββόπουλο, να αυξάνει τις πιθανότητες να ενισχυθεί η μαζοχιστική συνιστώσα. Ωστόσο ο ασθενής που βρίσκεται σε κίνδυνο θανάτου τείνει να πραγματοποιεί περισσότερο μια ναρκισσιστική επένδυση του αναλυτή, ο οποίος «οφείλει» στο πλαίσιο αυτό να είναι ένα παντοδύναμο αντικείμενο, που «θα αντισταθμίσει το αίσθημα της ναρκισσιστικής ελλείψεως... στο μέτρο που η ενόρμηση θανάτου αποσυνδέεται, ενισχύοντας έτσι τον ναρκισσισμό θανάτου». Ο Σ. Σαββόπουλος ακολουθεί εδώ τη σκέψη του Fain (1990) ο οποίος διακρίνει την ατομική κίνηση προς τον θάνατο από την ενόρμηση θανάτου του Φρόιντ. Η ενόρμηση θανάτου με αυτή τη λογική αποτελεί μέρος ενός λειτουργικού συστήματος το οποίο περιλαμβάνει και τη λίμπιντο, σε κατάσταση σύζευξης, και δημιουργεί ένα πλαίσιο λειτουργίας του ψυχισμού. Ο ασθενής με καρκίνο σε τελικό στάδιο συχνά παλινδρομεί σε ένα ιδεώδες Εγώ, το οποίο αναγνωρίζεται από την έλλειψη μέτρου, στο πλαίσιο του αρνητικού ναρκισσισμού. Η δε σχέση με το αντικείμενο της ενόρμησης υποκαθίσταται από μια σχέση με ένα αντικείμενο «αποενορμητικοποιημένο». Η μορφή που λαμβάνει η ψυχική λειτουργία είναι αυτή της προϊούσας περισσότερο σε τι συνίσταται η απουσία παλινδρόμησης. Κατά τον Α. Green (2001) η παλινδρόμηση ταυτίζεται σχεδόν με το ψυχικό γίγνεσθαι και η απουσία παλινδρόμησης αποτελεί μια ψυχική «σίγαση» η οποία αναστέλλει τον ψυχικό μεταβολισμό. Προϊόν της παλινδρόμησης είναι ο ψυχικός μετασχηματισμός που προκύπτει αενάως από την εξίσου αέναη δημιουργία ενορμητικών ώσεων και κινήσεων του ψυχισμού προς το αντικείμενο με αποτέλεσμα την εγγραφή ιχνών. Πρότυπό της είναι η παλινδρόμηση της επένδυσης αντιληπτικών δεδομένων κατά τη διεργασία του ονείρου, όπου η οδός προς την αισθητηριοκινητικότητα είναι αποκομμένη. ΆΆλλο πρότυπό της είναι η παλινδρόμηση των επενδύσεων στην κατεύθυνση των τραυματικών εγγραφών που αναφέραμε πιο πάνω (Φρόυντ, 1896, ΈΈμμα). Ο Marty και η ψυχοσωματική σχολή θεωρούν ότι στη διεργασία της παλινδρόμησης σημαντικό ρόλο διαδραματίζει το προσυνειδητό. Η δυσλειτουργία του προσυνειδητού συνεπάγεται και δυσλειτουργία της παλινδρόμησης. Ο Σ. Σαββόπουλος αναφέρεται στην άποψη του C. Smadja ότι η δυσλειτουργία του προσυνειδητού σχετίζεται με «τον κορεσμό του από την υπερεπένδυση των αντιληπτικών περιεχομένων της συνείδησης», ο δε κορεσμός συνιστά αντιστάθμισμα του γεγονότος ότι το ασυνείδητο δεν «εκπέμπει». Η αναλυτική εργασία στην περίπτωση που περιγράφει ο C. Smadja δημιουργεί τις προϋποθέσεις να παραχθεί στη μεταβίβαση μια αντιστροφή ρόλων, όπου ο αναλυτής τοποθετείται στη θέση του ασθενούς, ενώ ο ασθενής παίρνει τη θέση του αντικειμένου που προκάλεσε την πρώιμη τραυματική κατάσταση. Ο C. Smadja δείχνει ότι έφθασε, μέσω της δικής του παλινδρόμησης, στην αποκάλυψη σημαντικών τραυματικών ψυχικών περιεχομένων του ασθενούς, η επαναφορά των οποίων στη μεταβιβαστική συνθήκη επέτρεψε την επεξεργασία τους. Η ερμηνευτική παρέμβαση του C. Smadja, που ακολούθησε την ενσυναίσθησή του, ήταν μια κατασκευή διατυπωμένη σε δραματοποιημένη μορφή, μια «δραματική ερμηνεία», όπως την αποκαλεί ο ίδιος. Η παρέμβαση αυτή αποδείχθηκε ικανή να φέρει στο προσκήνιο αναμνημονεύσεις του ασθενούς, ικανές να ενώσουν και να δώσουν δυναμική και συνοχή σε ένα ψυχικό τοπίο το οποίο ήταν αδρανές και κατακερματισμένο. Ο Σ. Σαββόπουλος διερωτάται για τον μηχανισμό δράσης τέτοιων ερμηνειών και επισημαίνει ότι λειτουργούν ως «μεταμοσχεύσεις» προσυνειδητού. Η επιρροή τους εντείνεται από το ότι τέτοιες ερμηνείες είναι, όπως λέει ο Smadja, «ερωτικά συμπυκνώματα» (condensés érotiques) και επηρεάζουν την οικονομική δυναμική του προσυνειδητού ως συστήματος, καθώς και τη διαλεκτική μεταξύ λιβιδινικών και καταστροφικών δυνάμεων στο εσωτερικό του. Από πλευράς του ο C. Smadja μιλά επίσης για ένα είδος ισοδυναμίας μεταξύ της δραματικής ερμηνείας και του ονείρου. Είναι σαν να λέει ότι ο ασθενής δέχεται, με τον τρόπο αυτό, την ευεργετική δράση ενός ονείρου, το οποίο όμως δεν είχε κατορθώσει να δημιουργήσει ο ίδιος. 19

20 αποδιοργάνωσης λέει ο Σ. Σαββόπουλος, ο οποίος συμπλέει στο σημείο αυτό με τη σκέψη του Marty (1990) σχετικά με τα δύο μεγάλα συστήματα σωματοποίησης, τη σωματική παλινδρόμηση και την προϊούσα αποδιοργάνωση. Η τελευταία οδηγεί στον θάνατο. Η πρώτη είναι μία σωματική παλινδρόμηση, που ανακόπτεται σε σημεία καθηλώσεων σε σωματικές δυσλειτουργίες, οι οποίες έχουν προϋπάρξει στην παιδική ηλικία. Είναι σημεία ισχυρά επενδεδυμένα από τον οργανισμό, περίπου όπως εκείνα που παρατηρούμε στην ψυχική παλινδρόμηση, η οποία ανακόπτεται σε περιοχές ψυχικής καθήλωσης, που είναι οι περιοχές των τραυματικών εγγραφών (Φρόιντ, 1896). Εν τούτοις, οι ασθενείς επιχειρούν σε αυτή τη φάση, όπως αναφέρει ο Marty, και φαίνεται στα κλινικά παραδείγματα του Σ. Σαββόπουλου, και απόπειρες λιβιδινοποίησης του ψυχισμού και του σώματος οι οποίες όμως συνήθως δεν επιτυγχάνουν, στο τελικό στάδιο, παρά μόνο να εμπεδώσουν τη διάψευση. Η αναλυτική, όπως είδαμε, εργασία επιτρέπει παρ όλα αυτά την επιτέλεση ψυχικών διεργασιών υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ο Σ. Σαββόπουλος επισημαίνει: «Σε παρόμοιες καταστάσεις μια ψυχική διεργασία είναι πιθανή μόνον όταν το υποκείμενο μπορεί να ζήσει τον αναλυτή ως περιέχον ικανό να δεχθεί τα ψυχικά και τα μη ψυχικά στοιχεία τα οποία εκκενώνει πάνω του με έναν τρόπο τόσο προβλητικό, όσο και παλινδρομικό. Ο αναλυτής οφείλει να δεχθεί τα συναισθήματα και τον λόγο του ασθενούς σβήνοντας ο ίδιος τον εαυτό του, ωθούμενος από έναν αντιναρκισσισμό που εργάζεται με τρόπο ώστε η επιθυμία του θνήσκοντος υποκειμένου να αναδειχτεί και να πάρει μορφή. Αυτό το μοίρασμα στη συνέχεια ο ασθενής θα το κάνει και με τα πρόσωπα της οικογένειάς του και τους κοντινούς φίλους». 20 Άννα Ποταµιάνου Η ψυχοσωµατική οπτική, η ψυχικοποίηση, οι κάµψεις της και η αναλυτική στάση Συνέντευξη Δελτίο: Κυρία Ποταμιάνου, ευχαριστούμε που δεχθήκατε να απαντήσετε στις ερωτήσεις μας. Την ιστορία της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας, της οποίας είστε ιδρυτικό μέλος, την συζητήσαμε με τον Ι. Κλεώπα. ΈΈτσι ας περάσουμε κατευθείαν στο θέμα μας. Αν μιλάμε για ψυχοσωματική είναι επειδή έχει διαπιστωθεί ότι ορισμένοι ασθενείς χρειάζονται άλλου τύπου αναλυτική εργασία από την κλασσική. ΌΌμως τι έχουν να κερδίσουν οι ψυχοσωματικοί ασθενείς από αυτή την ειδική κατανόηση και αναλυτική εργασία; Ποιo είναι το ζητούμενο; Αυτό θα είναι το κεντρικό ερώτημα της συζήτησής μας. ΆΆννα Ποταμιάνου: Κυρία Σκούλικα, σας ευχαριστώ για τις ενδιαφέρουσες ερωτήσεις. Θα έλεγα ότι διατρέχουν όλο το φάσμα της ψυχοσωματικής σκέψεως και θα απαιτούσαν συγγραφή πολλών άρθρων για την πλήρη ανταπόκριση σ αυτές. Ωστόσο επειδή θεωρώ την ψυχοσωματική οπτική σημαντική όχι μόνον για την εργασία με τους λεγόμενους ψυχοσωματικούς ασθενείς, αλλά γενικότερα εφόσον σε ορισμένες στιγμές ή φάσεις της ζωής οι σωματοποιήσεις μας αφορούν όλους θα επιχειρήσω να δώσω κάποιες σύντομες απαντήσεις. Καταρχήν θα ήθελα να πω ότι κατά την γνώμη μου η ψυχοσωματική προσέγγισις πρέπει να αποτελεί μέρος της εκπαιδεύσεως των γιατρών, των ψυχιάτρων και ψυχολόγων και ιδιαιτέρως όσων, όπως οι ψυχαναλυταί, χειρίζονται θεραπευτικά άτομα με ψυχικά προβλήματα τα οποία δεν αφήνουν αμέτοχο το σώμα, όπως π.χ. άτομα με ασθένειες που αναγνωρίζονται ως ψυχοσωματικές (άσθμα, έλκη, αιμορραγικές κολίτιδες, δερματικές παθήσεις κ.ά.). Κατά την ψυχοσωματική ανάπτυξη η επερχόμενη διαφοροποίησις ψυχικού και σωματικού ασφαλώς μεταλλάσσει την αμεσότητα της διαδράσεως νοητικού και οργανικού, τουλάχιστον όπως αυτή διαπιστώνεται στην πρώτη παιδική ηλικία με την ανορεξία των πρώτων μηνών τις δυσκολίες ύπνου τους βρεφικούς κολικούς κλπ. ΌΌμως στην πορεία της ζωής η κλινική πράξις παρέχει συνεχώς μαρτυρίες για συνηχήσεις, συγκλίσεις, συμπορεύσεις σωματικού και ψυχικού, ιδίως σε στιγμές συγκινησιακών αναταραχών και τραυματικών αναστατώσεων που δοκιμάζουν την νοητική και την οργανική αντοχή του ατόμου. Δεν αναφέρομαι εδώ στην εγκατάσταση μίας ευθύγραμμης σχέσεως αιτίου και αιτιατού, αφού τα ψυχικά και τα οργανικά γεγονότα ανήκουν σε τάξεις διαφορετικές και υπόκεινται σε νόμους που δεν συμπίπτουν. Πρόκειται κυρίως για αναγνώριση του ότι σώμα και ψυχισμός πλέκουν παράλληλα τα νήματα της ζωής και υφίστανται συγχρόνως τις ρήξεις που προκαλούν οι ασθένειες ή ο θάνατος. Τι έχει να κερδίσει ένας ασθενής από την ψυχοσωματική προσέγγιση; Πρώτον την εγρήγορση ως προς τις απηχήσεις μεταξύ ψυχικών και σωματικών γεγονότων, θέμα που από το 1905 τόνισε ο S. Freud. Δεύτερον, την έγνοια των θεραπευτών ώστε οι παρεμβάσεις τους, οι σχετικές με την ψυχική προβληματική, να μην τραντάζουν την σωματική τάξη του θεραπευομένου και αντιθέτως ο ψυχισμός του να μην εκτίθεται αβοήθητος σε οργανικές θεραπείες που τον συνθλίβουν. Ούτε η ερμηνευτική πολιτική, ούτε οι αντιμεταβιβαστικές θέσεις μπορεί να παραμένουν αμετάβλητες σε ώρες που το σώμα πάσχει. ΌΌταν στα όσα διαδραματίζονται στις δυο σκηνές του ψυχικού οργάνου συνείδηση και ασυνείδητο προστίθεται η τρίτη σκηνή της σωματικής εμπλοκής, αλλάζει τόσο η πλοκή του έργου όσο ο τρόπος λειτουργίας των