ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΠΟΥ ΕΞΑΡΤΩΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΙΕΙΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Οικολογία, Διαχείριση και Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος» ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΠΟΥ ΕΞΑΡΤΩΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΙΕΙΑ Πυραλεμίδου Δήμητρα Α.Μ. 324 Πάτρα

2 ΠΥΡΑΛΕΜΙΔΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ, Α.Μ. 324 ΜΕΛΕΤΗΤΗΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΠΟΥ ΕΞΑΡΤΩΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΙΕΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΤΡΑ, 2006 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΟΥΤΣΙΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΣΠΙΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥΠΑΤΡΩΝ ΚΟΥΤΣΙΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.1 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αλιεία α. Η αλιευτική κατάσταση στην Ελλάδα.5 β. Η σημασία της παράκτιας αλιείας στην οικονομία Τουρισμός α. Γενικά..8 β. Στοιχεία για τον τουρισμό στην Ελλάδα..9 γ. Κύρια χαρακτηριστικά του ελληνικού τουρισμού 10 δ. Μαζικός τουρισμός...10 ε. Εναλλακτικός τουρισμός..10 στ. Οικοτουρισμός 11 ζ. Τα 9 κριτήρια του οικοτουρισμού Αλιευτικός τουρισμός α. Τι είναι...13 β. Οργανωμένος αλιευτικός τουρισμός Ιταλία 14 Παράδειγμα από την Ιταλία 15 γ. Οργανωμένος αλιευτικός τουρισμός και σε άλλες περιοχές. 15 Ουαλία, Ηνωμένο Βασίλειο..16 Ανδαλουσία,Ισπανία.16 Αλάσκα, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 16 δ. Θετικά αποτελέσματα από την ενδεχόμενη ανάπτυξη αλιευτικού τουρισμού ε. Παράγοντες που εμποδίζουν την επιτυχία της διαφοροποίησης των αλιευτικών δραστηριοτήτων...19 στ. Ο αλιευτικός τουρισμός στην Ελλάδα Σκοπός της εργασίας α. Γενικά 19 β. Επιλογή περιοχής για την πραγματοποίηση της έρευνας.20 γ. Σχεδιασμός και διανομή ερωτηματολογίων επαγγελματιών αλιέων και τουριστών..20 Ερωτηματολόγιο αλιέων 20 Ερωτηματολόγιο τουριστών Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ 2.1 Γενικά α. Δημογραφικά στοιχεία.23 β. Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά των Κυκλάδων γ. Κατανομή σκαφών και αλιευτικών εργαλείων..26 δ. Η ερασιτεχνική αλιεία στις Κυκλάδες Επιλογή πιλοτικών λιμανιών για τη διεξαγωγή της δειγματοληψίας των κοινωνικο-οικονομικών στοιχειών ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΑΛΙΕΩΝ Εισαγωγικά.36 3

4 3.1 Α ΜΕΡΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΑΛΙΕΩΝ Διερεύνηση της υφιστάμενης κατάστασης της παράκτιας αλιείας α. Προσωπικά - Οικογενειακά στοιχεία. 36 β. Επαγγελματικά και Οικονομικά στοιχεία.. 39 γ. Έξοδα.42 δ. Σκάφος Χαρακτηριστικά Πλήρωμα.45 ε. Απασχόληση..47 στ. Διάθεση αλιευμάτων..50 ζ. Αποσύρσεις Εκσυγχρονισμοί Μεταβιβάσεις Αντικαταστάσεις σκαφών η. Συμμετοχή στα κοινά Ενημέρωση αλιέων..51 θ. Ζητήματα που αφορούν στην αλιεία...53 ι. Αλιευτικά εργαλεία...54 κ. Είδη στόχοι...56 λ. Προβλήματα αλιέων.58 Σύγκριση της υφιστάμενης κατάστασης της αλιείας των Κυκλάδων με την υπόλοιπη Ελλάδα 61 α. Προσωπικά - Οικογενειακά στοιχεία.62 β. Επαγγελματικά και Οικονομικά στοιχεία.. 63 γ. Έξοδα.64 δ. Σκάφος Χαρακτηριστικά Πλήρωμα.65 ε. Απασχόληση..66 στ. Διάθεση αλιευμάτων..67 ζ. Αποσύρσεις Εκσυγχρονισμοί Μεταβιβάσεις Αντικαταστάσεις σκαφών..67 η. Συμμετοχή στα κοινά Ενημέρωση αλιέων.. 68 θ. Ζητήματα που αφορούν στην αλιεία ι. Αλιευτικά εργαλεία κ. Είδη στόχοι...70 λ. Προβλήματα αλιέων.71 Συμπεράσματα Β ΜΕΡΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΑΛΙΕΩΝ - Διερεύνηση για την αποδοχή του αλιευτικού τουρισμού από τους αλιείς α. Αποτελέσματα απαντήσεων 72 β. Συμπεράσματα σχετικά με την αποδοχή του αλιευτικού τουρισμού από τους επαγγελματίες αλιείς των Κυκλάδων ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Γενικά Χαρακτηριστικά τουριστών που συμμετείχαν στην έρευνα Γνώμη των τουριστών για την διαμόρφωση αλιευτικού τουρισμού Χαρακτηριστικά τουριστών που θα συμμετείχαν σε δραστηριότητες αλιευτικού τουρισμού Χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την διάθεση των τουριστών να ασχοληθούν με τον αλιευτικό τουρισμό Σύγκριση απαντήσεων τουριστών αλιέων

5 5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Πρόταση συγκεκριμένου τουριστικού προϊόντος αλιευτικού τουρισμού ΕΠΙΛΟΓΟΣ 6.1 Σύνοψη Απαραίτητες ενέργειες ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Οικολογία, Διαχείριση και Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος» του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και εντάσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος: «Η αλιεία στις Κυκλάδες στα πλαίσια της Πράσινης Βίβλου για την Ευρωπαϊκή αλιεία» που χρηματοδοτείται από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Νοτίου Αιγαίου, Η εργασία αυτή για μένα είναι κάτι παραπάνω από μια ερευνητική εργασία που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια ενός προγράμματος σπουδών. Αποτελεί τον καρπό μιας προσπάθειας για το καλύτερο αποτέλεσμα επάνω σε ένα αντικείμενο, το οποίο αν και δεν γνώριζα καθόλου ερχόμενη στο εργαστήριο, αγάπησα πολύ με την πορεία της δουλειάς και χαίρομαι που παραμερίζοντας τους αρχικούς μου φόβους και ενδοιασμούς ασχολήθηκα τελικά με αυτό. Πρώτα από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Κουτσικόπουλο Κωσταντίνο, Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστημίου Πάτρας, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε αναθέτοντας μου την εργασία αυτή. Πέραν αυτού όμως οφείλω να τον ευχαριστήσω για την ευκαιρία που μου έδωσε να πραγματοποιήσω ένα ταξίδι που για εμένα αποτελεί πλέον εμπειρία ζωής. Η επαφή μου με τον κόσμο της επαγγελματικής αλιείας στις Κυκλάδες, μου χάρισε γνώσεις που θα με ακολουθούν πάντα. Τις πιο θερμές και ειλικρινής μου ευχαριστίες θέλω να εκφράσω στους ανθρώπους εκείνους που συνεργάστηκαν μαζί μου για την ολοκλήρωση της έρευνας και την πραγματοποίηση των συνεντεύξεων με τους επαγγελματίες αλιείς στα νησιά των Κυκλάδων. Οι άνθρωποι αυτοί είναι: ο Μιχάλης Γεωργιάδης στην Σύρο, οι Περιστεράκης Δημήτρης και Βαγγέλης Βιλαντώνης στην Νάξο, ο Δημήτρης Ζάννες στην Άνδρο, οι Νικήτας Μαλαματένιος, Γιάννης Μαλαματένιος και Παναγιώτης Τσαντάνης στην Πάρο, ο Δημήτρης Φαρούπος στην Μύκονο, οι Κυριάκος Πρέκας και Μανώλης Καραμολέγκος στην Σαντορίνη, ο Νίκος Λιζάρδος στην Μήλο, ο Γιώργος Φύσσας στην Σίφνο και ο Χρήστος Ηλίου στην Κύθνο. Με όλους είχα την καλύτερη δυνατή συνεργασία και δίχως την βοήθεια τους μπορώ να πω με βεβαιότητα πως δεν θα είχα καταφέρει και πολλά. Τους είμαι ευγνώμων για το ενδιαφέρον τους για μένα και την δουλειά μου. Σε προσωπικό επίπεδο ήταν όλοι τους φιλόξενοι και ευγενικοί μαζί μου. Από όλους όμως αυτούς τους ανθρώπους το μεγαλύτερο ευχαριστώ το οφείλω στον Δημήτρη Ζάννε, διότι ήταν αυτός ο οποίος ουσιαστικά είχε αναλάβει την οργάνωση όλου του ταξιδιού. Όλες αυτές τις μέρες που διήρκησε το ταξίδι, βρισκόμασταν σε συνεχή επικοινωνία και φρόντιζε τα πάντα για την διαμονή και τις συνεργασίες στον επόμενο προορισμό μου. Όλες μας οι συζητήσεις και οι προβληματισμοί για ζητήματα που αφορούσαν στην εργασία ήταν ιδιαίτερα εποικοδομητικές για μένα και τον ευχαριστώ για τις γνώσεις που μου χάρισε. Το λιγότερο που μπορώ να κάνω είναι να του ευχηθώ τα καλύτερα για αυτόν και την όμορφη οικογένεια του. Επιπλέον, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στα ξενοδοχεία που συνεργάστηκαν πρόθυμα για την ενημέρωση των τουριστών-πελατών τους για το ζήτημα του αλιευτικού τουρισμού και την συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Τα ξενοδοχεία 6

7 αυτά είναι: Hotel Πηγή Σάριζα, Paradise Hotel, Περάκης Hotel και Andros Holiday Hotel στην Άνδρο, Leto Hotel στην Μύκονο, Καλυψώ Hotel στην Πάρο, Atlantis Beach και Meltemi Hotel στην Σαντορίνη, Golden Milos Beach στην Μήλο, Hotel Boulis στην Σίφνο και Meltemi Hotel στην Κύθνο. Σε ότι αφορά στην διανομή των ερωτηματολογίων και των τρίπτυχων φυλλαδίων στους τουρίστες των νησιών, ευχαριστώ τις συνεργάτιδες μου στο εργαστήριο Κάλλια Σπάλα και Ματίνα Ίσαρη για το υλικό που συνέλεξαν. Πέραν από την πρακτική συμβολή τους στην ολοκλήρωση της εργασίας, σημαντικότερη ήταν η ηθική συμπαράσταση και η ψυχολογική υποστήριξη που μου έδωσαν, αλλά και οι ευχάριστες (και συχνά αστείες) στιγμές που ζήσαμε στον χώρο του εργαστηρίου. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω με όλη μου την καρδιά τον Βαγγέλη Τζανάτο που με βοήθησε αμέτρητες φορές σε πρακτικά θέματα της εργασίας κυρίως σε ότι αφορούσε σε ζητήματα της επαγγελματικής παράκτιας αλιείας (ένα αντικείμενο καινούργιο για μένα πριν από την επαφή μου για την εργασία αυτή) αλλά και για την υποστήριξη του σε προσωπικό επίπεδο. Χαίρομαι που μέσα από την δουλειά αυτή απέκτησα έναν πολύ καλό φίλο. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Κώστα Πούλο για την βοήθεια του όποτε την χρειάστηκα σε ζητήματα της εργασίας μου, για τις συμβουλές του και τις παρατηρήσεις του και κυρίως για την ευχάριστη συνύπαρξη μας στον χώρο του εργαστηρίου αλλά και τα υπόλοιπα παιδιά (που είτε είναι ακόμα εδώ είτε υπήρξαν παλαιότερα μέλη της εργαστηριακής ομάδας) τους Δημήτρη Μουτόπουλο, Σωτήρη Κυπαρίσση, Νίκο Νικολιουδάκη, Εύη Σχισμένου, Αντωνία Διαμαντοπούλου, Σπυριδούλα Ζόμπολα και Αλέξη Ράμφο. Όλοι τους με βοήθησαν όποτε το ζήτησα. Ακόμα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Αν. Καθηγητή κ. Π. Κασπίρη και την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Α. Φραγκοπούλου που δέχτηκαν να είναι μέλη της τριμελούς εξεταστικής μου επιτροπής. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καλούς μου φίλους Καμπέρη Χριστίνα, Παρίση Χάρη, Καλαμοτουσάκη Γιάννη και Τουμπέκη Χρυσαυγή. Ξέρουν αυτοί γιατί Αλλά πάνω από όλα ευχαριστώ την οικογένεια μου και τους αφιερώνω την εργασία μου ως ελάχιστο δείγμα της ευγνωμοσύνη μου για όσα έχουν κάνει για μένα όλα αυτά τα χρόνια. Πάτρα,

8 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αν και ο άνθρωπος ψαρεύει από τους προϊστορικούς χρόνους, η ανάπτυξη του τομέα της αλιείας ήταν ραγδαία τα τελευταία περίπου 50 χρόνια. Η αύξηση του πληθυσμού έχει οδηγήσει σε αυξημένες ανάγκες για τροφή, ενώ παράλληλα χάρη στην πρόοδο της τεχνολογίας οι μέθοδοι αλιείας έχουν γίνει ιδιαίτερα αποδοτικοί. Την σημερινή εποχή, μεγάλο ποσοστό των μικρών αλιευτικών σκαφών διαθέτουν κατάλληλο ηλεκτρονικό εξοπλισμό (π.χ. βυθόμετρο, VHF) ώστε να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή την διαμόρφωση του βυθού και την ύπαρξη καταφυγίων για τα ψάρια. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μείωση της αλιευτικής απόδοσης σε όλο τον αλιευτικό κλάδο, εκφρασμένη ως παραγωγή ανά μονάδα προσπάθειας. Η παρατηρούμενη μείωση των ιχθυοαποθεμάτων αποδίδεται στην υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την αυξημένη αλιευτική προσπάθεια των τελευταίων δεκαετιών. Στις περιοχές της Μεσογείου που εξαρτώνται από την αλιεία, οι ψαράδες καλούνται να αντιμετωπίσουν την κατάσταση αυτή η οποία μεταφράζεται σαν μια σημαντική μείωση του εισοδήματος τους. Προκειμένου να διατηρηθεί το εισόδημα τους σε ικανοποιητικά επίπεδα αλλά και να αντιμετωπιστεί μακροπρόθεσμα η κρίση αυτή, οι αλιείς καλούνται να «διαφοροποιηθούν» επαγγελματικά. Η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να επιτευχθεί μέσω δύο οδών. Από την μια μεριά υποστηρίζεται η οριστική εγκατάλειψη του επαγγέλματος που αποσκοπεί στην οριστική μείωση του στόλου και την συνολική μείωση του αριθμού των αλιέων. Η οδός αυτή απειλεί την διατήρηση της ταυτότητας των τοπικών κοινωνιών στις περιοχές που εξαρτώνται από την αλιεία. Από την άλλη, υπάρχει η οδός που υποστηρίζει δραστηριότητες συμπληρωματικού χαρακτήρα, μάλλον παρά εναλλακτικού, σε σχέση με την εκμετάλλευση των πόρων, οικονομικές και επαγγελματικές δραστηριότητες που να επιτρέπουν στους αλιείς να συνεχίζουν την άσκηση της δραστηριότητάς τους, συμπληρώνοντας συγχρόνως το εισόδημά τους. Η ενασχόληση με συμπληρωματικές δραστηριότητες θα αποτρέψει την μετακίνηση των ντόπιων πληθυσμών από την περιοχή τους και τις συνεπακόλουθες επιπτώσεις μιας τέτοιας κατάστασης στην κοινωνική συνοχή και την ισορροπία των τοπικών κοινωνιών της επαρχίας. Κάτι τέτοιο παρατηρείται ήδη εδώ και χρόνια, με πολλούς αλιείς να κάνουν και άλλα επαγγέλματα παράλληλα με την επαγγελματική αλιεία(π.χ. του οικοδόμου, του αγρότη κ. α. ή εποχιακά η ενασχόληση με τομείς όπως τον τουρισμό), προκειμένου να ζουν αξιοπρεπώς. Προς την κατεύθυνση αυτή μελετάται το ενδεχόμενο ανάπτυξης δραστηριοτήτων αλιευτικού τουρισμού από τους επαγγελματίες αλιείς. Ο αλιευτικός τουρισμός εντάσσεται μέσα στα πλαίσια του εναλλακτικού τουρισμού και είναι μια δραστηριότητα που πραγματοποιείται ήδη με επιτυχία τα τελευταία χρόνια σε πολλές χώρες, τόσο της Μεσογείου όσο και παγκοσμίως και αυτό, γιατί γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι εκτός από την συμβολή του στην δυνατότητα συμπλήρωσης του εισοδήματος των αλιέων και τη μείωση της αλιευτικής προσπάθειας, εξίσου σημαντική ήταν η συμβολή του στην διαφύλαξη των τοπικών παραδόσεων, την προσέγγιση των τουριστών στον κόσμο της αλιείας και την αναγνώριση της σημασίας της διαφύλαξης των φυσικών πόρων της θάλασσας. 8

9 Στα πλαίσια της παρούσας έρευνας διερευνήθηκε η πρόθεση για την ενδεχόμενη ανάπτυξη δραστηριοτήτων αλιευτικού τουρισμού στην χώρα μας. Για τον σκοπό αυτό ερωτήθηκαν τόσο οι κατεξοχήν εμπλεκόμενοι στην διαδικασία αυτή, δηλαδή οι επαγγελματίες αλιείς, όσο και το τουριστικό κοινό. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε επιλεγμένα νησιά της περιοχής των Κυκλάδων. 9

10 1.1 ΑΛΙΕΙΑ α. Η αλιευτική κατάσταση στην Ελλάδα Αλιεία είναι η περισυλλογή ψαριών και άλλων υδρόβιων οργανισμών που χρησιμοποιούνται άμεσα για διατροφή ή έμμεσα για την παραγωγή ποικίλων προϊόντων. Αποτελεί τον αρχαιότερο τρόπο εκμετάλλευσης των υδάτινων πλουτοπαραγωγικών πηγών και διακρίνεται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με το κριτήριο που χρησιμοποιείται (π.χ. αλιεία θαλάσσια, των γλυκών υδάτων, παράκτια, ανοικτής θάλασσας, υπερπόντια κ.ά.). Η αλιεία είναι ένας τομέας ιδιαίτερης οικονομικής σημασίας για την Ελλάδα. Η Ελλάδα έχει εκτεταμένη ακτογραμμή μήκους μεγαλύτερου από km. Η βιομηχανία της αλιείας χαρακτηρίζεται από παράκτιο στόλο που αποτελείται από έναν μεγάλο αριθμό μικρών σκαφών. Στην πραγματικότητα όλα τα σκάφη του στόλου ψαρεύουν στα ύδατα του Ελληνικού Αρχιπελάγους. Οι συνηθέστεροι τρόποι αλιείας στην Ελλάδα είναι: με δίχτυα, με παραγάδι, με βιντζότρατα, με γρι-γρι και με μηχανότρατα. Η μικρή παράκτια αλιεία είναι το τμήμα της αλιείας με την μεγαλύτερη απασχόληση στην Ελλάδα σε σχέση με την μέση και την υπερπόντια αλιεία. Αν και δεν υπάρχει επίσημος ορισμός για το τι σημαίνει μικρή παράκτια αλιεία, είναι κοινώς αποδεκτό ότι είναι η αλιεία που διεξάγεται από σκάφη που δεν χρησιμοποιούν δυναμικά εργαλεία, όπως το γρι-γρι και η μηχανότρατα. Τα κύρια χαρακτηριστικά της μικρής παράκτιας αλιείας είναι επιγραμματικά τα παρακάτω: Ποικιλία αλιευτικών εργαλείων. Χρονικές και τοπικές ιδιαιτερότητες καθώς και ο συχνά αυτοσχεδιαστικός χαρακτήρας της μικρής παράκτιας αλιείας κάνουν τα αλιευτικά εργαλεία ένα πολύ ετερογενές σύνολο. Ποικίλος βαθμός εξάρτησης των αλιέων από την αλιεία και κατά συνέπεια ενασχόλησης με αυτήν. Υπάρχουν π.χ. μόνο κατ όνομα αλιείς που δεν ψαρεύουν ποτέ ή που ψαρεύουν πολύ λίγο, ενώ υπάρχουν αλιείς που ψαρεύουν συστηματικά. Μεγάλος διασκορπισμός των αλιέων στην εκτεταμένη ακτογραμμή της χώρας. Διακίνηση του προϊόντος απ ευθείας στην αγορά και κατά συνέπεια έλλειψη συστηματικής καταγραφής της παραγωγής. (Τζανάτος Ε., 2006). Σύμφωνα με τα δεδομένα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για το έτος 2004, η συνολική αλιευτική παραγωγή που προέρχεται από την μικρή παράκτια αλιεία ανέρχεται σε ,30 τόνους ενώ η αξία τους είναι ,90 ευρώ. Ο ελληνικός αλιευτικός στόλος χαρακτηρίζεται από το τεράστιο ποσοστό των μικρών σκαφών παράκτιας αλιείας και είναι ο υψηλότερος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (για σύγκριση ανάμεσα στα 15 κράτη μέλη του 2001, European Commission 2001a). Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δεδομένα του Κοινού Αλιευτικού Μητρώου για το έτος 2007, από τα σκάφη, τα ανήκουν στην μικρή παράκτια. Περισσότερα από έχουν μήκος μικρότερο από 12 μέτρα. Άνω του 21% των σκαφών του κοινοτικού στόλου είναι νηολογημένα στην Ελλάδα, αλλά αντιπροσωπεύουν μόλις 5% της συνολικής χωρητικότητας και 8% της ισχύος κινητήρα. Αυτά τα 10

11 χαρακτηριστικά εξηγούν επίσης τις κύριες δραστηριότητες του εν λόγω στόλου, που αλιεύει παράκτια αποθέματα μεταξύ και κατά μήκος των ακτών των πολυάριθμων νησιών και ορισμένα άλλα αποθέματα στην Μεσόγειο. Μόνον μία μικρή ομάδα ελληνικών αλιευτικών σκαφών (περίπου 35 σκάφη με ~ GT και kw) δραστηριοποιείται σε διεθνή ύδατα. Η μέση ηλικία των σκαφών του ελληνικού στόλου είναι 24,5 έτη, με μεγάλες διαφορές μεταξύ των κατηγοριών (European Commission Fisheries Facts and Figures on the EU Fishing Fleet (2005), Ο ελληνικός αλιευτικός στόλος της μικρής παράκτιας αλιείας αποτελούνταν από σκάφη στο τέλος του 2002 σύμφωνα με τα δεδομένα του Κοινού Αλιευτικού Μητρώου του Υπουργείου Γεωργίας. Το μέσο μήκος ήταν 6.8m, η μέση χωρητικότητα ήταν 2,4 GT και η μέση ιπποδύναμη μηχανής ήταν 22,4 KW. Ο αριθμός των σκαφών της μικρής παράκτιας αλιείας από το 1991 έως το 2002 σημείωσε μια μείωση της τάξης του 11,5% και συνοδεύεται από μια παρόμοια μείωση του αριθμού των αλιέων. Η επαγγελματική αλιεία και ιδιαίτερα η μικρή παράκτια, παρά τις σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις, χαρακτηρίζεται από τεχνικές που μεταδίδονται εμπειρικά από γενιά σε γενιά, δεν χρησιμοποιεί σοβαρά τεχνολογικά μέσα και βασικά εξασκείται σε περιοχές που είναι εξαρτημένες από την αλιεία. Η αλιεία αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί ως παραδοσιακή και συγκεντρώνει σχετικά μεγάλο αριθμό ψαράδων. Τα αλιεύματα στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από την παρουσία μεγάλου αριθμού ειδών (>30). Τα κύρια είδη της αλιευτικής παραγωγής στην Ελλάδα σύμφωνα με τους Stergiou et al. (1997) είναι ο γάβρος (Engraulis encrasicholus), η γόπα (Boops boops), το σαφρίδι (Trachurus sp.), η μαρίδα (Spicara smaris), ο μπακαλιάρος (Merluccius merluccius) και ο κολιός (Scomber japonicus). Σύμφωνα με την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού της Γ. Γ. Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας στην χώρα μας άμεσα στον τομέα της αλιείας (το Δ τρίμηνο του 2006) απασχολούνταν περίπου άτομα. Περίπου άλλα άτομα απασχολούνται σε σχετικές δραστηριότητες (υπηρεσίες, βιομηχανία κ.τ.λ.). Ο εξοπλισμός στις βιομηχανίες επεξεργασίας είναι ξεπερασμένος. Η επεξεργασία περιλαμβάνει βασικά πάστωμα, κάπνισμα και κονσερβοποίηση Μεσογειακών θαλάσσιων προϊόντων. Στην Ελλάδα υπάρχουν σήμερα πάνω από κάτοχοι επαγγελματικών αδειών. Σε επίπεδο δομής, ο τομέας πρέπει να αντιμετωπίσει τις παρακάτω αδυναμίες: Τα σκάφη είναι πολύ παλιά Η τοπογραφία του θαλάσσιου βυθού της Ελλάδας περιορίζει τον αριθμό των περιοχών για ψάρεμα Η βιομηχανία δεν χρησιμοποιεί μοντέρνα τεχνολογία Η διαφημιστική προώθηση είναι ανεπαρκής. Δεν παρέχεται περαιτέρω εκπαίδευση για όσους απασχολούνται στην βιομηχανία και καθόλου εκπαίδευση για τα νεαρά άτομα προκειμένου να προετοιμαστούν για την ενασχόληση τους με τον τομέα. Οι ερευνητικές δραστηριότητες δεν προσανατολίζονται στις πραγματικές ανάγκες της αλιείας. 11

12 Οι υποδομές και οι εγκαταστάσεις στα αλιευτικά λιμάνια είναι περιορισμένες. β. Σημασία της παράκτιας αλιείας στην οικονομία Ο ρόλος της παραδοσιακής αλιείας στην οικονομία των παραθαλάσσιων περιοχών με μη αναπτυγμένες δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα είναι σημαντικότατος στηρίζοντας το εισόδημα των μόνιμων κατοίκων της περιοχής. Έτσι, σε περιοχές με τουριστική δραστηριότητα τους καλοκαιρινούς μήνες η παραδοσιακή αλιεία είναι σημαντική για την διατήρηση ντόπιου πληθυσμού στην περιοχή το υπόλοιπο διάστημα του χρόνου. Η μείωση της αλιευτικής απόδοσης, εκφρασμένης ως παραγωγή ανά μονάδα προσπάθειας, παρατηρείται στην μικρή παράκτια αλιεία, όπως και σε όλο τον αλιευτικό κλάδο τα τελευταία χρόνια. Η καταγεγραμμένη μείωση της αλιευτικής απόδοσης μεταφράζεται σε μια σημαντική μείωση του εισοδήματος των αλιέων. Αν και αυτό το οικονομικό φαινόμενο αφορά στο σύνολο των αλιέων, οι συνέπειες είναι πιο έντονες στους αλιείς της μικρής παράκτιας αλιείας. Στην Μεσόγειο έχουν πραγματοποιηθεί λίγες κοινωνικο-οικονομικές μελέτες με αποτέλεσμα οι αλιείς να νιώθουν απομονωμένοι από την διαχείριση. Ειδικότερα για την μικρή παράκτια αλιεία η οικονομική και κοινωνική της σημασία θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή διαχειριστικών μέτρων. Η μικρή παράκτια αλιεία σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται με τοπικούς παράγοντες όπως η παράδοση, ο τουρισμός, η ύπαρξη τοπικών αγορών ή ιχθυόσκαλας, η εγγύτητα σε αστικά κέντρα και οι δυνατότητες απασχόλησης. Παράγοντες όπως αυτοί ανατροφοδοτούν με την σειρά τους τη δομή, τις αξίες διαβίωσης και την ποιότητα ζωής των τοπικών κοινωνιών. Η κοινωνική και η οικονομική συνιστώσα της ελληνικής μικρής παράκτιας αλιείας παραμένει σχετικά άγνωστη, μολονότι 15 νομοί της Ελλάδας συγκαταλέγονται, σε επίπεδο N.U.T.S.3 (Nomeclature des Unités Territoriales Statistiques Ονοματολογία των εδαφικών Στατιστικών Μονάδων), στις 30 πιο εξαρτημένες από την αλιεία περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης (MegaPesca Lda & Centre for Agricaltural Strategy 2000). Από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στα πλαίσια της Κοινής Αλιευτικής Πολιτικής, που πρόσφατα μεταρρυθμίστηκε έντονα, τίθεται μεταξύ των στόχων προτεραιότητας ο στόχος της μείωσης της αλιευτικής προσπάθειας, ως μέσο για την μείωση της πίεσης των πόρων. Αλλά για να αντιμετωπιστεί και για να προωθηθεί μια πολιτική αυτού του τύπου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ουσιαστικά ακολουθεί δύο στρατηγικές. Από την μία πλευρά υπάρχει η εντατική πολιτική των χρηματοδοτήσεων για να ευνοηθούν οι διαλύσεις και άρα η υποστήριξη της εγκατάλειψης της δραστηριότητας από την πλευρά των αλιέων (μέσα από το Χρηματοδοτικό μέσο προσανατολισμού της αλιείας, το οποίο είναι γνωστό ως Χ.Μ.Π.Α. το διαρθρωτικό κονδύλιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που υποστηρίζει άμεσα της αλιευτική οικονομία που μάλιστα θέτει μεταξύ των άλλων στόχων της την οριστική μείωση του στόλου και την συνολική μείωση του αριθμού των αλιέων) ενώ από την άλλη υπάρχει ο δρόμος που υποστηρίζει δραστηριότητες συμπληρωματικού χαρακτήρα, μάλλον παρά εναλλακτικού, σε σχέση με την εκμετάλλευση των πόρων: οικονομικές και επαγγελματικές δραστηριότητες που να επιτρέπουν ως εκ τούτου στους αλιείς να συνεχίζουν την άσκηση της δραστηριότητάς τους, επιτρέποντάς τους συγχρόνως να συμπληρώσουν το εισόδημά τους. 12

13 Οι αλιείς έτσι μπορούν να έχουν έναν ενεργό και υπεύθυνο ρόλο πολύ σημαντικό για την υπεράσπιση του περιβάλλοντος και των πόρων του και γίνονται μάλιστα σχεδόν φυσικά από την δραστηριότητα τους και από τις γνώσεις τους σε πρώτο πρόσωπο φύλακες του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη παράλληλων δραστηριοτήτων που θα προσφέρουν ένα επιπλέον εισόδημα στους αλιείς είναι πολύ μεγάλης σημασίας. Ο αναμενόμενος στόχος είναι η διατήρηση των αλιέων στη δραστηριότητα και η διατήρηση της ταυτότητας των τοπικών κοινωνιών, ειδικά των πολυάριθμων και απομονωμένων μικρών νησιών. 1.2 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ α. Γενικά O τουρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο είναι μια μεγάλη επιχείρηση. Στους διάφορους τομείς της επιχείρησης του τουρισμού περιλαμβάνονται: οι μεταφορές (αερομεταφορές, τραίνα, λεωφορεία, ακτοπλοΐα κτλ.), οι χώροι διαμονής (ξενοδοχεία, μοτέλ, χώροι κατασκήνωσης κτλ.), τα αξιοθέατα (παραλίες, εθνικοί δρυμοί και πάρκα, εκδηλώσεις κτλ.), η τροφή και τα ποτά (εστιατόρια, μπαρ, αναψυκτήρια κτλ.) που τυπικά βρίσκονται καθοδόν ή επί τόπου στους διάφορους τουριστικούς προορισμούς, εξειδικευμένα καταστήματα λιανικής πώλησης (καταστήματα πώλησης σουβενίρ, αλιευτικού εξοπλισμού, εξοπλισμού για κατασκήνωση κτλ.) και τομείς πληροφόρησης (σελίδες στο διαδίκτυο, κέντρα καλωσορίσματος και ενημέρωσης επισκεπτών, τουριστικοί οδηγοί, χάρτες, διαφημιστικά φυλλάδια κτλ.) (Goeldner et al. 2000). Επιπλέον, υπάρχουν επενδύσεις σε έργα υποδομής όπως δρόμοι, αεροδρόμια, αποχετευτικά συστήματα, φράγματα καναλιών κ.α. Τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (Π.Ο.Τ.) επιβεβαιώνουν ότι το ,9 εκατομμύρια τουριστών ταξίδεψαν έξω από την χώρα τους, το 2002 ο αριθμός τους αυξάνεται σε 702,6 εκατομμύρια ενώ για το 2020 ο αριθμός των διεθνών τουριστών προβλέπεται να φθάσει περίπου τα 1,6 δισεκατομμύρια. Σημαντικοί παράγοντες για την ανοδική πορεία της τουριστικής βιομηχανίας θεωρούνται: 1. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου που παρέχουν τη δυνατότητα σε πολλούς κατοίκους των ανεπτυγμένων χωρών του Βορρά, και πρόσφατα μερικών χωρών της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, να ταξιδεύουν σε άλλες χώρες. 2. Η ανάπτυξη και η βελτίωση των μέσων μαζικής μεταφοράς που δημιουργούν ευκαιρίες για ταξίδια σε μακρινούς τόπους με σχετικά φθηνά εισιτήρια. 3. Η μεγάλης διάρκειας παγκόσμια πολιτική σταθερότητα (λήξη του "Ψυχρού Πολέμου" και της "απειλής" πυρηνικού ολέθρου) η οποία προσφέρει την αίσθηση της ασφάλειας στους επίδοξους τουρίστες. 4. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (τηλεόραση, ράδιο κ.λ.π ) που συμβάλλουν στην αύξηση του ενδιαφέροντος για τη γνωριμία με εξωτικές μακρινές περιοχές του πλανήτη μέσω τουριστικών εκπομπών, ταινιών, ειδήσεων κλπ. 5. Οι καθορισμένες ετήσιες θρησκευτικές και εθνικές γιορτές που ενθαρρύνουν την αύξηση του τοπικού τουρισμού και την ανάπτυξη της τοπικής τουριστικής υποδομής. 6. Οι μεγάλες διαφημιστικές εκστρατείες της τουριστικής βιομηχανίας οι οποίες αυξάνουν την επιθυμία για ταξίδια. 13

14 β. Στοιχεία για τον τουρισμό στην Ελλάδα Σύμφωνα με στοιχεία που προέρχονται από τις εκθέσεις του World Economic Forum, του Π. Ο. Τ, του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ταξιδιών και της Τραπέζης της Ελλάδος από τις συνολικές τουριστικές εισπράξεις της χώρας μας αντιστοιχούν κάθε χρόνο περισσότερα από δολάρια σε κάθε κάτοικο. Η σημαντική αυτή επίδοση φέρνει τον ελληνικό τουρισμό στην 5η θέση μεταξύ των πρωτοπόρων του παγκόσμιου τουρισμού. Για το έτος 2005 η χώρα μας, με βάση τη μέση κατά κεφαλήν δαπάνη των τουριστών, κατατάσσεται στην 10η θέση παγκόσμια με δολάρια ανά τουρίστα, ξεπερνώντας το σύνολο των άμεσων ανταγωνιστών της. Αυτό καταρρίπτει τον μύθο περί του δήθεν φθηνού ελληνικού τουριστικού προϊόντος. Από την άλλη πλευρά σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιοποίησε ο Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων στη γενική κατάταξη του δείκτη ταξιδιωτικής και τουριστικής ανταγωνιστικότητας η χώρα μας βρίσκεται στην 24η θέση, πολύ υψηλότερα από τη συνολική κατάταξη ανταγωνιστικότητας της οικονομίας μας που εξακολουθεί να βρίσκεται στην 47η θέση. Εξαιρετικά σημαντική επίσης εξακολουθεί να είναι η συμβολή του τουρισμού στην απασχόληση, όπου για κάθε θέση άμεσης απασχόλησης στον τουριστικό τομέα εκτιμάται ότι δημιουργείται σχεδόν άλλη μια στην οικονομία συνολικά. Η συνολική απασχόληση στην τουριστική οικονομία, περίπου θέσεις εργασίας, αντιστοιχεί στο 19% των απασχολουμένων. Από την ανάλυση των μέχρι σήμερα στοιχείων προκύπτει ότι για κάθε περίπου 30 αφίξεις δημιουργείται 1 νέα θέση εργασίας στον τουρισμό. Κατά προσέγγιση το 2006 εκτιμάται ότι δημιουργήθηκαν περί τις νέες θέσεις εργασίας, αριθμός που αντιστοιχεί στο 6,8% των ανέργων του Το 2006 για δεύτερη συνεχή χρονιά τα βασικά μεγέθη της τουριστικής οικονομίας παρουσίασαν αύξηση, γεγονός πολύ σημαντικό για μια ώριμη τουριστική αγορά όπως η Ελλάδα. Σε επίπεδο αφίξεων, μετά την αύξηση 5,6% του 2005, σημειώθηκε και νέα κατά 7,5% το 2006, που οδήγησε σε νέο ρεκόρ με 13,7 εκατ. αφίξεις αλλοδαπών τουριστών. Σε επίπεδο εσόδων και σύμφωνα με τα στοιχεία της Τραπέζης της Ελλάδος, τα έσοδα από τον τουρισμό για το 2006 ανήλθαν σε περίπου 11,4 εκατ. ευρώ, παρουσιάζοντας αύξηση 5% σε σχέση με το 2005 που με τη σειρά του είχε σημειώσει αύξηση 4,7% έναντι του Αξιοσημείωτο είναι ότι η θετική αυτή εξέλιξη της τουριστικής κίνησης του 2006 επιτεύχθηκε παρά τη σοβαρή πετρελαϊκή κρίση, που οδήγησε την τιμή του πετρελαίου, από 55 δολάρια (Ιανουάριος 2006) σε περισσότερα από 75 δολάρια (Αύγουστος 2006), γεγονός που επιβεβαιώνει για μία φορά ακόμη τη γενικότερη αντοχή της τουριστικής οικονομίας. Για το 2007 σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, αναμένεται αύξηση των διεθνών αφίξεων παγκοσμίως της τάξης του 4%, ενώ για την Ευρώπη ο ρυθμός μεταβολής αναμένεται να κυμανθεί στο 3%. Για να βελτιώσει επομένως τη θέση της η Ελλάδα θα πρέπει τουλάχιστον να ξεπεράσει για την τρέχουσα χρονιά τον προσδοκώμενο μέσο ευρωπαϊκό ρυθμό ανάπτυξης. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε. και του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου της Ελλάδας (Μάρτιος 2007) το ενεργό ξενοδοχειακό δυναμικό της χώρας το 2007 είναι κλίνες σε δωμάτια που ανήκουν 14

15 συνολικά σε ξενοδοχειακές μονάδες. Υπάρχουν ακόμη θέσεις κατασκήνωσης και οικίσκοι σε 352 κάμπινγκ, που μπορούν να φιλοξενήσουν άλλα άτομα. γ. Κύρια χαρακτηριστικά του Ελληνικού Τουρισμού Τα κύρια χαρακτηριστικά του Ελληνικού Τουρισμού μπορούν να συνοψιστούν ως εξής : Εξάρτηση από το διεθνή τουρισμό ο οποίος αντιπροσωπεύει το 77% περίπου των συνολικών διανυκτερεύσεων. Εποχικότητα. Περισσότερο από το 60% των αφίξεων/διανυκτερεύσεων πραγματοποιείται μεταξύ των μηνών Ιουνίου και Σεπτεμβρίου. Μη ισόρροπη κατανομή της τουριστικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, οι τέσσερις κυριότεροι προορισμοί, Αθήνα, Ρόδος, Κρήτη και Κέρκυρα απορροφούν περίπου το 65% των συνολικών διανυκτερεύσεων. Ελλειψη κατάλληλης υποδομής στους περισσότερους τουριστικούς προορισμούς καθώς επίσης και ανεπάρκεια ειδικευμένου προσωπικού. δ. Μαζικός τουρισμός Είναι ο τουρισμός του «πακέτου» και της παραλίας. Είναι μεγάλης κλίμακας, απρόσωπος και παθητικός, αφήνει πολύ μικρό βαθμό ελευθερίας στα άτομα. Για την πλειοψηφία των ελληνικών τουριστικών περιοχών παραδοσιακά βασίζεται στον «ήλιο» και στην «θάλασσα». Παρότι είναι ο φτηνότερος, στις μέρες μας απαιτεί υψηλά επίπεδα ποιότητας υπηρεσιών. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Τ αντιπροσωπεύει το 80% του διεθνούς τουρισμού. Ο μαζικός τουρισμός με την άναρχη ανάπτυξή του και την υπέρ-συγκέντρωση ανθρώπινων δραστηριοτήτων που επιφέρει στο χώρο, είναι η δραστηριότητα που αλλάζει βαθμιαία την λειτουργία της φύσης, καταναλώνει τους μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους, μειώνει την βιοπικοιλότητα. Συχνά αλλοιώνει ανεπανόρθωτα τα τοπία, με την ανέγερση ξενοδοχείων σε γραφικές παραλίες, επεκτείνει τις αστικές ζώνες και παράγει σημαντικά φορτία αποβλήτων. Έτσι απαξιώνει «το έδαφος που πατάει» και βαθμιαία αυτοκαταργείται χάνοντας το δυναμισμό του. ε. Εναλλακτικός τουρισμός Παράλληλα με τον «μαζικό τουρισμό», προβάλλεται και αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια ένα άλλο είδος τουρισμού ο «εναλλακτικός τουρισμός». Σε αντιπαράθεση με τον μαζικό τουρισμό, ο εναλλακτικός τουρισμός δεν είναι «μεγάλης κλίμακας» αλλά τουρισμός που απευθύνεται σε μεμονωμένες ομάδες ατόμων με διάφορα ενδιαφέροντα (φύση, πολιτισμό, παράδοση, αθλητισμό, επιστήμη, θρησκεία κλπ). Σε σχέση με τον παραδοσιακό τουρισμό, στον οποίο υπάρχει ο κίνδυνος να χαθεί η αρχική έλξη εξαιτίας της μαζικοποίησης της προσφοράς, ο εναλλακτικός τουρισμός θέλει να είναι μια μορφή λιγότερο επιθετική σε σχέση με το περιβάλλον και προσπαθεί να διαφυλάξει τις φυσικές και πολιτιστικές αξίες των τουριστικών προορισμών. Γενικά αναπτύσσεται στα φυσικά και αγροτικά περιβάλλοντα που έχουν υποστεί μικρή αλλαγή και προτείνει μια διαφοροποιημένη προσφορά φύσης, περιπέτειας, παράδοσης και πολιτισμού. Αυτή μπορεί επίσης να συμπληρωθεί με δραστηριότητες διατήρησης του περιβάλλοντος ή από αγροτικές δουλειές και κατέχει το απαραίτητο δυναμικό για να είναι όργανο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για 15

16 κατοίκους και επισκέπτες, αλλά και ως στοιχείο κοινωνικό-οικονομικής διαφοροποίησης της τοπικής οικονομίας. Έτσι, ο Εναλλακτικός Τουρισμός έχει μεγάλα πλεονεκτήματα: σέβεται το περιβάλλον και τον πολιτισμό προβάλλει την πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου αξιοποιεί την τοπική κουζίνα και προωθεί έτσι τα τοπικά προϊόντα ωφελεί τους πολλούς και τους μικρούς (και όχι τους λίγους και τους μεγάλους) προσφέρει στους τουρίστες εμπειρίες με ποιότητα και «χρώμα» συμβάλλει στην επιβίωση και αναζωογόνηση της υπαίθρου Ο εναλλακτικός τουρισμός βρίσκεται θα λέγαμε σε «νηπιακή ηλικία» τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα. Υπολογίζεται ότι μόνο το 5% των κατοίκων της Ευρώπης επιλέγουν τα τελευταία χρόνια τον εναλλακτικό τουρισμό. Το αντίστοιχο ποσοστό για την Ελλάδα είναι κάτω από 1%. Τα υψηλότερα ποσοστά συγκεντρώνουν Ιταλία και Γαλλία όπου οι υποδομές και οι υπηρεσίες είναι σε υψηλά επίπεδα, με πρώτο μεταξύ των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, τον αγροτουρισμό. Διάφορες μορφές εναλλακτικού τουρισμού είναι: ο οικολογικός τουρισμός, ο αγροτουρισμός, ο φυσιολατρικός τουρισμός, ο ορεινός τουρισμός, ο πολιτιστικός τουρισμός, ο αθλητικός τουρισμός, ο συνεδριακός τουρισμός, ο εκπαιδευτικός τουρισμός, ο θρησκευτικός τουρισμός, ο τουρισμός υγείας, ο τουρισμός περιπέτειας κ.α. στ. Οικοτουρισμός Η λέξη οικοτουρισμός έχει επινοηθεί σχετικά πρόσφατα και δεν υπάρχει μια γενική αποδοχή για το τι ακριβώς σημαίνει. Ο «οικοτουρισμός» έχει διαδοθεί γρήγορα επειδή πρώτον έχει διάφορες ερμηνείες και δεύτερον επειδή περιστασιακά έχει χρησιμοποιηθεί για εμπορικούς λόγους, καθώς το πρόθεμα «οίκο-» έχει γίνει συνώνυμο του υπεύθυνου καταναλωτισμού. Σύμφωνα με την Εθνική Επιτροπή Οικοτουρισμού (2002), οικοτουρισμός είναι ο τουρισμός που αναπτύσσεται σε οικολογικά αξιόλογες περιοχές, δεν υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής, προωθεί την προστασία και διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, σύμφωνα με νομικά ή άλλου τύπου αποτελεσματικά μέτρα, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί τη συνοχή του κοινωνικού ιστού. Αξίζει εδώ να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στον οικοτουρισμό και τον φυσιολατρικό τουρισμό. Ο φυσιολατρικός τουρισμός (ή τουρισμός που βασίζεται στην φύση) περιλαμβάνει όλες τις μορφές τουρισμού τον μαζικό τουρισμό, τον τουρισμό περιπέτειας, τον τουρισμό μικρής επίδρασης, τον οικοτουρισμό που χρησιμοποιούν τις φυσικές πηγές σε μια μη-αναπτυγμένη μορφή, συμπεριλαμβανομένων ειδών, ενδιαιτημάτων, τοπίων, θαλάσσιων και γλυκών υδάτων. Ο φυσιολατρικός τουρισμός είναι ταξίδι με σκοπό την απόλαυση μη ανεπτυγμένων φυσικών περιοχών και μπορεί να είναι ή να μην είναι αειφόρος και μερικές μόνο μορφές του συμβάλλουν θετικά στην προστασία. Αυτές οι μορφές του αποτελούν τον οικοτουρισμό (Goodwin, 1996). 16

17 Διακρίνοντας λοιπόν τις δύο αυτές έννοιες, ο φυσιολατρικός τουρισμός ενδιαφέρεται για την απόλαυση της φύσης ενώ ο οικοτουρισμός επιπλέον απαιτεί μια συμβολή στην προστασία και την διατήρηση. Ο Π.Ο.Τ. ορίζει τον αειφόρο τουρισμό ως εξής: «Η ανάπτυξη του αειφόρου τουρισμού ανταποκρίνεται στις ανάγκες των τουριστών και των περιφερειών που τους φιλοξενούν και, συγχρόνως, προστατεύει και βελτιώνει τις ευκαιρίες για το μέλλον. Επίσης, προσανατολίζεται στην διαχείριση όλων των πόρων έτσι ώστε να ικανοποιεί όλες τις οικονομικές, κοινωνικές και αισθητικές ανάγκες, σεβόμενη επίσης την πολιτιστική ακεραιότητα, τις απαραίτητες οικολογικές διαδικασίες, τη βιολογική διαφοροποίηση και τα συστήματα υποστήριξης της ζωής». Αυτός ο θεωρητικός ορισμός μιας στρατηγικής τουριστικής ανάπτυξης που αναζητά την ισορροπία μεταξύ των οικονομικών, κοινωνικό-πολιτιστικών και περιβαλλοντικών επιδράσεων μπορεί να θεωρηθεί πάρα πολύ εξιδανικευμένος. Η έννοια του αειφόρου τουρισμού θα πρέπει μάλλον να διευρυνθεί ως ένα παράδειγμα που μπορεί να προσαρμοστεί στις ειδικές περιστάσεις του κάθε τόπου. Η στρατηγική της αειφόρου ανάπτυξης ενός τουριστικού στόχου απαιτεί τη συμμετοχή όλων των παραγόντων που εμπλέκονται στην τουριστική λειτουργία: την τοπική αυτοδιοίκηση, τις τουριστικές εταιρείες, τους κατοίκους και τους επισκέπτες. Ο οικοτουρισμός λοιπόν αντιμετωπίζεται σαν ένας τρόπος με τον οποίο γίνεται προστασία των φυσικών περιοχών μέσω της δημιουργίας οικονομικών πόρων, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και την ανάμειξη των ντόπιων (τόσο στην λήψη αποφάσεων που αφορούν στην απαραίτητη ανάπτυξη όσο και στα επερχόμενα οφέλη). Με τον τρόπο αυτό, και η ανάπτυξη και η προστασία, θα σημειωθούν αειφορικά. Στην πράξη δυστυχώς η διάκριση ανάμεσα στον οικοτουρισμό και τις άλλες μορφές τουρισμού δεν είναι σαφής και συζητείται έντονα. Οι αντιφάσεις αυτές είναι το αποτέλεσμα μιας πληθώρας διαφορετικών κριτηρίων και προοπτικών που χρησιμοποιούνται προκειμένου να διακριθεί ο οικοτουρισμός. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα κίνητρα για την εφαρμογή του οικοτουρισμού, τα κίνητρα των τουριστών, η παρουσία και η κλίμακα των περιβαλλοντικών κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων και η παρουσία και ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Οι υπέρμαχοι του οικοτουρισμού επιχείρησαν να ξεπεράσουν τις διαφορές αυτές δημιουργώντας ηθικές αρχές που αποτελούν τα κριτήρια για την διάκριση του οικοτουρισμού (Wight, 1993; Cochrane, 1996). Οι τουρίστες, εκτός του ότι τους αποδίδεται περιβαλλοντική ηθική, περιγράφονται οι ίδιοι ως «αποφασιστικοί» και «περιβαλλοντικά υπεύθυνοι» ταξιδιώτες. Όμως οι χαρακτηρισμοί αυτοί δεν απευθύνονται στις λειτουργίες του οικοτουρισμού και στο τι αναμένεται να επιτύχει, ούτε είναι εύκολο να μετρηθούν και να εκτιμηθούν. Εκτός λοιπόν από την διευκρίνιση του τι είναι ο οικοτουρισμός, θα πρέπει να διευκρινιστεί το τι θα επιτευχθεί μέσω του οικοτουρισμού. Ενώ παρέχει μια ευχάριστη εμπειρία στην φύση, οι κυριότερες λειτουργίες του οικοτουρισμού είναι η προστασία των φυσικών περιοχών, η παραγωγή οικονομικών πόρων, η εκπαίδευση καθώς και η εμπλοκή των τοπικών κατοίκων και η ικανότητα υποδομών (Pedersen, 1991). 17

18 ζ. Τα 9 κριτήρια του Οικοτουρισμού Σύμφωνα με τον Π.Ο.Τ. και την Εθνική Επιτροπή Οικοτουρισμού, οι επιχειρήσεις που προβάλλουν οικοτουριστικό προϊόν, θα πρέπει να τηρούν τις ακόλουθες 9 προϋποθέσεις: 1) Η επιχείρηση να οργανώνει ταξίδια αναψυχής, ξενάγησης και ψυχαγωγίας σε τόπους φυσικού κάλλους. 2) Να παίρνει μέρος στην προστασία μη ανανεώσιμων πόρων και άλλων πηγών του περιβάλλοντος. 3) Να δημιουργεί περιβαλλοντική γνώση. 4) Να προσφέρει άμεσα χαρακτηριστικά προτερήματα για την συντήρηση παραδοσιακών τόπων και άλλων περιοχών. 5) Να προσφέρει χαρακτηριστικά πλεονεκτήματα για την ενδυνάμωση των γηγενών πληθυσμών. 6) Να σέβεται την τοπική κουλτούρα. 7) Να στηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και άλλες δημογραφικές κινήσεις. 8) Να συνεισφέρει στην εκπαίδευση και γνωριμία του επισκέπτη με την τοπική κουλτούρα, ήθη, έθιμα και λοιπές τοπικές συνήθειες. 9) Να προωθεί τη φιλοσοφία για "επιστροφή στη φύση" και τα μοναδικά φυσικά χαρακτηριστικά της. 1.3 ΑΛΙΕΥΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ α. Τι είναι Μέσα στο πλαίσιο αυτό βρίσκει την θέση του ο αλιευτικός τουρισμός, που εντάσσεται σε μεγάλο βαθμό στον ορισμό που έχει γίνει διεθνώς αποδεκτός για τον οικοτουρισμό: «να ταξιδεύεις με υπεύθυνο τρόπο μέσα στο περιβάλλον και να επισκέπτεσαι φυσικές περιοχές σχετικά μη διαταραγμένες με σκοπό την απόλαυση, τη μελέτη και την εκτίμηση της φύσης και κάθε πολιτιστικού χαρακτηριστικού που συνδέεται με αυτήν, ώστε να προωθείται η διαφύλαξή της, να ελαχιστοποιείται η επίπτωση στο περιβάλλον και να παρέχονται ουσιαστικά κοινωνικό-οικονομικά οφέλη στον τοπικό πληθυσμό». Ο αλιευτικός τουρισμός ορίζεται ως εξής: «Τουριστική δραστηριότητα που αναπτύσσεται από έναν πλοιοκτήτη, μια πλοιοκτήτρια εταιρία ή μια κοινοπραξία ή ένα σύνδεσμο αλιέων παράκτιας ή βιοτεχνικής αλιείας που επιβιβάζει στο (στα) σκάφος (σκάφη) του τουρίστες για την ανάπτυξη της παραδοσιακής αλιευτικής δραστηριότητας που γίνεται ως τουριστική-ψυχαγωγική δραστηριότητα». Στην δραστηριότητα του αλιευτικού τουρισμού περιλαμβάνονται: Η ανάπτυξη της πρακτικής της μη επαγγελματικής αλιείας επάνω σε ένα επαγγελματικό αλιευτικό σκάφος, μέσω της χρήσης των τεχνικών της μη επαγγελματικής αλιείας. Η ανάπτυξη μιας τουριστικο-ψυχαγωγικής δραστηριότητας με σημαία την διάδοση της κουλτούρας της θάλασσας και της αλιείας, η οποία γίνεται επάνω σε ένα αλιευτικό σκάφος και συνίσταται στην παρατήρηση της δραστηριότητας της επαγγελματικής αλιείας (συνοδευόμενη από τις κατάλληλες διευκρινίσεις), και στην δοκιμή γεύσεων της γαστρονομίας με βάση τα θαλάσσια προϊόντα, είτε πάνω στο σκάφος είτε στην ξηρά. 18

19 Η γνώση και αξιολόγηση των θαλάσσιων και παράκτιων περιοχών (προστατευμένων ή όχι) στις οποίες αναπτύσσεται η δραστηριότητα της αλιείας, καθώς και η προσέγγιση του επαγγελματικού κόσμου της αλιείας στους τουρίστες και στο ευρύ κοινό. Με τον όρο του αλιευτικού τουρισμού δεν πρέπει να νοείται μόνον η δραστηριότητα της παρατήρησης της επαγγελματικής αλιείας στην θάλασσα εκ μέρους των τουριστών. Η έννοια του αλιευτικού τουρισμού είναι πράγματι πιο πλατιά και περιλαμβάνει την γνώση ενός εδαφικού χώρου, του πολιτισμού του και των παραδόσεών του. β. Οργανωμένος αλιευτικός τουρισμός - Ιταλία Μετά από 10 χρόνια κυοφορίας, το 1992 θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά στην Ιταλία ένας κανονισμός που πάντρευε τον τουρισμό, την αλιεία και το περιβάλλον. Αναμφισβήτητα εκείνο το διάταγμα ενήργησε ως εφαλτήριο. Βέβαια, τέτοιου τύπου δραστηριότητες ασκούνταν ανέκαθεν παράνομα αλλά μόλις στις αρχές τι δεκαετίας του 80 η συνεταιριστική κίνηση κατόρθωσε να κάνει να εισαχθεί στο νόμο πλαίσιο 41/82 η αρχή με την οποία εξουσιοδοτείται η επιβίβαση στα αλιευτικά σκάφη ατόμων που δεν ανήκουν στο πλήρωμα με τουριστικό-ψυχαγωγικό σκοπό. Σήμερα, μετά την θεσμοθέτηση του Υπ. Δ/τος αρ.293 του 1999 στην Ιταλία, ο αλιευτικός τουρισμός φαίνεται να γνωρίζει μια νέα εποχή. Οι επαγγελματίες αλιείς μπορούν να επιβιβάσουν μέχρι το ανώτερο 12 τουρίστες, μεταξύ των οποίων και ανήλικους 14 ετών, χωρίς εποχιακούς περιορισμούς ή ωραρίων. Επίσης, ανάλογα με τις εξουσιοδοτήσεις, μπορεί να ασκείται η δραστηριότητα έως 20 μίλια από την ακτή με όλα τα αλιευτικά συστήματα, εκτός από τα συρόμενα. Τέλος, μπορούν να χρησιμοποιούνται και τα σκάφη υποστήριξης των εγκαταστάσεων υδατοκαλλιέργειας και είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται σκάφη μικρότερα των 10 τόνων μεικτής χωρητικότητας για την ανάπτυξη ειδικά αυτής της δραστηριότητας εντός των 6 μιλίων, αποκλείοντας όμως την χρήση των παραγαδιών. Η άδεια στους αλιείς για την άσκηση της δραστηριότητας αυτής, χορηγείται από το λιμεναρχείο του τόπου εγγραφής του πλοίου, μετά από βεβαίωση των τεχνικών προϋποθέσεων και των κριτηρίων ασφαλείας που είναι απαραίτητα για την άσκηση της δραστηριότητας. Το λιμεναρχείο επιπλέον λειτουργεί ως ελεγκτικό όργανο για τον σεβασμό του ισχύοντος κανονισμού. Ο αλιευτικός τουρισμός, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, γίνεται με τα εργαλεία που εξουσιοδοτούνται στην άδεια της αλιείας, εκτός από τα συρόμενα. Ωστόσο τα σκάφη που φέρουν συστήματα για συρόμενα αλιευτικά εργαλεία μπορούν μετά από αφαίρεση των εργαλείων να ασκούν δραστηριότητες αλιευτικού τουρισμού χρησιμοποιώντας όλα τα εργαλεία που αφορούν τη μικρή παράκτια αλιεία όπως στάσιμα δίχτυα, κιούρτους, πετονιές και άλλα. Αν και μπορεί να εξασκείται σε όλη την διάρκεια του χρόνου, είναι μια εποχιακή δραστηριότητα που ακολουθεί την τουριστική κίνηση και επομένως πραγματοποιείται κυρίως από τον Απρίλιο έως τον Σεπτέμβριο και αν οι καιρικές συνθήκες το ευνοούν ίσως μέχρι και τον Οκτώβριο. Τα σκάφη για να έχουν την άδεια άσκησης του αλιευτικού τουρισμού όλο το χρόνο πρέπει να έχουν κινητά καταλύματα και τέντες που να επιτρέπουν την προστασία των επιβατών σε περίπτωση που παρουσιαστούν ξαφνικές μεταβολές του καιρού. Αρχικά, ο αλιευτικός τουρισμός κατά την διάρκεια της νύχτας επιτρεπόταν μόνο σε σκάφη 19

20 που ήταν εξοπλισμένα με καταλύματα τύπου κουκέτες. Σήμερα όμως, με αίτημα του συνδέσμου αλιέων η πραγματοποίηση δραστηριοτήτων αλιευτικού τουρισμού κατά τις βραδινές ώρες επιτρέπεται και σε σκάφη που δεν είναι εξοπλισμένα με καταλύματα, αλλά λόγω των αλιευτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν, όπως είναι η αλιεία καλαμαριών, πραγματοποιούν αλιεία κατά την διάρκεια της νύχτας. Σε αυτή την περίπτωση όμως δεν προβλέπεται η διαμονή για περισσότερες μέρες στην θάλασσα. Η μετατροπή αυτή επέτρεψε να επιβιώσει και να διαδοθεί η παραδοσιακή αυτή δραστηριότητα που αρχίζει κατά την δύση και τελειώνει μέσα στην νύχτα. Το 2003 υπήρχαν περίπου 800 σκάφη με άδεια αλιευτικού τουρισμού στην Ιταλία. Παράδειγμα από την Ιταλία Αν και δεν υπάρχει ακόμα μια μελέτη πάνω στην κοινωνικό-οικονομική επίδραση του αλιευτικού τουρισμού στο περιβάλλον, δηλαδή δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία πάνω σε όλη την επικράτεια, μπορούμε να κάνουμε με ένα παράδειγμα μια μικρή σύγκριση για να κατανοήσουμε ότι σε οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς όρους η δραστηριότητα του αλιευτικού τουρισμού είναι μια δραστηριότητα που πρέπει να προωθηθεί, να ξεκινήσει και να διαδοθεί. Θεωρώντας πάνω-κάτω μέσες τιμές, κατά τις συνήθεις αλιευτικές δραστηριότητες στην Ιταλία χρησιμοποιούνται μέτρα διχτύου ανά σκάφος αυτό συνήθως δεν είναι το πραγματικό νούμερο καθώς τόσα μέτρα επιτρέπει ο κανονισμός αλλά οι αλιείς χρησιμοποιούν πολλά περισσότερα μέτρα διχτύου υπολογίζοντας μια ποσότητα αλιεύματος των 15 κιλών ακριβών ιχθύων και 10 κιλά όχι ακριβών, με 13 ώρες εργασίας, υπολογίζοντας δύο άτομα ως πλήρωμα και τις δαπάνες διαχείρισης, έχουμε πάνω κάτω ένα καθαρό κέρδος κατά μέσο όρο 150,00 (ανά σκάφος). Από μία μέρα αλιευτικού τουρισμού αντίθετα έχουμε μία σημαντική μείωση των μέτρων διχτύων που χρησιμοποιούνται, επειδή κατεβαίνει στη θάλασσα μόνον η ποσότητα που χρησιμεύει για να αλιευθούν ψάρια για την εστίαση πάνω στο σκάφος κατά την διάρκεια της εκδρομής. Κατά συνέπεια αρκούν για έναν αριθμό επιβατών τουριστών, που ακόμη και αν είναι δώδεκα, σίγουρα όχι πάνω από ένα ή δύο κιλά ακριβού ψαριού ή δύο κιλά όχι ακριβά ψάρια που τηγανίζονται, και μαγειρεύονται στην συνέχεια με τους πλέον παραδοσιακούς τρόπους. Οι ώρες εργασίας σε κάθε περίπτωση μειώνονται και πρέπει σε κάθε περίπτωση να υπογραμμιστεί ότι πρόκειται για ώρες σε πολύ άβολα ωράρια. Έχουμε λοιπόν ένα καθαρό κέρδος, λαμβάνοντας υπόψη ένα μέσο αριθμό επτά ατόμων επάνω στην βάρκα, 200,00 και σε όρους ποσοστών μπορούμε να δούμε κάνοντας τις συγκρίσεις ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις, μία μείωση της χρήσης των διχτύων της τάξης του 84%, του ακριβού ψαριού της τάξης του 93%, του μη ακριβού ψαριού της τάξης του 90% και τέλος μία μείωση των ωρών εργασίας του 15% και μια αύξηση του κέρδους της τάξης του 25%. Αυτά σίγουρα δεν είναι στατιστικά στοιχεία, γιατί θα έπρεπε να γίνει και μία μελέτη της ετήσιας διάρκειας, όμως είναι αντιληπτό, ακόμη και πέρα από τη στατιστική, ότι αυτή είναι μία δραστηριότητα που επιτρέπει σίγουρα τη μείωση της αλιευτικής προσπάθειας και της επίπτωσης στο περιβάλλον και άρα είναι μία δραστηριότητα που πρέπει να αναπτυχθεί. γ. Οργανωμένος αλιευτικός τουρισμός και σε άλλες περιοχές Ανάλογες δραστηριότητες με αυτές που περιγράψαμε παραπάνω ασκούνται και σε άλλες παραθαλάσσιες περιοχές, τόσο της Ευρώπης όσο και παγκοσμίως. Η επιλογή 20