ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΤΡΩΤΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΣΤΑΘΜΗΣ

Transcript

1 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος Ι ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΤΡΩΤΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΣΤΑΘΜΗΣ Αλεξανδράκης Γ. 1, 2, Καρδιτσά Α. 1, 2, Πούλος Σ. 1, Γκιώνης Γ. 2,1, Καμπάνης Ν. 2 1 Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών g_alex@geol.uoa.gr, kkarditsa@geol.uoa.gr, Poulos@geol.uoa.gr, gghionis@geol.uoa.gr 2 Ινστιτούτο Εφαρμοσμένων και Υπολογιστικών Μαθηματικών, ΙΤΕ, Ηράκλειο Κρήτης kampanis@iacm.forth.gr Περίληψη Στην παρούσα εργασία προσεγγίζονται ποσοτικά οι επιπτώσεις της ενδεχόμενης ανόδου της στάθμης της θάλασσας στην παράκτια ζώνη του Αιγαίου με τη χρήση ενός δείκτη τρωτότητας, ο οποίος περιλαμβάνει τις παρακάτω μεταβλητές: (i) γεωμορφολογικό χαρακτήρα σε σχέση με τη διάβρωση, (ii) ιστορικές μεταβολές της ακτογραμμής σε σχέση με τη θαλάσσια στάθμη, (iii) παράκτια κλίση, (iv) σημαντικό ύψος εισερχομένων κυμάτων, (v) παλιρροιακό εύρος και (vi) ρυθμό ευστατικής ανύψωσης της θαλάσσιας στάθμης. Με βάση το δείκτη τρωτότητας για ρυθμό ανύψωσης της θαλάσσιας στάθμης <1,8 cm/year και την ταξινόμηση τους σε 5 κατηγορίες (1: πολύ μικρή τρωτότητα 5: πολύ μεγάλη τρωτότητα), προκύπτει ότι περίπου οι μισές από τις ακτές του Αιγαίου είναι μέτριας τρωτότητας (κατηγορία 3), ενώ το υπόλοιπο τμήμα των ακτών χαρακτηρίζεται ως υψηλής τρωτότητας (κατηγορία 4). Λέξεις κλειδιά: δείκτης τρωτότητας ακτών, Αιγαίο, άνοδος θαλάσσιας στάθμης. ASSESSMENT OF THE VULNERABILITY THE COASTAL ZONE TO A POTENTIAL RISE OF SEA LEVEL Alexandrakis G. 1, 2, Karditsa Α. 1, 2, Poulos S. 1, Ghionis G. 2,1, Kampanis Ν. 2 1 Department of Geography & Climatology, University of Athens g_alex@geol.uoa.gr, kkarditsa@geol.uoa.gr, poulos@geol.uoa.gr, gghionis@geol.uoa.gr 2 Institute of Applied and Computational Mathematics, FORTH, kampansi@iacm.forth.gr Abstract This study is an attempt for the quantification of the consequences of a potential sea-level rise on the coastline of the Aegean Sea with the use of a vulnerability index that includes 6 variables reflecting the geomorphological characteristics (categorized according to their contribution to the erosion of the coast), the historical horizontal displacement of the coastline, the coastal slope, the significant height of the incoming waves, the tidal range and the rhythm of sea-level rise. On the basis of the vulnerability index values (the square root of the geometric mean of the six variables) for sea level rise up to 1.8 cm/year, the various coastal segments fall into five categories (1: very little vulnerable; 5: very highly vulnerable). According to this procedure, about half of the Aegean (Hellenic) coastline is of medium vulnerability, with the other half being highly vulnerable. Keywords: coastal vulnerability index, Aegean, sea-level rise. 1. Εισαγωγή O δείκτης τρωτότητας των παράκτιων περιοχών (coastal vulnerability index-cvi) χρησιμοποιήθηκε για να ποσοτικοποιήσει τις επιπτώσεις μιας επικείμενης ανόδου της θαλάσσιας στάθμης κατά μήκος των ακτών των ΗΠΑ (Gornitz et. al. 1992; Thieler & Hammar-Klose, 1999; Hammar-Klose & Thieler, 2001). Στον υπολογισμό του δείκτη τρωτότητας συμπεριλαμβάνονται γεωμορφολογικές και ωκεανογραφικές παράμετροι της υπό μελέτη παράκτιας ζώνης, όπως είναι η παράκτια λιθολογία και οι παράκτιες κλίσεις, οι οριζόντιες αλλαγές της θέσης της ακτογραμμής, ο ρυθμός της σχετικής ανόδου της στάθμης της θάλασσας, το εύρος της παλίρροιας και το μέσο σημαντικό ύψος των εισερχόμενων κυμάτων. Η μέθοδος παρέχει ένα ποσοτικό μέτρο της φυσικής τρωτότητας των ακτών εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, ενώ αποτελεί μια αντικειμενική τεχνική τόσο για -327-

2 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume Ι την αξιολόγηση όσο και για ένα μακροπρόθεσμο προγραμματισμό για τη διαχείριση της παράκτιας ζώνης. Ο σκοπός της εργασίας αυτής είναι η εφαρμογή του δείκτη παράκτιας τρωτότητας στην περίπτωση της ελληνικής ακτογραμμής του Αιγαίου Πελάγους, ώστε να προσεγγιστεί ποσοτικά η τρωτότητα των ακτών του Αιγαίου στην επαπειλούμενη άνοδο της θαλάσσιας στάθμης, η οποία με βάση την τελευταία έκθεση του IPCC (2007) προβλέπεται να φθάσει περί τα 50 cm το Μεθοδολογία Για τον υπολογισμό της τρωτότητας των ακτών του Αιγαίου στην περίπτωση της ανόδου της στάθμης της θάλασσας χρησιμοποιήθηκε ο τροποποιημένος δείκτης τρωτότητας (CVI: Coastal Vulnerability Index) των Hammar-Klose & Thieler (2001). Ο δείκτης καθορίζεται από έξι μεταβλητές που επηρεάζουν ουσιαστικά την εξέλιξη της παράκτιας ζώνης και οι οποίες είναι: η μορφολογία της παράκτιας ζώνης (a), οι ιστορικές οριζόντιες μεταβολές της ακτογραμμής (b), η κλίση της παράκτιας ζώνης (c), το εύρος της παλίρροιας (d), το σημαντικό ύψος κύματος (e) και η σχετική άνοδος της στάθμης της θάλασσας (f). Με βάση τα αποτελέσματα της εξίσωσης (1), διαμορφώνεται μια κλίμακα τρωτότητας από το 1 (πολύ χαμηλή) έως το 5 (πολύ υψηλή), όπου η μικρότερη τιμή (1) προκύπτει από την εξίσωση (1) για τις ελάχιστες τιμές των έξι παραμέτρων της και η μεγαλύτερη τιμή από τις αντίστοιχες μέγιστες τιμές τους. a * b* c * d * e* f C V = I (1) 6 Για την ταξινόμηση των έξι μεταβλητών σε σχέση με την τρωτότητα ακολουθείται η κατηγοριοποίηση των Pendleton et al. (2004) που δίνεται στον Πίνακα 1 και στην οποία η μη αριθμητική μεταβλητή της μορφολογίας, ταξινομείται με ποιοτικά κριτήρια ως προς τη σχετική αντίσταση στη διάβρωση της συγκεκριμένης παράκτιας γεωμορφής. Πίνακας 1: Ταξινόμηση των μεταβλητών του δείκτη τρωτότητας (εξίσωση 1) με βάση τις 5 κατηγορίες τρωτότητας σύμφωνα με τους Pendleton et al. (2004). Μεταβλητές Μορφολογία Μεταβολή ακτογραμμής (m/a) Πολύ χαμηλή (1) Βραχώδεις ακτές, υψηλοί γκρεμνοί Χαμηλή (2) Μέσου ύψους κρημνοί Μέση (3) Χαμηλοί κρημνοί, αλλουβιακές πεδιάδες Υψηλή (4) Ακτές με κροκάλές, λιμνοθάλασσες Πολύ υψηλή (5) Νησιωτικά φράγματα, δέλτα, αμμώδεις ακτές >2,0 1,0 2,0-1,0 1,0-2,0 - -1,0 <-2,0 Παράκτια κλίση (%) >1,20 1,20 0,90 0,90 0,60 0,60 0,30 <0,30 Μεταβολή θαλάσσιας στάθμης (mm/a) <1,8 1,8 2,5 2,5 3,0 3,0 3,4 >3,4 Ύψος κύματος (m) <0,55 0,55 0,85 0,85 1,05 1,05 1,25 >1,25 Εύρος παλίρροιας (m) >6,0 4,0 6,0 2,0 4,0 1,0 2,0 <1,0 Οι έξι μεταβλητές που ελέγχουν το CVI ορίζονται και εκτιμούνται με βάση συνδυαζόμενη υπάρχουσα πληροφορία (EUROSION, CORINNE). Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, το ελληνικό Αιγαίο έχει χωριστεί σε 9 υπο-περιοχές, σύμφωνα με τις διοικητικές περιφέρειες. Η μορφολογική ταξινόμηση στηρίζεται στην κατηγοριοποίηση του προγράμματος EUROSION (2001), σύμφωνα με την οποία έχουν αναγνωριστεί τέσσερις βασικοί τύποι ακτών: (α) βραχώδεις ακτές και/ή κρημνοί από σκληρό υλικό, (β) κρημνοί από κροκαλοπαγή και/ή μαλακούς βραχώδεις σχηματισμούς που συχνά εμπεριέχουν και μικρές (<200m), παραλίες κλειστής κυκλοφορίας (pocket -328-

3 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος Ι beaches), (γ) παράλιες ζώνες είτε μικρού μήκους ( m) που διαχωρίζονται από βραχώδη ακρωτήρια είτε εκτεταμένες παραλίες (>1km) ποικίλης κοκκομετρικής σύστασης και ακτογραμμές παράκτιων σχηματισμών θαλάσσιας απόθεσης (π.χ. barriers, spits) συμπεριλαμβανομένων και των τεχνητά εμπλουτισμένων παραλιών και (δ) δελταϊκές παραλίες.(συνήθως αργιλικής σύστασης). Η σταθερότητα της θέσης της ακτογραμμής (προέλαση ή οπισθοχώρηση) των παράκτιων περιοχών με ύψος μικρότερο από 5m πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, έχει εκτιμηθεί με βάση τα στοιχεία του EUROSION (2001) και παρουσιάζεται σχηματικά στην Εικόνα 1 1α. Ο ποσοτικός προσδιορισμός του ρυθμού διάβρωσης/προέλασης για τον οποίο δεν υπάρχουν διαθέσιμα συνεχή, ικανοποιητικά και ακριβή δεδομένα για όλες τις περιοχές, έχει βαθμονομηθεί ως εξής: οι σταθερές ακτές βαθμονομήθηκαν με 3, οι ακτές υπό διάβρωση με 4 και οι προελαύνουσες ακτές με 2, λαμβάνοντας υπόψη ότι δεν έχει αναφερθεί σε καμία περίπτωση ραγδαία μεταβολή ακτογραμμής. Για την εκτίμηση της παράκτιας κλίσης στις διάφορες περιοχές των ακτών του Αιγαίου ( Πίν. 2 και Εικ. 1β) αξιοποιήθηκαν τα γεωμορφολογικά δεδομένα, όπως η απόσταση μεταξύ της ακτογραμμής και της ισοϋψούς των 5m, της βάσης δεδομένων του CORINE Πίνακας 2: Εκτίμηση των ποσοστών παράκτιας κλίσης στις εξεταζόμενες υπο-περιοχές των ακτών του Αιγαίου. Περιοχή Πολύ χαμηλή (<3%) Χαμηλή (3-6%) Παράκτιες κλίσεις Μέτρια (6-9%) Μεγάλη (9-12%) Πολύ μεγάλη (>12%) Θράκη - Αν.Μακεδονία 72% 13% 10% 4% Κεντρ. Μακεδονία 45% 2% 53% Θεσσαλία 9% 39% 18% 17% 17% Πελοπόννησος 31% 25% 44% Εύβοια 15% 45% 31% Β. Αιγαίο 64% 36% Κυκλάδες Δωδεκάννησα 46% 51% 3% Β. Κρήτη 50% 50% Η σχετική μεταβολή της θαλάσσιας στάθμης βασίζεται σε τέσσερις δημοσιευμένες ευστατικές καμπύλες για την περιοχή του Αιγαίου από τους Vouvalidis et al. (2005), Kambouroglou et al. (1988), Lambeck (1996), Van Andel (1990). Οι καμπύλες αυτές, οι οποίες βρίσκονται σε συμφωνία μεταξύ τους για τα τελευταία 2000 χρόνια, υποδεικνύουν ένα σταθερό ρυθμό ανύψωσης της τάξης περίπου του 1mm/a. Πιο πρόσφατες μελέτες με δεδομένα στάθμης από όλη τη Μεσόγειο, δίνει σχετική άνοδο της στάθμης >2mm/a (Tsimplis & Spenser, 1997; Tsimplis, 2005). Τέλος, η εκτίμηση της ανύψωσης της θαλάσσιας στάθμης για τα επόμενα 100 χρόνια (IPCC report, 2007) είναι ακόμη μεγαλύτερη των 3mm/a. Στους υπολογισμούς του δείκτη ως ρυθμός σχετικής μεταβολής της θαλάσσιας στάθμης υιοθετήθηκε ρυθμός ευστατικής ανύψωσης <1,8mm/a που εμπίπτει στην κατηγορία 1 (πολύ χαμηλός) του Πίνακα 1. Για τις περιοχές με έντονη τεκτονική ανύψωση (π.χ. Δ. Κρήτη, Νησιά Ν.Α. Αιγαίου) η σχετική άνοδος της σταθμής της θάλασσας είναι μικρότερη και ως εκ τούτου καττάσσονται στις περιοχές με χαμηλότερη τίμη τρωτότητας. Το κυματικό καθεστώς ανοιχτής θαλάσσης του Αιγαίου Πελάγους προκύπτει από τις μετρήσεις του συστήματος POSEIDON του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών και έχει εξαχθεί από τον Άτλαντα Ανέμου και Κύματος (Σουκισιάν κ.ά., 2007). Το μέσο ετήσιο σημαντικό ύψος κύματος είναι 0,4m για τη Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία, 0,5m για την Κεντρική Μακεδονία, 0,6m για τη Θεσσαλία και 0,9m για τα νησιά του Β. Αιγαίου. Στην περίπτωση της ακτογραμμής των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων, το μέσο ετήσιο σημαντικό ύψος κύματος είναι μεγαλύτερο από -329-

4 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume Ι Εικ. 1: (α) Σταθερότητα/μεταβλητότητα ακτογραμμής (αριστερά) και (β) παράκτιες κλίσεις (δεξιά), όπως προκύπτουν από το EUROSION (2001). 0,9-1,1m και γίνονται μικρότερα δυτικά (0,5m), κατά μήκος των ανατολικών ακτών της Αττικής και της Πελοποννήσου. Τέλος, το μέσο ετήσιο σημαντικό ύψος κύματος για τη Βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης είναι 0,6m στο κεντρικό τμήμα της και γίνεται 0,8m κατά μήκος του ανατολικού και του δυτικού τμήματός της. Ακολούθως, το σημαντικό ύψος κύματος ανοιχτής θαλάσσης βαθμονομείται με βάση το Πίνακα 1. Η αστρονομική παλίρροια των ελληνικών υδάτων είναι γενικά χαμηλότερη από 10cm (Tsimplis, 1994). Ωστόσο, η συνολική διακύμανση της στάθμης ξεπερνά τα 0,5m εξαιτίας των μετεωρολογικών συνθηκών (διαφορές στη βαρομετρική πίεση, τον άνεμο και τη δράση των κυμάτων). Με βάση μετρήσεις της μέσης διακύμανσης της στάθμης (άθροισμα μετεωρολογικής και αστρονομικής παλίρροιας) από την Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού (ΥΥΠΝ, 2005), προκύπτει ότι η σχετική διακύμανση της στάθμης της θάλασσας: (α) για τη Βόρεια ακτή του Αιγαίου ποικίλει από 0,7 m στο ανατολικό τμήμα (Θράκη) ως 0,9m στο δυτικό τμήμα (Θερμαϊκός Κόλπος), (β) στις ακτογραμμές των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων και στις ανατολικές ακτές της Αττικής και της Πελοποννήσου είναι της τάξης των 0,5-0,6 m και (γ) στο νότιο Αιγαίο (Βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης) έχει μεταβολές <0,5m. Η κατηγοριοποίηση τελικά γίνεται με βάση τις τιμές του Πίνακα Αποτελέσματα - Συζήτηση Ο υπολογισμός του δείκτη τρωτότητας για τις ακτές του Αιγαίου Πελάγους για ρυθμό ανύψωσης της θαλάσσιας στάθμης <1,8 cm/a (κατηγορία 1) παρουσιάζεται στην Εικόνα 2. Σχεδόν οι μισές από τις ακτές του Αιγαίου είναι μέτριας τρωτότητας (κατηγορία 3), με το υπόλοιπο τμήμα να χαρακτηρίζεται ως υψηλής τρωτότητας (κατηγορία 4). Η ακτογραμμή της Θράκης, της Ανατολικής Μακεδονίας και το μεγαλύτερο τμήμα της κεντρικής Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και της Εύβοιας είναι λιγότερο τρωτές (κατηγορία 3), ενώ το νησί της Κρήτης παρουσιάζει τη μεγαλύτερη τρωτότητα (κατηγορία 4), όπως και το μεγαλύτερο τμήμα του Νοτίου Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης και της Αττικής. Αυτό αποδίδεται στην παράκτια γεωμορφολογία και λιθολογία, στην επικράτηση δηλαδή παράκτιων σχηματισμών όπως είναι οι εκτεταμένες παραλιακές ζώνες (κυρίως αμμώδεις ή και χαλικώδεις) όπως επίσης και στο εντονότερο κυματικό καθεστώς (περίπτωση Κρήτης) σε σύγκριση με αυτό του Βορείου Αιγαίου

5 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος Ι Εικ. 2: Υπολογισμός του δείκτη τρωτότητας για τις ακτές του Αιγαίου Πελάγους. Η παρούσα εκτίμηση του δείκτη τρωτότητας των ακτών αποτελεί ένα καλό εργαλείο για τη διαχείριση της παράκτιας ζώνης, σε μελέτες μεγάλης κλίμακας, Για σύνθετες γεωμορφολογικά και υδροδυναμικά ακτές, όπως οι πολυσχιδείς ακτές του Αιγαίου, θα ήταν προτιμότερο ο δείκτης να εφαρμόζεται σε μικρότερη κλίμακα καθώς υπάρχουν βασικές διαφορές στην εκτίμηση του δείκτη, όταν αναφέρεται σε παραλιακές ζώνες, των οποίων η εξέλιξη ελέγχεται από διαφορετικούς παράγοντες, όπως είναι η κοκκομετρία της παραλίας, η θέση της ζώνης θραύσης και η αναρρίχηση των κυμάτων. Ο συνδυασμός του δείκτη τρωτότητας με παρατηρήσεις πεδίου υποστηριζόμενες από γεωμορφολογικά, ιζηματολογικά και παράκτια ωκεανογραφικά δεδομένα μπορεί να προσφέρει μια πιο πλήρη εικόνα για την εξέλιξη της ακτογραμμής και τις επιπτώσεις της εκτιμώμενης περαιτέρω ανόδου της θαλάσσιας στάθμης σε αυτήν. 4. Βιβλιογραφικές Αναφορές Hammar-Klose, E.S. & Thieler, E.R., 2001, Coastal Vulnerability to Sea-Level Rise, A Preliminary Database for the U.S. Atlantic, Pacific, and Gulf of Mexico Coasts: U.S. Geological Survey, Digital Data Series, DDS-68, 1 CD, EUROSION, Coastal erosion Evaluation of the need for action, Directorate General Environment, European Commission IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change), Climate change 2001: The scientific basis, contribution of Working Group I to the third assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, England, Cambridge University Press, 944 p. IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) Climate Change 2007: The physical science basis, Contribution of Working Group I to the fourth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, N.Y., USA Gornitz, V. & White, T. W., A coastal hazards database for the U.S. East Coast. ORNL/CDIAC-45, NDP-043A, Oak Ridge National Laboratory, Oak Ridge, Tenn. Kambouroglou, E., Maroukian, H. & Sampson, A., Coastal Evolution and Archaeology North and South of Khalkis (Euboea) in the last 5000 years, in A. Raban, ed., Archaeology of Coastal Changes (:) Proceedings of the First Interna

6 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume Ι tional Symposium ``Cities on the Sea -- Past and Present (BAR International Series 404, Pub. No. 2, Oxford). Lambeck, K., Sea-level change and shore-line evolution in Aegean Greece since Upper Palaeolithic time, Antiquity 70 (269), Pendleton, E.A., Williams, S.J. & Thieler, E.R., 2004a. Coastal vulnerability assessment of Assateague Island National Seashore (ASIS) to sea-level rise: U.S. Geological Survey Open-File Report Pendleton, E.A., Williams, S.J. & Thieler, E.R., 2004b. Coastal vulnerability assessment of Fire Island National Seashore (FIIS) to sea-level rise: U.S. Geological Survey Open-File Report Available at of03-439/. Pirazzoli, P.A., World Atlas of Holocene Sea-level changes. Elsevier Oceanography Series, 58, Amsterdam, 300 pp. Soukisian, T., Hatsinaki M., Korres G., Papadopoulos A., Kallos G. & Anadranistakis E., Wind and Wave Atlas of the Hellenic Seas, Hellenic Centre for Marine Research Publ., 300 pp. Thieler, E. R. & Hammar-Klose, E., National assessment of coastal vulnerability to future sea-level rise--preliminary results for U.S. Atlantic Coast: U.S. Geological Survey Open-File Report Tsimplis, M.N. & Vlahakis, G.N., Meteorological forcing and sea level variability in the Aegean Sea. J. Geophys. Res., 99(C5), Tsimplis M.N. & Spenser N.E., Collection and analysis of monthly mean sea level data in the Mediterranean and the Black Sea. Journal of Coastal Research 13, Tsimplis, M., The wave climate of the Aegean Sea: the tidal signal. In, Papathanassiou, E. and Zenetos, A. (eds.) State of the Hellenic marine environment. Athens, Greece, HCMR Publications, pp Van Andel, T.H, Zangger, E. & Demitrack, A., Land use and soil erosion in prehistoric and historical Greece, Journal of Field Archaeology 17, Vouvalidis, K.G., Syrides, G.E. & Albanakis, K.S., Holocene morphology of the Thessaloniki Bay: Impact of sea level rise, Zeitschrift für Geomorphologie N.F. Supplement 137, Υδρογραφική Υπηρεσία Πολεμικού Ναυτικού (ΥΥΠΝ), Στοιχεία παλίρροιας Ελληνικών Λιμένων. Αθήνα, 94 σελ