ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΣΑΚΑΛΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Α.Μ.: ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΙΟΣ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008

2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... I ΠΕΡΙΛΗΨΗ... I ABSTRACT... II ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΑΝΕΡΓΙΑ Εισαγωγή Ορισμός ανεργίας Κριτήρια ταξινόμησης της ανεργίας Ταξινομήσεις της ανεργίας βάσει των αιτιών που την προκαλούν Ανεργία τριβής Διαρθρωτική ανεργία Εποχική ανεργία Ανεργία ελλιπούς ζήτησης (κυκλική ανεργία) Η ανεργία ως αποτέλεσμα των μικρών ρυθμών μεγέθυνσης Τεχνολογική ανεργία Ταξινομήσεις της ανεργίας ανάλογα με τη διάρκειά της Ταξινομήσεις της ανεργίας με κριτήριο τη διάρθρωσή της Συνέπειες της ανεργίας Οικονομικές συνέπειες Κοινωνικές συνέπειες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ Εισαγωγή Νεοκλασική και Κεϋνσιανή θεωρία Νεοκλασική θεωρία Μικροοικονομικό μοντέλο προσφοράς και ζήτησης Κεϋνσιανή θεωρία της απασχόλησης Μονεταρισμός και φυσικό ποσοστό ανεργίας Νέες Κεϋνσιανές θεωρίες Η Μαρξιστική άποψη του φαινομένου της ανεργίας Η Σουμπετεριανή προσέγγιση της ανεργίας Πολιτική απασχόλησης και πολιτικές αγοράς εργασίας Παθητικές πολιτικές της αγοράς εργασίας Ενεργητικές πολιτικές της αγοράς εργασίας Θεσμικές πολιτικές της αγοράς εργασίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΛΗΘΩΡΙΣΜΟΣ Η έννοια του πληθωρισμού Δείκτες τιμών Διάκριση του πληθωρισμού σε έρποντα και καλπάζοντα Είδη πληθωρισμού Πληθωρισμός ζήτησης Πληθωρισμός κόστους (Στασιμοπληθωρισμός) Πληθωρισμός κερδών Εισαγόμενος πληθωρισμός I

4 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ Πληθωρισμός μισθών Συνέπειες του πληθωρισμού Οικονομικές συνέπειες Κοινωνικές συνέπειες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΛΗΘΩΡΙΣΜΟΣ ΚΑΜΠΥΛΗ PHILIPS Ανεργία και πληθωρισμός Καμπύλη Philips Η «καμπύλη Philips» με τη συνθήκη των προσδοκιών Πληθωριστικές προσδοκίες Ορθολογικές προσδοκίες Η Μονεταριστική προσέγγιση για την «καμπύλη Philips» Φυσικό ποσοστό ανεργίας προσδιοριστικοί παράγοντες Μεταβολές στη σύνθεση του εργατικού δυναμικού Μεταβολές στη διάρθρωση της απασχόλησης Η απροθυμία των ανέργων να εργασθούν Συνδικάτα και ανεργία Υστέρηση της ανεργίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Εισαγωγή Οικονομετρικό υπόδειγμα Οικονομετρικά αποτελέσματα Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II

5 III

6

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία έχει σκοπό, αρχικά, να παρουσιάσει την εξέλιξη της οικονομικής θεωρίας που συνδέει το ρυθμό πληθωρισμού με το ποσοστό ανεργίας και στη συνέχεια, να παρουσιαστεί μια οικονομετρική εκτίμηση της «καμπύλης Phillips» για την ελληνική οικονομία, την χρονική περίοδο Σε θεωρητικό πλαίσιο, η εργασία παρουσιάζει την εξέλιξη της νεότερης οικονομικής θεωρίας σε σχέση με την αγορά εργασίας και εστιάζει στη σχέση δύο μεγάλων φαινομένων: της ανεργίας και του πληθωρισμού. Συγκεκριμένα, παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται η ανεργία, υπό ποια έννοια αποδίδεται η εμφάνισή της σε δυσλειτουργίες της αγοράς εργασίας αλλά και στην ελλιπή ζήτηση στην οικονομία, και στη συνέχεια εξετάζει πώς η ανεργία συνδέεται με το φαινόμενο του πληθωρισμού. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι θεωρητικές προσεγγίσεις, για τη σχέση ανεργίας και πληθωρισμού, των διαφόρων Οικονομικών Σχολών που αρχίζουν από την «καμπύλη Phillips», περνούν στην προσαρμογή της τελευταίας με τη συνθήκη των προσδοκιών και φτάνουν στην ανάλυση ενός σύνθετου μηχανισμού για τον καθορισμό μισθών και τιμών, ο οποίος περιλαμβάνει φαινόμενα όπως η υστέρηση της ανεργίας. I

8 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ABSTRACT This present thesis aims to, firstly, analyze the Phillips curve which relates the rate of inflation with the unemployment rate in any given economy and, secondly, to estimate, empirically, a Phillips curve for the case of Greece in the time span. The thesis presents the progress of the latest economic theories. Additionally, this thesis focuses on the relationship between the unemployment and the inflation. To be more specific, this thesis introduces the way that the unemployment is defined, how it is developed and how it is related to the inflation. Furthermore, the theoretical approaches for the relationship between inflation and unemployment are fully presented, and as a result we manage to create a complex process in order to define the salaries and the values in the market. II

9 III

10 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Καθηγητή μου, κ. Οικονομάκη Γιώργο για τις πολύτιμες συμβουλές του και την άριστη συνεργασία. Ένα ακόμα ευχαριστώ, στον κ. Μονιούκα Φώτη για την πολύτιμη βοήθειά του. Επίσης, δεν μπορώ να παραλείψω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την αμέριστη κατανόηση, τη συμπαράστασηψυχολογική και οικονομική- και τη βοήθειά τους, όλα τα χρόνια της φοιτητικής μου ζωής. Τέλος, να επισημάνω ότι οποιαδήποτε σφάλμα υπάρχει στην παρούσα εργασία, είναι δικό μου και μόνο δικό μου. IV

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΝΕΡΓΙΑ 1.1 Εισαγωγή Ένα από τα πιο σημαντικά φαινόμενα του οικονομικού συστήματος μιας χώρας τις τελευταίες δεκαετίες είναι η αυξανόμενη και παρατεταμένη ανεργία. Η ανεργία δεν είναι απλά ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε συγκεκριμένες περιοχές ή χώρες, σε συγκεκριμένες ομάδες, πληθυσμούς ή μεμονωμένους τομείς, αντίθετα, αποτελεί, στις μέρες μας, ένα παγκόσμιο πρόβλημα που πλήττει ακόμα και τις ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη και τείνει να εξελιχθεί σε μάστιγα της εποχής. Η ανεργία στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες έχει αρχίσει να αυξάνεται από την δεκαετία του 70 και έκτοτε δεν έχει επιστρέψει στα αρχικά της επίπεδα. Από την άλλη όμως, ο πληθωρισμός, τα επίπεδα μισθών και τιμών, στην Ευρώπη έχουν μειωθεί από τις αρχές της δεκαετίας του 80. Εδώ όμως τίθεται ένα αναπάντητο ερώτημα, γιατί υπάρχει πάντα ένα επίπεδο ανεργίας. Ο πρώτος λόγος είναι η ανεργία τριβής, η οποία οφείλεται στο γεγονός ότι απαιτείται κάποιος ελάχιστος χρόνος σε κάποιον που έχασε την εργασία του ή παραιτήθηκε από μια εργασία προκειμένου να βρει μια νέα, όπως χρόνος χρειάζεται και σε κάποιον που εισέρχεται για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας. Η ανεργία τριβής υ- πάρχει πάντοτε, ακόμη και στην περίπτωση που μια οικονομία λειτουργεί σε επίπεδο πλήρους απασχόλησης. Ο άλλος λόγος είναι η ύπαρξη διαρθρωτικής ανεργίας, η ο- ποία οφείλεται στην ύπαρξη διαφορών ανάμεσα στις ειδικότητες των - 5 -

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ανέργων και των ειδικοτήτων για τις οποίες υπάρχει ζήτηση στην αγορά εργασίας 1. Όπως, έχει διατυπωθεί και στη νεοκλασική θεωρία, το πρόβλημα της ανεργίας θα επιλυθεί μόνο εφόσον θα υπάρχει τέλειος ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας. Αυτό που δέχονται αν όχι όλοι, σχεδόν όλοι οι οικονομολόγοι και συγγραφείς, είναι ότι η κοινωνία αντιμετωπίζει ένα «συμβιβασμό» τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας. Ως ποσοστό ανεργίας θεωρείται το ποσοστό του εργατικού δυναμικού που δεν έχει βρει απασχόληση αν και έχει δηλώσει ότι επιθυμεί και είναι διαθέσιμο για εργασία. Έστω λοιπόν ότι με L ορίζεται το εργατικό δυναμικό μιας οικονομίας, με Ε ο α- ριθμός των απασχολουμένων και με U ο αριθμός των άνεργων εργατών. Επειδή κάθε μέλος του εργατικού δυναμικού είτε θα απασχολείται είτε θα είναι άνεργο, το εργατικό δυναμικό ισούται με το άθροισμα των απασχολουμένων και των άνεργων, το ο- ποίο ορίζεται με την παρακάτω εξίσωση: L = E + U 2. Επομένως το σύνολο των ανέργων υπολογίζεται από τη σχέση: U = L E. Κάπου εδώ αξίζει να σημειωθεί πως σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, υπάρχει ακόμη μια κατηγορία, αυτή των αποθαρρυμένων εργαζομένων, οι οποίοι δεν έχουν κάνει καμία προσπάθεια τον τελευταίο μήνα για να βρουν μία οποιαδήποτε εργασία, μολονότι επιθυμούν να εργασθούν, για διάφορους λόγους. Έτσι, δεν υπολογίζονται στο εργατικό δυναμικό, ενώ στην ουσία ανήκουν σε αυτό και βάση κάποιων εκτιμήσεων ο υπολογισμός τους θα ήταν ικανός να αυξήσει το ποσοστό ανεργίας κατά 1% με 1,5% και βέβαια θα διαμόρφωνε την παραπάνω εξίσωση ως εξής: L = E + U + α, όπου με α ορίζονται οι αποθαρρυμένοι εργαζόμενοι. Συμπερασματικά, ως ανεργία θεωρείται η κατάσταση ενός ατόμου, που, ενώ είναι ικανό, πρόθυμο και διαθέσιμο να απασχοληθεί, δε δύναται να βρει εργασία. 1 Αυτή η μορφή ανεργίας δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με αύξηση της συνολικής ζήτησης (σε αυτό συμφωνούν και οι Κεϋνσιανοί οικονομολόγοι). Βέβαια, μερικοί οικονομολόγοι θα αντέτειναν ότι εάν οι σχετικοί μισθοί μεταβάλλονταν κατά τέτοιο τρόπο που αντανακλά τη μεταβολή της ζήτησης διαφόρων ειδικοτήτων εργαζομένων, τότε με τις υποκαταστάσεις εργασίας από κεφάλαιο στις διάφορες παραγωγικές διαδικασίες θα ήταν δυνατό να εξαλειφθεί αυτή η μορφή ανεργίας. Άρα στα νεοκλασικά οικονομικά, αυτή η μορφή ανεργίας είναι αδύνατο να διατηρηθεί μακροχρόνια σε ένα σύστημα προσαρμοζόμενων μισθών. 2 Κατσέλη Τ. Λούκα - Μαγουλά Μ. Χαρά : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2005 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

13 ΑΝΕΡΓΙΑ 1.2 Ορισμός ανεργίας Κάθε οικονομία έχει ένα ορισμένο μέγεθος πληθυσμού. Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός αποτελεί το εργατικό δυναμικό της οικονομίας και περιλαμβάνει τα άτομα εκείνα τα οποία είναι ικανά και ταυτόχρονα θέλουν να εργαστούν 3. Τα άτομα που δεν μπορούν να εργαστούν, για παράδειγμα μικρά παιδιά, ηλικιωμένοι, ασθενείς, στρατιώτες, δεν ανήκουν στο εργατικό δυναμικό και αποτελούν τον οικονομικά μη ενεργό πληθυσμό. Για λόγους οικονομικής ανάλυσης ο πληθυσμός διακρίνεται σε οικονομικά ενεργό και μη ενεργό. Με βάση τις παραπάνω διακρίσεις εξάγονται οι παρακάτω ορισμοί: Εργατικό δυναμικό: είναι το σύνολο των ατόμων, τα οποία μπορούν και θέλουν να εργασθούν. Απασχολούμενοι: είναι τα άτομα τα οποία εργάζονται. Άνεργοι: είναι τα άτομα, τα οποία μπορούν και θέλουν να εργασθούν αλλά δεν βρίσκουν απασχόληση Κριτήρια ταξινόμησης της ανεργίας Η θεωρητική ανάλυση της ανεργίας και η εμπειρική έρευνα χρησιμοποιούν συχνά ταξινομήσεις της ανεργίας κυρίως με βάση τα αίτια που την προκαλούν. Αυτή η κίνηση δεν έχει μόνο αναλυτικό ενδιαφέρον αλλά και άμεσα πολιτικό, δεδομένου 3 Το φαινόμενο της «ανεργίας» προσλαμβάνει διαφορετικά χαρακτηριστικά και υπόκεινται σε διαφορετικές αιτιώδεις σχέσεις καθώς μεταβάλλονται τα πρότυπα οργάνωσης της κοινωνικής εργασίας - (Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: ) 4 Κατσέλη Τ. Λούκα - Μαγουλά Μ. Χαρά : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2005 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ότι γνωρίζοντας τα αίτια που προκαλούν κάτι μπορούν να καταπολεμηθούν ευκολότερα και σίγουρα αποτελεσματικότερα 5. Αρχικά, αξίζει να αναφερθεί μια διάκριση των ειδών της ανεργίας σε δύο μεγάλες κατηγορίες - όπου αναφέρονται στη βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για την δημιουργία της παρούσας εργασίας - η ηθελημένη ή εκούσια ανεργία και την αθέλητη ή ακούσια ανεργία. Αυτή η διάκριση βασίζεται στην άποψη ότι ένας αριθμός ανέργων παραμένει στην κατάσταση της ανεργίας και καταγράφεται στις στατιστικές των ανέργων παρά την έλλειψη επιθυμίας να βρει εργασία κατά την συγκεκριμένη χρονική περίοδο 6. Σύμφωνα με τον ορισμό του A. Rees (1973), «ένας άνεργος που ανήκει στην πρώτη κατηγορία παραμένει άνεργος παρόλο που του έχει προσφερθεί εργασία την οποία μπορούσε να αναλάβει αλλά την απέρριψε, γιατί πιθανόν αναζητούσε κάτι καλύτερο, είτε σε ότι αφορούσε το μισθό του είτε σε ότι αφορά το κύρος που η εργασία είναι ικανή να του προσδώσει. Αντίθετα στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν αυτοί που έχουν τα κατάλληλα προσόντα για να εργασθούν σε μια εργασία με το τρέχοντα ή και χαμηλότερο μισθό αλλά αδυνατούν να τη βρουν» 7. Η κλασική αντίληψη για την ανεργία, όπου εκφράζεται κυρίως από τον Pigou, θεωρούσε την ανεργία κυρίως ως ηθελημένη ή εκούσια ανεργία, ενώ σύγχρονες θεωρίες επαναφέρουν την κλασική ά- ποψη, κυρίως με τον Phelps, στη δεκαετία του Οι παρακάτω κατηγορίες βέβαια αδυνατούν να δώσουν μια σαφή εικόνα για τα είδη της ανεργίας καθώς είναι πολύ μεγάλες και γενικές, αλλά αναφέρθηκαν στην παρούσα εργασία γιατί είναι σημαντικό να παρατηρηθεί πως πολλές φορές η ανεργία, άσχετα από το λόγο για τον οποίο απορρίπτεται μια εργασία, αποτελεί αυτόβουλη επιλογή. 5 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

15 ΑΝΕΡΓΙΑ Ταξινομήσεις της ανεργίας βάσει των αιτιών που την προκαλούν Ανεργία τριβής Η ανεργία τριβής είναι εκείνη η οποία οφείλεται στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί, καθώς ένας εργαζόμενος μετακινείται από μια δουλειά σε μια άλλη 9. Με απλά λογία, η ανεργία τριβής οφείλεται δηλαδή στην αδυναμία της αγοράς εργασίας να απορροφήσει άμεσα ανέργους, παρόλο που υπάρχουν κενές θέσεις εργασίας 10. Σύμφωνα με τις θεωρητικές προσεγγίσεις του J. Huges (1975), «οι άνεργοι που αντιμετωπίζουν ανεργία τριβής είναι άνεργοι για τους οποίους υπάρχουν αντίστοιχες θέσεις εργασίας» 11. Οι διαθέσιμες θέσεις εργασίας είναι κατάλληλες για τα προσόντα και τις εργασιακές δεξιότητες των ανέργων, είναι κοντά στον τόπο κατοικίας τους και αμείβονται με τον καθιερωμένο μισθό. Η διάρκεια της ανεργίας τριβής είναι πολύ μικρή για αυτό και θεωρείται αρκετά βραχυχρόνια ανεργία. Ουσιαστικά, αποτελεί το ελάχιστο επίπεδο ανεργίας που δεν μπορεί να μειωθεί σε μια δυναμική κοινωνία γιατί ακόμα κι αν αυτή βρίσκεται σε πλήρη απασχόληση πάντα θα υπάρχουν κάποιοι που αποχωρούν από τις θέσεις τους 12, για παράδειγμα κάποιοι φοιτητές που ψάχνουν εργασία για πρώτη φορά μετά την αποφοίτησή τους ή κάποιοι που θέλουν μια διαφορετική εργασία. 9 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Πολλοί εργαζόμενοι παραμένουν για λίγο καιρό αναγκαστικά άνεργοι, καθώς ψάχνουν να βρουν νέα απασχόληση (Κατσέλη Τ. Λούκα - Μαγουλά Μ. Χαρά : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ», Β ΕΚ- ΔΟΣΗ 2005 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: ) 11 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Διάγραμμα 1.1: Ανεργία Τριβής 13 Το παραπάνω διάγραμμα παρουσιάζει την προσφορά εργασίας και τη ζήτηση για εργασία σε μια αγορά εργασίας σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Η ζήτηση για εργασία, όπως αυτή εκφράζεται από τις επιχειρήσεις μετράτε σε κενές διαθέσιμες θέσεις ώστε να καλυφθούν από τους ενδιαφερόμενους για εργασία. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 1.1, η αγορά εργασίας βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας, όπου στο επίπεδο μισθού W A, η προσφορά εργασίας εκ μέρους των εργαζομένων αντιστοιχεί στη ζήτηση για εργασία από την πλευρά των επιχειρήσεων 14. Το μέγεθος της ανεργίας τριβής εξαρτάται από τον αριθμό των ανέργων που βρίσκονται στη φάση τη μετάβασης από τη μια εργασία στην άλλη και από το μέσο χρόνο που διαρκεί η περίοδος ανεύρεσης της νέας εργασίας 15. Η ανεργία τριβής είναι συμβατή με την πλήρη απασχόληση και με συνθήκες πληθωρισμού σε μια οικονομία λόγω της αυξημένης ζήτησης. Καλυτερεύοντας όμως τη θέση του ατόμου, επειδή κατευθύνει τους εργαζόμενους προς τις εργασίες για τις οποίες έχουν τα περισσότερα προσόντα, συμβάλλει στην άριστη χρησιμοποίηση του συντελεστή εργασίας βοηθώντας έτσι την εθνική οικονομία μέσω της αύξησης της 13 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

17 ΑΝΕΡΓΙΑ παραγωγικότητας, που με τη σειρά της αυξάνει την προσφορά προϊόντων και υπηρεσιών μειώνοντας έτσι τις πληθωριστικές πιέσεις Διαρθρωτική ανεργία Η διαρθρωτική ανεργία υπάρχει όταν σε μια οικονομία υπάρχουν άνεργοι και κενές θέσεις εργασίας αλλά οι άνεργοι δεν μπορούν να απασχοληθούν στις υπάρχουσες κενές θέσεις 16, επειδή υπάρχει αναντιστοιχία μεταξύ των εργασιακών δεξιοτήτων και των προσόντων που διαθέτουν οι άνεργοι και των απαιτήσεων των εργοδοτών για δεξιότητες και προσόντα προκειμένου να πληρώσουν κενές θέσεις εργασίας. Συνεπώς, η διαρθρωτική ανεργία προϋποθέτει την ύπαρξη κενών θέσεων εργασίας 17. Με πιο απλά λόγια, μολονότι υπάρχουν κενές θέσεις εργασίας, οι ενδιαφερόμενοι δεν πληρούν τις προδιαγραφές ώστε να τις καλύψουν. Για παράδειγμα, είναι δυνατόν σε μια οικονομία να υπάρχει ανεργία μηχανικών και έλλειψη λογιστών, ή να υπάρχει ανεργία για τους βιομηχανικούς εργάτες και έλλειψη ξενοδοχειακών υπαλλήλων. Σύμφωνα με τις θεωρητικές προσεγγίσεις του Standing (1983), «η διαρθρωτική ανεργία οφείλεται σε διαρθρωτικές μεταβολές του οικονομικού συστήματος». Αυτές οι μεταβολές είναι οι εξής: 1) η μεταβολή της κλαδικής διάρθρωσης της απασχόλησης, 2) η σταδιακή αύξηση των απαιτήσεων της παραγωγής για καλύτερες εργασιακές δεξιότητες των εργαζομένων, 3) οι γεωγραφικές αναντιστοιχίες μεταξύ των κενών θέσεων εργασίας και των ανέργων, 4) οι πληθυσμιακοί ή δημογραφικοί παράγοντες, συμπεριλαμβάνοντας τους εσωτερικούς και εξωτερικούς μετανάστες, 5) οι θεσμικές ακαμψίες που εκδηλώνονται μέσα από την ακαμψία του κόστους της εργασίας για τις επιχειρήσεις, 16 Αυτό το είδος ανεργίας υπάρχει λόγο απαξίωσης των ικανοτήτων των εργαζομένων, δεδομένων των τεχνολογικών μεταβολών στην παραγωγική διαδικασία (Κατσέλη Τ. Λούκα - Μαγουλά Μ. Χαρά : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟ- ΜΙΑ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2005 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: ) 17 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 6) η αύξηση του αριθμού των ανέργων που δεν θέλουν ή δεν μπορούν να εργασθούν, 7) οι τεχνολογικές αλλαγές και οι αναδιαρθρώσεις του κεφαλαιακού εξοπλισμού και της παραγωγής 18. Σε αυτό το σημείο είναι φρόνιμο να επισημανθεί ότι η διαρθρωτική ανεργία δεν συγχέεται με την διάρθρωση της ανεργίας, δηλαδή με την κατανομή της ανεργίας μεταξύ των διακριτών ομάδων που την απαρτίζουν, το εργατικό δυναμικό ή με τα διαφορετικά ποσοστά ανεργίας που αντιμετωπίζει κάθε τμήμα του εργατικού δυναμικού. Επίσης, η διαρθρωτική ανεργία δεν πρέπει να συγχέεται με την τεχνολογική α- νεργία, η οποία οφείλεται στην αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από τις μηχανές σε σημαντική κλίμακα και σε ταχείς ρυθμούς 19. Στο παρακάτω διάγραμμα εμφανίζεται η κλασική περίπτωση της διαρθρωτικής ανεργίας. Διάγραμμα 1.2: Διαρθρωτική Ανεργία Κατσέλη Τ. Λούκα - Μαγουλά Μ. Χαρά : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2005 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

19 ΑΝΕΡΓΙΑ Στο διάγραμμα 1.2, εμφανίζονται δυο αγορές εργασίας για δύο διαφορετικές ειδικότητες. Οι δυο αυτές αγορές βρίσκονται σε ισορροπία σε επίπεδα μισθών W A και W B αντίστοιχα. Σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, η ζήτηση για την εργασία της μιας ειδικότητας αυξάνεται, ενώ η ζήτηση της άλλης μειώνεται 21. Αυτές οι μεταβολές της ζήτησης για εργασία μπορεί να προέρχονται είτε από μεταβολές της τελικής ζήτησης για προϊόντα είτε από τεχνολογικές και οργανωτικές καινοτομίες που εισάγουν οι επιχειρήσεις στην παραγωγική διαδικασία 22. Τέλος, η διαρθρωτική ανεργία προκαλεί πληθωρισμό κόστους λόγω της αύξησης των μισθών πάνω από τα επίπεδα της παραγωγικότητας εξαιτίας της δύναμης των εργατικών συνδικάτων. Για αυτό το λόγο, μπορεί να οριστεί ως η συνιστώσα της ανεργίας που δεν μειώνεται με την οικονομική ανάκαμψη και κατά συνέπεια δεν μπορεί να επηρεαστεί από μακροοικονομικές πολιτικές τόνωσης της ζήτησης Εποχική ανεργία Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνεται από τους Sapsford και Tzannatos (1993), «η εποχική ανεργία είναι εκείνη η οποία οφείλεται στο χαμηλότερο επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας που καταγράφεται σε ορισμένους κλάδους στη διάρκεια συγκεκριμένων εποχών του χρόνου» 24. Πολλές επιχειρήσεις, όπως οι αγροτικές και οι τουριστικές, παρουσιάζουν συστηματικές μεταβολές στην παραγωγική τους δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του έτους. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια, εποχική ανεργία αντιμετωπίζουν και οι αναπληρωτές καθηγητές μέσης εκπαίδευσης 25. Οι μεταβολές της παραγωγής συνοδεύονται από αντίστοιχες μεταβολές της απασχόλησης εργατικού δυναμικού και συνεπώς από μεταβολές της ανεργίας. Χαρακτηριστικό της εποχικής ανεργίας είναι ότι επαναλαμ- 21 Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 βάνεται κάθε χρόνο και είναι προσωρινή και μικρής σχετικά διάρκειας. Σε χρονιές που το εποχιακό εργατικό δυναμικό δεν επαρκεί για την εκτέλεση αυτών των εργασιών τότε παρατηρείται αύξηση των ημερομισθίων και επιβάρυνση του κόστους εργασίας με αποτέλεσμα να αυξάνεται κυρίως ο μη δομικός πληθωρισμός (λόγω των αγροτικών προϊόντων) Ανεργία ελλιπούς ζήτησης (κυκλική ανεργία) Η ανεργία ελλιπούς ζήτησης ή κυκλική ανεργία έχει συνδεθεί στενά με την κεϋνσιανή θεωρία για τη μακροοικονομική ισορροπία για στη βραχυχρόνια περίοδο. Η κυκλική ανεργία οφείλεται στην ελλιπή συνολική ζήτηση για προϊόντα, (ελλιπή σε σχέση με τα προϊόντα), η οποία προκαλεί μειωμένη ζήτηση για εργασία και επομένως ανεργία 27. Η ανεργία ελλιπούς ζήτησης είναι μια θεωρία της ακούσιας ανεργίας, δηλαδή ο άνεργος παραμένει σε αυτή την κατάσταση παρά την επιθυμία του να εργασθεί. Κατά συνέπεια, ο Keynes διαφώνησε με τη νεοκλασική θεωρία της ανεργίας - όπως την είχε μορφοποιήσει ο Pigou - η οποία υποστήριζε ότι η ανεργία υπάρχει επειδή οι πραγματικοί μισθοί είναι υπερβολικά υψηλοί και αναζήτησε τα αίτια έξω από τη λειτουργία της αγοράς εργασίας 28. Αυτό το είδος της ανεργίας επειδή ακολουθεί τους οικονομικούς κύκλους, έχει αντίστροφη σχέση με τον πληθωρισμό, δηλαδή όταν το ποσοστό της ανεργίας αυξάνεται, ο πληθωρισμός είναι χαμηλός και αντιστρόφως. Αυτή η σχέση, που είναι γνωστή ως «καμπύλη Phillips», παρουσιάζεται εκτενέστερα σε επόμενο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας Η ανεργία ως αποτέλεσμα των μικρών ρυθμών μεγέθυνσης Η ανεργία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι το αναπτυξιακό δυναμικό μιας οικονομίας, το οποίο προσδιορίζεται από τη συσσώρευση του κεφαλαίου, την τεχνολο- 26 Σκουτέλης Γ. : «Η ΑΝΕΡΓΙΑ : ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ INTERNATIONAL FORUM 1996, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

21 ΑΝΕΡΓΙΑ γία και το μέγεθος του εργατικού δυναμικού είναι μεγαλύτερος του ρυθμού αύξησης που πραγματοποιείται 29. Η θεώρηση αυτή της ανεργίας επεκτείνει τη θεωρία του Keynes για την ανεργία ελλιπούς ζήτησης στη μακροχρόνια περίοδο και τη καθιστά μια μακροχρόνια κατάσταση, πιθανή να εμφανιστεί στο οικονομικό σύστημα και να αποτελέσει βασικό χαρακτηριστικό του για μεγάλες χρονικές περιόδους Τεχνολογική ανεργία Από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, οι συνέπειες της τεχνολογικής εξέλιξης και προόδου στην απασχόληση και την ανεργία αποτελούν σημείο διαμάχης. Η τεχνολογική ανεργία προέρχεται από την υποκατάσταση της ανθρώπινης εργασίας με τις μηχανές 31. Οι απόψεις όμως των οικονομολόγων για την τεχνολογική ανεργία, διαφοροποιούνται σε δύο αρκετά βασικά σημεία. Αρχικά, κάποιοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι κάθε εισαγωγή νέας τεχνολογίας οδηγεί σε απώλειες θέσεων εργασίας και σε επίπεδο επιχείρησης και σε επίπεδο οικονομίας. Αυτό συμβαίνει γιατί την τελευταία δεκαετία είναι ραγδαία η αύξηση των τεχνολογικών καινοτομιών που προσφέρει ο αυτοματισμός, η επέκταση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και οι σύγχρονες τηλεπικοινωνίες 32, όπου έχουν οδηγήσει σε εκτοπισμό όχι μόνο εργασίες απλές και επαναληπτικές αλλά μειώνουν και τις θέσεις εκείνες που απαιτούν σύνθετα επίπεδα γνώσης. Επιπλέον, μια σειρά από ανθρώπινες δραστηριότητες, ακόμα και εκείνες που απαιτούν εξειδίκευση και εμπειρία αυτοματοποιούνται και εκτελούνται από μηχανές. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι όσο θα αυξάνονται οι επενδύσεις τόσο θα μειώνονται οι θέσεις εργασίας αφού πλέον υπάρχει υψηλός βαθμός υποκατάστασης Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Παντείου Πανεπιστήμιου, Μαρία Καραμεσίνη, «ΑΝΕΡ- ΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ», ΑΘΗΝΑ 2006, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Παντείου Πανεπιστήμιου, Μαρία Καραμεσίνη, «ΑΝΕΡ- ΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ», ΑΘΗΝΑ 2006, ΣΕΛ.:

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Αυτή η υποκατάσταση αφορά μια σειρά εργασιών όπως στην βιομηχανία μετάλλου, στα πλαστικά, στην υαλουργία, στα χημικά, αλλά και σε τομείς όπως η διακίνηση πρώτων υλών και η αποθήκευση. Ακόμα και οι παραδοσιακές εργασίες γραφείου υποκαταστάθηκαν από την χρήση μηχανών και προγραμμάτων. Από την άλλη πλευρά, κάποιοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι παρόλο που η τεχνολογική εξέλιξη μπορεί να προκαλέσει μεταβολές και να έχει ως συνέπεια την παρακμή κάποιων τομέων προς όφελος νέων αναπτυσσόμενων τομέων, μακροπρόθεσμα αυξάνει την παραγωγικότητα που ακολουθείται από αύξηση της ζήτησης των θέσεων εργασίας και αύξηση των πραγματικών μισθών. Η τεχνολογική πρόοδος συμβάδισε με την επιτάχυνση της μεγέθυνσης της οικονομίας, την καλυτέρευση του επιπέδου ζωής και την αύξηση της απασχόλησης. Η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να προκαλέσει μαζική ανεργία, αλλά μόνο όταν όλες οι επιθυμίες των ατόμων θα είχαν ικανοποιηθεί ή όπου η ζήτηση θα βρισκόταν σε καθεστώς συνεχούς περιορισμού, το οποίο δεν έχει συμβεί ποτέ μέχρι τώρα. Ιστορικά, βέβαια, στις βιομηχανικές χώρες η αύξηση της παραγωγής συμβάδισε με την επέκταση της απασχόλησης και την αύξηση της παραγωγικότητας που ουσιαστικά συνδέθηκαν με την τεχνολογική πρόοδο Ταξινομήσεις της ανεργίας ανάλογα με τη διάρκειά της Από τις αρχές της δεκαετίας του 70, οι οικονομολόγοι ασχολήθηκαν με την ταξινόμηση της ανεργίας ανάλογα με τη χρονική περίοδο που διαρκεί, όταν διαπιστώθηκε ότι ένα συνεχώς αυξανόμενο ποσοστό ανεργίας αντιμετώπιζε ανεργία με ασυνήθιστα μεγάλη διάρκεια 34. Βάσει του κριτηρίου της διάρκειάς της, η ανεργία διακρίνεται σε βραχυχρόνια και σε μακροχρόνια ή χρόνια ανεργία 35. Παρακάτω παρουσιάζεται το σχήμα ταξινόμησης της ανεργίας ανάλογα με το χρόνο που διαρκεί. 34 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

23 ΑΝΕΡΓΙΑ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗΝ Α- ΝΕΡΓΙΑ ΕΙΔΟΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΕΩΣ 6 ΜΗΝΕΣ ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΙΑ ΑΝΕΡΓΙΑ 6 ΕΩΣ 12 ΜΗΝΕΣ ΑΝΕΡΓΙΑ ΜΕΣΗΣ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ 12 ΚΑΙ ΑΝΩ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΑΝΕΡΓΙΑ ΑΝΩ ΤΩΝ 24 ΜΗΝΩΝ ΜΕΓΑΛΗ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΑΝΕΡΓΙΑ 36 Πέρα από το ύψος και τη διάρκεια της ανεργίας, στις θεωρητικές προσεγγίσεις τους, οι Akerlof και Main, επισημαίνουν ότι σημασία έχει η συχνότητα εμφάνισης της και ο τρόπος με τον οποίο τερματίζεται το διάστημα της ανεργίας. Επίσης, τονίζουν ότι έχει σημασία για την ατομική και κοινωνική ευημερία ο τρόπος που τερματίζεται το διάστημα της ανεργίας 37. Για παράδειγμα, όταν οι πρώην άνεργοι αποδέχονται τελικά τις θέσεις εργασίας με χαμηλότερους μισθούς ή αποσύρονται από το εργατικό δυναμικό απογοητευμένοι από την προσπάθεια τους να βρουν μια κατάλληλη θέση εργασίας. Τέλος, παρατηρείται συχνά το φαινόμενο, οι άνεργοι να αποδέχονται θέσεις απασχόλησης με κακές συνθήκες εργασίας και χαμηλούς μισθούς ή να καταφεύγουν σε προσωρινή εργασία Ταξινομήσεις της ανεργίας με κριτήριο τη διάρθρωσή της Η ταξινόμηση της ανεργίας, ανάλογα με τη διάρθρωσή της, σχεδόν μονοπωλεί το ενδιαφέρον του κοινού και των πολιτικών και αναφέρεται στο τρόπο με τον οποίο η ανεργία επιμερίζεται μεταξύ διακριτών κοινωνικών ομάδων που αποτελούν το ερ- 36 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 γατικό δυναμικό 39. Ωστόσο, έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στην ανάλυση της διάρθρωσης της ανεργίας καθώς το επίπεδο ανεργίας που είναι συμβατό με τη σταθερότητα των τιμών έχει αυξηθεί αφού αυξάνεται η συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό των κοινωνικών ομάδων που χαρακτηρίζονται από υψηλά ποσοστά (γυναίκες, νέοι και φυλετικές μειονότητες) 40. Τα κριτήρια που ταξινομούν την ανεργία ανάλογα με τη κοινωνική ομάδα διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Α) Στα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων που την αποτελούν όπως φύλο 41, φυλή, εθνικότητα, ηλικία, επίπεδο εκπαίδευσης, εργασιακή εμπειρία και οικογενειακή κατάσταση 42. Β) Στα οικονομικό-κοινωνικά χαρακτηριστικά του εργασιακού περιβάλλοντος ή της περιοχής κατοικίας των ανέργων όπως η ανεργία των αστικών κέντρων, η γεωγραφική κατανομή της ανεργίας και η ανεργία συγκεκριμένων κλάδων Συνέπειες της ανεργίας Η απασχόληση και η αγορά εργασίας αποτελούν κομμάτι, και μάλιστα πολύ καίριο, ολόκληρου του οικονομικού συστήματος, το οποίο βρίσκεται σε κρίση εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Αυτή η κρίση βέβαια δε μπορεί να διαχωριστεί από την οπτι- 39 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Βασική είναι η διάκριση που γίνεται ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες. Η ανεργία στην Ελλάδα πλήττει κυρίως τις γυναίκες καθώς και τους νέους 42 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

25 ΑΝΕΡΓΙΑ κή γωνία αυτού που την υφίσταται και έτσι κάποιοι αμφισβητούν την επίμονη ύπαρξή της 44. Η κρίση από τη πλευρά των επιχειρήσεων συνδέεται με τη μείωση της κερδοφορίας του κεφαλαίου, ενώ από τη πλευρά των μισθωτών με τη συρρίκνωση του βιοτικού επιπέδου, την ανεργία ή το φόβο της, την υποβάθμιση της εργασίας τους στην παραγωγική διαδικασία, την αύξηση των ρυθμών εργασίας και την χειροτέρευση του εργασιακού περιβάλλοντος. Για την κυβέρνηση η κρίση σημαίνει την αύξηση των ελλειμμάτων και την επιδείνωση των δημοσιονομικών προβλημάτων ή την έλλειψη συναίνεσης και την περιορισμένη αποδοχή των πολιτικών της, ενώ για τους πολίτες σηματοδοτεί τη συρρίκνωση των υπηρεσιών που το δημόσιο παρέχει και την αύξηση της φορολογίας 45. Τέλος, για τους οικονομολόγους η κρίση αποτυπώνεται στις διακυμάνσεις των βασικών δεικτών οικονομικής δραστηριότητας, στην επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης του εθνικού προϊόντος, στη διόγκωση του πληθωρισμού, τη μείωση των επενδύσεων και τη μεγέθυνση της ανεργίας 46. Από τα παραπάνω, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως σε μια περίοδο αυτό που από μια κοινωνική ομάδα ή ένα κοινωνικό στρώμα εκλαμβάνεται ως κρίση, είναι πολύ πιθανό να αποτελεί το αίτιο της ευμάρειας για μια άλλη ομάδα ή στρώμα, στην ίδια περίοδο πάντα. Έτσι, δεδομένου ότι η κερδοφορία των επιχειρήσεων, πλέον, έχει επανέλθει σε φυσιολογικά επίπεδα, ότι το χρηματιστήριο ακμάζει και ότι μειώθηκε ο πληθωρισμός και τα δημόσια ελλείμματα, πολλοί υποστηρίζουν ότι η οικονομία πλέον έχει φύγει από τη περίοδο της κρίσης αλλά σίγουρα κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Όσο, ένας κεντρικός και καθοριστικός χώρος, αυτός της απασχόλησης και της αγοράς εργασία, παραμένει σε κρίση, ολόκληρο το οικονομικό σύστημα δέχεται σοβαρές επιπτώσεις και αυτή η κρίση έχει διαστάσεις και διάρκεια ικανή να θέσει σε κίνδυνο τη 44 Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Παντείου Πανεπιστήμιου, Μαρία Καραμεσίνη, «ΑΝΕΡ- ΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ», ΑΘΗΝΑ 2006, ΣΕΛ.: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Παντείου Πανεπιστήμιου, Μαρία Καραμεσίνη, «ΑΝΕΡ- ΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ», ΑΘΗΝΑ 2006, ΣΕΛ.: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Παντείου Πανεπιστήμιου, Μαρία Καραμεσίνη, «ΑΝΕΡ- ΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ», ΑΘΗΝΑ 2006, ΣΕΛ.:

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 συνοχή ολόκληρης της κοινωνίας. Η ανεργία λοιπόν, έχει πολλές και σημαντικές συνέπειες στην οικονομία, στα άτομα αλλά και σε ολόκληρη τη κοινωνία 47. Είναι σήμερα ευρέως αποδεκτό ότι οι αναπτυγμένες δυτικές οικονομίες εισήλθαν από το τέλος της δεκαετίας του 60 σε μια περίοδο κρίσης. Εκδηλώσεις αυτής της κρίσης ήταν ο αυξανόμενος ρυθμός πληθωρισμού, τα δημόσια ελλείμματα, η στασιμότητα της παραγωγικότητας της εργασίας, η ανάσχεση των ρυθμών μεγέθυνσης της, οι αυξητικές τάσεις στην ανεργία που επιταχύνθηκαν μετά από δύο πετρελαϊκές κρίσεις. Οι αμεσότερες οικονομικές συνέπειες είναι η απώλεια παραγωγικών συντελεστών από τη παραγωγική διαδικασία, η επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού λόγω των επιδομάτων ανεργίας και φυσικά η απώλεια του εισοδήματος που θα είχε από την εργασία του ο ίδιος ο άνεργος και κατ επέκταση η οικογένειά του. Αν εξεταστεί λίγο βαθύτερα η ελληνική οικονομία εντοπίζεται μια πολύ σοβαρή κρίση που αντιμετωπίζουν τα νοικοκυριά και η ανεργία την επιδεινώνει σε μεγάλο βαθμό κάνοντας την αρνητική κατάσταση που αυτόβουλα δημιουργείται σε κάθε νοικοκυριό, πολλές φορές, μη αναστρέψιμη. Απαραίτητη καθίσταται η μελέτη της σχέσης που έχει η ανεργία με τον πληθωρισμό και με τον καθορισμό των μισθών στις κοινωνίες 48. Οι κοινωνικές επιπτώσεις αφορούν τα άτομα που πλήττονται από την ανεργία και στα προβλήματα που αυτή τους δημιουργεί και «προσβάλει» τη ψυχολογία, τη κοινωνική τους θέση, την υγεία τους, ακόμη πολλές φορές και την ίδια την επιβίωσή τους Οικονομικές συνέπειες 1. Απώλεια παραγωγικών συντελεστών από τη παραγωγική διαδικασία Για να γίνει αντιληπτή η σημασία που έχει η σωστή χρησιμοποίηση του εργατικού δυναμικού και επομένως τις επιπτώσεις της μη χρησιμοποίησης του (δηλαδή της ανεργίας), στις οικονομίες των χωρών πρέπει να εξεταστεί η διαδικασία της πα- 47 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: - 23 Κ.Ε Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: - 30 Κ.Ε

27 ΑΝΕΡΓΙΑ ραγωγής και τα θετικά αποτελέσματα μιας καλής παραγωγικής διαδικασίας για την εθνική οικονομία 49. Η παραγωγική διαδικασία αναλαμβάνεται από τις επιχειρήσεις και περιλαμβάνει όλους τους τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος μετασχηματίζει την ύλη για να της δώσει μορφή χρήσιμη για τη ζωή του. Τα στοιχεία που συντελούν στην παραγωγική διαδικασία τα ονομάζουμε συντελεστές παραγωγής και είναι οι εξής: Έδαφος: ο συντελεστής αυτός περιλαμβάνει τη γεωγραφική έκταση, επιφάνεια, υπέδαφος, λίμνες, ποτάμια, θάλασσες καθώς και τις ιδιότητες του εδάφους που είναι χρήσιμες στη παραγωγική διαδικασία. Κεφάλαιο: περιλαμβάνει όλα τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται στη παραγωγική διαδικασία για τη παραγωγή άλλων προϊόντων, και Εργασία: αυτός ο συντελεστής εκτός από τη ποσότητα, δηλαδή τον αριθμό του εργατικού δυναμικού, περιλαμβάνει και τη ποιότητά του, δηλαδή τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απέκτησαν οι άνθρωποι, είτε εμπειρικά, είτε διδασκόμενοι, και τις οποίες χρησιμοποιούν κατά τη διαδικασία της παραγωγής 50. Το χαρακτηριστικό στοιχείο των συντελεστών αυτών είναι ότι για κάθε χρονική περίοδο θεωρούνται δεδομένοι. Η ύπαρξη ανέργων συνεπάγεται παραγωγή για την κοινωνία στο σύνολό της - την εθνική οικονομία - μικρότερη από εκείνη που θα ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει εάν είχαμε πλήρη απασχόληση. Όσο μικρότερη είναι η παραγωγή σε μια χώρα τόσο μικρότερο είναι και το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (Α.Ε.Π.) της σε μια δεδομένη χρονική περίοδο, ο οποίος κυρίως μετράται σε έτη. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (Α.Ε.Π.) είναι η συνολική αξία σε χρηματικές μονάδες των τελικών αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα σε ένα συγκεκριμένο έτος, και θεωρείται, αν και έχει κάποιες μεγάλες αδυναμίες, καλό οικο- 49 Σκουτέλης Γ. : «Η ΑΝΕΡΓΙΑ : ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ INTERNATIONAL FORUM 1996, ΣΕΛ.: Σκουτέλης Γ. : «Η ΑΝΕΡΓΙΑ : ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ INTERNATIONAL FORUM 1996, ΣΕΛ.:

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 νομικό μέτρο του βιοτικού επιπέδου μιας χώρας. Επομένως η ανεργία επηρεάζει αρνητικά το βιοτικό επίπεδο της χώρας 51. Ακόμη, η μεγάλη ανεργία, και κατά συνέπεια η μικρή παραγωγή αποτελεί τροχοπέδη για την περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη της χώρας καθώς δε μένουν μεγάλα κέρδη με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν πολλά χρήματα για περισσότερες επενδύσεις Επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού Ένα σοβαρό οικονομικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα κράτη με υψηλή ανεργία είναι αυτό της επιδότησης των ανέργων, η οποία γίνεται μέσω του κρατικού προϋπολογισμού. Όσο μεγαλώνει ο αριθμός των ανέργων τόσο μεγαλώνουν και τα έξοδα του κράτους για την αντιμετώπιση των οικονομικών τους προβλημάτων. Στη χώρα μας υπεύθυνος φορέας για την αντιμετώπιση της ανεργίας είναι ο Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού, πιο γνωστός ως Ο. Α. Ε. Δ. Ο παραπάνω οργανισμός έχει θέσει κάποια κριτήρια σύμφωνα με τα οποία οι ενδιαφερόμενοι δικαιούνται να επιδοτηθούν. Ενδεικτικά αναφέρονται τα εξής: Για αυτούς που ενδιαφέρονται να επιδοτηθούν για πρώτη φορά αρκεί ο ασφαλισμένος να έχει πραγματοποιήσει 80 ημέρες εργασίας το χρόνο, τα δυο προηγούμενα χρόνια, πριν την επιδότησή του. Το τελευταίο δεκατετράμηνο όμως πρέπει να έχει συμπληρώσει 125 ημέρες εργασίας, δίχως να υπολογίζονται οι δύο τελευταίοι μήνες. Για αυτούς που ενδιαφέρονται να επιδοτηθούν για δεύτερη φορά αρκεί ο α- σφαλισμένος να έχει πραγματοποιήσει 125 ημέρες εργασίας το τελευταίο δεκατετράμηνο πριν την απόλυσή του, χωρίς να υπολογίζονται οι ημέρες των δύο τελευταίων μηνών Κατσέλη Τ. Λούκα - Μαγουλά Μ. Χαρά : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2005 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.: Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.:

29 ΑΝΕΡΓΙΑ Για τους απασχολούμενους σε τουριστικά επαγγέλματα, για παράδειγμα υ- πάλληλοι σε ξενοδοχεία ή εποχιακά επαγγέλματα, για παράδειγμα ηθοποιοί, μουσικοί αρκούν 100 ημέρες εργασίας το τελευταίο έτος και για κάποιες άλλες κατηγορίες ό- πως για παράδειγμα, αλιεργάτες αρκούν πάλι 100 ημέρες αλλά στο τελευταίο δεκατετράμηνο. Η διάρκεια της επιδότησης εξαρτάται από το χρονικό διάστημα που εργάστηκε ο κάθε ενδιαφερόμενος στα προαναφερθέντα διαστήματα. Όσο για το ύψος αυτών των επιδομάτων ο κρατικός προϋπολογισμός της χώρας για το 2007 προέβλεπε το κατώτατο όριο να αγγίζει τα 367,5 Ευρώ από τα 311,25 Ευρώ που ήταν το 2006, δηλαδή υπήρχε αύξηση της τάξεως του 18%. Οι παραπάνω αναφορές σε ποσά και απαιτήσεις για να επιδοτηθεί κάποιος αναφέρονται ώστε να γίνει αντιληπτό πόσο μεγάλα ποσά δε χρησιμοποιούνται κάθε χρόνο σε άλλες ανάγκες του κράτους μας εξαιτίας της ανεργίας. Ποσά που αφ ενός στερούνται άλλοι τομείς και αφ εταίρου δεν ικανοποιούν σίγουρα τις ανάγκες των ανέργων, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν εργάζονται, όχι επειδή δε το θέλουν αλλά επειδή δε μπορούν να βρουν εργασία Η απώλεια του εισοδήματος που θα είχε από την εργασία του ο ίδιος ο ά- νεργος και η οικογένειά του Είναι η πιο προφανής συνέπεια της ανεργίας και δε χρειάζεται περαιτέρω α- νάλυση. Ο κάθε άνεργος, και επομένως και η οικογένειά του, έχει πολύ μικρότερα εισοδήματα, εάν όχι μηδενικά, αφού δεν εργάζεται και επομένως αντιμετωπίζει προβλήματα επιβίωσης, τα οποία μεγαλώνουν όσο παρατείνεται και ο χρόνος που παραμένει άνεργος. 4. Δανεισμός νοικοκυριών και ανεργία Το 2007 ο αριθμός των νοικοκυριών στη χώρα μας πλησίασε τα , τα 2/3 εκ των οποίων βρίσκονται σε αστικές περιοχές. Τα επτά από τα δέκα αυτά νοικοκυριά έχουν συνολικά μέχρι τρία μέλη. Το χρέος των νοικοκυριών στην Ελλάδα ως ποσοστό του Α. Ε. Π. παραμένει χαμηλό σε διεθνή σύγκριση αλλά αυξάνεται ταχύτατα, 9% μέσα σε ένα έτος, από το 2006 έως το 2007, φτάνοντας το 56%. Τα νοικοκυριά στη χώρα 54 Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.:

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 μας είχαν δανειακή επιβάρυνση 46% του Α. Ε. Π. στο τέλος του Τα αίτια που ωθούν τα νοικοκυριά στο συχνότερο δανεισμό από τράπεζες εξαρτάται από τη σύνθεση, τον «αρχηγό», τον αριθμό των εργαζομένων μελών, τη περιουσία και το βαθμό αστικότητας του νοικοκυριού. Το ύψος του δανείου εξαρτάται από το εισόδημα και τη καθαρή περιουσία του νοικοκυριού. Γενικά, ισχύει πως τα ανώτερα εισοδήματα συμμετέχουν στο δανεισμό περισσότερο από όσο συμμετέχουν στον πληθυσμό των νοικοκυριών. Σχετικά με τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των νοικοκυριών σε ότι αφορά το δανεισμό, αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια ορθολογική απόκριση στην ευκολότερη χορήγηση δανείων και τη χαλάρωση των περιορισμών της ρευστότητας που απορρέουν από την απορύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και τη πτώση των επιτοκίων. Η μείωση του κόστους δανεισμού επέτρεψε σε μεγαλύτερο αριθμό νοικοκυριών να δανειστούν, αλλά και σε κάθε ξεχωριστό νοικοκυριό να δανειστεί περισσότερο 55. Με τις υπάρχουσες οικονομικές συνθήκες και των δεδομένων των όρων που τα περισσότερα δάνεια έχουν χορηγηθεί στην Ελλάδα, τα νοικοκυριά σήμερα όχι μόνον είναι εκτεθειμένα σε κινδύνους υψηλότερους από τις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά και η περίοδος έκθεσής τους στους κινδύνους αυτούς θα είναι μακρά 56. Ο κίνδυνος στον οποίο είναι εκτεθειμένα τα νοικοκυριά δεν εξαρτάται μόνο από το πληθωρισμό, αλλά και από τα επιτόκια και τις τιμές των ακινήτων. Ο σοβαρότερος κίνδυνος είναι η ανεργία και ο φόβος μελλοντικής ανεργίας. Τα νοικοκυριά, των οποίων ένα μέλος βρίσκεται σε κατάσταση ανεργίας, αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στην αποπληρωμή των δανείων τους, δυσκολίες ανάλογες των τοκοχρεολυσίων ως ποσοστό του εισοδήματός τους. Έτσι, κάθε αύξηση των επιτοκίων αυξάνει διπλά τη πίεση στα νοικοκυριά αφ ενός μεν άμεσα, με την αύξηση των τόκων, αφ ετέρου δε έμμεσα, καθώς τα υφεσιακά αποτελέσματά της εμποδίζουν την ταχύτερη 55 Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.: Λιανός Θεόδωρος - Μπένος Θεοφάνης : «ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΕΝΟΥ Ε. 1996, ΣΕΛ.:

31 ΑΝΕΡΓΙΑ πτώση του ποσοστού ανεργίας, και επομένως τις πιθανότητες το άνεργο μέλος να βρει εργασία 57. Επίσης, καθώς η διάρκεια αποπληρωμής των στεγαστικών δανείων είναι εξαιρετικά μακρά, είναι αρκετά πιθανό το ενδεχόμενο να υπάρξει, κάποια στιγμή, ένα διάστημα ανεργίας για ένα ή και περισσότερα μέλη του νοικοκυριού ενώ το τοκοχρεολύσιο θα καταλαμβάνει ένα σημαντικό ποσοστό του εισοδήματος. Βέβαια τα νοικοκυριά μπορούν να εκτιμήσουν αυτόν το κίνδυνο και τα μέλη τους να προσαρμόσουν την εργασιακή συμπεριφορά τους, να αυξήσουν το επίπεδο προσαρμογής τους στην αγορά εργασίας προκειμένου να ελαττώσουν τη πιθανότητα να μείνουν άνεργοι, να επιταχύνουν τη συσσώρευση γνώσεων και δεξιοτήτων, την κινητικότητά τους, την ευελιξία τους και να εντείνουν τον ανταγωνισμό προς τους συναδέλφους τους. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η ανεργία και η διατήρησή της σε υψηλά επίπεδα επιβαρύνει και άλλο την ήδη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκονται τα ελληνικά νοικοκυριά Πληθωρισμός και ανεργία Αρχικά, ως πληθωρισμός ορίζεται η τάση για συνεχή άνοδο του γενικού επιπέδου των τιμών. Ο Άγγλος οικονομολόγος Phillips, το 1958 δημοσίευσε στο περιοδικό Economica μια εργασία του για την εξέλιξη της ανεργίας στην Αγγλία, η οποία έδωσε τροφή για μελέτες και συζητήσεις στους οικονομολόγους που φτάνουν μέχρι και τις μέρες μας. Ο Phillips διαπίστωσε πως υπάρχει μια σταθερή και αντίστροφη σχέση ανάμεσα στο ρυθμό μεταβολής του χρηματικού μισθού και στο επίπεδο ανεργίας. Η διαπίστωση αυτή, γνωστή ως «καμπύλη Phillips», (η οποία θα αναφερθεί σε επόμενο μέρος της παρούσας εργασίας εκτενέστερα), οδήγησε στην υπόθεση, πως για κάθε χώρα υπάρχει μια σταθερή σχέση μεταξύ ποσοστού ανεργίας και ποσοστού πληθωρισμού και έλαβε μορφή θεωρήματος 59. Έτσι για πολλά χρόνια δυο σημαντικοί οικονομικοί στόχοι, της πλήρης απασχόλησης και της σταθεροποίησης των τιμών, δε μπορούσαν να επιτευχθούν ταυτό- 57 Σκουτέλης Γ. : «Η ΑΝΕΡΓΙΑ : ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ INTERNATIONAL FORUM 1996, ΣΕΛ.: Σκουτέλης Γ. : «Η ΑΝΕΡΓΙΑ : ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ INTERNATIONAL FORUM 1996, ΣΕΛ.: Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.:

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 χρονα με αποτέλεσμα οι εκάστοτε κυβερνήσεις των κρατών να καλούνται να απαντήσουν στο εξής ερώτημα: περισσότερη ανεργία ή περισσότερος πληθωρισμός; Οι οικονομολόγοι «δημιούργησαν» και χρησιμοποιούν μια νέα έννοια που εκφράζει τη πολιτική προτεραιότητα της καταπολέμησης του πληθωρισμού με παραμέληση της ανεργίας. Αυτή είναι η έννοια του «ποσοστού ανεργίας που δεν αυξάνει το πληθωρισμό» (non-accelerating inflation rate of unemployment- ή όπως είναι πιο γνωστή από τα αρχικά της, NAIRU) 60. Έτσι, φτάνοντας στο σήμερα, σε αντίθεση με τις παλαιότερες, οι σημερινές κυβερνήσεις έχουν να απαντήσουν σε ένα μάλλον ρητορικό ερώτημα: περισσότερο ή λιγότερο πληθωρισμό, με δεδομένο όμως τώρα επίπεδο ανεργίας; Οπότε χρειάζονται βαθιές τομές για να μειωθεί η υπάρχουσα ανεργία και το NAIRU και ύστερα πολιτική αντιμετώπισης του πληθωρισμού με ένα δεδομένο αλλά και χαμηλό ποσοστό ανεργίας Ανεργία και καθορισμός μισθών Το πώς επηρεάζει η ανεργία τους μισθούς σε μια κοινωνία είναι ένα θέμα περίπλοκο με το οποίο ασχολήθηκαν, κατά καιρούς, πολλοί και σημαντικοί οικονομολόγοι, χωρίς να καταλήξουν ποτέ σε κάποιο κοινά αποδεχτό από όλους συμπέρασμα. Το γεγονός πως, παρά τη τεράστια έκταση της ανεργίας στις αναπτυγμένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τη δεκαετία του 90 αλλά και τη δεκαετία που διέρχεται αυτή τη στιγμή, το επίπεδο του πραγματικού μισθού παρέμεινε σταθερό ή παρουσίασε αυξητική τάση ώθησε τους ειδικούς να μελετήσουν τη συσχέτιση των δύο μεγεθών υπό άλλη βάση. Η «θεωρία του αποτελεσματικού μισθού» είναι μια θεωρία που δέχονται πολλοί οικονομολόγοι και εξηγεί για ποιους λόγους οι επιχειρήσεις, όταν υπάρχει ε- κτεταμένη ανεργία, δε προβαίνουν σε μειώσεις των μισθών. Βασίζεται στη λογική υπόθεση ότι η παραγωγικότητα της εργασίας ενός μισθωτού εξαρτάται από τη προσπάθεια που αυτός καταβάλει κατά τη διάρκεια της εργασίας του. Έτσι οι επιχειρήσεις, ακόμη και αν υπάρχει ανεργία, αυξάνουν τους μισθούς ώστε να ανέβει η ψυχολογία του εργαζομένου και να μπορέσει να αποδώσει καλύτερα. Ακόμη επισημαίνει 60 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Κ.Ε Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Κ.Ε

33 ΑΝΕΡΓΙΑ τη τάση των επιχειρήσεων, όταν πέφτει η ζήτηση των προϊόντων τους, να μη μειώνουν τους μισθούς αλλά να απολύουν έναν αριθμό εργαζομένων 62. Η «θεωρία του αποτελεσματικού μισθού» παρουσιάζεται αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. 7. Ο μηχανισμός της υστέρησης Η εμμονή της ανεργίας, στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να παραμένει σε υ- ψηλά επίπεδα, στη δεκαετία του 90 καθώς και στις μέρες μας, αποδίδεται από τους οικονομολόγους, στο μηχανισμό της υστέρησης, σύμφωνα με τον οποίο, το επίπεδο της τρέχουσας ανεργίας προσδιορίζεται σημαντικά από το επίπεδο που βρισκόταν η ανεργία στο άμεσο παρελθόν. Η έννοια της υστέρησης δηλώνει ότι, αν η ανεργία για οποιονδήποτε λόγο αυξηθεί, θα υπάρχουν δυνάμεις που θα τη διατηρούν και στο μέλλον σε αυτό το υψηλό επίπεδο 63. Ένα αίτιο είναι πως οι ήδη εργαζόμενοι σε μια επιχείρηση, ή κλάδο παραγωγής προσδιορίζουν το μισθό, με δεδομένη τη καμπύλη ζήτησης για εργασία, ακριβώς στο επίπεδο που εξασφαλίζει τη δική τους απασχόληση και έτσι συντηρείται το υπάρχον ποσοστό ανεργίας. Εάν τώρα για οποιανδήποτε λόγο κάποιοι από αυτούς απολυθούν, οι υπόλοιποι καθορίζουν και πάλι το επίπεδο των μισθών στο ύψος που τους εξασφαλίζει, δίχως να υπολογίζουν ότι οι πρώην συνάδελφοί τους είναι άνεργοι, και έτσι συντηρείται το νέο ποσοστό ανεργίας, το οποίο είναι και υψηλότερο από το προηγούμενο Κοινωνικές συνέπειες Η ανεργία δεν είναι μια απλή οικονομική μεταβλητή. Πίσω από τα απρόσωπα μεγέθη, τα ποσοστά και τις τάσεις δηλώνονται ανθρώπινες υπάρξεις και καταστάσεις. 62 Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Κ.Ε Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Κ.Ε Δεδουσόπουλος Α. : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ», Β ΕΚΔΟΣΗ 2004 ΤΥΠΩΘΗΤΟ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΣΕΛ.: Κ.Ε

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Αναφέρθηκε παραπάνω η παράταση του χρόνου παραμονής στην ανεργία, η ευκολία με την οποία οι επιχειρήσεις ανάλογα με τις ανάγκες τους απολύουν εργαζομένους, τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας στην Ελλάδα, οι λόγοι για τους οποίους αυτά μειώνονται σημαντικά και δυστυχώς δεν προβλέπεται να μειωθούν σύντομα. Αλλά τι αντίκτυπο αποτελούν όλα αυτά για τον άνεργο και την οικογένειά του; Ποιες είναι οι ψυχολογικές ακόμη και οι συνέπειες στην υγεία αυτών των ανθρώπων; Πριν απαντηθούν όλα αυτά τα πολύ σοβαρά ερωτήματα θα αναφερθεί η σοβαρότερη ίσως συνέπεια που η παρατεταμένη ανεργία έχει προκαλέσει σε όλη τη κοινωνία. Μέσω της ανεργίας, και πολύ περισσότερο μέσω της απειλής της ανεργίας, εξασφαλίστηκε η κοινωνική υποταγή στη διαδικασία αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου, στην αναπροσαρμογή και μορφοποίηση των νέων παραγωγικών διαδικασιών και στη νέα μορφή οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Πιο απλά οι εργαζόμενοι με το φόβο της ανεργίας αντιδρούν πολύ λιγότερο στις πολιτικές των κρατών που υποστηρίζουν το κεφάλαιο καθώς απειλούνται με απώλειες εάν εναντιωθούν 65. Πολλοί από τους ανέργους αντιμετωπίζουν εντάσεις στις στενότερες αλλά και στις ευρύτερες οικογενειακές τους σχέσεις, προκαλούνται δηλαδή τριβές μέσα στην οικογένεια, οι οποίες κάθε άλλο παρά καλυτερεύουν την ήδη κακή ψυχολογική κατάσταση του ανέργου. Όσο μεγαλύτερο είναι το χρονικό διάστημα, κατά το οποίο κάποιος βρίσκεται σε κατάσταση ανεργίας, τόσο περισσότερο προκαλούνται συναισθήματα ανασφάλειας, θλίψης και φόβου. Ακόμη, πλήττεται μοιραία ο αυτοσεβασμός του και του προκαλείται απαισιοδοξία, η οποία δεν αποτελεί καλό σύμμαχο για να τον βοηθήσει να βγει από το αδιέξοδο που βρίσκεται. Όλες οι σχετικές, με την ψυχολογική κατάσταση των ανέργων, μελέτες έχουν δείξει μεγαλύτερη σωματική και ψυχική νοσηρότητα στους ανέργους από ότι στους εργαζομένους. Μειωμένα επίπεδα ψυχικής ευεξίας διαπιστώνονται στους ανέργους σε σχέση με τους εργαζομένους σε όλες τις ηλικίες και τα φύλα. Χαρακτηριστικό είναι πως άνεργοι που δε παρουσίαζαν χαμηλούς δείκτες ψυχικής υγείας ενώ ήταν μαθητές, εμφάνισαν ψυχικές διαταραχές όταν βρέθηκαν άνεργοι, ενώ εν συνεχεία, όταν βρήκαν δουλειά, η ψυχική τους υγεία αποκαταστάθηκε. Στη χώρα μας, που παρουσιάζε- 65 Σκουτέλης Γ. : «Η ΑΝΕΡΓΙΑ : ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ INTERNATIONAL FORUM 1996, ΣΕΛ.: