ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΕ ΑΥΤΟ ΧΑΡΟΥΠΙΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. ΚΟΤΡΩΤΣΙΟΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΟΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΙΧΘΥΟΛΟΓΙΑΣ, ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ ΤΩΝ ΠΑΧΥΝΟΜΕΝΩΝ ΧΟΙΡΩΝ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΕ ΑΥΤΟ ΧΑΡΟΥΠΙΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. ΚΟΤΡΩΤΣΙΟΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ - Καθηγητής Αλέξανδρος Β. Σπαής (επιβλέπων) - Καθηγήτρια Παναγιώτα Φλώρου - Πανέρη (μέλος) - Αναπλ. Καθηγήτρια Ευτέρπη Χρηστάκη (μέλος) ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ - Καθηγητής Χρήστος Μπάτζιος - Καθηγητής Νικόλαος Μπότσογλου - Καθηγήτρια Παναγιώτα Φλώρου Πανέρη - Αναπλ. Καθηγήτρια Ευτέρπη Χρηστάκη - Επικ. Καθηγητής Γεώργιος Αρσένος - Επικ. Καθηγητής Πασχάλης Φορτομάρης - Λέκτορας Ελένη Τζήκα

3 - 3 - ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελίδα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 13 Ι. ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΥΤΗΣ 13 ΙΙ. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ 14 α) Ποιότητα του σιτηρεσίου Πεπτικότητα θρεπτικών ουσιών του σιτηρεσίου Πεπτικότητα ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου Απόδοση της ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου σε μεταβολιστέα ενέργεια Απόδοση της μεταβολιστέας ενέργειας του σιτηρεσίου σε καθαρή ενέργεια 17 β) Γενότυπος, φύλο και ηλικία των ζώων 18 γ) Συνθήκες διαβίωσης και υγείας των ζώων 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β 22 Ι. Η ΧΑΡΟΥΠΙΑ ΩΣ ΦΥΤΟ 22 Α. Προέλευση-Ονομασία-Καλλιέργεια 22 Β. Χημική σύσταση 27 Γ. Η χρήση των χαρουπιών στη διατροφή των ζώων 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ 41 Ι. Η ΧΟΙΡΟΤΡΟΦΙΑ ΔΙΕΘΝΩΣ, ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 41 ΙΙ. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΡΕΟΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΧΟΙΡΩΝ 52 Α. Αυξητική ικανότητα ( αύξηση του σωματικού βάρους) 52 Β. Δείκτης μετατρεψιμότητας τροφής 52 Γ. Θνησιμότητα 52 Δ. Ποιότητα σφάγιου Απόδοση σε σφάγιο 53

4 - 4 - Σελίδα 2. Γενική εμφάνιση και διάπλαση του σφάγιου (με βάση την ανάπτυξη των μυϊκών μαζών και τον εμπλουτισμό τους σε λίπος) Χημική σύσταση σφάγιου Υγιεινή κατάσταση και οργανοληπτική ποιότητα του σφάγιου 57 ΙΙΙ. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΚΡΕΟΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΧΟΙΡΩΝ Γενότυπος Φύλο Ηλικία Διατροφή Κατάσταση υγείας Περιβάλλον διαβίωσης 67 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ 70 Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΕΡΕΥΝΑ 70 Α. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 70 Β. ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΩΝ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ Προσδιορισμός σωματικού βάρους χοίρων Προσδιορισμός της ημερήσιας αύξησης του σωματικού 82 βάρους των χοίρων 3. Προσδιορισμός μέσης κατανάλωσης της τροφής Προσδιορισμός του δείκτη μετατρεψιμότητας της τροφής Προσδιορισμός της υφής των κοπράνων Προσδιορισμός της θνησιμότητας των χοίρων Προσδιορισμός της απόδοσης των χοίρων σε σφάγιο Προσδιορισμός της ποιότητας του σφάγιου των χοίρων Προσδιορισμός των κατά Weende θρεπτικών ουσιών των χαρουπιών, των σιτηρεσίων και των κοπράνων Προσδιορισμός των συντελεστών φαινομενικής πεπτικότητας των κατά Weende θρεπτικών ουσιών των σιτηρεσίων των χοίρων Προσδιορισμός της συγκέντρωσης ταννινών στα χαρούπια 87 που προστέθηκαν στα σιτηρέσια των χοίρων 12. Στατιστική ανάλυση 98

5 - 5 - Σελίδα Γ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Σωματικό βάρος και αύξηση του σωματικού βάρους χοίρων Μέση ημερήσια κατανάλωση τροφής Δείκτης μετατρεψιμότητας τροφής Υφή κοπράνων Θνησιμότητα των χοίρων Απόδοση των χοίρων σε σφάγιο Ποιότητα σφάγιου χοίρων Περιεκτικότητα των σφάγιων των χοίρων σε υγρασία, ολικές αζωτούχες ουσίες, ολικές λιπαρές ουσίες και ανόργανη ουσία (τέφρα) Περιεκτικότητα των χαρουπιών, των σιτηρεσίων και των κοπράνων των χοίρων σε κατά Weende θρεπτικές ουσίες Συντελεστές φαινομενικής πεπτικότητας των θρεπτικών ουσιών των σιτηρεσίων των χοίρων Περιεκτικότητα των χαρουπιών σε ταννίνες Οικονομικό όφελος από την προσθήκη χαρουπιών στο σιτηρέσιο παχυνόμενων χοίρων 124 Δ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Σωματικό βάρος και αύξηση του σωματικού βάρους χοίρων Μέση ημερήσια κατανάλωση τροφής Δείκτης μετατρεψιμότητας τροφής Υφή κοπράνων Θνησιμότητα των χοίρων Απόδοση των χοίρων σε σφάγιο Ποιότητα σφάγιου χοίρων Περιεκτικότητα των σφάγιων των χοίρων σε υγρασία, ολικές αζωτούχες ουσίες, ολικές λιπαρές ουσίες και ανόργανη ουσία (τέφρα) Περιεκτικότητα των χαρουπιών, των σιτηρεσίων και των κοπράνων των χοίρων σε κατά Weende θρεπτικές ουσίες Συντελεστές φαινομενικής πεπτικότητας των θρεπτικών ουσιών των σιτηρεσίων των χοίρων Περιεκτικότητα των χαρουπιών σε ταννίνες Οικονομικό όφελος από την προσθήκη χαρουπιών στο 160 σιτηρέσιο παχυνόμενων χοίρων Ε. ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 160

6 - 6 - Σελίδα ΣΤ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 163 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 164 SUMMARY 170 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 175

7

8 Στους γονείς μου

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Διατροφής της Κτηνιατρικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θεωρώ πρωταρχικό καθήκον να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον Επιβλέποντα Καθηγητή (ήδη Ομότιμο Καθηγητή) της διατριβής μου, πρώην Διευθυντή του Εργαστηρίου Διατροφής της Κτηνιατρικής Σχολής, κ. Αλέξανδρο Β. Σπαή, του οποίου η καθοδήγηση, οι πολύτιμες συμβουλές και η αμέριστη συμπαράσταση υπήρξαν καταλυτικές για την πραγματοποίηση και την ολοκλήρωση αυτής της μελέτης. Επιθυμώ, εξάλλου, να ευχαριστήσω την Καθηγήτρια κ. Παναγιώτα Φλώρου-Πανέρη, μέλος της οικείας Συμβουλευτικής Επιτροπής και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Διατροφής, η οποία με τις συμβουλές της συνέβαλε τα μέγιστα για την ευδόκιμη ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής. Επιθυμώ, επίσης, να ευχαριστήσω την αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Ευτέρπη Χρηστάκη που ορίστηκε μέλος της οικείας Συμβουλευτικής Επιτροπής μετά την παραίτηση του κ. Κουφίδη για τις εύστοχες και καθοριστικές παρατηρήσεις που έθεσε υπόψη μου κατά την εκπόνηση της παρούσας διατριβής μου, ενώ βρισκόμουν στους χώρους του Εργαστηρίου Διατροφής. Αισθάνομαι, επιπλέον, την υποχρέωση να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κ. Νικόλαο Μπότσογλου για τις εύστοχες υποδείξεις και για την ουσιαστική και συνεχή συμβουλευτική βοήθεια που μου παρείχε κατά την εκτέλεση των κατά Weende χημικών αναλύσεων των

10 - 8 - χαρουπιών, της τροφής και των κοπράνων των πειραματοζώων-χοίρων, οι οποίες έγιναν στους χώρους του Εργαστηρίου Διατροφής. Επίσης, επιθυμώ, να ευχαριστήσω τον αναπληρωτή Καθηγητή κ. Δημήτριο Κουφίδη, που είχε αρχικά οριστεί μέλος της οικείας Συμβουλευτικής επιτροπής, για τις συμβουλές που μου παρέσχε για τη διαδικασία της δειγματοληψίας των χαρουπιών, της τροφής και των κοπράνων των πειραματοζώων-χοίρων, καθώς και για τον τρόπο εκτέλεσης των κατά Weende χημικών αναλύσεων και του προσδιορισμού των συντελεστών πεπτικότητας που προβλέπονταν να γίνουν στα πλαίσια της έρευνας κατά την εκπόνηση της ενλόγω διατριβής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή Harinder Makkar και το προσωπικό του Εργαστηρίου της έδρας των τροπικών φυτών του Πανεπιστημίου Hohenheim της Στουτγάρδης Γερμανίας, που διενήργησαν τον προσδιορισμό της περιεκτικότητας σε ταννίνες των χαρουπιών που χρησιμοποιήθηκαν κατά τον πειραματισμό και να μου παράσχουν τα απαραίτητα στοιχεία για την περιγραφή των μεθόδων που εφαρμόσθηκαν για τον εν λόγω προσδιορισμό των ταννινών.

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι η αύξηση του πληθυσμού των ανθρώπων της Γης και ιδιαίτερα η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου τους είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της κατανάλωσης των τροφίμων που περιέχουν ζωικές πρωτεΐνες (κρέας, γάλα, αυγά). Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ένα μεγάλο μέρος των αναγκών αυτών καλύπτεται από το χοιρινό κρέας. Το κρέας αυτό αντιπροσωπεύει στην εποχή μας περισσότερο από το 40% (Κατσαούνης & Σπαής 1998) της παγκόσμιας παραγωγής κρέατος. Η Επιστήμη της Ζωικής Παραγωγής (Science of Animal Production) με την επισταμένη έρευνα της τελευταίας 35ετίας στους τομείς της Γενετικής Βελτίωσης, της Φυσιολογίας της Αναπαραγωγής, της Διατροφής και της Διαχείρισης ανταποκρίθηκε, σε μεγάλο βαθμό, στις απαιτήσεις των παραγωγών για αύξηση της παραγωγικότητας των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων και την παραγωγή άπαχου χοιρινού κρέατος, που είναι αναγκαίο για την υγιεινή διατροφή του καταναλωτικού κοινού. Η Γενετική Βελτίωση δημιούργησε, με επιλογή και διασταύρωση, γονότυπους συών που έχουν την ικανότητα παραγωγής 25 χοιριδίων ετησίως, με μεγάλη ημερήσια αύξηση σωματικού βάρους, λιγότερη εναπόθεση σωματικού λίπους και βελτιωμένο δείκτη μετατρεψιμότητας τροφής. Η βελτίωση αυτή όμως προς την κρεοπαραγωγική κατεύθυνση διαφοροποίησε σημαντικά τις ανάγκες των ζώων σε ενέργεια και

12 θρεπτικές ουσίες. Οι νεαρές σύες αντικατάστασης έχουν μικρότερο πάχος υποδόριου λίπους στην οχεία, μεγαλύτερη τοκετοομάδα στη γέννηση και μειωμένη κατανάλωση τροφής κατά την πρώτη γαλουχία. Οι παράγοντες αυτοί προδικάζουν βραχύτερη διάρκεια παραγωγικής ζωής και αυξημένο ποσοστό αντικατάστασης των συών, το οποίο φτάνει το 45-50% ετησίως. Πράγματι, τόσο στις «πολλαπλασιαστικές», όσο και στις «εμπορικές» αγέλες, οι γεννήτορες σύες κατά 50% απομακρύνονται από την αναπαραγωγή πριν πραγματοποιήσουν 4 τοκετούς. Τα κύρια αίτια της απομάκρυνσης είναι: α) οι διαταραχές της αναπαραγωγικής ικανότητας (45%), β) τα προβλήματα στα άκρα (14%) και γ) η μείωση της παραγωγικότητας με την πάροδο της ηλικίας (19%). Τα παραπάνω αίτια, πολύ ή λίγο, επηρεάζονται και από τη διατροφή (Κατσαούνης & Σπαής 1998). Η εφαρμογή μιας ορθολογικής διατροφής απαιτεί τον ακριβή προσδιορισμό των αναγκών των ζώων σε κάθε στάδιο της παραγωγικής ζωής τους, ώστε κατά το μέγιστο βαθμό να επιτυγχάνεται: α) άριστο μέγεθος της τοκετοομάδας στον τοκετό και στον απογαλακτισμό, β) ικανοποιητικό σωματικό βάρος των χοιριδίων στον τοκετό και στον απογαλακτισμό, γ) πλήρης εξωτερίκευση του γενετικού δυναμικού των ζώων κατά το στάδιο προπάχυνσης και πάχυνσης, δ) μεγάλη διάρκεια παραγωγικής ζωής των συών-μητέρων, ε) επιθυμητή ποιότητα προσφερόμενου σφάγιου στον καταναλωτή και στ) υψηλή συνολική παραγωγικότητα στα πλαίσια των δυνατοτήτων της χοιροτροφικής εκμετάλλευσης. Η πρακτική της προσθήκης αντιβιοτικών σε μικρές ποσότητες στα σιτηρέσια των χοίρων με σκοπό την επιτάχυνση του ρυθμού σωματικής

13 αύξησης, που είναι γνωστά με τον όρο αυξητικοί παράγοντες, άρχισε από το 1949 (Σπαής και συνεργ., 2001). Ο σύγχρονος, όμως, καταναλωτής, ειδικότερα εκείνος των αναπτυγμένων οικονομικά χωρών γίνεται όλο και περισσότερο απαιτητικός για την ποιότητα των τροφίμων που του προσφέρονται. Έτσι, έχει την τάση να στρέφεται προς τα καλούμενα «βιολογικά» προϊόντα και γενικά να απαιτεί τα τρόφιμά του να παράγονται από ζώα που να διατρέφονται με όσο το δυνατόν φυσικές τροφές. Ο κίνδυνος μεταβίβασης στον άνθρωπο της ενδεχόμενης ανάπτυξης ανθεκτικότητας των βακτηριακών στελεχών από τη χρήση των αντιμικροβιακών ουσιών, μέσω της τροφικής αλυσίδας, καθώς και οι απαιτήσεις των καταναλωτών για υγιεινά προϊόντα ζωικής προέλευσης, οδήγησε στην απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να απαγορεύσει τη χρήση των αντιμικροβιακών ουσιών (αντιβιοτικά κ.ά) ως πρόσθετων υλών στις ζωοτροφές από τον Ιανουάριο του Μετά την απαγόρευση της χρήσης των αντιβιοτικών ως αυξητικών παραγόντων των αποδόσεων των ζώων, προέκυψε επιτακτικά η ανάγκη για έρευνα και αναζήτηση φυσικών εναλλακτικών αυξητικών ουσιών, οι οποίες θα ικανοποιούν τις προσδοκίες των παραγωγών και των καταναλωτών. Είναι γνωστό ότι οι καρποί του δένδρου της χαρουπιάς, τα χαρούπια, αποτέλεσαν από αρχαιοτάτων χρόνων μια θρεπτική τροφή για τον άνθρωπο και τα ζώα. Η παρούσα εργασία αποτελεί μελέτη της αξιοποίησης του σιτηρεσίου των παχυνόμενων χοίρων μετά από προσθήκη σε αυτό χαρουπιών. Η μελέτη αυτή είχε τέσσερις κύριους στόχους: Πρώτος στόχος ήταν η διερεύνηση της επίδρασης των χαρουπιών στις αποδόσεις των παχυνόμενων χοίρων.

14 Δεύτερος στόχος ήταν η επίδραση των χαρουπιών στην πεπτικότητα των κατά Weende θρεπτικών ουσιών των σιτηρεσίων που χορηγούνται στους παχυνόμενους χοίρους, καθώς και στη σύσταση (υφή) των κοπράνων των χοίρων. Τρίτος στόχος ήταν η επίδραση των χαρουπιών στην ενγένει ποιότητα του σφάγιου των παχυνόμενων χοίρων και στην κατά Weende χημική σύστασή του. Και Τέταρτος στόχος ήταν η συσχέτιση της περιεκτικότητας των σιτηρεσίων των παχυνόμενων χοίρων σε ταννίνες, οι οποίες θα προέρχονταν από τη συμμετοχή των χαρουπιών στα σιτηρέσιά τους, με τις αποδόσεις τους. Η διατριβή αυτή περιλαμβάνει δύο μέρη: Στο πρώτο μέρος γίνεται μια σύντομη βιβλιογραφική επισκόπηση για την αξιοποίηση του σιτηρεσίου των ζώων, για τα πιο συνηθισμένα κριτήρια με τα οποία εκτιμάται αυτή, καθώς και για τους πιο σημαντικούς παράγοντες που επιδρούν στην αξιοποίηση του σιτηρεσίου. Επίσης, διερευνάται βιβλιογραφικά η χρήση των χαρουπιών στη διατροφή των ζώων. Επιπλέον, γίνεται παρουσίαση των δεδομένων που αφορούν στη χοιροτροφία στην Ελλάδα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση και διεθνώς. Τέλος, αναφέρονται οι παράμετροι εκτίμησης της κρεοπαραγωγικής ικανότητας των χοίρων και των παραγόντων που την επηρεάζουν. Στο δεύτερο μέρος περιγράφεται η δική μας μελέτη. Πιο συγκεκριμένα, εκτίθενται το υλικό και ο τρόπος εργασίας, οι μέθοδοι προσδιορισμών, τα αποτελέσματα που λήφθηκαν και η σχετική συζήτηση αυτών.

15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ι. ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΥΤΗΣ Η μερίδα από μία ή περισσότερες ζωοτροφές (απλές ή σύνθετες), που ημερήσια χορηγείται σε ένα ζώο (διαδικασία ταΐσματος) ή λαμβάνεται από αυτό (διαδικασία βόσκησης) με σκοπό την κάλυψη των αναγκών του σε θρεπτικές ουσίες και ενέργεια λέγεται σιτηρέσιο (Σπαής και συνεργ. 2001). Εξάλλου, «αξιοποίηση σιτηρεσίου» είναι η ικανότητα αυτού να μετατρέπεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό σε ζωοκομικά προϊόντα της επιζητούμενης κάθε φορά ποιότητας (Σπαής Α.Β. 1977). Τα πιο συνήθη κριτήρια της αξιοποίησης ενός σιτηρεσίου είναι η ποσότητα των παραγόμενων ζωοκομικών προϊόντων (κρέας, γάλα, αυγά κ.ά.), η ποιότητα των τελευταίων, καθώς και ο δείκτης μετατρεψιμότητας της τροφής (Σπαής Α.Β και Σπαής Α.Β. 1986). Η ποσότητα των παραγόμενων ζωοκομικών προϊόντων υπολογίζεται με απευθείας μέτρησή τους. Η ποιότητα, εξάλλου, των εδώδιμων ζωοκομικών προϊόντων εκτιμάται βασικά από το ύψος της περιεκτικότητας αυτών σε θρεπτικές ουσίες (πρωτεΐνες κ.ά.). Επίσης από τα χαρακτηριστικά της υγιεινής κατάστασης των συγκεκριμένων προϊόντων και από τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά τους (Κατσαούνης & Σπαής 1998). Στην πρώτη περίπτωση είναι η τυχόν ύπαρξη ή όχι μέσα σε αυτά καταλοίπων

16 φαρμακευτικών ή τοξικών ουσιών κ.ά., ενώ στη δεύτερη η παρουσία ή όχι οργανοληπτικών χαρακτηριστικών που να είναι σύμφωνα με τις επιθυμίες των καταναλωτών (άπαχο κρέας, σκληρό λίπος κ.ά.). Για τα χαρακτηριστικά αυτά, η ποιότητα του κρέατος καθορίζεται από το κατά πόσο αυτά ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της πλειονότητας των καταναλωτών (Κατσαούνης & Σπαής 1998). Ο δείκτης μετατρεψιμότητας τροφής (ΔΜΤ) υπολογίζεται με βάση την παρακάτω σχέση (Σπαής Α.Β. 1977, Κατσαούνης & Σπαής 1998, Κατσαούνης και Ζυγογιάννης 2001.): ΔΜΤ = Ποσότητα τροφής που καταναλώθηκε σε kg Ποσότητα προϊόντος που παρήχθηκε σε kg (1) Ο ΔΜΤ αποτελεί το σπουδαιότερο κριτήριο της καλής η μη αξιοποίησης ενός σιτηρεσίου. Όσο μικρότερη είναι η τιμή του ΔΜΤ τόσο ευνοϊκότερος είναι αυτός από οικονομική άποψη και τόσο καλύτερη είναι η αξιοποίηση του σιτηρεσίου (Σπαής A.B. 1977). II. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΤΗΡΕΣΙΟΥ Η αξιοποίηση του σιτηρεσίου για ένα είδος ζώου επηρεάζεται κυρίως (Σπαής 1977) α) από την ποιότητα του σιτηρεσίου β) το γενότυπο, το φύλο και την ηλικία των ζώων και γ) από τις συνθήκες διαβίωσης και την υγεία των ζώων. α) Ποιότητα του σιτηρεσίου

17 Η ποιότητα του σιτηρεσίου, η οποία επηρεάζει την αξιοποίησή του καθορίζεται από πολλούς και ποικίλους παράγοντες, από τους οποίους σημαντικότεροι θεωρούνται οι ακόλουθοι: 1. Πεπτικότητα θρεπτικών ουσιών σιτηρεσίου. Πεπτικότητα μιας θρεπτικής ουσίας σιτηρεσίου είναι το εκατοστιαίο ποσοστό αυτής το οποίο μετά την κατανάλωσή της δεν αποβάλλεται με τα κόπρανα (Σπαής 1977, Βασιλόπουλος 1992, Robbins 1993, Σπαής και συνεργ. 2001, Mc Donald et al. 2002). Συνηθίζεται μάλιστα να μετρείται με τον αποκαλούμενο συντελεστή φαινομενικής πεπτικότητας (ΣΦΠ), ο οποίος υπολογίζεται από την ακόλουθη σχέση (2): ΘΟ σιτηρεσίου ΘΟ κοπράνων ΣΦΠ= Χ 100 ΘΟ σιτηρεσίου (2) όπου: ΘΟ σιτηρεσίου= η ποσότητα θρεπτικής ουσίας του σιτηρεσίου που καταναλώθηκε. και ΘΟ κοπράνων=η ποσότητα θρεπτικής ουσίας των κοπράνων που αποβλήθηκαν. Είναι προφανές ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο ΣΦΠ των διάφορων θρεπτικών ουσιών ενός σιτηρεσίου, τόσο καλύτερη αναμένεται να είναι η αξιοποίησή του. 2. Πεπτικότητα ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου. Πεπτικότητα ολικής ενέργειας ενός σιτηρεσίου είναι το εκατοστιαίο ποσοστό της ολικής ενέργειας που καταναλώθηκε και το οποίο δε βρίσκεται μέσα στα αποβαλλόμενα κόπρανα (Σπαής 1977, Ensminger et al. 1990, Βασιλόπουλος 1992, Robbins 1993, Σπαής και συνεργ. 2001, Mc Donald et al. 2002). Η πεπτικότητα ολικής ενέργειας εκτιμάται με το συντελεστή

18 φαινομενικής πεπτικότητας της ολικής ενέργειας (ΣΦΠΕ) του σιτηρεσίου με βάση την ακόλουθη σχέση (3): OE σιτηρεσίου Ε κοπράνων ΣΦΠΕ= Χ 100 ΟΕ σιτηρεσίου (3) όπου: ΟΕ σιτηρεσίου= η ποσότητα της ενέργειας του σιτηρεσίου που καταναλώθηκε και Ε κοπράνων= η ποσότητα της ενέργειας των κοπράνων που αποβλήθηκαν. Είναι εύλογο ότι ένας αυξημένος ΣΦΠΕ σιτηρεσίου, συνεπάγεται και καλύτερη αξιοποίηση αυτού. 3. Απόδοση της ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου σε μεταβολιστέα ενέργεια. Η απόδοση της ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου σε μεταβολιστέα ενέργεια δηλώνει το ποσό της ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου, το οποίο μετατρέπεται σε μεταβολιστέα ενέργεια και εκφράζεται συνήθως επί της % (Σπαής 1977, Ensminger et al. 1990, Βασιλόπουλος 1992, Σπαής και συνεργ. 2001). Δηλαδή, η εκατοστιαία απόδοση ολικής ενέργειας (ΑΟΕ) σιτηρεσίου σε μεταβολιστέα ενέργεια σημειώνεται με την επόμενη σχέση (4): OE σιτηρεσίου ( Ε κοπράνων +Ε ούρων +Ε αερίων )* ΑΟΕ= Χ 100 ΟΕ σιτηρεσίου (4) * στην περίπτωση των μηρυκαστικών και χωρίς τον προσθετέο «Ε αερίων» στην περίπτωση των μονογαστρικών. όπου: ΟΕ σιτηρεσίου = η ποσότητα της ολικής ενέργειας του σιτηρεσίου που καταναλώθηκε. Ε κοπράνων = η ποσότητα της ενέργειας των κοπράνων που αποβλήθηκαν. Ε ούρου = η ποσότητα της ενέργειας του ούρου, το οποίο αποβλήθηκε. Ε αερίων = η ποσότητα της ενέργειας που χάθηκε με τη μορφή αερίων.

19 Εξυπακούεται ότι υψηλές τιμές απόδοσης ΟΕ σιτηρεσίου σε μεταβολιστέα ενέργεια σημαίνουν, κατά κανόνα, καλύτερη αξιοποίηση αυτού. 4. Απόδοση της μεταβολιστέας ενέργειας του σιτηρεσίου σε καθαρή ενέργεια. Η απόδοση (συντελεστής Κ) της μεταβολιστέας ενέργειας του σιτηρεσίου σε καθαρή ενέργεια (ΚΕ) δηλώνει το ποσοστό της ΜΕ του σιτηρεσίου, το οποίο χρησιμεύει για να καλύπτονται οι ενεργειακές δαπάνες συντήρησης (βασικός μεταβολισμός, θερμορρύθμιση, ελαφρά μυϊκή εργασία), καθώς και παραγωγής (κρέας, γάλα, μαλλί κτλ.) και εκφράζεται (Σπαής 1977, Βασιλόπουλος 1992, Σπαής και συνεργ. 2001, Mc Donald et al. 2002). με την ακόλουθη σχέση (5): ΚΕ = Κ x ME (5) Η τιμή του συντελεστή Κ εξαρτάται κυρίως από το είδος ζώου και το φυσιολογικό στάδιο στο οποίο βρίσκεται αυτό, καθώς και από το κατά πόσο το σιτηρέσιο είναι ισορροπημένο. Έτσι με βάση στο φυσιολογικό στάδιο το οποίο βρίσκεται το ζώο ο συντελεστής Κ ονομάζεται π.χ. Κπ όταν αναφέρεται σε ζώα τα οποία βρίσκονται σε στάδιο πάχυνσης και Κα όταν αναφέρεται σε ζώα τα οποία βρίσκονται σε στάδιο ανάπτυξης. Η διαφορά μεταξύ των τιμών των συντελεστών Κπ και Κα, για κάθε είδος ζώου, είναι μικρή, ώστε πρακτικά οι ενλόγω τιμές να θεωρούνται ισοδύναμες και ο κάθε συντελεστής να εφαρμόζεται και στα δύο αυτά στάδια (Βασιλόπουλος 1992, Σπαής και συνεργ. 2001, Mc Donald et al. 2002).

20 Είναι φανερό ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο συντελεστής Κ τόσο μεγαλύτερη είναι η ΚΕ και συνεπώς τόσο καλύτερη είναι η αξιοποίηση του σιτηρεσίου. β) Γενότυπος, φύλο και ηλικία των ζώων Ο γενότυπος, το φύλο και η ηλικία των ζώων επηρεάζουν την αξιοποίηση του σιτηρεσίου και κατά συνέπεια την ποσότητα και την ποιότητα των παραγόμενων ζωικών προϊόντων. Οι ενλόγω παράγοντες επηρεάζουν την κρεοπαραγωγική ικανότητα γενικά των ζώων, όπως των χοίρων (Κατσαούνης & Σπαής 1998), των πτηνών (Σπαής Α.Β. 1986, Γιαννακόπουλος & Τσερβένη-Γούση 2001), των νεαρών βοοειδών (Μπελιμπασάκης 1992, Κατσαούνης 1999) και των αρνιών και εριφίων (Ζυγογιάννης & Κατσαούνης 1992). Η ποσότητα του παραγόμενου κρέατος επηρεάζεται από το γενότυπο, επειδή αυτός επιδρά στην αύξηση του σωματικού βάρους, ενώ η ποιότητα του παραγόμενου κρέατος από το γεγονός ότι ο γενότυπος επιδρά στην απόδοση των ζώων σε σφάγιο, αλλά και στη χημική του σύσταση. Έτσι π.χ. οι υπερμυώδεις φυλές χοίρων Πιετραίν (Pietrain) και Βελγική Λαντράς (Landrace) σε σύγκριση με τις φυλές μέσης πρωιμότητας Λάρζ Γουάιτ (Large White) και Λαντράς (Landrace) παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερη ανάπτυξη των μυϊκών μαζών (25% περισσότερο αναπτυγμένος ο longissimus dorsi) και μικρότερη εναπόθεση λίπους. Παράλληλα, όμως η Μέση Ημερήσια Αύξηση (Μ.Η.Α.) του σωματικού βάρους των χοίρων των ενλόγω φυλών είναι μικρότερη, αλλά η μετατρεψιμότητα της τροφής τους ευνοϊκότερη (Κατσαούνης & Σπαής 1998).

21 Εξάλλου, τα μη ευνουχισμένα αρσενικά ζώα σε σύγκριση με τα ευνουχισμένα και τα θηλυκά αποδίδουν περισσότερο «άπαχα σφάγια» και έχουν μεγαλύτερη Μ.Η.Α., εμφανίζοντας καλύτερο ΔΜΤ. Τα θηλυκά σε σύγκριση με τα ευνουχισμένα αρσενικά είναι λιγότερο παχιά, αλλά έχουν μικρότερη Μ.Η.Α. Έχει βρεθεί, επιπλέον, ότι γενικώς ζώα διαφορετικής ηλικίας δεν αξιοποιούν στον ίδιο βαθμό τις πεπτές θρεπτικές ουσίες του σιτηρεσίου τους (Σπαής 1977). Με την πρόοδο της ηλικίας των ζώων οι ενεργειακές ανάγκες τους για διατήρηση στη ζωή και οι αντίστοιχες ανάγκες τους για την αύξηση του σωματικού βάρους τους βαίνουν αντιστρόφως, ενώ η Μ.Η.Α. μειώνεται και ο ΔΜΤ αυξάνεται καθώς το ζώο προχωρεί προς την ενηλικίωσή του. Στα ενήλικα άτομα η περιεκτικότητα του σώματος σε λιπαρές ουσίες αυξάνεται, ενώ εκείνη σε αζωτούχες ουσίες, υγρασία και ανόργανη ουσία μειώνεται (Κατσαούνης & Ζυγογιάννης 1992, Βασιλόπουλος 1992, Κατσαούνης & Σπαής 1998). γ) Συνθήκες διαβίωσης και υγείας των ζώων Οι συνθήκες διαβίωσης των ζώων, όπως είναι εκείνες της θερμοκρασίας, της σχετικής υγρασίας, του αερισμού και του φωτισμού, που επικρατούν στο χώρο της διαβίωσής τους, επηρεάζουν τη Μ.Η.Α. και το ΔΜΤ, καθώς και την ποσότητα και την ποιότητα των παραγόμενων ζωικών προϊόντων. Οι αναφερόμενες παραπάνω συνθήκες διαβίωσης των ζώων επιδρούν στην κρεοπαραγωγική ικανότητα όλων γενικά των ζώων, όπως των χοίρων (Κατσαούνης & Σπαής 1998, Whittemore et al. 2006), των πτηνών (Σπαής 1986, Γιαννακόπουλος & Τσερβένη-Γούση 2001), των

22 αρνιών (Ζυγογιάννης 2006) και των νεαρών βοοειδών (Μπελιμπασάκης 1992, Κατσαούνης 1999). Όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι εκτός των ορίων της «θερμοκρασίας ευεξίας» (η οποία για τα απογαλακτιζόμενα χοιρίδια κυμαίνεται από C, ενώ για τους παχυνόμενους χοίρους από C), είτε προς τα κάτω είτε προς τα πάνω, τότε ο ΔΜΤ και η ποσότητα των παραγόμενων ζωικών προϊόντων επηρεάζονται δυσμενώς (Whittemore et al. 2006). Έτσι, θερμοκρασίες εκτός των ορίων της «θερμοκρασίας ευεξίας» συντελούν στη χειροτέρευση του ΔΜΤ των παχυνόμενων χοίρων, ενώ θερμοκρασίες ανώτερες των 30 C προκαλούν μείωση της Μ.Η.Α. του σωματικού βάρους και της κατανάλωσης του σιτηρεσίου τους (Whittemore et al. 2006). Εξάλλου, και σε άλλα ζώα, όπως π.χ. στα κρεοπαραγωγά ορνίθια, θερμοκρασίες ανώτερες των 26 C συντελούν στη μείωση τόσο της αύξησης του σωματικού βάρους τους, όσο και της κατανάλωσης του σιτηρεσίου και της απόδοσής τους σε σφάγιο, ενώ θερμοκρασίες κατώτερες των 10 C έχουν σαν αποτέλεσμα την αύξηση της κατανάλωσης σιτηρεσίου τους (Γιαννακόπουλος & Τσερβένη-Γούση 2001). Επιπλέον, οι υψηλές θερμοκρασίες κατά το τελευταίο στάδιο της κυοφορίας των αιγών έχουν τόση δυσμενή επίδραση στο σωματικό βάρος των εριφίων στη γέννηση, ώστε πολλά από αυτά να μην είναι βιώσιμα (Ζυγογιάννης & Κατσαούνης 1992). Ακόμη, από χαμηλές ή υψηλές θερμοκρασίες είναι δυνατόν να επηρεαστεί και η ποιότητα του σφάγιου γενικά των ζώων ως προς την ιστολογική και τη χημική του σύνθεσή του. Π.χ. ζώα που διαβιώνουν κάτω από χαμηλές θερμοκρασίες δημιουργούν αποθέματα λίπους. Ειδικότερα, νεοσσοί που εκτρέφονται κάτω από υψηλές θερμοκρασίες

23 μειώνουν το σχηματισμό πρωτεϊνών στο σώμα τους (Κατσαούνης & Ζυγογιάννης 2001). Επίσης, θερμοκρασίες ανώτερες των 26 C μειώνουν την περιεκτικότητα του σφάγιου των κρεοπαραγωγών ορνιθίων σε υγρασία, αζωτούχες ουσίες και λιπαρές ουσίες (Γιαννακόπουλος & Τσερβένη-Γούση 2001). Η υψηλή σχετική υγρασία εντείνει τη δυσμενή επίδραση των πολύ χαμηλών ή υψηλών θερμοκρασιών στην αύξηση του σωματικού βάρους γενικά των ζώων (Κατσαούνης & Ζυγογιάννης 2001). Εξάλλου, αυξημένες τιμές σχετικής υγρασίας στο χώρο εκτροφής κρεοπαραγωγών πτηνών μειώνουν την αύξηση του σωματικού βάρους τους, εφόσον η θερμοκρασία αυτού του χώρου ξεπερνά τους 30 C (Σπαής Α.Β. 1986). Σε ό,τι αφορά τον αερισμό οι μεγάλες τιμές της ταχύτητας του αέρα σε συνδυασμό με τις χαμηλές τιμές θερμοκρασίες περιβάλλοντος επιδρούν δυσμενώς στην αύξηση του σωματικού βάρους των πτηνών (Σπαής 1986). Επίσης, όταν στο θάλαμο εκτροφής των κρεοπαραγωγών ορνιθίων επικρατούν ανεπαρκείς συνθήκες αερισμού, τότε αυξάνεται η περιεκτικότητα του θαλάμου σε αμμωνία, με αποτέλεσμα να μειώνεται η αύξηση του σωματικού βάρους των ορνιθίων και να αυξάνεται ο ΔΜΤ (Γιαννακόπουλος & Τσερβένη-Γούση 2001). Ο φωτισμός, φυσικός ή τεχνητός, δεν πρέπει να είναι έντονος στα χοιροστάσια και ειδικότερα στους θαλάμους προπάχυνσης και πάχυνσης. Διαφορετικά ξεσπούν διαμάχες των χοίρων που εκδηλώνονται κυρίως με αλληλοδαγκώματα (Κατσαούνης & Σπαής 1998). Οι συνθήκες φωτισμού (διάρκεια και ένταση) επηρεάζουν κυρίως την αύξηση του σωματικού βάρους των χοίρων και πτηνών (Claus & Weiler 1985, Σπαής 1986, Γιαννακόπουλος & Τσερβένη-Γούση 2001 ).

24 Πρέπει να σημειωθεί ότι οι συνθήκες θερμοκρασίες, σχετικής υγρασίας και αερισμού βρίσκονται σε πολύ στενή αλληλεξάρτηση σε ό,τι αφορά το αποτέλεσμα που συνεπάγεται η επίδρασή τους στην αύξηση του σωματικού βάρους των ζώων (Σπαής 1986). Τέλος, το επίπεδο της υγείας των ζωών επηρεάζει την αξιοποίηση του σιτηρεσίου και ιδιαίτερα στη χοιροτροφία όπου υπάρχουν νοσήματα που ενδημούν και γίνεται προσπάθεια να είναι υπό έλεγχο. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ι. Η ΧΑΡΟΥΠΙΑ ΩΣ ΦΥΤΟ Α. Προέλευση-Ονομασία-Καλλιέργεια Το δένδρο της χαρουπιάς, όπως συνάγεται από τη μακρά πορεία του ανά τους αιώνες, έρχεται στην επικαιρότητα κυρίως μόνο σε περιόδους πολέμων, λιμών και μειωμένης παραγωγής σιτηρών, τότε που η τροφή είναι λειψή και δυσεύρετη. Ανήκει στα λεγόμενα θρεπτικά φυτά και είναι γνωστό από την αρχαιότητα ως αυτοφυές φυτό της Ελλάδας. Είναι πιθανό να ήταν ιθαγενές φυτό της Κρήτης και της Ρόδου, αν και ορισμένοι φυσιοδίφες διατείνονται ότι είναι ιθαγενές των ανατολικών ακτών της Μεσογείου (κυρίως της Συρίας). Το επιστημονικό όνομά του Κερατέα η έλλοβος (Ceratonia siliqua L), προέρχεται από το «κέρατον», που υποδηλώνει και τη μορφή που έχει ο καρπός του. Στη Μάνη το ονομάζουν «ξυλοκέρατο» ή «τσεράτσι» (Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Το δένδρο αυτό ήταν πολύ γνωστό στη Συρία και στην Ιουδαία την εποχή του Χριστού (αναφορά στην παραβολή του Ασώτου). Τα

25 ξηραμένα σπέρματά του χρησιμοποιούνταν στην Αφρική σαν σταθμά για να ζυγίζουν τα μπαχαρικά, ενώ στην Ινδία για το χρυσάφι και τα πετράδια. Από το γεγονός αυτό πήρε το όνομά της και η μονάδα βάρους «καράτι» (= κεράτι), που χρησιμοποιείται σήμερα για τα κοσμήματα. Το βάρος του κάθε σπέρματος χαρουπιάς κυμαίνεται μεταξύ 189 mg και 205 mg, ενώ το σημερινό «καράτι» έχει επίσημα καθοριστεί στα 200 mg (Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Ο Πλίνιος μοναδικός συγγραφέας Φυσικής Ιστορίας στην εποχή των Ρωμαίων (ή αλλιώς και Λατίνων) αναφέρει τους γλυκείς λοβούς της χαρουπιάς (χαρούπια) ότι αποτελούν σιτηρέσιο για τους χοίρους. Τα χαρούπια κατάφεραν να θρέψουν τον Ιωάννη τον Βαπτιστή στην έρημο, όπως αναφέρεται στη Βίβλο, και για αυτόν το λόγο σε ορισμένα μέρη παγκοσμίως το δένδρο της χαρουπιάς είναι γνωστό ως δένδρο του Αγ. Ιωάννη του Βαπτιστή. Επίσης, χιλιάδες παιδιά κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου επέζησαν, διατρεφόμενα με χαρούπια. Πολλοί άνθρωποι, την ίδια ακριβώς περίοδο, τα φούρνιζαν, τα άλεθαν και ανακάτευαν το άλευρο που προέκυπτε με το λιγοστό αλεύρι δημητριακών για την παρασκευή ψωμιού. Βράζοντας τα χαρούπια παρασκευάζεται το «χαρουπόμελο», ένα απλό υδατώδες εκχύλισμα, το οποίο θυμίζει έντονα γεύση σοκολάτας και χρησιμοποιείται ως κύρια γλυκαντική ουσία (Μηλιαράκης 1925, Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Η χαρουπιά είναι δένδρο αειθαλές, μακρόβιο, πολύγαμο, μόνοικο ή δίοικο. Η καλλιέργειά του ξεκινά από τους ιστορικούς χρόνους. Οι Έλληνες το χρησιμοποιούσαν στην Ελλάδα και αργότερα στις αποικίες τους στην Ιταλία, ενώ οι Άραβες το μετέφεραν στο Μαρόκο, την Ισπανία, σε περιοχές με θερμό κλίμα κατά μήκος των ακτών της Μεσογείου και

26 στα νησιά Κύπρο, Κρήτη, Σικελία, Σαρδηνία και Μαγιόρκα. Οι Ισπανοί κατακτητές μετέφεραν τα χαρούπια στο Μεξικό και στη νότια Καλιφόρνια. Πολλές φυτείες χαρουπιών έχουν καλλιεργηθεί στο Τέξας, την Αριζόνα, την Καλιφόρνια και λιγότερες στην Φλόριδα, ως καλλωπιστικά δένδρα κατά μήκος των δρόμων (Μηλιαράκης 1925, Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Οι δημοφιλέστερες ποικιλίες χαρουπιών ανά τον κόσμο είναι 7: 1. Amele: εμπορική ποικιλία από την Ιταλία, 2. Casuda: καλλιεργείται εκατοντάδες έτη στην Ισπανία, 3. Clifford: ως καλλωπιστικό κατά μήκος των δρόμων στην πολιτεία της Φλόριδας, 4. Sfax: καλλιεργείται στην Τυνησία και διακρίνεται για την έντονη οσμή, 5. Santa Feu: καλλιεργείται στην πολιτεία της Καλιφόρνιας, 6. Tantillo: ποικιλία που καλλιεργείται στην Σικελία της Ιταλίας, 7. Tyllyria: καλλιεργείται στην Κύπρο και αποτελεί κύριο εξαγωγικό προϊόν. Το δένδρο της χαρουπιάς έχει φλοιό καστανόφαιο και λεπτό με κόμη πυκνή και συνήθως σφαιρική. Τα φύλλα του είναι πτερωτά με 4-10 φυλλάρια ακέραια, δερματώδη, βαθυπράσινα και γυαλιστερά από πάνω, ωχροπράσινα από κάτω. Τα άνθη του, με βαριά οσμή, είναι χωρίς πέταλα, μικρά, πολλά σε μασχαλιαίους ή πλευρικούς κοκκινωπούς βότρυες. Είναι δίκλινα συνήθως, με κάλυκα μικρό πρασινωπό πεντάλοβο και εύπτωτο. Τα αρσενικά άνθη φέρουν 5 στήμονες μακρούς, ενώ τα θηλυκά 5 κοντούς, που είναι κατά κανόνα άγονοι. Τα άνθη του επίσης, μπορεί να είναι και ερμαφρόδιτα, με ωοθήκη μικρή στα αρσενικά και μεγάλη με

27 δίλοφο στίγμα στα θηλυκά. Ο καρπός της χαρουπιάς, το χαρούπι ή ξυλοκέρατο ή κούτσουπο, είναι λοβός (χέδρωπας), μήκους cm και πλάτους 2-3 cm με εξωκάρπιο καστανόχρωμο και δερματώδες, ενώ έχει μεσοκάρπιο σαρκώδες και χυμώδες, μέσα στο οποίο περικλείονται 8 ως 16 σπέρματα ωοειδή, πεπλατυσμένα, κεραμόχρωμα, σκληρά και γυαλιστερά (Μηλιαράκης 1925, Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Καλλιέργεια. Η χαρουπιά, αν και φυτό «θερμόβιο», μπορεί να αντέχει σε έκτακτες χαμηλές θερμοκρασίες των 2-3 C κάτω από το μηδέν. Καλλιεργείται εύκολα και ευδοκιμεί σε όλα τα εδάφη, εκτός από τα υγρά και τα μη εύπορα. Στην Ελλάδα καλλιεργείται κατά κανόνα σποραδικά, σπάνια σε συστηματικές φυτείες, και κυρίως στην Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου πελάγους και στην Πελοπόννησο. Η χαρουπιά αναπτύσσεται αργά κατά την διάρκεια του πρώτου έτους. Το πότισμα προβλέπεται μόνο αν το κλίμα είναι πολύ ξηρό. Οι καρποί παράγονται μετά το 6 ο έτος από το φύτεμα και μπορεί να παραμείνει η χαρουπιά παραγωγική για έτη (Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Παραγωγή: Το μάζεμα των καρπών επιβάλλεται να γίνεται πριν τις χειμερινές βροχές. Τα χαρούπια αποσπώνται μόνα τους από τα δένδρα ή μετά από ραβδισμό, συγκεντρώνονται και αφού ξηραθούν σε υπόστεγα ή σε ειδικούς κλιβάνους, αποθηκεύονται σε ειδικούς χώρους (Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959). Απόδοση παραγωγής: Ένα χαρουπόδενδρο ηλικίας 6 ετών μπορεί να αποδώσει 2,25 kg, ενώ στα 12 έτη αγγίζει τα 45 kg ή και περισσότερο. Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές για κάποια δένδρα αρχαιοτάτων χρόνων στην περιοχή της Μεσογείου, των οποίων η απόδοση άγγιζε τα 1360 kg κατ έτος (Καββάδας 1956, Γεννάδιος 1959).

28 Η χαρουπιά προσβάλλεται από πολλά φυτικά παράσιτα (Myelois ceratoniae, Asphondylia genaadii) και έντομα (Aspidiotus ceratoniae, Lepidosaphes spp., Lecanium spp., Aonidiella aurantii) που η καταπολέμηση τους είναι πολύ δύσκολη (Καββάδας 1956). Προϊόντα χαρουπιάς Γενική χρήση. Η χαρουπιά ως φυτικό είδος κατατάσσεται σαν δασικό, γεωργικό, βιομηχανικό και καλλωπιστικό. Το ξύλο της δίνει ξυλάνθρακες άριστης ποιότητας, το «καρδιόξυλό» της χρησιμοποιείται στην επιπλοποιία, την ξυλογλυπτική, την τορνευτική και στη βαρελοποιία. Ο φλοιός και τα φύλλα της στη βυρσοδεψία και στη βαφική. Τα φύλλα της χρησιμοποιούνται ακόμη για την παρασκευή φαρμάκων κατά του βήχα και της χρόνιας βρογχίτιδας. Τα σπέρματα των χαρουπιών αποτελούν πολύτιμο βιομηχανικό υλικό. Από αυτά παρασκευάζεται κυτταρίνη που παλιότερα χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή φωτογραφικών πλακών και άλλων αντικειμένων. Επίσης παρασκευάζονται βαφικές και κολλητικές ουσίες, κατάλληλες για τη βυρσοδεψία, τη βαφική και τη στίλβωση διάφορων φυτικών υλών. Επιπλέον, λαμβάνεται από αυτά με έκθλιψη έλαιο που χρησιμοποιείται στη σαπωνοποιία (Καββάδας 1956). Επίσης, λόγω του υψηλού ποσοστού σακχάρων που περιέχουν χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ηδύποτων και γλυκισμάτων (Davies et al. 1971, Khair et al. 2001). Τέλος, χρησιμοποείται στη βιομηχανία καλλυντικών και στην κλωστοϋφαντουργία (Santos et al. 2005). Παγκόσμια παραγωγή. Η παγκόσμια παραγωγή χαρουπιών αγγίζει τους τόννους/έτος. Οι χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή χαρουπιών είναι η Ισπανία (42%) με τη μέση παραγωγή της να αγγίζει τους τόννους (Albanell 1990) ετησίως, Ιταλία (16%),

29 Πορτογαλία (10%), Μαρόκο (8%), Ελλάδα (7%), Κύπρος (6%) και Τουρκία (5%) (Fletcher 1997). Η συνολική επιφάνεια καλλιεργήσιμης γης είναι περίπου εκτάρια (Makris and Kefalas 2004). Η ετήσια ελληνική παραγωγή καρπών χαρουπιάς, για το έτος 2005, ήταν τόννοι που προήλθαν από παραγωγικά δένδρα, ενώ η μέση απόδοση ήταν 9,8 kg/δένδρο (Ε.Σ.Υ.Ε. 2005). Β. Χημική σύσταση Η χημική σύσταση των χαρουπιών που λήφθηκαν από 182 χαρουπιές ισπανικής προέλευσης (Albanell 1990) αναφέρεται ότι είναι η ακόλουθη: Περιεκτικότητα % ξηρής ουσίας Ολικές αζωτούχες ουσίες (Ν Χ 6,25) 4,32 Ολικές λιπαρές ουσίες 0,44 Ολικές κυτταρίνες 8 Τέφρα 3,27 Μη αζωτούχες εκχυλισματικές ουσίες (ΜΑΕΟ) 83,95 NDF 34,67 ADF 33,8 Λιγνίνη 22,73 Ολικά σάκχαρα 46,95 Σακχαρόζη 34,2 Μεταβολιστέα Ενέργεια 1902 Kcal/kg ξηρής ουσίας Γενικά, τα χαρούπια έχουν 0,4-0,6 % περιεκτικότητα σε λιπαρές ουσίες και 2-6% σε ολικές αζωτούχες ουσίες, αλλά 40-60% σε σάκχαρα (Yousif and Alghazawi 2000, Santos et al. 2005). Συγκεκριμένα,

30 πριέχουν 27-40% σακχαρόζη, 3-8% φρουκτόζη και 3-5% γλυκόζη (Avallone et al. 1997, Kumazawa et al. 2002, Biner et al. 2007). Επιπλέον σύμφωνα με τους ερευνητές Saura-Callixto (1988) και Albanell (1990) περικλείουν μια ασυνήθιστα μεγάλη ποσότητα ταννινών από την οποία το 16-20% είναι πολυφαινόλες και συνδέονται κατά μεγάλο ποσοστό (27-50%) με τις κυτταρίνες. Τα σπέρματα του χαρουπιού περιέχουν υψηλότερο ποσοστό πρωτεΐνης σε σύγκριση με άλλους καρπούς όπως της φάβας, του μπιζελιού και της σόγιας ( Maza et al. 1989). Επίσης, υψηλές ποσότητες αμινοξέων κυρίως γλουταμινικού οξέος, ασπαρτικού οξέος και αργινίνης ανιχνεύθηκαν σε πειραματισμό των Bengoechea et al. (2008). Είναι σχετικά πλούσια σε ασβέστιο. Περιέχουν 3,5 g ασβεστίου και 0,8 g φωσφόρου ανά 1 kg. Επίσης, αξιόλογες ποσότητες προβιταμίνης Α, καθώς και βιταμίνες της ομάδας Β, ενώ περιέχουν μικρές ποσότητες σιδήρου, νατρίου και καλίου. Επισημαίνεται ότι η χαρακτηριστική οσμή τους οφείλεται στην περιεκτικότητά τους σε ισοβουτυρικό οξύ (1,3%). Ωστόσο η χημική σύσταση των χαρουπιών ενδέχεται να διαφέρει εξαρτώμενη από τις ποικιλίες και τις κλιματολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής ( Owen et al. 2003). Γ. Η χρήση των χαρουπιών στη διατροφή των ζώων Η χαρουπιά, που καλλιεργείται κατά μήκος των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου και παράγει καρπούς με 8-16 σπέρματα, χρησιμοποιείται από αιώνες τώρα στη διατροφή του ανθρώπου, αλλά κυρίως των ζώων, ιδιαίτερα των μηρυκαστικών, των πτηνών και των χοίρων.

31 Η παρουσία των ταννινών στην τροφή των ζώων μειώνει την πεπτικότητα των θρεπτικών ουσιών (Jansman 1993) και επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα στην αύξηση του σωματικού τους βάρους (Jansman 1993, Brufau et al. 1998). Ωστόσο, οι ταννίνες έχουν και θετικά αποτελέσματα που εξαρτώνται από τη βιολογική δραστικότητά τους, αφού έχουν τη δυνατότητα να εμποδίζουν την ανάπτυξη των μικροβίων (Henis et al. 1964, Scalbert 1991). Επιπλέον οι ταννίνες των χαρουπιών έχουν χρησιμοποιηθεί για την καταστολή της διάρροιας σε νεογνά ανθρώπου (Loeb et al. 1989). Οι καρποί της χαρουπιάς πρέπει να έχουν ωριμάσει πλήρως, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν προς διατροφή των ζώων. Διαφορετικά μπορεί να προκαλέσουν τοξίκωση, επειδή οι ανώριμοι καρποί περιέχουν ταννίνες σε σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις (Σπαής και συνεργ. 2002). Στη διατροφή μηρυκαστικών. Τα χαρούπια και τα υποπροϊόντα τους είναι κατεξοχήν κυτταρινούχες ζωοτροφές και επομένως είναι περισσότερο κατάλληλες για μηρυκαστικά παρά για μονογαστρικά. Οι καρποί της χαρουπιάς μπορούν να προστεθούν στα συμπληρωματικά σιτηρέσια των μηρυκαστικών σε ποσοστό μέχρι και 20% (Σπαής & συνεργ., 2002). Η προσθήκη χαρουπιών σε ποσοστό άνω του 25% στο σιτηρέσιο γαλακτοπαραγωγών αγελάδων δε μείωσε την παραγωγή του γάλακτος ( Piccioni 1986). Ωστόσο, σε πειραματισμό με αίγες σε γαλακτοπαραγωγή, η αντικατάσταση του αλεσμένου κριθαριού από χαρούπια σε ποσοστό άνω του 30% μείωσε, αλλά όχι σημαντικά, τη γαλακτοπαραγωγή τους. Μολονότι η ενέργεια των χαρουπιών ήταν μικρότερη από εκείνην των

32 σπερμάτων κριθαριού, από τα αποτελέσματα του πειραματισμού προέκυψε ότι οι αίγες χρησιμοποιούν τα σωματικά αποθέματά τους για να αντισταθμίσουν τη χαμηλή περιεκτικότητα των χαρουπιών σε ενέργεια και για αυτόν το λόγο η παραγωγή του γάλατος δεν επηρεάζεται. (Louca & Papas 1973). Η χρήση των χαρουπιών σε παχυνόμενα μοσχάρια δεν επηρεάζει την αύξηση του σωματικού βάρους τους και την απόδοση σε σφάγιο, αν και εφόσον έχουν τη δυνατότητα να καταναλώνουν περισσότερη τροφή για να αντισταθμίζουν την έλλειψη ενεργείας (Louca & Papas 1973). Η προσθήκη χαρουπιών στο σιτηρέσιο παχυνόμενων αρνιών σε ποσοστό 56% επέφερε απώλειες στην αύξηση του σωματικού βάρους τους σε σύγκριση με αυτά που διατράφηκαν με βάση το καλαμπόκι στο σιτηρέσιό τους (Priolo et al. 2000). Η προσθήκη στο σιτηρέσιο πολυαιθυλενογλυκόλης, που έχει την ιδιότητα να αντιδρά με τις ταννίνες και να εμποδίζει το σχηματισμό συμπλόκων πρωτεϊνών ταννινών, βελτίωσε την πεπτικότητα των θρεπτικών ουσιών (Priolo et al. 2000). Διαπιστώθηκε ακόμη ότι η απόδοση σε σφάγιο των αρνιών δεν επηρεάστηκε, ωστόσο από τις εξετάσεις που έγιναν προέκυψε ότι τα χαρακτηριστικά της ποιότητας του κρέατος ήταν υποδεέστερα και ιδιαίτερα ο χρωματισμός του που ήταν πιο σκουροκόκκινος και η λιποπεριεκτικότητά του που ήταν υψηλότερη (Priolo et al. 2000, Lanza et al. 2001). Η προσθήκη χαρουπιών στο σιτηρέσιο παχυνόμενων εριφίων σε ποσοστό 52% επέφερε δραστική μείωση στις αποδόσεις των εριφίων σε σύγκριση με την ομάδα μαρτύρων που διατράφηκαν με βάση το καλαμπόκι και τα πίτυρα (Silanikove et al. 2005).

33 Στη διατροφή πτηνών Οι πειραματισμοί που έγιναν με την προσθήκη χαρουπιών στο σιτηρέσιο κρεοπαραγωγών ορνιθίων έδειξαν μείωση του σωματικού βάρους τους και αύξηση του δείκτη μετατρεψιμότητας της τροφής τους (Kratzer & Williams, 1951, Bornstein et al. 1963). Το ποσοστό των κυτταρινών και των ταννινών των χαρουπιών, καθώς και του σιτηρεσίου, κατά τους συγκεκριμένους πειραματισμούς, ήταν πολύ υψηλό. Το γεγονός αυτό είναι ο λόγος που εξηγεί τα αποτελέσματα που προέκυψαν (Vohra et al. 1966). Επιπλέον, στους πειραματισμούς αυτούς, η προσθήκη των χαρουπιών στο σιτηρέσιο των ορνιθίων ξεπερνούσε το ποσοστό του 30%, αντικαθιστώντας δημητριακά ή και σογιόπιτα, χωρίς να καλύπτονται πλήρως οι θρεπτικές ανάγκες των πτηνών. Εφόσον όμως τα σιτηρέσια των κρεοπαραγωγών ορνιθίων εμπλουτίζονται με λίπη ή έλαια και συνθετικά αμινοξέα, τα πτηνά αυτά μπορούν να αντισταθμίζουν τη χαμηλή περιεκτικότητα της ενέργειας του σιτηρεσίου τους με την αύξηση της κατανάλωσης της τροφής και έτσι να παρουσιάσουν κανονική αύξηση σωματικού βάρους, αλλ όμως υψηλό δείκτη μετατρεψιμότητας τροφής (Vohra & Kratzer 1964, Bornstein et al. 1965). Παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν με πειραματισμούς με την προσθήκη χαρουπιών σε ποσοστό άνω του 20% στο σιτηρέσιο των χηνών (Sahle et al. 1992). Σε μελέτη που διεξήγαγαν οι Ortiz et al. (2004) παρατήρησαν ότι η προσθήκη χαρουπιών σε αναλογία 6% και 9% στο σιτηρέσιο κρεοπαραγωγών ορνιθίων για 22 ημέρες μείωσε σημαντικά την πεπτικότητα των πρωτεϊνών και των λιπαρών ουσιών του σιτηρεσίου.

34 Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η προσθήκη χαρουπιών στο σιτηρέσιό τους είναι ανεκτή μέχρι εκείνο το ποσοστό που δε διαταράσσεται η ισορροπία του και ιδιαίτερα σε κυτταρίνες. Δηλαδή, το σιτηρέσιο των πτηνών να είναι σε θέση να καλύπτει όλες τις θρεπτικές ανάγκες τους. Στη διατροφή χοίρων Το σαρκώδες μέρος του ενδοκαρπίου των χαρουπιών μετά από επεξεργασία αλέσματος και έψησης μεταποιείται σε σκόνη καστανωπού χρώματος και οσμής παρόμοιας με αυτήν του κακάο (carob powder). Η συγκεκριμένη σκόνη χρησιμοποιείται στη διατροφή των χοίρων και ειδικότερα σε ποσοστό 6 % για τα απογαλακτιζόμενα χοιρίδια (Lizardo et al. 2002). Οι καρποί της χαρουπιάς μετά από άλεση και αφαίρεση των σπερμάτων τους μπορεί να χορηγούνται σε ποσοστό μέχρι και 10% στο πλήρες σιτηρέσιο των χοίρων (Σπαής 1995, Σπαής και συνεργ. 2001). Με βάση μελέτη, που είναι από τις πρώτες που έγιναν για την προσθήκη χαρουπιών σε ποσοστό 20% στα σιτηρέσια των παχυνομένων χοίρων, διαπιστώθηκε ότι επήλθε δραματική μείωση του σωματικού βάρους τους (Neto 1964). Κι αυτό, διότι τα σιτηρέσια δεν ήταν ισορροπημένα ως προς την ενέργεια και τις ολικές αζωτούχες ουσίες. Ωστόσο, μελέτες των Lanza et al. (1983) που πραγματοποιήθηκαν σε πειραματισμό διαρκείας 120 ημερών με 78 παχυνόμενους χοίρους από kg Σ.Β, η προσθήκη χαρουπιών σε ποσοστά 10% και 20% στο πλήρες σιτηρέσιό τους, έδειξαν ότι η αύξηση του σωματικού βάρους, η κατανάλωση της τροφής και τα χαρακτηριστικά της ποιότητας του σφάγιου, που ήταν ο βαθμός πάχυνσης και ο χρωματισμος του κρέατος

35 του σφάγιου, μεταξύ των ομάδων των χοίρων του πειραματισμού δεν επηρεάστηκαν σε βαθμό στατιστικά σημαντικό. Εξάλλου, διαπιστώθηκε ότι, επειδή τα χαρούπια έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε σάκχαρα και συνεπάγονται αύξηση της κατανάλωσης τροφής από τα χοιρίδια, μπορούν να αντικαταστήσουν άλλες σακχαρούχες ζωοτροφές στο σιτηρέσιο (δεξτρόζη, άμυλο, ορός γάλατος), χωρίς να επηρεάζονται δυσμενώς η πρόσληψη του σιτηρεσίου, η αύξηση του σωματικού βάρους και ο δείκτης μετατρεψιμότητας της τροφής τους (Piva et al.1978, Santi et al. 1987, Lizardo et al. 2002, Andres-Elias et al. 2007). Η εμφάνιση διάρροιας στα απογαλακτιζόμενα χοιρίδια είναι συχνό πρόβλημα στις σύγχρονου τύπου εκτροφές χοίρων (Madec et al. 1998). Τα χαρούπια παρουσιάζουν αντιδιαρροϊκές ιδιότητες (Loeb et al. 1989). Πειραματικά διαπιστώθηκε ότι η εμφάνιση διάρροιας είχε μικρότερη συχνότητα σε χοιρίδια, των οποίων το σιτηρέσιο περιείχε χαρούπια σε ποσοστό 6 % από ό,τι στα χοιρίδια-μάρτυρες (Lizardo et al. 2002). Επίσης, ότι η θνησιμότητα των χοιριδίων από τη νόσο του οιδήματος μειώθηκε με την προσθήκη χαρουπιών σε ποσοστό 6 % στην τροφή τους (Gutzwiller & Jost 1999). Μετά τη βιβλιογραφική επισκόπηση των δεδομένων, των σχετικών με τη χρήση των χαρουπιών στη διατροφή των χοίρων, προκύπτει ότι αυτή είναι δυνατή, αλλά το ανώτατο ωφέλιμο όριο της προσθήκης τους δεν έχει μέχρι τώρα επακριβώς προσδιοριστεί. Οι διατρεφόμενοι χοίροι δε μειώνουν το ρυθμό αύξησης του Σ.Β. τους, αν έχουν τη δυνατότητα να αντισταθμίσουν την έλλειψη ενέργειας με την αύξηση της προσλαμβανομένης τροφής. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι

36 ταννίνες είναι υπεύθυνες για τη μείωση του ρυθμού αύξησης του Σ.Β. των ζώων, ενώ σε άλλες διαπιστώνεται ότι η προσθήκη χαρουπιών στο σιτηρέσιο των χοίρων συνοδεύεται με βελτίωση της κατάστασης της υγείας τους. Έτσι, και για αυτούς τους λόγους, κρίθηκε σκόπιμο να επεκταθούν οι έρευνες για τη χρήση των χαρουπιών στη διατροφή των χοίρων, για να καθοριστούν τα όρια της προσθήκης των χαρουπιών ειδικά στο σιτηρέσιο των παχυνόμενων χοίρων. * Στο σημείο τούτο κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν βιβλιογραφικά δεδομένα που σχετίζονται με τη χρήση των χαρουπιών ή γενικά τροφών που περιέχουν ταννίνες στη διατροφή των χοίρων, αλλά και άλλων παραγωγικών ζώων, σε συσχέτιση με τις ταννίνες που περιέχουν, τις ιδιότητες αυτών και τη δομή τους. Είναι γνωστό ότι πολλές πρώτες ύλες, που χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφές, περιέχουν ουσίες, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως αντιδιατροφικοί παράγοντες (Antinutritional factors, ANF) και επιφέρουν μείωση του ρυθμού αύξησης του σωματικού βάρους, άνοδο του δείκτη μετατρεψιμότητας τροφής και νοσηρές καταστάσεις στα εκτρεφόμενα ζώα. Οι ταννίνες αποτελούν ένα παράδειγμα αντιδιατροφικού παράγοντα και ανιχνεύονται σε μια πληθώρα πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφές. Οι ταννίνες αποτελούν μια σύνθετη ομάδα δευτερογενών προϊόντων μεταβολισμού των φυτών και διακρίνονται από τις άλλες πολυφαινολικές ενώσεις, λόγω της ιδιότητας που έχουν να δημιουργούν ίζημα με τις πρωτεΐνες. Η ιδιότητα αυτή, που ονομάζεται και

37 στυπτικότητα, αποτελεί και το λόγο χρησιμοποίησης των ταννινών στην κατεργασία των δερμάτων. Οι ταννίνες στη χημεία κατατάσσονται σε δύο ομάδες (Haslam 1981, Lawrence et al. 1986, Salminen et al. 2000). Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις προανθοκυανιδίνες ή αλλιώς συμπυκνωμένες ταννίνες (condensed tannins) και η δεύτερη φαινολικές ενώσεις που είναι εστέρες μιας πολυόλης (πιο συχνά της β-d-γλυκόζης) είτε με γαλλικό οξύ (γαλλοταννίνες) είτε με εξαυδροξυδιφαινικό οξύ (ελλαγιταννίνες) (Li et al. 2006). Σημειωτέον ότι ελάχιστες από τις συμπυκωμένες ταννίνες και ορισμένες από τις ολικές φαινολικές ενώσεις είναι υδρολύσιμες (Bate- Smith & Swain 1962). Οι ταννίνες ανευρίσκονται σε αρκετά δασικά και ποώδη είδη φυτών, ενώ ανιχνεύονται σε υψηλά ποσοστά και σε ορισμένα τρόφιμα του ανθρώπου, αλλά και σε ζωοτροφές (Bryant et al. 1992). Οι συμπυκνωμένες και υδρολύσιμες ταννίνες μπορεί να συνυπάρχουν ταυτόχρονα σε ένα φυτό (Haslam 1981). Οι ταννίνες έχουν την ιδιότητα να προστατεύουν τα φυτά από φυτοφάγους και παθογόνους μικροοργανισμούς, λόγω των αντιμικροβιακών (Scalbert 1991), αντιμυκητιακών (Hart & Hillis 1972) και αντιπαρασιτικών (Brunet and Hoste 2006, Hoste et al. 2006) ιδιοτήτων που διαθέτουν. Ωστόσο, οι μηχανισμοί του τρόπου δράσης των ταννινών ως αμυντικών παραγόντων της υγείας των φυτών είναι πολύπλοκοι και όχι πλήρως αποσαφηνισμένοι (Silanikove et al. 2001). Ορισμένοι ερευνητές αναφέρουν ότι η τοξικότητα των ταννινών που περιέχονται σε ένα φυτό αποτελεί βασικό μέσο των αμυντικών μηχανισμών του για την προστασία του από το να καταναλώνεται από τους ζωικούς οργανισμούς (Bryant et al. 1992).

38 Εξάλλου, άλλες μελέτες αναφέρουν ότι η απόρριψη από τα ζώα μιας τροφής με ταννίνες βασίζεται μόνο στη γευστικότητά της και είναι ανεξάρτητη της τοξικότητάς της (Bernayes & Cornelius 1992, Silanikove et al. 1996). Επίσης, άλλοι ερευνητές δέχονται ότι η μείωση της πρόσληψης ζωοτροφών με ταννίνες προέρχεται από το χαμηλό ποσοστό των θρεπτικών ουσιών των συγκεκριμένων ζωοτροφών που οδηγεί σε μεταβολικές διαταραχές (Provenza 1995, Silanikove et al. 1997). Συγκεκριμένα, πολλές πειραματικές μελέτες αναφέρονται εκτενώς στην ιδιότητα των ταννινών να σχηματίζουν ισχυρά σύμπλοκα με τις πρωτεΐνες (Salobir et al. 2005, Shimada 2006) και να επιφέρουν αρνητικά αποτελέσματα στην πρόσληψη της ζωοτροφής και στην αξιοποίηση των θρεπτικών ουσιών της, ιδιαίτερα στα μηρυκαστικά (Robbins et al. 1987, Silanikove et al. 1994, Silanikove et al και 1997). Άλλοι ερευνητές (Griffiths & Mosley 1980, Haslam 1981) αναφέρουν ότι οι ταννίνες μειώνουν τη θρεπτική αξία των τροφών με την ιδιότητα που έχουν να ελαττώνουν τη διαθεσιμότητα των πρωτεϊνών του σιτηρεσίου και την ενζυμική δραστηριότητα του ζωικού οργανισμού, χωρίς να επηρεάζουν την πρόσληψη του σιτηρεσίου. Συνεπώς, η διαθεσιμότητα των αμινοξέων ελαττώνεται, λόγω της μείωσης της πεπτικότητας των πρωτεϊνών (Nelson et al. 1975, Mitaru et al. 1984, Mustafa & El Zubeir 1993, Elkin et al. 1995). Οι υδατάνθρακες του σιτηρεσίου των πετειναρίων (cockerels) επηρεάζονται από την παρουσία ταννινών, κυρίως επειδή σχηματίζουν με αυτές σύμπλοκες ενώσεις που υποβαθμίζουν την πεπτικότητα των υδατανθράκων (Longstaff & McNab 1991, Trevino et al. 1992, Mahmood & Smithard 1993, Mandal et al. 2006).

39 Σε άλλη μελέτη που διεξήγαγαν οι ερευνητές Silanikove et al. (1996) σε αίγες που διατράφηκαν ημερησίως με χαρούπια, βελανίδια και φυστίκια που προσέφεραν συμπυκνωμένες ταννίνες 1,1 g/kg Σ.Β., 1,8 g/kg Σ.Β. και 2,7 g/kg Σ.Β. αντίστοιχα, παρατήρησαν μια σημαντική μείωση του σωματικού βάρους τους κυρίως με την κατανάλωση βελανιδιών και φυστικιών. Αυτό αποδόθηκε στο αρνητικό ισοζύγιο ενέργειας και αζώτου, λόγω των επιβλαβών επιπτώσεων των ταννινών στην πρόσληψη και στην πέψη των θρεπτικών ουσιών του σιτηρεσίου. Ωστόσο, από μελέτη των Distel & Provenza (1991) αναφέρεται ότι η μέγιστη ποσότητα των συμπυκνωμένων ταννινών, η οποία μπορεί να χορηγηθεί στις αίγες χωρίς να διαπιστωθούν συμπτώματα τοξίκωσης ανέρχεται σε 3 g/kg Σ.Β. Ο Jansman (1993), προσθέτοντας στο σιτηρέσιο χοιριδίων φασόλια (Vicia Faba L.) σε ποσοστό 30% του σιτηρεσίου, με διαφορετική ποικιλία κάθε φορά με βάση τη χαμηλή και την υψηλή περιεκτικότητά τους σε ταννίνες, παρατήρησε μια σημαντική διαφορά στην αύξηση του Σ.Β. των ζώων και στην πεπτικότητα των πρωτεϊνών και των αμινοξέων. Επίσης, παρατήρησε μείωση της δράσης των ενζύμων θρυψίνης και χυμοθρυψίνης κατά την ανάλυση της πεπτόμενης τροφής από το λεπτό έντερο των πειραματοζώων. Ορισμένες μελέτες αναφέρουν σημαντική μείωση στην κατανάλωση του σιτηρεσίου που περιείχε ταννίνες (Mitaru et al. 1983, Ibrahim et al. 1988) σε κρεοπαραγωγά ορνίθια, η οποία αποδόθηκε στη στυπτική γεύση των ταννινών (Pan et al. 1980, Butler 1989, Trevino et al. 1992). Άλλες όμως εργασίες έρχονται σε αντίθεση με την άποψη αυτή και βασίζονται στο γεγονός ότι η αίσθηση της γεύσης στα πτηνά ή δεν

40 υπάρχει ή είναι ελάχιστα αναπτυγμένη, ώστε να δικαιολογεί τη μείωση της πρόσληψης του σιτηρεσίου (Chang & Fuller1964, Damron et al. 1968). Οι Musharaf & Latshaw (1991) πρόσθεσαν στο σιτηρέσιο των κρεοπαραγωγών ορνιθίων σόργο (που περιείχε κατεχίνη 13,5 g/kg) σε ποσοστό 62% και αναφέρουν μια μικρή μείωση της τάξης του 0,5% στην κατανάλωση του σιτηρεσίου. Αντίθετα, οι Ibrahim et al. (1988), προσθέτοντας στο σιτηρέσιο των κρεοπαραγωγών ορνιθίων σόργο (που περιείχε κατεχίνη 1,5 g/kg) σε ποσοστό 58% αναφέρουν μείωση στην κατανάλωση του σιτηρεσίου κατά 6,7%. Επίσης, επισημαίνουν ότι η αύξηση του Σ.Β. των εκτρεφόμενων πτηνών, που μειώνεται από την παρουσία των ταννινών στην τροφή τους, οφείλεται στην ιδιότητα των ταννινών να υποβαθμίζουν την αξιοποίηση της ενέργειας, των πρωτεϊνών και των αμινοξέων. Οι Armstrong et al. (1973) που πρόσθεσαν στο σιτηρέσιο κρεοπαραγωγών ορνιθίων σόργο με υψηλή περιεκτικότητα σε ταννίνες (ταννικό οξύ 15,7 g/kg) σε ποσοστό 71%, παρατήρησαν μείωση του ΔΜΤ κατά 32,5%. Επίσης, αναφέρεται σε μελέτες των ερευνητών Chang et al. (1993), καθώς και Mitjavila et al. (1977) ότι οι ταννίνες επηρεάζουν την απορρόφηση του ασβεστίου σε ποντικούς που διατράφηκαν με τροφές που περιείχαν υψηλή περιεκτικότητα σε ταννίνες. Τα αποτελέσματα των μελετών αυτών αποδεικνύουν μια σημαντική μείωση της απορρόφησης του ασβεστίου ακόμη και αν η συγκέντρωση των ταννινών στο σιτηρέσιο είναι πολύ χαμηλή (0,0057%). Κατά τη διαδικασία της πέψης, οι ταννίνες επηρεάζουν τη φυσιολογική λειτουργία του βλεννογόνου του γαστρεντερικού σωλήνα, επιφέροντας νέκρωση της βλεννογόνιας μεμβράνης και διάβρωσή της