& & II. E&A III. IV. arketing & VI. (NPV) VII. Licensing VIII. &

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ & ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ Μ.Σ. Βαλαβανίδης Αθήνα 2008

2 2008: Μάριος Βαλαβανίδης. Ο συγγραφέας έχει όλα τα δικαιώµατα του παρόντος. Απαγορεύεται η µε οποιοδήποτε τρόπο αναπαραγωγή ή /και αποθήκευση οποιουδήποτε τµήµατος χωρίς τη γραπτή άδεια του συγγραφέα. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Σελ. 0. Εισαγωγικό σηµείωµα 5 I. Γενικοί Ορισµοί & Έννοιες 7 II. Παραγωγή τεχνολογίας Η διαδικασία E&A στη βιοµηχανία 19 III. Προϊόν, τεχνολογικές επιδόσεις και κύκλος ζωής του προϊόντος 29 IV. Κατοχύρωση εφευρέσεων ίπλωµα Ευρεσιτεχνίας 39 V. Μarketing Ανάλυση αγοράς & προώθηση προϊόντος στην αγορά. 51 VI. Aξιολόγηση επενδύσεων. Καθαρή Παρούσα Αξία (NPV) 57 VII. Εκχώρηση τεχνολογίας Licensing 73 VIII. Η παραγωγή & µεταφορά τεχνολογίας στην Ελλάδα 77 Βιβλιογραφία 80 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ M. Βαλαβανίδης 3

4 4

5 Εισαγωγικό σηµείωµα Οι σηµειώσεις αυτές αποτελούν τη βασική διδακτική ύλη του προπτυχιακού µαθήµατος τριτοβάθµιας εκπαίδευσης «Παραγωγή Τεχνολογίας & Μεταφορά Τεχνογνωσίας». Το υλικό των σηµειώσεων κατανέµεται σε διαφορες ενότητες ακολουθώντας την παρακάτω πορεία: Παραγωγή τεχνολογίας Κατοχύρωση πνευµατικών δικαιωµάτων τεχνολογικής καινοτοµίας Εκµετάλλευση Τεχνολογίας και Μεταφορά Τεχνολογίας & Τεχνογνωσίας. Στα πρώτα Κεφάλαια Ι IΙΙ αναπτύσονται θέµατα που σχετίζονται µε βασικούς ορισµούς και εισαγωγικές έννοιες (Ι), αρχές και χαρακτηριστικά που διέπουν την ανάπτυξη µιας τεχνολογίας ή ενός τεχνολογικού προϊόντος από τη στιγµή της σύλληψης της ιδέας έως τη διαµόρφωση του τελικού τεχνολογικού προϊόντος (ΙΙ) και των διαφόρων φάσεων του κύκλου ζωής του (ΙΙΙ). Στο Κεφάλαιο IV περιγράφονται οι τρόποι και τα όργανα κατοχύρωσης των ιδιοκτησιακών (πνευµατικών) δικαιωµάτων του εφευρέτη ενός τεχνολογικού προϊόντος, ενώ στο Κεφάλαιο V αναπτύσσεται η διαδικασία εκτίµησης του δυναµικού της αγοράς στην οποία απευθύνεται το τεχνολογικό προϊόν. Στο τελευταίο µέρος (Κεφάλαια VI IX) αναπτύσονται θέµατα αξιολόγησης επενδύσεων (η εκµετάλλευση ενός καινοτόµου τεχνολογικού προϊόντος αποτελεί µια επενδυτική δραστηριότητα υψηλού κινδύνου), και µεταφοράς και διάχυσης τεχνολογίας. H διαµόρφωση του υλικού των σηµειώσεων που έχετε ανα χείρας ευρίσκεται σε δυναµική εξέλιξη. Εάν ως αναγνώστης έχετε να κάνετε σχόλια, παρατηρήσεις, επισηµάνσεις και προτάσεις βελτίωσης του κειµένου, εάν θέλετε να αναπτυχθούν εκτενέστερα κάποια θέµατα ή να ενταχθούν νέα, θα χαρώ να µου τα κοινοποιήσετε ηλεκτρονικά στη διεύθυνση marval@teiath.gr. Μάριος Βαλαβανίδης Ιούνιος 2008 M. Βαλαβανίδης 5

6 6

7 Ι. Γενικοί Ορισµοί & Έννοιες Τεχνολογία Ο όρος τεχνολογία αναφέρεται στο σύνολο των υλικών στοιχείων και των διαδικασιών για την επίλυση και πραγµατοποίηση µιας λειτουργίας που έχει θεωρηθεί χρήσιµη, καθώς επίσης και στα σχήµατα σκέψης και τις θεωρίες που γεννούν αυτά τα σύνολα [Αγραφιώτης, 2000]. Στη σύγχρονη εποχή, η τεχνολογία είναι ένα σύστηµα ενοποιηµένο και σύνθετο που αποτελείται από πολλαπλά και ετερογενή στοιχεία: µηχανές, όργανα, τεχνικές υπολογισµού και ελέγχου, µεθόδους σχεδιασµού και ορθολογισµούς. Ενδιαφέρουσες είναι επίσης οι παρακάτω προσδιοριστικές περιγραφές της τεχνολογίας [Gaynor, 1996] 1) Η Τεχνολογία είναι το µέσο για την ολοκλήρωση µιας εργασίας (task), και περιλαµβάνει ότι είναι απαραίτητο για τη µετατροπή πόρων σε προϊόντα και υπηρεσίες 2) Η Τεχνολογία περιέχει τη γνώση και τους πόρους που απαιτούνται για την επίτευξη ενός στόχου (objective) 3) Η Τεχνολογία είναι το σώµα της επιστηµονικής γνώσης και της γνώσης της εφαρµοσµένης µηχανικής (engineering), το οποίο µπορεί να εφαρµοσθεί στο σχεδιασµό προϊόντων ή/και διαδικασιών ή στην έρευνα νέας γνώσης. Η τεχνολογία είναι ένα αντικείµενο ή µια ακολουθία λειτουργιών δηµιουργηµένα από τον άνθρωπο για την επίτευξη κάποιου στόχου [Web Dictionary of Cybernetics]. Μια τεχνολογία αποτελεί ένα σύνολο ανθρώπινης γνώσης το οποίο µπορεί να µεταφερθεί από ένα µέρος σε ένα άλλο και από µια γενιά στην επόµενη. Παραδείγµατα τεχνολογίας είναι: το τόξο και το βέλος, η βιοµηχανική παραγωγή µιας χηµικής ουσίας ή πρώτης ύλης, ένα αντιπυρετικό χάπι, ένας πυρηνικός αντιδραστήρας, ένα σύνολο κανονισµών (τυποποίησης, οργάνωσης, πιστοποίησης κλπ), ένα λογιστικό σύστηµα σχεδιασµού, προγραµµατισµού και κοστολόγησης, κλπ. Τεχνολογία επίσης αποτελεί το σώµα της γνώσης και η συστηµατική µελέτη, µεθόδων, τεχνικών και υλικού τα οποία εφαρµόζονται στην προσαρµογή του φυσικού περιβάλλοντος στις ανθρώπινες ανάγκες και απαιτήσεις. Ακόµα, αποτελεί την εφαρµογή επιστηµονικής γνώσης για την κατασκευή ή τη βελτίωση των υποδοµών της γεωργίας, της βιοµηχανίας, της διοίκησης και της καθηµερινής ζωής. Ευνοεί τη χρήση τεχνικών συσκευών και διαδικασιών, ακόµα και για την επίλυση κοινωνικών προβληµάτων, π.χ. αύξηση της γεωργικής παραγωγής µε τη χρήση λιπασµάτων παρά µε µια διαφορετική µορφή οργάνωσης αγροτικής εργασίας, ή µε τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών για την εφαρµογή διαδικασιών λήψης αποφάσεων για εθνικό σχεδιασµό. Η τεχνολογία δεν πρέπει να συγχέεται µε αυτές καθαυτές τις υποδοµές που δηµιουργεί τεχνολογία είναι το σύνολο των διαδικασιών µεθόδων κλπ που αναπτύσσουν τις όποιες υποδοµές. Επίσης, η τεχνολογία δεν πρέπει να συγχέεται µε την τεχνική, η οποία εκφράζει την πρακτική δεξιότητα στη χρήση γνώσεων, µεθόδων, και διαδικασιών προκειµένου να επιλυθεί ένα ειδικό πρακτικό πρόβληµα. Η τεχνολογία έχει αυτοκαταλυτικές ιδιότητες. Σε κάθε τεχνολογία γίνεται εφαρµογή προϋπάρχουσας γνώσης (προϋπάρχουσας τεχνολογίας) για τη δηµιουργία χρήσιµων εφαρµογών [Boer, 1999]. Η νέα τεχνολογία συνήθως βασίζεται σε προηγούµενη τεχνολογία στην οποία προστίθεται νέα επιστηµονική γνώση ή νέα τεχνολογικά δεδοµένα. Για παράδειγµα, η ηλεκτρική γραφοµηχανή δηµιουργήθηκε µε την προσθήκη ενός ηλεκτροµηχανικού συστήµατος στην υπάρχουσα τεχνολογία των συµβατικών µηχανικών γραφοµηχανών. Επιστήµη και Τεχνολογία Οι καθηµερινές µας δραστηριότητες διαµορφώνονται από διάφορες επινοήσεις όπως είναι τα τηλέφωνα, τα φαξ, οι Η/Υ, τα αυτοκίνητα, οι ρυθµιστές θερµοκρασίας και τα κλιµατιστικά M. Βαλαβανίδης 7

8 µηχανήµατα, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, τα τρόφιµα, τα φάρµακα κλπ. Ελάχιστες έννοιες είναι τόσο παρεξηγηµένες όσο οι διαφορές µεταξύ επιστήµης και τεχνολογίας, πολύ δε περισσότερο η µεταξύ τους σχέση. Η σύγχυση αυτή οφείλεται εν µέρει στο γεγονός ότι οι ίδιοι άνθρωποι (επιστήµονες) εργάζονται και στις δύο περιοχές, και στο ότι και οι δύο περιοχές κατευθύνονται από την έρευνα. Όµως επιστήµη και τεχνολογία είναι δύο διαφορετικές έννοιες. Σηµεία στα οποία εντοπίζονται διαφορές είναι τα παρακάτω: Η επιστήµη αποτελεί µια διαδικασία ανακάλυψης και έχει ένα µοναδικό χαρακτηριστικό: από τη στιγµή που πραγµατοποιείται µια επιστηµονική ανακάλυψη και παρουσιάζεται στην επιστηµονική κοινότητα, τότε αυτή παραµένει εν ενεργεία δια παντός, είτε αυτή καθαυτή είτε ως υπόβαθρο για άλλη επιστηµονική γνώση. εν υπάρχει λόγος κάποιος να ανακαλύψει το ίδιο πράγµα ξανά (εκτός ίσως από το να το αναπαραγάγει για επιβεβαίωση της αρχικής ανακάλυψης). Η τεχνολογία αποτελεί µια διαδικασία επινόησης ή εφεύρεσης. Όπως αναφέρθηκε, µια νέα τεχνολογία είναι το αποτέλεσµα σύνθεσης προϋπάρχουσας επιστηµονικής γνώσης και προϋπάρχουσας τεχνολογίας, όπως παρουσιάζεται στο σχήµα της Εικόνας 1. Η ανάπτυξη µιας νέας τεχνολογίας µπορεί να εµπλέκει λίγη ή καθόλου νέα επιστηµονική γνώση. Για παράδειγµα ένα νέο χρηµατιστηριακό λογισµικό (software) αποτελεί τεχνολογία, όµως η δηµιουργία του δεν προϋποθέτει στην πραγµατικότητα καθόλου νέα επιστήµη πέραν αυτής που ήδη έχει ενσωµατωθεί στο λογισµικό των Η/Υ. Η ηλεκτρονική γραφοµηχανή είναι το αποτέλεσµα της σύνθεσης δύο παλαιότερων τεχνολογιών, του µηχανικού συστήµατος της χειροκίνητης γραφοµηχανής µε ένα νέο ηλεκτροµηχανικό σύστηµα υψηλής ταχύτητας υψηλής ακρίβειας. Γενικά, µπορεί να έχει δηµιουργηθεί η εντύπωση ότι οποιαδήποτε νέα τεχνολογία είναι το αποτέλεσµα επιστηµονικής προόδου. Αυτό δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. Αυτή η λανθασµένη εντύπωση οφείλεται σε µερικά εντυπωσιακά παραδείγµατα ανάπτυξης νέων τεχνολογιών οι οποίες βασίστηκαν σε σηµαντικές επιστηµονικές ανακαλύψεις και είχαν µεγάλη απήχηση στο κοινό: η ανακάλυψη της πενικιλίνης έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της τεχνολογίας των αντιβιοτικών, η θεωρία της σχετικότητας αποτέλεσε το θεωρητικό υπόβαθρο για την ανάπτυξη της ατοµικής βόµβας και την παραγωγή ενέργειας από τη σχάση του ατόµου, και η ανακάλυψη της φύσης του DNA οδήγησε στην παραγωγή νέων φαρµάκων που βασίζονται στη µοντέρνα βιοτεχνολογία. Βέβαια, πολλές τεχνολογικές πρόοδοι ήταν και είναι το αποτέλεσµα διεργασιών δοκιµής και σφάλµατος ( trial & error ). Στο παρελθόν µάλιστα οι άνθρωποι που παρήγαγαν νέες τεχνολογίες δεν ήταν κατ ανάγκη επιστήµονες ή µηχανικοί. Για παράδειγµα θα αναφέρουµε τον Thomas Edison ο οποίος εφεύρε την ηλεκτρική λυχνία πυρακτώσεως. Ο Edison δεν ήταν ούτε επιστήµονας ούτε µηχανικός και η εφεύρεσή του δεν σχετίστηκε µε καµία νέα επιστηµονική ανακάλυψη. Η εφεύρεση του ηλεκτρικού λαµπτήρα πυρακτώσεως ήταν το αποτέλεσµα επίπονης και συνεχούς προσπάθειας να βρεθεί ένα νήµα το οποίο να ακτινοβολεί έντονα εντός ατµοσφαιρικού κενού και για µεγάλες περιόδους όταν από αυτό περνούσε ηλεκτρικό ρεύµα. Νέα τεχνολογία µπορεί να δηµιουργηθεί µε το συνδυασµό δύο ή τριών τεχνολογιών χωρίς καµία πραγµατική επιστηµονική παρέµβαση. Το φορητό ραδιόφωνο το οποίο συνδύαζε τις τεχνολογίες της µετάδοσης πληροφορίας µε ραδιοφωνικά κύµατα, της µπαταρίας και του τρανζίστορ, δεν αποτέλεσε επιστηµονική πρωτοπορία. Όµως η υλοποίησή αυτής της συσκευής κατέστη δυνατή από την ανάπτυξη του τρανζίστορ µε χαµηλή κατανάλωση ισχύος, το οποίο ενσωµάτωνε προχωρηµένη θεωρία φυσικής στερεάς κατάστασης (solid-state physics) και αποτελούσε επιστηµονικό νεωτερισµό. Το κριτήριο επιτυχίας µιας τεχνολογίας είναι η χρησιµότητά της, όπως αυτή προσδιορίζεται µε εµπορικούς, στρατιωτικούς, κοινωνικούς και ιατρικούς όρους. ε είναι αναγκαία προϋπόθεση ο χρήστης µιας τεχνολογίας να καταλαβαίνει τον τρόπο µε τον οποίο λειτουργεί. Για παράδειγµα ένας µουσικός αγοράζει έναν Η/Υ στον οποίο είναι φορτωµένα λογισµικά προγράµµατα σύνθεσης ήχων και µουσικής και χρησιµοποιεί τον Η/Υ και το σχετικό λογισµικό για να συνθέσει τις παρτιτούρες του αλλά δεν κατανοεί σε βάθος τη λειτουργία του µηχανήµατος. Παρόµοια, ένα Άραβας σεϊχης αγοράζει και εκµεταλλεύεται ένα διυλιστήριο χωρίς να έχει γνώσεις χηµικού µηχανικού. Αντίθετα, η επιστήµη δεν είναι και πολύ χρήσιµη σε ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν επιστηµονική παιδεία. Αυτό το κριτήριο είναι χρήσιµο οποτεδήποτε χρειασθεί να γίνει διάκριση µεταξύ επιστήµης και τεχνολογίας. Κάθε τεχνολογία έχει ένα κύκλο ζωής, δηλαδή µε το πέρασµα του χρόνου ξεπερνιέται και αχρηστεύεται. Η λυχνία κενού ήταν πολύ χρήσιµη στην εποχή της (ραδιοφωνία, ηλεκτρονικές 8

9 εφαρµογές) αλλά πλέον έχει σχεδόν ολοκληρωτικά αντικατασταθεί από τη διάδοχη τεχνολογία του τρανζίστορ, το οποίο µε τη σειρά του δίνει τη θέση του στις τεχνολογίες των ολοκληρωµένων κυκλωµάτων και των µικροεπεξεργαστών. Αντίθετα, η επιστηµονική γνώση δεν καθίσταται ποτέ άχρηστη αλλά αποτελεί το υπόβαθρο για περαιτέρω γνώση και εξειδίκευση. Επιστηµονική γνώση Τεχνολογία Ι Νέα Τεχνολογία Τεχνολογία ΙΙ Τεχνολογία ΙΙΙ Εικόνα 1 Τα συστατικά στοιχεία µιας νέας τεχνολογίας Πολλές επιστηµονικές πρόοδοι εξαρτώνται από την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και αντίθετα. Οι αρχικές επιστηµονικές ανακαλύψεις στην αστρονοµία προωθήθηκαν σε µεγάλο βαθµό από τις τεχνολογίες κατασκευής φακών. Κάποιες από αυτές τις τεχνολογίες αναπτύχθηκαν στην Αναγέννηση πολύ πριν διατυπωθεί η αυστηρή θεωρία της οπτικής. Σήµερα, οι επιστηµονικές θεωρίες περί της φύσεως και της δηµιουργίας του σύµπαντος επαναδιατυπώθηκαν µε βάση τα δεδοµένα που είχαν συλλεχθεί από το διαστηµικό τηλεσκόπιο Hubble, το οποίο έχει τοποθετηθεί σε τροχιά εκτός της θολής γήινης ατµόσφαιρας µε τη βοήθεια διαφόρων αεροναυπηγικών τεχνολογιών. Νέα πειράµατα σωµατιδιακής φυσικής σχεδιάζονται στο CERN τα οποία είναι πλεόν εφικτά µόνο µε την εφαρµογή υψηλής τεχνολογίας (υλικών, αισθητήρων, υπολογιστών κλπ). Είναι σίγουρα ότι όσο περνά ο καιρός, µελλοντικοί αναγνώστες αυτών των σηµειώσεων θα θεωρούν τα προαναφερθέντα παραδείγµατα ξεπερασµένα. Κατηγορίες και Ταξινόµηση τεχνολογιών Οι τεχνολογίες µπορούν γενικά να καταταγούν στις επόµενες κατηγορίες (Gaynor, 1996) : Τεχνολογίες στάθµης της τεχνικής (State-of-the-art technologies): Πρόκειται για τις τεχνολογίες που είναι ισοδύναµες ή ξεπερνούν αυτές του ανταγωνισµού. Τεχνολογίες µε ιδιοκτησιακά δικαιώµατα (Proprietary technologies): τεχνολογίες οι οποίες προστατεύονται από ιπλώµατα Ευρεσιτεχνίας (.Ε. - πατέντες) ή/και συµφωνητικά εµπιστευτικότητας και παρέχουν ένα µετρήσιµο µέγεθος ανταγωνιστικότητας. Γνωστές τεχνολογίες (Known technologies): τεχνολογίες οι οποίες µπορεί να είναι κοινές σε πολλούς οργανισµούς, αλλά να χρησιµοποιούνται µε ιδιαίτερο τρόπο από τον καθένα. Τεχνολογίες πυρήνα (Core technologies): τεχνολογίες οι οποίες είναι ουσιώδεις στη διατήρηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος ή θέσης. Τεχνολογίες µόχλευσης (Leveraging technologies): αυτές οι οποίες στηρίζουν- και εφαρµόζονται σεδιάφορα προϊόντα, σειρές ή κλάσεις προϊόντων. Τεχνολογίες υποστήριξης (Supporting technologies): αυτές που στηρίζουν τις τεχνολογίες πυρήνα Ρυθµιστικές τεχνολογίες (Pacing technologies): τεχνολογίες των οποίων ο ρυθµός ανάπτυξης ελέγχει το ρυθµό ανάπτυξης προϊόντων ή διαδικασιών. M. Βαλαβανίδης 9

10 Αναδυόµενες τεχνολογίες (Emerging technologies): αυτές οι οποίες ευρίσκονται υπό εξέταση ή υπό θεώρηση για εφαρµογή σε µελλοντικά προϊόντα ή διαδικασίες. Τεχνολογίες ανίχνευσης (Scouting technologies): τυπική ιχνηλάτηση και παρακολούθηση εν δυνάµει τεχνολογιών, προϊόντων ή διαδικασιών για µελλοντική µελέτη ή εφαρµογή. Άγνωστες βασικές ιδεατές τεχνολογίες (Idealized unknown basic technologies): τεχνολογίες οι οποίες εάν ήταν διαθέσιµες θα µπορούσαν να παρέχουν ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα σε ένα τοµέα (µια πτυχή) της καθηµερινής ζωής. Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) Σύµφωνα µε το εγχειρίδιο Frascati [OECD, 1993], η έννοια Έρευνα & Πειραµατική Ανάπτυξη (Research and experimental development - R&D) περιλαµβάνει δηµιουργική εργασία η οποία πραγµατοποιείται σε συτηµατική βάση µε σκοπό την αύξηση των αποθεµάτων γνώσης, συµπεριλαµβανοµένων της γνώσης ανθρώπων, πολιτισµού και κοινωνίας και τη χρήση αυτής της γνώσης στην επινόηση νέων εφαρµογών. Ο όρος Ε&Α καλύπτει τρεις δράσεις: βασική έρευνα, εφαρµοσµένη έρευνα και πειραµατική ανάπτυξη. Η οργανωµένη µεταφορά επιστήµης σε τεχνολογία, όπως συνοπτικώτερα ονοµάζεται η Έρευνα & Ανάπτυξη - Ε&Α, αποτελεί µια εξαιρετικά σηµαντική και αποδοτική διαδικασία. Κυρίως καθοδηγείται και διεξάγεται από επιστήµονες και µηχανικούς. Με τεχνολογικούς όρους έρευνα σηµαίνει κάτι αρκετά διαφορετικό από την ανακάλυψη νέας βασικής επιστηµονικής γνώσης. Εκφράζει την προσπάθεια να χρησιµοποιηθούν οι επιστηµονικές γνώσεις και δεξιότητες για τη δηµιουργία νέων και χρήσιµων προϊόντων και διεργασιών σε σύντοµο χρόνο και µε αξιόπιστο τρόπο. Ανάπτυξη σηµαίνει τις διαδικασίες βελτίωσης και διαµόρφωσης µιας τεχνολογίας ή ενός τεχνολογικού προϊόντος στην τελική τους µορφή. Μεταφορά Τεχνολογίας Γενικά, µε τον όρο Μεταφορά Τεχνολογίας (ΜΤ, Technology Transfer TT) εννοούµε τη συµµετοχική χρήση (µεταξύ συνεργαζόµενων φορέων-εταίρων) γνώσης και εγκαταστάσεων (εργαστήρια, εξοπλισµός) ή τη διαδικασία µέσω της οποίας τεχνολογία ή γνώση η οποία αναπτύχθηκε σε ένα µέρος εφαρµόζεται και εκµεταλλεύεται σε ένα άλλο µέρος ή για ένα άλλο σκοπό [FLC-TT]. Μεταφορά τεχνολογίας πραγµατοποιείται συνήθως µεταξύ: Κρατικών / Εθνικών εργαστηρίων Βιοµηχανίας Πανεπιστηµίων Εθνικών ή τοπικών κυβερνήσεων Άλλων τρίτων µερών, τεχνοµεσιτών κλπ. Είναι ενδιαφέρον να παρατεθούν τρεις διαφορετικές αναφορές από ισάριθµες πηγές [Wang et al., 2003] για τη Μεταφορά Τεχνολογίας. Ολες, µε λεπτές διαφοροποιήσεις, έχουν το ίδιο νόηµα: Η διεργασία χρήσης τεχνολογίας, εµπειρογνωµοσύνης (expertise), τεχνογνωσίας (know-how) η εγκαταστάσεων για ένα σκοπό όχι αρχικά προκαθορισµένο από τον οργανισµό που την αναπτύσσει. Η µεταφορά τεχνολογίας µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα την εµπορική αξιοποίηση ή τη βελτίωση ενός προϊόντος ή µιας διεργασίας National Technology Transfer Center (NTTC), ΗΠΑ. Η διεργασία µέσω της οποίας υπάρχουσες τεχνολογίες, εγκαταστάσεις, ή ικανότητες, οι οποίες αναπτύχθηκαν µέσω κυβερνητικής χρηµατοδότησης, χρησιµοποιούνται για την ικανοποίηση δηµόσιων ή ιδιωτικών αναγκών. Federal Laboratory Consortium (FLC), ΗΠΑ Η επίσηµη /τυπική µεταφορά νέων ανακαλύψεων και καινοτοµιών ως αποτέλεσµα επιστηµονικής έρευνας που πραγµατοποιείται σε Πανεπιστήµια και µη κερδοσκοπικούς 10

11 Επισηµάνσεις ερευνητικούς οργανισµούς προς τον εµπορικό τοµέα και για το δηµόσιο συµφέρον. - Association of University Technology Managers (AUTM), ΗΠΑ. Η πρώτη αναφορά περιέχει τη φράση όχι αρχικά προκαθορισµένο από τον οργανισµό που την αναπτύσσει, υποδηλώνοντας ότι ο στόχος της µεταφοράς τεχνολογίας έχει έµµεσο όφελος. Στο δεύτερο ορισµό δεν περιλαµβάνεται η προηγούµενη φράση από τον ορισµό του NTTC. Πραγµατικά, σε πολλές περιπτώσεις η έρευνα που πραγµατοποιείται σε κυβερνητικά ή ιδιωτικά ερευνητικά ιδρύµατα και οργανισµούς ΕΤΑ (Έρευνας & Τεχνολογικής Ανάπτυξης) έχει ως αντικείµενο και στόχο την υλοποίηση κάποιου συγκεκριµένου έργου Ε&Α, αποτελέσµατα του οποίου εν δυνάµει θα οδηγήσουν σε µεταφορά τεχνολογίας. Ο τρίτος ορισµός επικεντρώνει στην εµπορική αξιοποίηση (commercialization) των ερευνητικών αποτελεσµάτων, δηλαδή την αξιοποίηση των αποτελεσµάτων ΕΤΑ και των πνευµατικών δικαιωµάτων και τεχνολογιών που προκύπτουν ως αποτέλεσµα αυτής της έρευνας, µέσω της δηµιουργίας και εκµετάλλευσης νέων προϊόντων. Η διαδικασία µεταφοράς τεχνολογίας µπορεί να είναι πολύ απλή ή αρκετά σύνθετη. Βασικά έχει να κάνει µε µία πηγή παραγωγής τεχνολογίας (τεχνογνωσίας) η οποία ασχολείται µε Έρευνα & Ανάπτυξη (π.χ. ερευνητικό κέντρο, Πανεπιστήµιο, το τµήµα Ε&Α εταιρείας κλπ), τον αποδέκτη ή το χρήστη αυτής της τεχνολογίας (π.χ. µια µικροµεσαία επιχείρηση ΜΜΕ, το τµήµα παραγωγής & πωλήσεων µιας εταιρείας κλπ.) και µια διεπιφάνεια (τεχνοµεσίτη, διαµεσολαβητή) που διευκολύνει τη µεταφορά τεχνολογίας /τεχνογνωσίας µεταξύ οργανισµών ή µεταξύ τµηµάτων της εταιρείας. Η διαδικασία µεταφοράς τεχνολογίας περιλαµβάνει οποιαδήποτε από τις παρακάτω δραστηριότητες: 1) Ανεπίσηµες συζητήσεις ως προς ερευνητικά αποτελέσµατα και την αξιοποίηση τους µεταξύ ατόµων που αντιπροσωπεύουν τους εµπλεκόµενους στη διαδικασία φορείς. 2) Επίσηµη διασπορά /διάχυση ερευνητικών αποτελεσµάτων, για παράδειγµα σε συνέδρια. 3) Εκχώρηση (licensing) διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών) πανεπιστηµιακών και εθνικών εργαστηρίων προς τον ιδιωτικό τοµέα. 4) Συνεταιριστική ή συνεργατική Ε&Α µεταξύ ενός πανεπιστηµίου ή κρατικού εργαστηρίου και του ιδιωτικού τοµέα, είτε ανεπίσηµη είτε επίσηµη (οριοθετηµένη µε συµβάσεις) 5) Εκκίνηση µικρών εταιριών βασισµένων σε κρατικά χρηµατοδοτηµένη έρευνα (π.χ. τεχνοβλαστοί spin-offs) 6) Τεχνική και τεχνολογική συνδροµή από παροχείς τεχνολογίας προς τον ιδιωτικό τοµέα για την επίλυση ενός τεχνολογικού προβλήµατος 7) Ανταλλαγή επιστηµονικού /ερευνητικού προσωπικού (µέσω αναθέσεων έργων ανταλλαγές: πανεπιστηµιακοί ερευνητές σε βιοµηχανίες ή/και τεχνοκράτες εταιρειών σε πανεπιστήµια) 8) Χρήση ερευνητικών εγκαταστάσεων κρατικής χρηµατοδότησης από τον ιδιωτικό τοµέα 9) Επίσηµη ανταλλαγή (π.χ. µέσω έγγραφης σύµβασης) µη κατοχυρώσιµης πνευµατικής ιδιοκτησίας, π.χ. τεχνικές, δεξιότητες, στάθµη τεχνικής, κώδικας λογισµικού κλπ. Σε ένα εθνικό πρόγραµµα µεταφοράς τεχνολογίας σκοπός είναι η διευκόλυνση της πρόσβασης της ιδιωτικής βιοµηχανίας, της κυβέρνησης, της τοπικής αυτοδιοίκησης κλπ. σε αποτελέσµατα επιστηµονικής έρευνας και εξέλιξης που έχουν παραχθεί απ ευθείας σε- ή σε συνεργασία µε- κρατικά /εθνικά εργαστήρια, πανεπιστήµια και άλλους ερευνητικούς φορείς. Εν συνεχεία, οι χρήστες αυτών των αποτελεσµάτων ενθαρρύνονται να αναπτύξουν περαιτέρω τη συγκεκριµένη τεχνολογία σε προϊόντα, διαδικασίες, υλικά, ή υπηρεσίες τα οποία θα εντείνουν την εθνική βιοµηχανική ανταγωνιστικότητα ή θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής. Μια σειρά από περιπτώσεις µεταφοράς τεχνολογίας µπορεί κάποιος να βρει στις ιστοσελίδες της NASA (Αµερικάνικη Υπηρεσία Αεροδιαστηµικής [NASA web] αλλά και της ESA (European Space Agency - της M. Βαλαβανίδης 11

12 Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας ιαστήµατος [ESA web]), όπου περιγράφονται παραδείγµατα περιπτώσεων στις οποίες καινοτόµες εφευρέσεις που εφαρµόσθηκαν για πρώτη φορά στην αεροδιαστηµική µεταφέρονται σε άλλες ( γήινες ) εφαρµογές σε τοµείς όπως τα προηγµένα υλικά, βιοµηχανία µεταφορών, ιατρική τεχνολογία, ασφάλεια, αυτοµατισµοί, καταναλωτικά προϊόντα κλπ. (όπως περιγράφεται στον πρώτο ορισµό µεταφοράς τεχνολογίας) Η τεχνολογική διάχυση ή διάχυση τεχνολογίας (dissemination of technology) είναι το φαινόµενο ή η διαδικασία κατά τα οποία οι Καινοτόµες Τεχνολογίες εξαπλώνονται µετά την πρώτη εφαρµογή τους σε κάποιο βιοµηχανικό πεδίο ή γεωγραφική περιοχή, σε διαφορετικές χώρες και γεωγραφικές περιοχές, σε διαφορετικές βιοµηχανίες, αγορές και επιχειρήσεις [OECD, 1994]. Η διάχυση γίνεται µέσω καναλιών είτε της αγοράς είτε εκτός αγοράς. Χωρίς διάχυση, µια τεχνολογική καινοτοµία δε θα έχει καµία οικονοµική επίπτωση. Η τεχνολογική αλλαγή /διάχυση γενικά απέχει µακράν από το να θεωρείται οµαλή διεργασία. Το δυναµικό διάχυσης µιας νέας τεχνολογίας είναι τόσο υψηλότερο όσο πιο ανταγωνιστική είναι αυτή. Ο ρυθµός διάχυσης µιας νέας τεχνολογίας εξαρτάται από το πόσο ελκυστική είναι αυτή σε στους νέους χρήστες. Οι νέες τεχνολογίες ανταγωνίζονται µε τις περισσότερο καθιερωµένες, και σε πολλές περιπτώσεις τις αντικαθιστούν. Αυτές οι διαδικασίες της τεχνολογικής διάχυσης είναι συχνά µακρές και συνήθως εµπεριέχουν αυξητικές βελτιώσεις τόσο στις νέες όσο και στις καθιερωµένες τεχνολογίες (βλέπε σχετικό Κεφάλαιο ΙΙΙ). Το αποτέλεσµα της διάχυσης είναι οι νέες ή καινοτόµες τεχνολογικά εταιρείες να αντικαθιστούν τεχνολογίες οι οποίες δεν µπρούν να προσαρµοστούν στο ανταγωνιστικό περιβάλλον της σύγχρονης οικονοµίας. Η τεχνολογική αλλαγή δηµιουργεί µια αναδιανοµή των πόρων, συµπεριλαµβανοµένου του εργατικού δυναµικού, µεταξύ των επιχειρήσεων αλλά και µεταξύ των βιοµηχανικών τοµέων. Επίσης µπορεί να εµπεριέχει αµοιβαία πλεονεκτήµατα, στήριξη κι ενίσχυση µεταξύ ανταγωνιστών ή προµηθευτών, παραγωγών και πελατών /χρηστών. Tεχνολογική Αξιολόγηση (T.A.) Με τον όρο Τεχνολογική Αξιολόγηση (T.A., Technology Assessment T.A.) νοείται µια σειρά από ενέργειες και δραστηριότητες που πραγµατοποιούνται για την ανάλυση της εφαρµογής της τεχνολογίας και την αξιολόγηση της ως προς άµεσα και γενικότερα αντικειµενικά κριτήρια [VDI, 2000], σε όσο το δυνατό µεγαλύτερο εύρος /φάσµα του κύκλου ζωής της. Η Τ.Α. αποτελείται από 2 µέρη: Tο πρώτο µέρος αποτελεί µια αναλυτική, στοιχειοθετηµένη επιστηµονική ανάλυση της χρήσης και των αποτελεσµάτων της τεχνολογίας. Στην ανάλυση συµπεριλαµβάνονται και τα πιθανά µακροχρόνια και απροσδόκητα αποτελέσµατα και οι παράπλευρες συνέπειες από τη χρήση της. Tο δεύτερο µέρος αποτελεί την προτυποποιηµένη αξιολόγηση των αποτελεσµάτων της προηγούµενης ανάλυσης, σύµφωνα µε συγκεκριµένα κριτήρια, στόχους, και αντικειµενικούς σκοπούς. Εδώ συµπεριλαµβάνεται και η σύγκριση της τεχνολογίας µε άλλες εναλλακτικές τεχνολογικά λύσεις. Σκοπός µιας Τ.Α. είναι να διαµορφώνονται και λαµβάνονται, από αρµόδιους οργανισµούς ή κέντρα λήψης αποφάσεων, εµπεριστατωµένες και καλά θεµελιωµένες αποφάσεις σχετικά µε την εξέλιξη ή εφαρµογή της συγκεκριµένης τεχνολογίας. Η τεχνολογική αξιολόγηση δεν πρέπει να συγχέεται µε την Tεχνική Αξιολόγηση (technical assessment), η οποία αποτελεί αξιολόγηση (ανάλυση και προτυποποιηµένη αξιολόγηση) κάποιας συγκεκριµένης τεχνικής συσκευής, συστήµατος, ή διαδικασίας σχετικά µε ένα καθορισµένο σετ κριτηρίων, στόχων ή αντικειµενικών σκοπών [VDI, 2000]. Καινοτοµία Καινοτοµικά προϊόντα και διαδικασίες Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών - ΤΚΠ (Technological Products & Processes Innovation TPP). Η Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και ιαδικασιών (ΤΚΠ ) είναι έννοια τεχνολογικού χαρακτηρισµού που περιλαµβάνει [OECD, 1994] υλοποιηµένα, τεχνολογικώς νέα προϊόντα και διαδικασίες, καθώς και σηµαντικές τεχνολογικές βελτιώσεις υπαρχόντων προϊόντων και διαδικασιών. Μια ΤΚΠ θεωρείται υλοποιηµένη εφόσον έχει γίνει εισαγωγή της στην αγορά (όταν πρόκειται για 12

13 καινοτοµία προϊόντος) ή εφόσον χρησιµοποιείται στο πλαίσιο µιας διαδικασίας παραγωγής (όταν πρόκειται για καινοτοµία διαδικασίας). Οι ΤΚΠ εµπεριέχουν µια σειρά από επιστηµονικές, τεχνολογικές, οργανωτικές, οικονοµικές και εµπορικές δραστηριότητες. Κύρια Συστατικά της Τεχνολογικής Καινοτοµίας Προϊόντων και ιαδικασιών Στα επόµενα, ο όρος «προϊόν» αναφέρεται τόσο στα αγαθά, όσο και στις υπηρεσίες Η τεχνολογική καινοτοµία προϊόντων εµφανίζεται µε δύο ευρείες µορφές: Τεχνολογικώς νέα προϊόντα (Α τύπου & Β τύπου) Τεχνολογικώς βελτιωµένα προϊόντα Τεχνολογικώς νέο προϊόν (τύπου Α ή τύπου Β) θεωρείται αυτό του οποίου είτε τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά (τύπου Α) είτε η µέλλουσα ενδεικνυόµενη χρήση (τύπου Β) διαφέρουν σε σηµαντικό βαθµό από τα χαρακτηριστικά ή τη χρήση των µέχρι την εµφάνιση του παραγόµενων προϊόντων. Αυτό το είδος καινοτοµίας µπορεί να περιλαµβάνει χρήση ριζικά νέας τεχνολογίας ή συνδυασµό υπαρχουσών τεχνολογιών για νέες χρήσεις ή µπορεί να προέρχεται από την χρήση νέας γνώσης. Παράδειγµα: Οι πρώτοι µικροεπεξεργαστές και οι εγγραφείς βιντεοταινιών πρώτης γενιάς αποτελούσαν παραδείγµατα τεχνολογικώς νέων προϊόντων (Α τύπου). Το πρώτο φορητό κασετόφωνο, το οποίο συνδύαζε τις υπάρχουσες τεχνολογίες µαγνητοταινίας και µίνι-ακουστικών ήταν ένα τεχνολογικώς νέο προϊόν (Β τύπου), συνδυάζοντας υπάρχουσες τεχνολογίες για µια νέα χρήση. Και στις δύο περιπτώσεις το προϊόν δεν υπήρχε πριν. Τεχνολογικώς βελτιωµένο προϊόν, είναι ένα ήδη υπάρχον προϊόν, του οποίου η αποδοτικότητα έχει ενισχυθεί ή αναβαθµιστεί σε σηµαντικό βαθµό. ιακρίνονται δύο περιπτώσεις: Η βελτίωση ενός απλού προϊόντος (καλύτερη αποδοτικότητα ή χαµηλότερο κόστος) µπορεί να επιτευχθεί µε τη χρήση υλικών ή συστατικών υψηλότερης απόδοσης. Η βελτίωση ενός σύνθετου προϊόντος (που έχει δηµιουργηθεί από ολοκλήρωση περισσοτέρων του ενός τεχνικών υποσυστηµάτων) µπορεί να επιτευχθεί µε επιµέρους αλλαγές σε κάποιο από τα υποσυστήµατα του. Παράδειγµα: Η αντικατάσταση των µετάλλων από πλαστικές ύλες σε λευκές συσκευές (ψυγεία, κουζίνες) ή σε έπιπλα είναι ένα παράδειγµα χρήσης στοιχείων υψηλών επιδόσεων. Η εισαγωγή του συστήµατος πέδησης ABS ή άλλων βελτιώσεων σε υπο-συστήµατα αυτοκινήτων είναι ένα παράδειγµα επιµέρους αλλαγών σε ένα από τα πολλά τεχνικά ολοκληρωµένα υποσυστήµατα. Τεχνολογική καινοτοµία σε διαδικασία θεωρείται η υιοθέτηση νέων ή σηµαντικά βελτιωµένων µεθόδων παραγωγής ή και παράδοσης προϊόντων, που µπορεί να εµπεριέχουν αλλαγές στον εξοπλισµό ή στην οργάνωση της παραγωγής ή συνδυασµό των παραπάνω, ή και να προέρχονται από τη χρήση νέας γνώσης. Η υιοθέτηση τέτοιων µεθόδων, άλλοτε στοχεύει στην παραγωγή ή παράδοση νέων ή τεχνολογικώς βελτιωµένων προϊόντων που δεν µπορούν να παραχθούν µε τις παραδοσιακές µεθόδους και άλλοτε αποσκοπεί σε αποτελεσµατικότερη παραγωγή ή παράδοση των ήδη υπαρχόντων προϊόντων. Μερικά παραδείγµατα τεχνολογικά καινοτοµικών διαδικασιών σε επιλεγµένους βιοµηχανικούς κλάδους παροχής υπηρεσιών είναι: Εµπόριο µηχανηµάτων, εξοπλισµού, προµηθειών και ανεφοδιασµού: ηµιουργία ιστοσελίδων στο Internet, όπου νέες υπηρεσίες όπως πληροφορίες γαι τα προϊόντα και διάφορες υποστηρικτικές λειτουργίες προσφέρονται δωρεάν στους πελάτες. Ηλεκτρονικό εµπόριο µε τη δυνατότητα παραγγελίας, αγοράς κλπ διαδικτυακά (e-commerce). ηµοσίευση ενός καταλόγου µε τα προϊόντα σε οπτικό δίσκο (CD). Σύνδεση του καταλόγου µε σύστηµα διαχείρισης για ανανεούµενη πληροφόρηση ως προς τις προδιαγραφές και την τιµή πώλησης των προϊόντων. Νέα συστήµατα επεξεργασίας δεδοµένων. Εταιρείες µεταφορών & logistics: Επαναδροµολόγηση οδηγών στη διάρκεια της ηµέρας. υνατότητα στους πελάτες να χρησιµοποιούν περισσότερες και πιο ευέλικτες δροµολογήσεις. Χρήση γεωγραφικών συστηµάτων χαρτών και συνεχούς παρακολούθησης κυκλοφορίας για τον προσδιορισµό ταχύτερων διαδροµών. M. Βαλαβανίδης 13

14 Εταιρείες τηλεπικοινωνιών: Εισαγωγή ψηφιακών συστηµάτων, απλοποίηση τηλεπικοινωνιακών δικτύων, κινητή τηλεφωνία. Τράπεζες: Η εισαγωγή πλαστικών έξυπνων καρτών πολλαπλών χρήσεων, τραπεζικών καταστηµάτων χωρίς υπαλλήλους, υπηρεσιών τηλεφωνικής τραπεζικής (Telephone banking). Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι η διάκριση µεταξύ τεχνολογικού νεωτερισµού και άλλων βελτιώσεων σε ένα προϊόν ή διεργασία έγκειται κυρίως στα χαρακτηριστικά επιδόσεως τους (βλέπε Κεφάλαιο ΙΙΙ). Γενικά, η εφαρµογή αυτής της διάκρισης αναφέρεται στο βαθµό στον οποίο αυτά τα χαρακτηριστικά επιδόσεων και ο βαθµός νεωτερισµού αποτελούν ένα σηµαντικό παράγοντα που επηρεάζει τις πωλήσεις της εκάστοτε εταιρείας ή του βιοµηχανικού κλάδου. Τα κίνητρα για την ανάπτυξη καινοτοµίας και τεχνολογικής αλλαγής Γιατί συµβαίνει τεχνολογική αλλαγή και γιατί οι εταιρείες καινοτοµούν; Οι εταιρείες αναζητούν έσοδα. Μια νέα τεχνολογία δίνει πολλά πλεονεκτήµατα σε αυτόν που εισάγει την καινοτοµία. Στην περίπτωση της καινοτοµίας που βελτιώνει µια παραγωγική διαδικασία, η εταιρεία κερδίζει ένα πλεονέκτηµα κόστους ως προς τον ανταγωνισµό, κάτι που της επιτρέπει να αποκτήσει µεγαλύτερο περιθώριο κέρδους ως προς τους ανταγωνιστές της, ή, ανάλογα µε την ελαστικότητα της ζήτησης του προϊόντος, να χρησιµοποιήσει ένα συνδυασµό χαµηλότερης τιµής και υψηλότερου περιθωρίου κέρδους έναντι του ανταγωνισµού που θα της αποφέρει πρόσθετα έσοδα. Στην περίπτωση καινοτοµικού προϊόντος, η εταιρεία αποκτά µια µονοπωλιακή θέση, είτε εξαιτίας ιπλώµατος ευρεσιτεχνίας (πατέντας - νοµικά κατοχυρωµένου µονοπωλίου ), είτε λόγω της καθυστέρησης που θα µεσολαβήσει έως ότου ο ανταγωνισµός την µιµηθεί αντιγράφοντας την καινοτοµία. Αυτή η µονοπωλιακή θέση επιτρέπει στην εταιρεία να ζητήσει υψηλότερη τιµή για το καινοτοµικό προϊόν της (σε σύγκριση µε τις τιµές των ανταγωνιστικών συµβατικών προϊόντων) κι έτσι να αποκτήσει περισσότερα έσοδα. Ένας άλλος λόγος είναι το πόσο σηµαντική είναι η διατήρηση της ανταγωνιστικότητας µιας εταιρείας. Οι εταιρείες καινοτοµούν για να διατηρήσουν /υπερασπιστούν την ανταγωνιστικότητά τους αλλά και για να αναπτύξουν κάποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα. Μια εταιρεία µπορεί να καινοτοµήσει ως αντίδραση σε άλλον ανταγωνιστή που καινοτοµεί ώστε να εµποδίσει την απώλεια µεριδίου της αγοράς από αυτόν. Ή µπορεί να σχεδιάσει και προωθήσει την ανάπτυξη καινοτοµιών για να κερδίσει στρατηγική θέση στην αγορά σε σχέση µε τον ανταγωνισµό. [Για παράδειγµα να αναπτύξει και να προσπαθήσει να εφαρµόσει τεχνολογικώς υψηλότερα πρότυπα (standards) στα προϊόντα της.] H καινοτοµική ανάπτυξη νέων προϊόντων ή διεργασιών αποτελεί θεµελιώδη επιχειρηµατική διαδικασία. Στόχος της είναι να δηµιουργήσει και να διατηρήσει την ανάπτυξη τόσο των εσόδων όσο και των κερδών της εταιρείας. Αυτή η διαδικασία καινοτοµικότητας, η οποία απεικονίζεται σχηµατικά στο διάγραµµα της Εικόνας 2 ως µηχανή καινοτοµίας (innovation engine), συλλέγει, δηµιουργεί και µετατρέπει πληροφορία µε τέτοιο τρόπο ώστε το επιχειρησιακό τµήµα της εταιρείας να διαµορφώσει, να κατασκευάσει, να πωλήσει, και να υποστηρίξει νέα και επιτυχηµένα προϊόντα. Η µηχανή καινοτοµίας συλλέγει πληροφορίες σε θέµατα όπως νέες τεχνολογίες, τάσεις της αγοράς, απαιτήσεις των πελατών, και νέες τεχνικές παραγωγής. Οι διεργασίες µέσα στη µηχανή καινοτοµίας µετατρέπουν αυτήν την πληροφορία, προσθέτοντας αξία µε τρόπο που κατοχυρώνεται στην εταιρεία, µέχρι που δηµιουργείται ένα σετ πληροφοριών - γνωστό ως τεχνογνωσία (know-how)- τόσο πολύτιµο που να επιτρέπει στο επιχειρησιακό τµήµα της εταιρείας να εισάγει νέα προϊόντα τα οποία θα διεγείρουν την επιθυµητή ανάπτυξη και θα διαµορφώσουν το µέλλον της εταιρείας. Σε επιχειρήσεις οι οποίες διαθέτουν τήν προαναφερθείσα ανταγωνιστική µηχανή καινοτοµίας διαµορφώνεται ένας αυτοσυντηρούµενος κύκλος ο οποίος δηµιουργεί εκθετική οικονοµική ανάπτυξη. Η τεχνογνωσία που παράγεται από τη µηχανή καινοτοµίας επιτρέπει τη διάθεση σειράς νέων προϊόντων στους πελάτες της εταιρείας. ηµιουργείται µια πελατειακή βάση η οποία διευρύνεται και η οποία αγοράζει τα νέα προϊόντα και δηµιουργεί αυξανόµενα έσοδα στην εταιρεία. Αντίθετη σε αυτήν την ανάπτυξη είναι η µείωση των πωλήσεων των ώριµων προϊόντων τα οποία βαθµιαία αχρηστεύονται. Για να υπάρχει υγιής οικονοµική ανάπτυξη, θα πρέπει η αύξηση των εσόδων από τα νέα προϊόντα να ξεπερνά την επίδραση της µείωσης των πωλήσεων των παρωχηµένων προϊόντων. Ένα τµήµα των εσόδων χρησιµοποιείται για την κάλυψη του λειτουργικού κόστους της παραγωγής, της πώλησης και της υποστήριξης των 14

15 προϊόντων στην αγορά. Το υπόλοιπο είναι διαθέσιµο στην εταιρεία ως µικτό κέρδος και χρησιµοποιείται για άλλους σκοπούς. Οι διοικήσεις των εταιρειών γενικά επιλέγουν ένα τµήµα του µικτού κέρδους να το επενδύσουν στην ανάπτυξη νέων καινοτόµων προϊόντων και έτσι κλείνει ο κύκλος. Έσοδα Κέρδη από τη βασική δραστηριότητα Κέρδη από τα νέα προϊόντα Νέα πληροφορία: Τεχνολογία Τάσεις αγοράς Νέες τεχν. παραγωγής Μηχανή καινοτοµίας R, ε Επενδύσεις στην καινοτοµία Προστιθέµενη αξία Επιχειρησιακό τµήµα Λειτουργικά Κόστη Αναλώσιµα Υπηρεσίες Ώριµα προϊόντα Νέα προϊόντα Ανάγκες πελατών & χρηστών Εικόνα 2 Η καινοτοµία ως κινητήρια µηχανή της ανάπτυξης (πηγή [Patterson, 1996]) Τα κοινά χαρακτηριστικά των καινοτόµων επιχειρήσεων χωρίζονται σε δύο µεγάλες κατηγορίες δεξιοτήτων (skills) [OECD, 1997]: Στρατηγικές δεξιότητες: Μακρoπρόθεσµη προοπτική (long-term view) για την πορεία της εταιρείας. Ικανότητα στο να αναγνωρίζονται ακόµα και να αναµένονται- οι διάφορες τάσεις της αγοράς. Προθυµία και ικανότητα στη συλλογή, επεξεργασία, και γενικά αφοµοίωση της τεχνολογικής και οικονοµικής πληροφορίας (αποδοτική διαχείριση γνώσης knowledge management) Οργανωτικές δεξιότητες: Επιδεξιότητα στη διαχείριση κινδύνου (risk management). Εσωτερική συνεργασία µεταξύ των διαφόρων επιχειρησιακών τµηµάτων, και εξωτερική συνεργασία µε δηµόσια έρευνα, συµβούλους, πελάτες και προµηθευτές. Συµµετοχή και εµπλοκή όλης της εταιρείας στη διαδικασία της αλλαγής, και επένδυση στους ανθρώπινους πόρους. Αντικειµενικοί στόχοι της καινοτοµίας Οι λόγοι για την εµπλοκή µιας εταιρείας σε καινοτοµικές δραστηριότητες εντοπίζονται µέσω των οικονοµικών στόχων που θέτει µια εταιρεία -σχετικά µε τα προϊόντα και τις αγορές- οι οποίοι µπορούν να επιτευχθούν µε διεργασίες καινοτοµίας (καινοτοµείν) [OECD, 1997]: Οι οικονοµικοί στόχοι της καινοτοµίας σχετίζονται µε την: αντικατάσταση παροχηµένων και ξεπερασµένων προϊόντων επέκταση γκάµας προϊόντων (εντός και εκτός του πεδίου ενός βασικού προϊόντος) M. Βαλαβανίδης 15

16 ανάπτυξη φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων διατήρηση ή/και ανάπτυξη του µεριδίου της αγοράς άνοιγµα νέων αγορών στο εξωτερικό ή/και στο εσωτερικό σε νέες αγορές στόχους) βελτίωση της ευελιξίας στην παραγωγή του προϊόντος µειώσεις κόστους παραγωγής: (µειώσεις του µοναδιαίου εργατικού κόστους, της κατανάλωσης πρώτων υλών, της ενέργειας, του κόστους σχεδίασης του προϊόντος, και των χρόνων καθυστέρησης της παραγωγής) βελτίωση της ποιότητας του προϊόντος βελτίωση των συνθηκών εργασίας µείωση της περιβαλλοντικής όχλησης Κατασταλτικοί παράγοντες σε δράσεις καινοτοµίας Στη λίστα που ακολουθεί απαριθµίζονται διάφορα εµπόδια και φραγµοί ως προς την καινοτοµία (την εφαρµογή καινοτοµικών δράσεων), τα οποίοι εντοπίσθηκαν να είναι κοινά σε διάφορες µελέτες (surveys) [OECD, 1997]. Αποτελούν λόγο είτε για την µη-έναρξη δράσεων καινοτοµίας είτε για την µη αίσια κατάληξη δράσεων καινοτοµίας στα προδιαγεγραµµένα- επιθυµητά αποτέλεσµατα. Προφανώς όταν µια εταιρεία αποφασίσει να καινοτοµήσει θα πρέπει να µειώσει την ένταση αυτών των κατασταλτικών παραγόντων. Επίσης όταν µια κυβέρνηση θέλει να εφαρµόσει αναπτυξιακή πολιτική µέσω της καινοτοµίας θα πρέπει να δηµιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες στο οικονοµικό, επιχειρηµατικό, θεσµικό περιβάλλον οι οποίες να αποδυναµώνουν αυτούς τους παράγοντες. Οικονοµικοί παράγοντες κίνδυνοι αποτυχίας υψηλό κόστος ανυπαρξία κατάλληλης πηγής χρηµατοδότησης πολύ µακρά ανταποδοτική περίοδος για την καινοτοµία Eπιχειρησιακοί παράγοντες Άλλοι λόγοι ανεπαρκές δυναµικό καινοτοµίας (R&D, σχεδίαση κλπ) έλλειψη καταρτισµένου και ικανού προσωπικού έλλειψη τεχνολογικής πληροφόρησης έλλειψη πληροφόρησης σχετικά µε τις αγορές δυσκολία στον έλεγχο και τη διαχείριση εξόδων καινοτοµίας αντίσταση στις ενδοεταιρικές αλλαγές ανεπάρκειες στη διαθεσιµότητα εξωτερικών υπηρεσιών (υπεργολαβίες) ανυπαρξία ευκαιριών για συνεργασία ανυπαρξία τεχνολογικών ευκαιριών ανυπαρξία υποδοµών µη-ανάγκη καινοτοµίας λόγω προηγούµενων καινοτοµιών αδυναµίες στην κατοχύρωση πνευµατικών διακιωµάτων νοµικό καθεστώς, κανονιστικό περιβάλλον, standards, φορολογία αδιαφορία πελατών για νέα προϊόντα και διαδικασίες 16

17 Κατοχύρωση τεχνολογιών και διπλώµατα ευρεσιτεχνίας Η καινοτοµία δίνει τη δυνατότητα σε αυτόν που την εφαρµόζει για ανάπτυξη και κερδοφορία. Προϋποθέτει όµως σηµαντικές επενδύσεις σε πόρους µέχρι διαµορφωθεί, αναπτυχθεί και να αρχίσει να αποδίδει. Πρόσθετα όταν αρχίσει πλέον να εφαρµόζεται και να αποδίδει αποτελεί έναν εκµεταλλεύσιµο πόρο τον οποίο πολλοί θα προσπαθήσουν να χρησιµοποιήσουν (π.χ. µε αντιγραφή) χωρίς να έχουν καµµία συµµετοχή και επένδυση στη διαµόρφωση και ανάπτυξη του, κάτι το οποίο είναι άδικο για το δηµιουργό της καινοτοµίας. Έτσι, προκειµένου κάποιος οργανισµός να διασφαλίσει την αποκλειστική χρήση της καινοτοµίας που δηµιούργησε, µε σκοπό να αποσβέσει την αρχική επένδυση ανάπτυξης της τεχνολογίας αλλά και να δηµιουργήσει προστιθέµενη αξία, µπορεί να δράσει µε δύο τρόπους: είτε να κρατήσει µυστικά τα θεµελιώδη χαρακτηριστικά της καινοτοµίας ώστε να µην αντιγράφεται από ανταγωνιστές είτε να χρσιµοποιήσει ένα θεσµοθετηµένο νοµικό πλαίσιο που θα του κατοχυρώνει και διαφαλίζει τα πνευµατικά του δικαιώµατα µε κατάλληλους τίτλους ιδιοκτησίας. Οι τίτλοι πνευµατικής ιδιοκτησίας µιας τεχνολογίας ή καινοτοµίας ονοµάζοται διπλώµατα ευρεσιτεχνίας και αποτελουν το αντίστοιχο των τίτλων ιδιοκτησίας ακίνητης περιουσίας. ίπλωµα ευρεσιτεχνίας (.Ε.) ή «πατέντα» (patent) είναι ένα νοµικό ιδιοκτησιακό δικαίωµα επί µιας εφεύρεσης, το οποίο χορηγείται από τα εθνικά γραφεία διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας. Το.Ε. παρέχει στον κάτοχό του ένα µονοπώλιο (περιορισµένης χρονικής διάρκειας) προκειµένου να έχει τη δυνατότητα εκµετάλλευσης της κατοχυρωµένης εφεύρεσης, σε αντάλλαγµα της αποκάλυψης της (η οποία έχει ως σκοπό να επιτρέψει µια ευρύτερη χρήση της εφεύρεσης από την κοινωνία) [OECD, 1994]. Γενικά, στατιστικές µε περιεχόµενο τη χορήγηση.ε. χρησιµοποιούνται ως δείκτες παραγωγικότητας διαδικασιών εφεύρεσης. Ο αριθµός των.ε. που χορηγούνται σε κάποια εταιρεία ή χώρα αντανακλούν τον τεχνολογικό δυναµισµό της, ενώ προσεκτική εξέταση των τεχνολογιών οι οποίες κατοχυρώνονται µπορεί να δώσει κάποιες ενδείξεις επί των κατευθύνσεων τυχόν επικείµενης τεχνολογικής αλλαγής. Τα κυριώτερα µειονεκτήµατα ως προς τη χρήση των.ε. ως δεικτών τεχνολογικού δυναµισµού είναι γνωστά: Πολλές καινοτοµίες δεν αντιστοιχούν σε µια κατοχυρωµένη µε.ε. εφεύρεση. Πολλά.Ε. αντιστοιχούν σε εφευρέσεις µε σχεδόν ανύπαρκτη τεχνολογική και οικονοµική αξία, ενώ πολύ µικρός αριθµός από αυτές έχουν εξαιρετικά υψηλά αξία. Πολλά.Ε. δεν οδηγούν σε καινοτοµία. Περισσότερα σχετικά µε την κατοχύρωση εφευρέσεων και µε τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας αναπτύσσονται στο Κεφάλαιο IV. M. Βαλαβανίδης 17

18 18

19 ΙΙ. Παραγωγή τεχνολογίας Η διαδικασία E&A στη βιοµηχανία Η παραγωγή νέας τεχνολογίας είναι το αποτέλεσµα µιας διαδικασίας που ονοµάζεται Έρευνα & Ανάπτυξη (Ε&Α Research and Development, R&D). Η Ε&Α είναι µια γενική διαδικασία που σχετίζεται άµεσα µε τη δηµιουργία /διαµόρφωση ενός νέου προϊόντος η µίας νέας τεχνολογίας. Η συνολική διαδικασία Ε&Α ενός προϊόντος ή µιας τεχνολογίας µπορεί να χωρισθεί σε διάφορα στάδια, περίπου 4 ή 5, στα οποία το αντικείµενο Ε&Α µετατρέπεται από αφηρηµένη ιδέα σε τελικό προϊόν [Boer, 1999]. Η διαχείριση της ανάπτυξης ενός τεχνολογικού προγράµµατος κατά στάδια είναι ευρέως αποδεκτή πρακτική στη βιοµηχανία. Γενικά, σε αυτά τα στάδια δίνονται διαφορετικά ονόµατα. Οι δράσεις σε κάθε στάδιο διαφέρουν σηµαντικά ανάλογα την εταιρεία, τον ερευνητικό οργανισµό, το βιοµηχανικό κλάδο κλπ. Τα στάδια διαφέρουν σηµαντικά ως προς το επίπεδο κινδύνου (ρίσκου), το επίπεδο εξόδων και, σε µεγάλο βαθµό, ως προς τις δεξιότητες και ικανότητες του ανθρώπινου δυναµικού που συµµετέχει σε κάθε στάδιο. Συνήθως, το ίδιο ανθρώπινο δυναµικό (επιστήµονες, µηχανικοί, τεχνικοί, ειδικοί στο marketing, στελέχη πωλήσεων) δε συµµετέχει σε παραπάνω από ένα ή δύο διαδοχικά στάδια. Ο χωρισµός σε στάδια βοηθά πολύ τη σωστή διαχείριση ενός συνολικού έργου Ε&Α. Κάθε ένα από αυτά έχει επιχειρηµατικές και χρηµατοοικονοµικές επιπτώσεις τις οποίες όλοι οι συµµετέχοντες πρέπει να καταλάβουν και να αξιολογήσουν. Στη βιοµηχανία, η διαχείριση ενός προγράµµατος Ε&Α κατά στάδια αποτελεί µια διαδεδοµένη και χρήσιµη πρακτική. Tα διάφορα στάδια της διαδικασίας Ε&Α ενός προϊόντος /νέας τεχνολογίας απεικονίζονται στο σχηµατικό διάγραµµα της Εικόνας 3. ηµιουργία Ευκαιριών Αύξηση Βεβαιότητας (Μείωση Κινδύνου) 0 Aνάπτυξη & αρχική αξιολόγηση ιδεών I Έρευνα πάνω στη γενική ιδέα ή την αρχική σύλληψη (concept) II Μελέτη εφικτότητας εφαρµογής III Ανάπτυξη τεχνoλογίας ή προϊόντος ΙV Αρχική εµπορική εκµετάλλευση Ποικιλότητα Κόστος & Επενδύσεις Κατευθύνσεις & ένταση ανάπτυξης Εικόνα 3 Η αλληλουχία των διαφόρων σταδίων στην ανάπτυξη µιας νέας τεχνολογίας, και οι διαφορές που παρατηρούνται σχετικά µε τις ευκαιρίες εκµετάλλευσης, το ρίσκο, την ποικιλότητα και τα επενδυµένα κεφάλαια. M. Βαλαβανίδης 19

20 Οι περισσότερες αρχικές ιδέες για προϊόντα και τεχνολογίες, οι οποίες µπαίνουν στη διαδικασία Ε&Α νέας τεχνολογίας / νέου προϊόντος, διακόπτονται καθόσον περνούν από τα διάφορα στάδια ( πύλες ελέγχου ) και µόνον ελάχιστες καταφέρνουν να ολοκληρώσουν όλη τη διαδικασία Ε&Α. Αυτή η διαδικασία µοιάζει µε χοάνη ( χοάνη Ε&Α ). Τα διάφορα στάδια εξέλιξης αποτελούν ενότητες αξιολόγησης ενός έργου Ε&Α. Κάθε υποέργο που αξιολογείται θετικά σε ένα στάδιο µπορεί να προχωρήσει στο επόµενο στάδιο, στη συνέχεια να επαναξιολογηθεί µε νέα κριτήρια τα οποία είναι διαφορετικά σε κάθε στάδιο κοκ. Μετά την ολοκλήρωση κάθε σταδίου γίνεται προσεκτικός έλεγχος και αξιολόγηση ώστε να κοπούν έργα τα οποία δεν είναι κατάλληλα για περαιτέρω εξέλιξη. Σε κάθε στάδιο γίνεται αξιολόγηση της κατάστασης και είτε το πρόγραµµα συνεχίζεται στο επόµενο στάδιο είτε διακόπτεται. Περιγραφή των Σταδίων ενός έργου Ε&Α Γενικά η ανάπτυξη µιας νέας τεχνολογίας ή ενός νέου προϊόντος ολοκληρώνεται σε 5 στάδια [Boer, 1999]. Αυτά θα περιγραφούν στη συνέχεια µε βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ως προς το σκοπό, τις ενέργειες που πραγµατοποιούνται, το ανθρώπινο δυναµικό που συµµετέχει και τη διαχείριση του ρίσκου κάθε σταδίου. 7 έως 12 έτη ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Ιδέα Τεχνολογική εφικτότητα ΕΦΕΥΡΕΣΗ Ανάπτυξη πρωτοτύπου Ανάπτυξη προϊόντος ΜΕΤΑΦΟΡΑ Αρχική παραγωγή ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΚΜΕΤΑΛ- ΛΕΥΣΗ MARKETING Ε&Α Αγοράς Επιχειρηµατικό Σχέδιο ικτότητα ΕΦΙΚΤΟΤΗΤΑ Εφαρµογές Στρατηγική marketing Επιχειρηµατικό Σχέδιο ΕΠΙΧ/ΚΟΣ & MARKETING ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΜΕΡΙ ΑΣ ΑΓΟΡΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ Κονδύλια µεταφοράς τεχν/γίας Κεφάλαια Σποράς σποράς ΧΡΗΜ/ΡΙΟ Κεφάλαια επέκτασης ΕΣΟ Α Εικόνα 4 Εκτενέστερη ανάλυση του σχηµατικού διαγράµµατος της Εικόνας 3. Οι συσχετισµοί της ανάπτυξης µιας νέας τεχνολογίας µε τις περιφερειακές συνοδευτικές δραστηριότητες της κατάστρωσης επιχειρηµατικού σχεδίου, της κατοχύρωσης πνευµατικών δικαιωµάτων, της χρηµατοδότησης και εύρεσης πόρων, των δράσεων marketing, της εισόδου στην αγορά και της εµπορικής εκµετάλλευσης του νέου τεχνολογικού προϊόντος. 20