Εισαγωγικές Σημειώσεις για τις Επιστήμες

Transcript

1 Εισαγωγικές Σημειώσεις για τις Επιστήμες Φιλοσοφία, Ιστορία, & Κοινωνιολογία των Επιστημών Πέτρος Μετάφας Πάτρα

2 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ... 6 Μέρος 1 ο... 6 Εισαγωγή: Από την Φιλοσοφία της Επιστήμης στην Κοινωνιολογία της Επιστήμης... 9 Ιστορία των ιδεών γύρω από την Επιστημονική Μέθοδο: οι μεταβολές στις αντιλήψεις έως τον 1 ο παγκόσμιο πόλεμο Αριστοτέλης Πυθαγόρας Πλάτων Πτολεμαίος Η απαγωγική συσχέτιση αξιωμάτων-θεωρημάτων Ο ατομισμός Η μέθοδος του Αριστοτέλη στον Μεσαίωνα ος 17 ος αιώνας ος 18 ος αιώνας ος 20 ος αιώνας Η Φιλοσοφία του I.Kant και οι εξελίξεις στα Μαθηματικά και την Φυσική Οι μεταβολές στα Μαθηματικά και στην Φυσική Το φιλοσοφικό Σύστημα του I.Kant (α.0) Η Παράδοση της Αναλυτικής Φιλοσοφίας (α.0).i Ο Λογικισμός (G.Frege, B.Russell) (α.0).ii L.Wittgenstein (α.1) Λογικός Θετικισμός και Λογικός Εμπειρισμός (α.1).1 O Κλασικός Εμπειρισμός (D.Hume) (α.1).2 Ο Κύκλος της Βιέννης (α.1).2.i Η Θετικιστική Εικόνα για την Επιστήμη (α.1).2.ii Η Θεωρία της Αναγωγής στους Θετικιστές (α.1).2.iii Το Υποθετικο-Παραγωγικό Μοντέλο (α.1).2.iv Τα Προβλήματα του Επαγωγισμού Παρένθεση: για τον «γρίφο της πλάνης» και το «πρόβλημα της Επαγωγής» (α.1).2.v Εξάρτηση της Παρατήρησης από την Θεωρία (α.1).2.vi Επαληθευσιοκρατική Θεωρία του Νοήματος (α.1).3 Η «διαψευσιοκρατία» (Karl Popper) (α.1).4 Σύγχρονος Εμπειρισμός Παρέκβαση 1: η κριτική των M.Horkheimer T.W. Adorno στον Θετικισμό (α.2) Διαμάχες στο πεδίο της Φιλοσοφίας της Επιστήμης α.2.i Ορθολογισμός - Σχετικισμός α.2.ii Ρεαλισμός Εργαλειοκρατία, Πραγματισμός α.2.iii Η «αντιστοιχιστική θεωρία αλήθειας» α.2.iv Επιστημονική Εξήγηση - Επιστημονικοί Νόμοι (α).2.1. Ρεαλισμός των οντοτήτων η Παρέμβαση στο Εργαστήριο (α).2.2. Η διαμάχη Επιστημονικού Ρεαλισμού και Αντι-ρεαλισμού (α.2.2.i) Το πρόβλημα της «αλήθειας» (α.2.2.ii) η μέθοδος (α.2.2.iii) για τον «Επιστημονικό Ρεαλισμό» (α).2.3. Αιτιότητα

3 (α.2.3.i) Αναγωγισμός (α).2.4. «μη αναπαραστατικός ρεαλισμός» (β.1) η Ιστορικιστική Στροφή της δεκαετίας του (β).1.1. το «ιστορικιστικό» ρεύμα (β).1.a. Η παρέμβαση του T.S.Kuhn (β).1.a.i. Νόημα και Αναφορά των Επιστημονικών Όρων (β).1.b. O Paul Feyerabend ενάντια στη Μέθοδο (β).1.b.i Paul Feyerabend, Science in a Free Society (1978) Μέρος (Ι) Μέρος (ΙΙ) (β).1.c. Τα Ερευνητικά Προγράμματα του Imre Lakatos (β).1.c.i. Μεθοδολογίες της Επιστήμης (β).1.c.ii. Ερευνητικά Προγράμματα Εσωτερική και Εξωτερική Ιστορία (β).1.d Επιστημονική Αλλαγή και Πρόοδος (L.Laudan) (β).2.1. Αναλυτικότερα για τις θέσεις του Thomas S. Kuhn (β).2.2. η έννοια του Παραδείγματος κατά Kuhn (β).2.3. κανονική επιστήμη, ανωμαλία, κρίση (β).2.4. επανάσταση (β).2.5. ασυμμετρία (β).2.6. αλήθεια και πρόοδος (β).2.7. κριτική στις θέσεις του Kuhn (β).2.8. ο Kuhn απαντά (β).2.9. παραδοχές υποβάθρου (β) εξωτερικότητα της θέσης επόπτευσης (β) οι ιδεολογικές προκαταλήψεις αποκαλύπτονται (β) ιδεολογικά και επιστημονικά Παραδείγματα (γ.1) Η επιστημολογία του Louis Althusser (γ).1.1. Τα εσωτερικά γνωρίσματα μιας επιστήμης (L.Althusser) (γ).1.2. Althusser: γνωσιακή πράξη και εμπειρισμός (γ.2) μαρξισμός και φιλοσοφία της επιστήμης (δ).1 «κοινωνική-πολιτισμική» Ιστορία των Επιστημών a. Η Επιστημονική Επανάσταση του 16 ου και 17 ου αιώνα b. Τα τεκμήρια c. Επιστημονικές Κοινότητες d. Επιστημονική πρακτική (δ).1.i Pierre Duhem Alexandre Koyre (δ).1.ii μαρξιστική ανάγνωση της ιστορίας των επιστημών (δ).2. σχολές και διαμάχες στην Ιστοριογραφία (δ).2.1. μαρξιστές ιστορικοί (δ).2.2. οι ιστορικοί των Annales (δ).2.3. γλωσσολογική στροφή και μετα-μοντερνισμός (δ).2.4. μικρο-ιστορίες και καθημερινή ζωή (ε.1) Η Γαλλική επιστημολογική σχολή (ε.1.1) «επιστημολογικά εμπόδια» και «ρήξεις» στον G. Bachelard (ε.1.2) η ιστορία των επιστημών στο έργο του Bachelard (G.Canguilhem) (ε.1.3) Μη-Ευκλείδεια Μαθηματικά - Μη-Νευτώνεια Μηχανική (G.Bachelard) (ε.1.4) Μη-Καρτεσιανή Γνωσιολογία - Μη-Βακώνεια Επιστήμη (G.Bachelard)

4 (ε.2) G. Canguilhem: φιλόσοφος του σφάλματος (M. Foucault) (ε.2.1) η επιστημολογία στην ιστοριογραφία της επιστήμης (G.Canguilhem) (ε.2.2) η έννοια της επιστημονικής ιδεολογίας στον Canguilhem Παρένθεση: η έννοια των «αρνητικών αξιών της ζωής» στον Canguilhem (ε.2.2) Foucault, Bachelard, Canguilhem (στ.1) «προοπτικισμός» (F. Nietzsche) (στ.1).1 αλήθεια και γνώση στον Nietsche (στ.1).1.1 Η ερμηνεία (στ.2) το σύμπλεγμα γνώσης-εξουσίας (M. Foucault) (στ.2).1 γενεαλογία του σύγχρονου υποκειμένου (στ.2).2 μάχη για την αλήθεια (στ.3) épistème (M.Foucault) (στ.4) Σχηματισμοί λόγου, αποφάνσεις, αρχεία (M. Foucault) (στ.4).1 Η τάξη του λόγου (στ.5) αρχαιολογία και ανάλυση των επιστημών (M. Foucault) (στ.6) αρχαιολογία των επιστημών : απάντηση του Foucault στον Επιστημολογικό Κύκλο (στ.7) Ο M.Foucault ως ιστορικός (στ.7).1 Λόγος και Μορφές Ορθολογικότητας (στ.8) Έλλογες Πρακτικές και Πρακτικές εκτός λόγου (M.Foucault) Παρέκβαση 2: η δυνατότητα της σύγχρονης ιατρικής εμπειρίας (M.Foucault) a. Το σώμα ως αντικείμενο ιατρικής εξέτασης b. Η μετάβαση στο ιατρικό νοσοκομείο (ζ.i.) Κοινωνιολογία της αναγνώρισης και της παραγνώρισης (P. Bourdieu) ζ1. η έννοια της συμβολικής βίας ζ2. το συμβολικό κεφάλαιο ζ3. γνωστικές δομές, κοινωνική οργάνωση και σωματική έξη ζ4. η θεμελίωση του Θεωρητικού λόγου ζ5. η έννοια του πολιτισμικού κεφαλαίου και ο σχολικός θεσμός ζ6. επιστημονική γνώση των δομών (ζ.ii.) επιστημονικό πεδίο επιστημονικό κεφάλαιο (P. Bourdieu) (ζ.iii) οι Κοινωνικές Επιστήμες (P. Bourdieu) (ζ.iv) η ιστορία της Κοινωνιολογίας της Επιστήμης (η) Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας (Σ.Ε.Τ.) (η.1) Από τη «Σχολή του Εδιμβούργου» στις «Μελέτες Εργαστηρίου» (η.1.1) Αναστοχαστικό και Εθνογραφικό ρεύμα (S. Woolgar) (η.1.2) η «συμμετρική ανθρωπολογία» του B. Latour (η.1.3) μια ιστορία για την «Επιστημονική Επανάσταση» (S. Shapin) (η.2) ο χώρος του επιστημονικού εργαστηρίου (η.3) η αρχιτεκτονική των Επιστημονικών Εταιριών (η.4) Φύλο και Επιστήμη (η.5) διαμάχες για τις Κοινωνικές Μελέτες της Επιστήμης Παρέκβαση 3: «αποδόμηση» (J.Derrida) (θ.1) για την κοινωνική αναπαραγωγή της γνώσης (θ.2) μοντέλα διδακτικής των επιστημών (θ.3) Γνώση και Πειθαρχία στο μαζικό σχολείο Αναφορές - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

5 1. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ a. ΟΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ a.1. Η Επιστήμη της Φυσικής a.2. Βιολογική Επιστήμη, Οικο-φιλοσοφία και Κοινωνία b. Ανθρωπιστικές & Κοινωνικές Επιστήμες - Κοινωνιολογία c. ΟΙ ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ c.1 Λογική c.2 Μαθηματικά Ενδεικτική περαιτέρω Ελληνική ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (i) Γνωστική Ψυχολογία/ Γνωσιακή Επιστήμη/ Νευροεπιστήμες (ii) Διδακτική των Φυσικών Επιστημών (iii) Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης - Διδακτική (iv) Ιστοριογραφία (v) Mέρος 2ο Ειδικά Θέματα:

6 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Πέτρος Μετάφας, Πάτρα Στόχος αυτών των Σημειώσεων για την Φιλοσοφία, την Ιστορία και την Κοινωνιολογία των Επιστημών, είναι να παρουσιαστούν ορισμένα σημαντικά ζητήματα που αφορούν τις ( φυσικές ) Επιστήμες, και να απαντηθούν γενικά ερωτήματα όπως είναι τα παρακάτω: Τι ονομάζουμε Επιστήμη και τι Φιλοσοφία της Επιστήμης; Με ποιους τρόπους σημαντικά Φιλοσοφικά Ρεύματα του 20 ου αιώνα αντέδρασαν στην ανάπτυξη των Επιστημών; Υπάρχει κάποια ειδική Γλώσσα της Επιστήμης; Ποιοι είναι οι Στόχοι της; Υπάρχει μια Αληθής Περιγραφή του Κόσμου ; Τι είναι μια Επιστημονική Εξήγηση και ποια η έννοια του Επιστημονικού Νόμου; Πώς να προσεγγίσουμε τη σχέση Παρατήρησης και Θεωρίας; Ποιος ο Ρόλος του Πειράματος; Πώς οριοθετείται η Επιστημονική Γνώση από άλλες Μορφές Γνώσης και Πρακτικές; Υπάρχει μια Γενική Επιστημονική Μέθοδος; Με ποιο τρόπο εξελίσσονται και αλλάζουν οι Θεωρίες; Με ποια έννοια αναφερόμαστε στην Επιστημονική Πρόοδο; Ποια είναι η έννοια της Επιστημονικής Ορθολογικότητας; Τι είναι η Ιστοριογραφία; Ποια Ερωτήματα θέτουν οι Ιστορικοί των Επιστημών και πώς ανασυγκροτούν το Παρελθόν; Με ποιο τρόπο και σε ποιον βαθμό επηρεάζεται η Επιστημονική Πρακτική από ευρύτερους Πολιτισμικούς και Κοινωνικούς Παράγοντες; Τι είναι η Κοινωνιολογία της Επιστήμης; Πώς οικοδομείται και αναπαράγεται η Επιστημονική Γνώση; Με ποιους Όρους γίνεται η Μετάβαση από τον Κόσμο των Βιωμάτων στον Κόσμο των Επιστημονικών Εξηγήσεων; Ποια είναι τα Αποτελέσματα των Εκπαιδευτικών Πρακτικών (και των Λογικών που τις διέπουν) στην συγκρότηση των Μορφών (Εμπειρίας και) Υποκειμενικότητας; Μέρος 1 ο Εισαγωγικά θα σημειώσουμε τα εξής. Η «αναλυτική» φιλοσοφική παράδοση (τέλη 19 ου -αρχές 20 ου αιώνα) επί της ουσίας γεννιέται ως μια προσπάθεια φιλοσοφικής αφομοίωσης των καινούριων επιτευγμάτων των μαθηματικών, και ιδιαίτερα της «λογικής» η οποία φάνηκε να είναι σε θέση να προμηθεύσει τη φιλοσοφία με μια νέα και αξιόπιστη «φιλοσοφική μέθοδο», την «λογική ανάλυση». Μέσω της τελευταίας υποτίθεται πως θα μπορούσαν πλέον να επιλυθούν οριστικά (ή να διαλυθούν ως στερούμενα νοήματος) όλα τα παραδοσιακά φιλοσοφικά προβλήματα, με την αναγωγή τους σε «γλωσσικά» και με την ανάλυσή τους στα λογικά τους «στοιχεία». Οδηγούμαστε έτσι σε μια λογική ανάλυση της γλώσσας. Παράλληλα, αναδύονται στο προσκήνιο οι επιστημονικές επαναστάσεις της Φυσικής, όπως η Θεωρία της Σχετικότητας και της Κβαντικής Μηχανικής. Η εφαρμογή της νέας λογικήςγλωσσικής «μεθόδου» σε αυτά τα πεδία θα οδηγήσει στην συγκρότηση του πρωτοεμφανιζόμενου κλάδου της Φιλοσοφίας της Επιστήμης και σε όλα τα συναφή θέματα που αναφέραμε παραπάνω: επιστημονική γλώσσα, επιστημονική μέθοδος, επιστημονική εξήγηση, επιστημονικοί νόμοι, κριτήρια διάκρισης επιστήμης και μεταφυσικής (ή επιστήμης και «ψευδοεπιστήμης»), αλλαγή των 6

7 επιστημονικών θεωριών, επιστημονική ορθολογικότητα, επιστημονικός ρεαλισμός και αντιρεαλισμός κ.ο.κ. Η αναλυτική φιλοσοφική παράδοση, ονομάστηκε και «αγγλοσαξωνική». Γεννημένη από μια διαφορετική μήτρα και βαδίζοντας σε διαφορετικό δρόμο, η λεγόμενη «ηπειρωτική» φιλοσοφική παράδοση μπορούμε να δεχθούμε ότι έχει σαν αφετηρία το έργο του Edmund Husserl (φαινομενολογία). Οι εξελίξεις στα μαθηματικά και στην φυσική θα εισέλθουν στο πλαίσιο της ηπειρωτικής φιλοσοφίας και θα απασχολήσουν διανοητές όπως είναι ο A.Koyre, ο G.Bachelard, κ.ά. Εδώ η γλώσσα θα έλθει μεν στο κέντρο της προσοχής, κατά την δεκαετία του 1960, αλλά με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο: η λεγόμενη «δομική γλωσσολογία» του Ferdinand de Saussure θα θεωρηθεί ως η βάση για την επιστημονική (και όχι φιλοσοφική) πραγμάτευση της γλώσσας, και επιπλέον ως υπόδειγμα για την επιστημονική συγκρότηση των κοινωνικών επιστημών και επιστημών του ανθρώπου. Τα συναφή ρεύματα σκέψης που θα προκύψουν θα ταξινομηθούν κατά βάση υπό τους όρους «δομισμός» και «μεταδομισμός». Εισαγωγή: Από την Φιλοσοφία της Επιστήμης... Οι στόχοι του Λογικού Θετικισμού και του Λογικού Εμπειρισμού θα πρέπει να νοηθούν ως αναπόσπαστο μέρος του φιλοσοφικού προγράμματος που ονομάστηκε «φιλοσοφική ανάλυση». Πρόκειται για μια προσέγγιση που προσπαθεί να περιστείλει τα φιλοσοφικά ερωτήματα στις γλωσσικές τους εκφράσεις, να αναλύσει κατόπιν διεξοδικά αυτές τις εκφράσεις με τους όρους της λογικής των Frege και Russell και τελικά να απαντήσει στα επίμονα ερωτήματα (ή να τα διαλύσει οριστικά) αποδεικνύοντας ότι στερούνται νοήματος. Το εγχείρημα διεκδικούσε για τον εαυτό του τις επιστημονικές νόρμες και άρα αυτοσυστηνόταν ως ικανό να διευθετήσει οριστικά, δηλαδή με τρόπο επιστημονικό, όλες τις χρονίζουσες φιλοσοφικές απορίες. Από τη πλευρά του, το τμήμα του κινήματος που αφιερώθηκε ειδικά στη φιλοσοφική ανάλυση της επιστήμης διαχώρισε με επιμέλεια το «πλαίσιο ανακάλυψης» από το «πλαίσιο δικαιολόγησης» και συγκεντρώθηκε στο τελευταίο προκειμένου να καταλήξει στην πλήρη ανάλυση της δομής, των εσωτερικών σχέσεων και των λογικών χαρακτηριστικών της ώριμης επιστήμης. Για να το επιτύχει, βασίστηκε στη νέα λογική και προσέφυγε σε κάποιες από τις βασικές κατηγορίες είτε του θετικισμού είτε του κλασικού αγγλικού εμπειρισμού, ενώ οι συνακόλουθες ιδέες περί εμπειρικού περιεχομένου, θεωρητικής αναγωγής κλπ. έμοιαζαν ικανές να ερμηνεύσουν ικανοποιητικά από την πλευρά της φιλοσοφίας τις ραγδαίες εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες. 1 Η άνοδος του ναζισμού και ο συνακόλουθος πόλεμος διέλυσε τη φιλοσοφική κοινότητα στην Αυστρία και στη Γερμανία, αναγκάζοντας τα περισσότερα μέλη της να μεταναστεύσουν στις ελεύθερες αγγλόφωνες χώρες και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Μέσα σε ένα σχετικά βραχύ χρονικό διάστημα, οι νέες αυτές ιδέες κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν στην αμερικανική φιλοσοφική σκηνή. Μέχρι το τέλος του πολέμου, η επιστημονική αναλυτική φιλοσοφία και η φιλοσοφία της επιστήμης του λογικού εμπειρισμού και του λογικού θετικισμού εδραιώθηκαν στα αμερικανικά ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα. Σε αυτό το κλίμα, ο Carnap, ο Reichenbach, ο Feigl, ο Hempel, μεταξύ άλλων, μεταμορφώθηκαν σε μείζονες αμερικανούς φιλοσόφους. 2 1 Βλπ. και: W. Windelband, H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας - Η γερμανική φιλοσοφία, Η φιλοσοφία του 19ου αιώνα, Η φιλοσοφία του 20ού αιώνα (τόμος 3 ος ), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αριστείδης Μπαλτάς, Η ιστορία και φιλοσοφία της επιστήμης απέναντι στις σπουδές επιστήμης: πορεία, δεσμοί και αντιπαλότητες, στο περιοδ. Ο Πολίτης 107, 01/

8 Μέχρι τα μέσα του 20ού αι., νομιμοποιημένη ήδη ως διακριτό γνωστικό πεδίο, η Ιστορία της Επιστήμης παρέμενε επικεντρωμένη σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους ή στην περιγραφή επιστημονικών ανακαλύψεων και σε βιογραφίες σημαντικών επιστημόνων. Το 1949 δημοσιεύονται, μεταξύ άλλων, το The Origins of Modern Science του Herbert Butterfield και έπειτα μια σειρά δοκιμίων του Alexander Koyre. Αυτά τα έργα εδραιώνουν ένα νέο πεδίο, την «εσωτερική ιστορία της επιστήμης» που εστιάζει στην Επιστημονική Επανάσταση του 17 ου αι. και έχει ως μέλημά της τη μελέτη της ιστορίας των επιστημονικών εννοιών και της εδραίωσης των επιστημονικών νόμων και θεωριών. 3 Η ώσμωση των αντίστοιχων ερευνητικών ενδιαφερόντων οδηγεί στην εδραίωση του κλάδου της Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (Ι.Φ.Ε.). 4 Το 1962 κυκλοφορεί η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων του Thomas S.Kuhn και οδηγεί τη φιλοσοφία της επιστήμης στη λεγόμενη «ιστορικιστική» της στροφή. 5 Ο λογικός θετικισμός και λογικός εμπειρισμός περνάνε στο περιθώριο. Τώρα αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο είναι οι διαδικασίες αλλαγής των επιστημονικών θεωριών, η σύγκριση και τα κριτήρια επιλογής μεταξύ τους, η «ασυμμετρία», η «πρόοδος», η ορθολογικότητα και ο σχετικισμός. Ωστόσο δεν φαίνεται πως μπορεί να παραχθεί μια βιώσιμη συνολική εικόνα της επιστήμης. Η Φιλοσοφία της Επιστήμης διασπάται και επικεντρώνεται σε ζητήματα που ανακύπτουν στο εσωτερικό συγκεκριμένων θεωριών οπότε και προκύπτουν αυτόνομοι υποκλάδοι. Ανακινούνται ζητήματα αμιγώς φιλοσοφικά (διαμάχη επιστημονικού ρεαλισμού και αντιρεαλισμού κλπ.) που αναδεικνύουν, μεταξύ άλλων, οι εργασίες του Bas Van Fraassen, της Nancy Cartwright και του Ian Hacking κ.ά. Ο τελευταίος δημοσιεύει το 1983, το Representing and Intervening στο οποίο επιχειρηματολογεί υπέρ μιας εκδοχής του ρεαλισμού που ονομάζει «ρεαλισμό των οντοτήτων». Το ενδιαφέρον όπως θα δούμε παρακάτω μετατοπίζεται από τη συγκρότηση της θεωρίας στην 3 Η Επιστημονική Επανάσταση η οποία οδήγησε στη συγκρότηση της επιστήμης της φυσικής και έπειτα όλων των φυσικών επιστημών γεννήθηκε μέσα από τη σύγκλιση ενός συνόλου ετερογενών παραγόντων: υλικοί παράγοντες και συνθήκες (ερωτήματα που προέκυψαν από τις απαιτήσεις της παραγωγής και τις τεχνολογικές καινοτομίες) κοινωνικοί παράγοντες και συνθήκες (συγκεκριμένες προϋποθέσεις θα επιστρέψουν σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες να ασχοληθούν συστηματικά με τα συναφή προβλήματα) θεσμικοί παράγοντες και συνθήκες (η εξέλιξη του θεσμού των πανεπιστημίων και άλλων χώρων) ιδεολογικοί παράγοντες και συνθήκες (μακρά περίοδος με θεολογικές και φιλοσοφικές διαμάχες θα προετοιμάσει το διανοητικό έδαφος και τα εξερευνητικά μακρυνά ταξίδια θα διευρύνουν σημαντικά τους ορίζοντες). 4 Σύμφωνα με τον Αριστείδη Μπαλτά, «ο αντικειμενικός, ανεξάρτητος συμφερόντων και με διαπολιτισμική ισχύ, χαρακτήρας των επιστημονικών ιδεών τις καθιστά, τουλάχιστον οριακά, ουδέτερες ως προς τους διάφορους κοινωνικούς σχηματισμούς με την έννοια ότι οι τελευταίοι στέκουν κατ αρχήν ισότιμα απέναντί τους. Η Ιστορία της Επιστήμης συνιστά τον κλάδο που μελετά τους τρόπους με τους οποίους αυτές οι αντικειμενικές ιδέες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν (ή εισήχθησαν και έγινε η υποδοχή τους) σε έναν συγκεκριμένο χρόνο και σε έναν συγκεκριμένο τόπο αντί άλλοτε και αλλού. Αυτός ο τελευταίος προσδιορισμός πρέπει να υπογραμμιστεί γιατί ο κοινωνικά ουδέτερος χαρακτήρας των επιστημονικών ιδεών τις καθιστά κατ αρχήν ικανές να παραχθούν και να αναπτυχθούν (ή να εισαχθούν και να γίνει η υποδοχή τους) εξίσου καλά σε διαφορετικούς τόπους και σε διαφορετικούς χρόνους. Με άλλα λόγια, η διάκριση ανάμεσα σε αυτούς τους τόπους και σε αυτούς τους χρόνους συνιστά κύριο έργο της ιστορίας της επιστήμης ενώ οι αντίστοιχες μελέτες αποτελούν εκ φύσεως μελέτες συγκριτικές» (βλπ.: Α.Μπαλτάς: Παραγωγή έναντι υποδοχής της επιστήμης: μερικές μεθοδολογικές παρατηρήσεις ). 5 Ο Thomas Kuhn θα τονίσει πως η ιστορία της επιστήμης χαρακτηρίζεται από «επαναστατικές» μεταβολές στα «Παραδειγματικά πρότυπα» (Paradigms). Το εκάστοτε επιστημολογικό Παράδειγμα ορίζει τον διανοητικό ορίζοντα, προσδιορίζει τους κανόνες και τις πρακτικές παραγωγής και αναπαραγωγής της γνώσης αλλά, ακόμη, και το είδος και την εμβέλεια των εγειρόμενων ερωτημάτων. Οι «επιστημονικές επαναστάσεις» κατά Kuhn (ή «υπερνίκηση επιστημολογικών εμποδίων» στην ορολογία του G.Bachelard), δεν είναι με μια έννοια παρά η αποκάλυψη ή επερώτηση πρόσθετων «ιδεολογικών προ-καταλήψεων», γεννούν δε ένα νέο «επιστημονικό Παράδειγμα» στο εσωτερικό της επιστήμης που ήδη γεννήθηκε με την «επιστημολογική τομή». Δηλαδή η (επαναστατική) γέννηση μιας επιστήμης διακρίνεται απολύτως από την επαναστατική αλλαγή «επιστημονικού παραδείγματος» στο εσωτερικό μιας ήδη συγκροτημένης επιστήμης. 8

9 πειραματική πρακτική. Γίνεται εμφανές πλέον ότι η εστίαση αποκλειστικά σε έννοιες, νόμους, θεωρίες δεν αρκεί.... στην Κοινωνιολογία της Επιστήμης Το «Ισχυρό Πρόγραμμα της Σχολής του Εδιμβούργου», τις βασικές θέσεις του οποίου διατυπώνουν οι Barry Barnes (Scientific Knowledge and Sociological Theory, 1974) και David Bloor (Knowledge and Social Imagery, 1976), θα ισχυριστεί πως οι γνωσιακές διαστάσεις της επιστήμης αποτελούν «κοινωνική κατασκευή» και είναι απολύτως εξαρτημένες από συμβάσεις, παραδόσεις, συμφέροντα, συσχετισμούς δύναμης, κύρος και γόητρο. Αν δηλαδή η επιστήμη «επιτυγχάνει» αυτό πρέπει να αποτιμηθεί με όρους κοινωνικής επιτυχίας και όχι αλήθειας ή εμπειρικής επάρκειας. Σε αυτό τον προσανατολισμό ανήκουν γενικά και τα έργα των Andrew Pickering (1984), Stephen Sapin και Simon Schaffer (1985) και του Mario Biagioli (1993). Εργαλεία από τα πεδία της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της εθνολογίας επιστρατεύονται από τους Bruno Latour και Steve Woolgar (Laboratory Life, 1986) για να δείξουν τον αποκλειστικά κοινωνικό χαρακτήρα της επιστήμης. Αυτές οι προσεγγίσεις που εντοπίστηκαν στο κοινωνικό στοιχείο ως παράγοντα ορισμού και κίνησης της επιστήμης στεγάστηκαν κάτω από το όνομα «Σπουδές Επιστήμης». 6 Η Κοινωνιολογία της Επιστήμης επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, στις κοινωνικές σχέσεις που υφίστανται στα επιστημονικά εργαστήρια ενώ λειτουργούσε σε συνάφεια με την εξωτερική ιστορία της επιστήμης και παράλληλα με τον κλάδο της «Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Τεχνολογίας». Οι σχετικές ακαδημαϊκές μονάδες θα ονομαστούν «Σ.Ε.Τ.» (S.T.S): «Science and Technology Studies» ή «Science, Technology and Society». Στο εσωτερικό του κλάδου των Σ.Ε.Τ. σταδιακά θα κυριαρχήσει ένας θεωρητικός σχηματισμός που θα ονομαστεί «Θεωρία» (Theory). Οι Σ.Ε.Τ. θα συνδυαστούν με τις έρευνες ορισμένων Γάλλων: Claude Levi-Strauss, Michel Foucault, Louis Althusser, Jacques Lacan, Jacques Derrida κ.ά. 7 Τα ονόματα αυτά συνδέθηκαν με ένα φάσμα θεματικών που είχαν να κάνουν γενικά με την ανθρώπινη ταυτότητα: ζητήματα φύλου, φυλής, σεξουαλικότητας, λαϊκής κουλτούρας, σχέσεων εξουσίας στην καθημερινή ζωή, κοινωνικού αποκλεισμού, κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών στον μετα-αποικιακό κόσμο κ.ά. Τη δεκαετία του 1960, στο Παρίσι εμφανίζεται ένα νέο κίνημα ιδεών (και φιλοσοφικό πρόγραμμα) που θα ονομαστεί «δομισμός» (structuralism). Επρόκειτο για ένα ρεύμα που αποσκοπούσε να δώσει στις κοινωνικές και τις επιστήμες του ανθρώπου το status της αυθεντικής επιστήμης. Υπόδειγμα θα αποτελέσει η δομική γλωσσολογία του Ferdinand de Saussure. 8 Το 6 Ο Biagioli επιχείρησε μια γενεαλογία των Σπουδών της Επιστήμης : Fleck, Kuhn, Feyerabend, Merton, Canguilhem, Barnes, Bloor, Wittgenstein, Bachelard, Foucault κ.ά. 7 Βλπ. και: Vincent Descombes, Το Ίδιο και το Άλλο 45 χρόνια γαλλικής φιλοσοφίας ( ), εκδ.praxis Σύμφωνα με τον Saussure, το νόημα στη γλώσσα είναι θέμα «διαφοράς», το σημαινόμενο είναι προϊόν της διαφοράς μεταξύ δύο σημαινόντων. «Το γλωσσικό σημείο ενώνει, γράφει ο Saussure, όχι ένα πράγμα και ένα όνομα, αλλά μία ιδέα και μία ακουστική εικόνα. Αυτή η τελευταία δεν είναι ο υλικός ήχος, πράγμα καθαρά φυσικό, αλλά το ψυχικό αποτύπωμα του ήχου αυτού, η παράσταση που μας δίνει γι αυτόν η μαρτυρία των αισθήσεών μας». Η ιδέα είναι το σημαινόμενο (signifie) και η ακουστική εικόνα το σημαίνον (significant). Ο δεσμός των δύο αυτών είναι αυθαίρετος («το αυθαίρετο του σημείου»). Ο όρος «langue» (γλώσσα) αναφέρεται στην έννοια της γλώσσας ως συστήματος (δομής, κώδικα). Ο όρος «parole» (ομιλία, λόγος) αναφέρεται στο γλωσσικό ενέργημα, την γλώσσα στην πράξη, την γλωσσική εκφορά. Η γλώσσα «είναι ένα κοινωνικό προϊόν των ικανοτήτων του λόγου και ταυτόχρονα ένα σύνολο αναγκαίων συμβάσεων που έχει υιοθετήσει το κοινωνικό σώμα [ ]». (Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Cours de linguistique generale, ελλην.έκδοση: Παπαζήση 1979). Αντιθέτως, η ομιλία αναφέρεται στο 9

10 επιστημονικό αντικείμενο της γλωσσολογίας συγκροτείται από τη «δομή» της «γλώσσας» (langue) σε αντιδιαστολή με τις λειτουργίες της «ομιλίας» (parole). Η ίδια η «γλώσσα», διαχωρισμένη στα επίπεδα της φωνολογίας, της μορφολογίας και της σύνταξης, μελετάται από το σύστημα εννοιών που επιβάλλει τόσο τους ίδιους τους διαχωρισμούς αυτούς όσο και τις εννοιολογικές τους συνέπειες. Αυτή η αμοιβαίως συγκροτησιακή σχέση ανάμεσα στο αντικείμενο της γλωσσολογίας και στο εννοιολογικό σύστημα που παρέχει τη γνώση του θεωρήθηκε ως η θεμελιώδης σχέση που οφείλουν να αποκαταστήσουν όλες οι γνωστικές περιοχές προκειμένου να αποκτήσουν το καθεστώς αυθεντικής επιστήμης. Η δομική ανθρωπολογία του Levi-Strauss, 9 η προσέγγιση της ιστορίας από τους ιστορικούς του περιοδικού Annales, η παρουσίαση του Κεφαλαίου του Marx από τον Althusser ως θεμελίου της «επιστημονικής ηπείρου» της ιστορίας (ως βάσης δηλαδή που επιτρέπει την επιστημονική μελέτη κάθε κοινωνικού και ιστορικού θέματος) 10, η μετατροπή της φροϋδικής ψυχανάλυσης σε «επιστήμη της ανθρώπινης υποκειμενικότητας» από τον Lacan, 11 η ιστορία των ιδεών και των θεσμών από τον Foucault, η «γραμματολογία» του Derrida, η θεωρία της λογοτεχνίας και η γενική σημειολογία του R.Barthes, 12 διεκδίκησαν με μια έννοια αυτούς τους ατομικό επίπεδο, είναι δευτερεύον και συμπτωματικό στοιχείο. Η «Γλώσσα» (langage) είναι το σύνολο γλωσσικό φαινόμενο μιας φυσικής γλώσσας 9 Οι διαφορετικές πολιτισμικές εκφάνσεις, όλες αυτές οι μορφές υπακούουν σε σταθερούς κανόνες οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με την νοητική συγκρότηση του ανθρώπου. Η δημιουργική δηλαδή ανθρώπινη ικανότητα στηρίζεται σε ένα σταθερό, οικουμενικό και ορισμένο αριθμό απλών, δομικών λειτουργιών. Ο «στρουκτουραλισμός» είναι «η προσπάθεια να αναχθούν σε μια μόνο γλώσσα όλες αυτές οι ποικιλόμορφες πολιτισμικές εκφράσεις» (βλπ. C. Levi-Strauss, Άγρια Σκέψη, εκδ.παπαζήση 1997). Είναι «η αναζήτηση-έρευνα για το αμετάβλητο, ή για τα μημεταβαλλόμενα στοιχεία ανάμεσα σε επιφανειακές διαφορές» (C. Levi-Strauss, Μύθος και Νόημα, εκδ.καρδαμίτσα 1986). Οι δομές αυτές τις περισσότερες φορές παράγονται ασυνείδητα. Η γλωσσολογία ως επιστήμη μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για την μέθοδο που χρειαζόμαστε εδώ. 10 Αφετηριακή θέση του Althusser είναι η εξής: Ο «ιστορικός υλισμός» συνιστά τη νέα «επιστημονική ήπειρο» της ιστορίας και του κοινωνικού που ιδρύθηκε με το Κεφάλαιο του Marx, δεν υπάρχει δε εις αεί αλλά συνιστά πάντοτε συγκεκριμένο ιστορικό αποτέλεσμα και κοινωνικό προϊόν. Το επιστημονικό φαινόμενο επομένως (ιστορικό και κοινωνικό) υπάγεται στη γνωστική δικαιοδοσία του ιστορικού υλισμού αφού μόνον αυτός νομιμοποιείται να πραγματεύεται κάθε ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο. Έπειτα από τη σύσταση μιας επιστήμης, η κίνησή της δεν τελείται εν κενώ, αλλά συνιστά κίνηση κοινωνική, είναι η ιστορία της επιστήμης αυτής. Η αυτονομία της κίνησης μιας επιστήμης είναι αυτονομία σχετική και όχι απόλυτη, σχετική ως προς την υπόλοιπη κοινωνική κίνηση. Γενικά, για την «γαλλική επιστημολογική σχολή» επιστημολογία και ιστορία των επιστημών δεν μπορούν μάλλον να νοηθούν χωριστά. Μια επιστήμη γεννιέται μέσα από μια διαδικασία αποκάλυψης και επερώτησης «ιδεολογικών προκαταλήψεων» από αυτές που εγκατοικούσαν στον πυρήνα της θεωρητικής ιδεολογίας η οποία λογοδοτούσε πριν, για ό,τι θα αποτελέσει το αντικείμενο της επιστήμης αυτής. Αυτή τη διαδικασία είναι που ονομάζει ο Althusser «επιστημολογική τομή». Κεντρική σημασία έχει εδώ η έννοια της «ιδεολογίας». 11 Ο Lacan «επιστρέφει στον Freud» μέσω της γλωσσολογίας του Saussure και ερευνά πάνω στο επιστημολογικό status της ψυχανάλυσης. Η ψυχανάλυση κατατάσσεται από τον Lacan στις επιστήμες «εξήγησης» σε αντιδιαστολή με τις επιστήμες «κατανόησης». Διαγράφεται από την Γαλλική Ψυχαναλυτική Εταιρία, αλλά με την παρέμβαση του Fernand Braudel, θα του παραχωρηθεί μέσω της Ecole Pratique des Hautes Etudes αίθουσα για τα Σεμινάριά του στην Ecole Normale Superiere από τα μέσα της δεκαετίας Ίδρυσε την Φροϋδική Σχολή του Παρισιού, την οποία όμως ο ίδιος θα διαλύσει το Βλπ. ενδεικτικά: άρθρο του M.Foucault: Ο Freud, ο Lacan, και η έννοια της επιστροφής, στο περιοδ.ψυχαναλυτικός λόγος, τευχ.1, 1992 (αφιέρωμα: Επιστροφή στον Feud ). Το σεμινάριο του Ζακ Λακάν: Βιβλίο XI: Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης (1964), εκδ.κέδρος Ράππα J.Lacan, Απαντήσεις, εκδ.έρασμος Joël Dor, Εισαγωγή στην ανάγνωση του Lacan (2 τόμοι), εκδ.πλέθρον. Jacques Allain Miller, Ο Lacan και η Ψυχανάλυση, εκδ.εκκρεμές Maud Mannoni, Η Θεωρία ως Επινόηση, εκδ.πλέθρον Θ.Λίποβατς, Η Ψυχοπαθολογία του Πολιτικού, εκδ.οδυσσέας Επίσης: περιοδικό Αλήthεια (διευθ.δ.βεργέτης). Catherine Clement, Οι γιοι του Φρόιντ κουράστηκαν, εκδ.ψυχογιός 2001 κ.ά. 12 Ο Rolan Barthes μελετά το μοντερνιστικό κείμενο που διαλύει κάθε ξεχωριστό νόημα σε ένα ελεύθερο παιχνίδι λέξεων επιδιώκοντας να αποδιοργανώσει τα καταπιεστικά συστήματα σκέψης με μια ακατάπαυστη μετατόπιση και ολίσθηση της γλώσσας. (Rolan Barthes: Εικόνα-Μουσική- Κείμενο, Πλέθρον, σελ ). «Το κείμενο είναι (θα όφειλε να είναι) το ξέγνοιαστο εκείνο πρόσωπο που δείχνει τα οπίσθιά του στον Πολιτικό Πατέρα» (Rolan Barthes: «Η απόλαυση του κειμένου», Ράππα, σελ.87). 10

11 τίτλους επιστημονικότητας. Καταλυτική για όλους αυτούς τους συγγραφείς στάθηκε η επιρροή του Jean-Paul Sartre, 13 ταυτόχρονα όμως οι ίδιοι κινήθηκαν σε μια κατεύθυνση απεξάρτησης από τις ιδέες του. Δάσκαλοί τους υπήρξαν ορισμένοι φιλόσοφοι και ιστορικοί των φυσικών επιστημών και των μαθηματικών: εκτός από τον Koyre (από τους θεμελιωτές της εσωτερικής ιστορίας της επιστήμης), ο Gaston Bachelard, ο Georges Canguilhem, ο Jean Cavailles. Ο Gaston Bachelard ανέλυσε στα έργα του τον αυτόνομο χαρακτήρα της επιστημονικής εξέλιξης: πρόκειται για μια κίνηση που στηρίζεται αποκλειστικά στις δικές της δυνάμεις προκειμένου να ξεπεράσει τα «επιστημολογικά εμπόδια» που οι εκάστοτε παγιωμένες φιλοσοφικές θεωρήσεις προβάλλουν στο δρόμο της ως αναπόφευκτα (πρόκειται για την «Ιστορική Επιστημολογία»). 14 H αυτονομία της επιστημονικής εξέλιξης (της φυσικής και χημείας κατά Bachelard, της βιολογίας και της ιατρικής κατά Canguilhem, των μαθηματικών κατά Cavailles) μπορεί να εδραιωθεί μόνο εάν όντως υπάρχει μια αμοιβαίως συγκροτησιακή σχέση ανάμεσα στο εννοιολογικό σύστημα και το αντικείμενο καθενός από τους κλάδους αυτούς, ενώ είναι η λειτουργία μιας τέτοιας σχέσης που καθιστά τον αντίστοιχο κλάδο αυθεντικά επιστημονικό. Με την έννοια αυτή, το αντικείμενο ενός επιστημονικού κλάδου δεν μπορεί να αναχθεί σε εμπειρικό δεδομένο γιατί η διαμόρφωσή του είναι αδιαχώριστη από τη συγκρότηση του εννοιολογικού συστήματος που παρέχει τη γνώση του (δηλαδή γιατί αντικείμενο και εννοιολογικό σύστημα συνσυγκροτούνται μέσω μιας ενιαίας διαδικασίας). Πώς συνδέονται οι ιδέες αυτών των φιλοσόφων με το κίνημα της δεκαετίας του 1960; Μια εξήγηση αυτού του δεσμού μπορεί είναι η εξής: στους αμερικανούς σπουδαστές που βρέθηκαν στο Παρίσι την περίοδο αυτή, και με βάση βεβαίως τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις που διέθεταν, ο «δομισμός» φαινόταν να επικεντρώνεται στα «κείμενα» και στις «στοιχειώδεις πράξεις» που αφορούν κείμενα, δηλαδή τη γραφή και την ανάγνωση. Θεώρησαν, δηλαδή, πως επρόκειτο για ένα κίνημα επί των ειδών και των τεχνών του λόγου, επί και περί τη λογοτεχνία. Γι αυτούς η φιλοσοφία ήταν ουσιαστικά η «αναλυτική» φιλοσοφία, που στηριζόταν στη λογική των Frege και Russell και είχε ως κύριο στόχο την επίλυση και διάλυση «γρίφων». Το Γαλλικό όμως εκπαιδευτικό σύστημα δεν διαχώριζε με τρόπο απόλυτο (δεν υφίσταντο δηλαδή θεσμικού τύπου ή άλλοι φραγμοί) τη φιλοσοφία από εκείνα που στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, κατατάσσονται υπό τους ιδιαίτερους κλάδους των γραμμάτων, των τεχνών, των ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών. Το αποτέλεσμα ήταν ότι η μετάβαση στην Αμερική της Γαλλικής αυτής σκέψης ήταν ισοδύναμη με μια εισαγωγή νέων προσεγγίσεων σχετικά μόνο με ό,τι αφορά τη λογοτεχνία και το κείμενο γενικώς, οι οποίες επομένως μπορούσαν να φιλοξενηθούν μόνο σε τμήματα γλώσσας και λογοτεχνίας, και όχι φιλοσοφίας. Ο σχηματισμός που αναφέραμε με το όνομα «Θεωρία» (Theory) και που αφορά και την φιλοσοφία και τις τέχνες και την ιστορία των θεσμών και των ιδεών και το λαϊκό πολιτισμό κ.ά., διαδόθηκε σε όλο το φάσμα των κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών, και στις Σ.Ε.Τ. Συγχρόνως, ο δομισμός, η σημειολογία και η σημειωτική, η αποδόμηση, ο μαρξισμός (ιδιαίτερα ο αλτουσεριανός και εκείνος της σχολής της Φρανκφούρτης), η ψυχανάλυση, 13 Jean-Paul Sartre, Ο Υπαρξισμός είναι Ανθρωπισμός, εκδ.αρσενίδης. Jean - Paul Sartre, Το Είναι και το Μηδέν- Δοκίμιο φαινομενολογικής οντολογίας, εκδ. Παπαζήση. R.D. Laing and D.G. Cooper, Reason and Violence: A Decade of Sartre's Philosophy, (Foreword by Jean-Paul Sartre), Pantheon Books/ Random House ΝΥ 1971, κ.ά. 14 Οι Bachelard και Foucault όπως θα δούμε, επισήμαναν ότι η επιστήμη σε κάθε εποχή αντιμετωπίζει και οργανώνει με το δικό της, ιδιαίτερο, τρόπο τον κορμό της γνώσης. Υπογράμμισαν πως η ιστορία της επιστήμης δεν χαρακτηρίζεται από μετασχηματισμούς των θεωριών λόγω, δήθεν, συσσώρευσης της γνώσης. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από «επιστημολογικές τομές». Επομένως την ιστορία της επιστήμης δεν την περιγράφει η συνέχεια αλλά οι έντονες «ασυνέχειες». 11

12 ο φεμινισμός, οι ομοφυλοφιλικές σπουδές, οι σπουδές των μορφών πολιτισμικού εξουσιασμού ή εκείνες των μετα-αποικιακών πολιτισμικών σχέσεων συνδυάζονται με λογοτεχνικά κείμενα όλων των ειδών. 15 Ιστορία των ιδεών γύρω από την Επιστημονική Μέθοδο: οι μεταβολές στις αντιλήψεις έως τον 1 ο παγκόσμιο πόλεμο. Εάν δεχθούμε πως η «φιλοσοφία της επιστήμης» αποτελεί έναν λόγο (δεύτερης τάξης) περί «κριτηρίων» 16, τότε θα πρέπει να επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε ερωτήσεις όπως είναι οι εξής: ποια χαρακτηριστικά διακρίνουν την «επιστημονική» έρευνα από άλλα είδη έρευνας; Υπάρχουν συγκεκριμένες «μέθοδοι» τις οποίες οφείλουν να ακολουθούν οι επιστήμονες; Ποιες συνθήκες πρέπει να πληρούνται ώστε να χαρακτηριστεί μια «επιστημονική ερμηνεία» «ορθή»; Ποιο είναι το «γνωστικό υπόβαθρο» των επιστημονικών νόμων και αρχών; Αριστοτέλης. Θα ξεκινήσουμε την ιστορία μας από τον Αριστοτέλη ( π.Χ.). 17 Η «επαγωγική-απαγωγική» μέθοδος του Αριστοτέλη συνίσταται στο εξής αίτημα: ο επιστήμονας «επάγεται» (δηλαδή συνάγει επαγωγικώς) ερμηνευτικές αρχές από τα φαινόμενα, και ακολούθως «παράγει» προτάσεις για τα φαινόμενα αυτά εκκινώντας από υποθέσεις τις οποίες εμπεριέχουν οι αρχές αυτές. Κατά συνέπεια η «επιστημονική ερμηνεία» είναι μια μετάβαση από τη γνώση (παρατήρηση) ενός συμβάντος στη γνώση (κατανόηση) των αιτίων που το προκάλεσαν. Για τον Αριστοτέλη κάθε ατομικό ιδιαίτερο ον συνίσταται στην ένωση «μορφής» και «ύλης»: η ύλη είναι αυτό που κάνει ένα ιδιαίτερο ον ένα μοναδικό ατομικό ον και η μορφή είναι εκείνο που καθιστά το ιδιαίτερο ον μέλος μιας τάξης όμοιων όντων. Τα όμοια όντα μοιράζονται κοινές ιδιότητες. Οι γενικεύσεις που αφορούν τις μορφές συνάγονται επαγωγικώς από τις εμπειρίες των αισθήσεων. Έχουμε δύο ειδών επαγωγές (πορεία από ατομικές σε γενικές προτάσεις): το 1 ο είδος επαγωγής είναι μια απαρίθμηση: προτάσεις για επιμέρους ατομικά όντα ή συμβάντα (ή «είδη», σε ένα υψηλότερο επίπεδο) αποτελούν βάση μιας γενίκευσης που αφορά το «είδος» (ή το «γένος»). Δηλαδή: ό,τι παρατηρείται ότι ισχύει για πολλά ιδιαίτερα όντα (ή είδη) με τη γενίκευση το συμπέρασμα είναι ότι αληθεύει για ολόκληρο το είδος (ή το γένος). 15 Παράλληλα αναφύεται η ιδέα ότι έχουμε περάσει σε μια «μεταμοντέρνα» εποχή, όπου δεν μπορούν πλέον να προτείνονται ή να τυγχάνουν υπεράσπισης «μεγάλες αφηγήσεις» (Jean Francois Lyotard, La condition post-modern, 1979). Υπήρξαν ποικίλες, διαφορετικές ερμηνείες του έργου του Lyotard («διάσωση του μη απεικονίσιμου», διάλυση των «αναπαραστατικών» ιδεωδών, η σημασία της «μετωνυμίας» κλπ.). Η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτενής. Θα σημειώσουμε μόνο μια πολύ διαδεδομένη άποψη περί «μεταμοντερνισμού». Ένα από τα, λεγόμενα, «μεταμοντέρνα» συνθήματα είναι: «ισοτιμία των αφηγήσεων». Πολλοί συγγραφείς αυτού του ρεύματος θεωρούν τη διάκρισηδιαφοροποίηση μεταξύ επιστημονικού και μη επιστημονικού («αφηγηματικού») λόγου ως αυθαίρετη εξέλιξη που είχε ως αποτέλεσμα την καθιέρωση του επιστημονικού λόγου ως προνομιακού απέναντι σε όλες τις άλλες μορφές αφήγησης, με μόνον αυτόν να έχει αξιώσεις αλήθειας και εγκυρότητας. Αρνούνται λοιπόν την προνομιακή αυτή θέση του επιστημονικού λόγου: η προσπάθεια νομιμοποίησής του τον υποχρεώνει να καταφεύγει σε μια μεταφυσική «μετααφήγηση» (μη-γνώση). Δεν θα επεκταθούμε όμως εδώ άλλο. 16 Από τα «γεγονότα» στην «ερμηνεία» τους και από εκεί στην ανάλυση των μεθόδων και της «λογικής» της επιστημονικής έρευνας. 17 Η πρώτη «φιλοσοφία της επιστήμης» 12

13 Το 2 ο είδος επαγωγής αφορά μια «κατευθείαν διαισθητική» γνώση εκείνων των γενικών αρχών οι οποίες εμφανίζονται ως χαρακτηριστικές στα φαινόμενα. Πρόκειται δηλαδή για «ενόραση»: μια ικανότητα να διακρίνουμε, να βλέπουμε αυτό που είναι «ουσιώδες» στα δεδομένα της εμπειρίας των αισθήσεων 18. Στο στάδιο της «απαγωγής» κατά την επιστημονική έρευνα, οι γενικεύσεις που παράχθηκαν με την επαγωγή χρησιμοποιούνται ως υποθέσεις για την παραγωγή προτάσεων που αφορούν τις αρχικές παρατηρήσεις. Ο Αριστοτέλης έθεσε έναν περιορισμό στα είδη των προτάσεων που μπορούν να εμφανίζονται ως συμπεράσματα απαγωγικών (παραγωγικών) επιχειρημάτων στην επιστήμη: επέτρεψε εκείνες μόνο τις προτάσεις οι οποίες βεβαιώνουν ότι μια τάξη (Α) περικλείεται μέσα (ή αποκλείεται από) μια δεύτερη τάξη (Β), δηλαδή επέτρεψε τις προτάσεις: «όλα τα Α είναι Β» που οδηγούν στη σχέση «το Α περιέχεται εξολοκλήρου στο Β». Για τον Αριστοτέλη μια «αληθής» επιστημονική ερμηνεία πρέπει να δίνεται με τη βοήθεια προτάσεων αυτού του τύπου. «όλα τα (μ) είναι (β)», όλα τα (α) είναι (μ), επομένως όλα τα (α) είναι (β): β είναι ο «μείζον» όρος, α είναι ο «ελάσσων» και μ ο «μέσος» όρος του συλλογισμού. Ο Αριστοτέλης έδειξε πως αυτός ο τύπος συλλογισμού ισχύει: εάν είναι αληθές ότι κάθε Α περιέχεται στο Μ και ότι κάθε Μ περιέχεται στο Β, τότε θα πρέπει επίσης να είναι αληθές ότι κάθε Α περιέχεται στο Β 19. Διαφορετικά επιχειρήματα είναι δυνατόν να προκύψουν όταν επιλέγονται διαφορετικοί «μέσοι όροι», και ορισμένα επιχειρήματα είναι «ικανοποιητικότερα» από άλλα Το ουσιώδες εδώ είναι το σύνολο των «προκείμενων». Για τον Αριστοτέλη οι προκείμενες μιας ικανοποιητικής ερμηνείας πρέπει να είναι αληθείς: αποκλείονται επομένως εκείνοι οι (ισχύοντες) συλλογισμοί οι οποίοι έχουν αληθή συμπεράσματα μεν αλλά ψευδείς προκείμενες. Η απαίτηση οι προκείμενες να είναι αληθείς είναι μια από τις τέσσερις «υπερ-λογικές» απαιτήσεις. Οι υπόλοιπες τρεις είναι οι εξής: οι προκείμενες πρέπει να είναι μη αποδείξιμες, καλύτερα γνωστές από το συμπέρασμα, και αιτίες του προσδιορισμού που γίνεται στο συμπέρασμα. Το θεμελιώδες για τον Αριστοτέλη είναι σε κάθε επιστήμη να υπάρχουν κάποιες αρχές οι οποίες να μην μπορεί να παραχθούν από άλλες πιο βασικές αρχές 20. Οι πλέον «γενικοί νόμοι» μιας επιστήμης (καθώς και οι ορισμοί που καθορίζουν το νόημα των ιδιαίτερων προσδιορισμών αυτής της επιστήμης) είναι «μη αποδείξιμοι». Η απαίτηση οι προκείμενες να είναι «καλύτερα γνωστές» από το συμπέρασμα παραπέμπει στην επιμονή του Αριστοτέλη οι πρώτες αρχές μιας απόδειξης να είναι τουλάχιστον το ίδιο προφανείς όσο και τα συμπεράσματα που βγάζουμε από αυτές. Η απαίτηση της «αιτιώδους» συσχέτισης είναι η σημαντικότερη. Είναι δυνατόν να κάνουμε ισχυρούς συλλογισμούς με αληθείς προκείμενες με τέτοιον τρόπο που οι προκείμενες να μην πετυχαίνουν να αποδώσουν την αιτία του προσδιορισμού που γίνεται στο συμπέρασμα. Ποιο μπορεί να είναι ένα κριτήριο διάκρισης των αιτιωδών από τις τυχαίες συσχετίσεις; Ο Αριστοτέλης υπέδειξε ότι σε μια αιτιώδη σχέση ο προσδιορισμός πρέπει: (α) να είναι αληθής για κάθε χαρακτηριστική περίπτωση του υποκειμένου, (β) να είναι αληθής ακριβώς για το υποκείμενο το ίδιο και όχι ως μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, (γ) να είναι «ουσιώδης» για το υποκείμενο. Η (α) απαίτηση επιδιώκει να απαλείψει κάθε σχέση για την οποία υπάρχουν εξαιρέσεις. Το κριτήριο αυτό ωστόσο μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε εκείνες τις περιπτώσεις στις οποίες η τάξη των υποκειμένων μπορεί να απαριθμηθεί πλήρως αντιθέτως, για την πλειοψηφία των αιτιωδών σχέσεων το πεδίο προσδιορισμού είναι ανοιχτό. Όσον αφορά τέλος την τρίτη απαίτηση του 18 Πρόκειται για μια όραση και οξυδέρκεια που χαρακτηρίζει τον «ταξινόμο». Η ικανότητα αυτή υποθέτουμε αποκτάται έπειτα από πολύ μακρά εμπειρία. 19 ανεξάρτητα από το ποιες τάξεις συμβολίζονται με Α, Β και Μ. Η ισχύς του επιχειρήματος καθορίζεται μόνο από τη σχέση ανάμεσα στις υποθέσεις και το συμπέρασμα. 20 Με την απαίτηση αυτή αποφεύγεται μια αναδρομή επ άπειρον κατά την (επιστημονική) ερμηνεία. 13

14 Αριστοτέλη, ο ίδιος δεν μπόρεσε να ορίσει ένα γενικό κριτήριο για να αποφασίζουμε ποιοι προσδιορισμοί είναι «ουσιώδεις». Παρόλη την έλλειψη ρητής απόδοσης ουσιωδών κατηγορημάτων, κάθε επιστήμη φαίνεται να έχει ένα δικό της χαρακτηριστικό γένος υποκειμένων (Για παράδειγμα η φυσική αφορά σώματα που αλλάζουν θέση στο χώρο, επομένως ορισμένα χαρακτηριστικά κατηγορήματα, ανάμεσα σε άλλα, του γένους των υποκειμένων της φυσικής είναι η θέση, η αντίσταση και η ταχύτητα..). Μια ικανοποιητική λοιπόν ερμηνεία ενός φαινομένου οφείλει να κάνει χρήση των κατηγορημάτων εκείνης της επιστήμης στην οποία «ανήκει» το φαινόμενο (επομένως δεν θα ήταν χρήσιμο ένα βιολογικό κατηγόρημα για την ερμηνεία της κίνησης ενός βλήματος). Μια ιδιαίτερη επιστήμη είναι μια παραγωγικά (απαγωγικά) οργανωμένη ομάδα προτάσεων. Στο «υψηλότερο» επίπεδο γενικότητας συναντάμε τις «πρώτες αρχές» κάθε απόδειξης: (1) αρχή της ταυτότητας, (2) αρχή της μη αντίφασης, (3) αρχή του αποκλειόμενου μέσου 21. Στο επόμενο επίπεδο γενικότητας θα βρούμε τους ορισμούς και τις πρώτες αρχές της συγκεκριμένης ιδιαίτερης επιστήμης: είναι τα σημεία εκκίνησης για κάθε απόδειξη, οι πιο γενικές αληθείς προτάσεις που μπορούν να διατυπωθούν για τα συναφή κατηγορήματα της εν λόγω επιστήμης, είναι προκείμενες για την παραγωγή συσχετίσεων σε χαμηλότερα επίπεδα γενικότητας.. Για τον Αριστοτέλη υφίσταται ακόμη μια απαίτηση για τις επιστημονικές ερμηνείες: μια επαρκής ερμηνεία κάποιας συσχέτισης πρέπει να αναφέρεται και στις τέσσερις πλευρές της σχέσης αιτίου-αιτιατού: το να περιγράψουμε την «μορφική αιτία» σημαίνει να καθορίσουμε (γενίκευση) τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιείται αλλαγή της μορφής «υλική αιτία» είναι εκείνη η ουσία που υφίσταται την εν λόγω αλλαγή η «κινούσα αιτία» αφορά την κίνηση, ενώ η «τελική αιτία» αφορά το «τέλος» δηλαδή τον σκοπό («τελεολογική» είναι μια ερμηνεία που καταλήγει στην έκφραση «με το σκοπό να» ). Ο Αριστοτέλης υπέθεσε ως αναγκαίες τις τελεολογικές ερμηνείες όχι μόνο για ζώντες οργανισμούς αλλά ακόμη και για τις κινήσεις των άψυχων όντων. Οι τελεολογικές ερμηνείες δεν προαπαιτούν ενσυνείδητη εκλογή και στόχευση, ωστόσο προϋποθέτουν πως μια μελλοντική κατάσταση προσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο μια παρούσα κατάσταση εκτυλίσσεται. Με άλλα λόγια η μελλοντική κατάσταση -θα λέγαμε- «έλκει» την διαδοχή εκείνη των καταστάσεων που τελικώς οδηγούν σε αυτή Επιδίωξη του Αριστοτέλη, εκτός από τον προσδιορισμό των αντικειμένων κάθε ιδιαίτερης επιστήμης, υπήρξε και η διάκριση ανάμεσα στα «εφαρμοσμένα» μαθηματικά και στα «καθαρά» μαθηματικά τα οποία ασχολούνται με αριθμούς και αφηρημένα σχήματα. Ενώ το αντικείμενο της «εμπειρικής» επιστήμης είναι η «μεταβολή», το αντικείμενο των καθαρών μαθηματικών είναι εκείνο που «δεν μεταβάλλεται» 22. Οι καθαρές αυτές μαθηματικές μορφές δεν έχουν αντικειμενική ύπαρξη. Η γνήσια επιστημονική γνώση έχει την υπόσταση αναγκαίας αλήθειας οι επιστημονικοί νόμοι εκφράζουν αναγκαίες αλήθειες. Οι πρώτες αρχές των επιστημών (αντικατοπτρίζουν σχέσεις μέσα στη φύση) και οι συνέπειες που απορρέουν από αυτές δεν μπορούν παρά να είναι αληθινές. Πυθαγόρας Πλάτων Πτολεμαίος Σύμφωνα με τους υποστηρικτές της «πυθαγόρειας» αντίληψης αυτό που είναι «πραγματικό» είναι η μαθηματική αρμονία, πανταχού παρούσα στην φύση: αυτή είναι η θεμελιώδης δομή του σύμπαντος. Όπως θα δηλώσει πολύ αργότερα και ο Γαλιλαίος, το σύμπαν, αυτό το «μεγάλο 21 Αυτές οι 3 αρχές εφαρμόζονται σε όλα τα παραγωγικά επιχειρήματα. 22 Στα καθαρά αυτά μαθηματικά, αφαιρούνται από τις φυσικές καταστάσεις ορισμένες πλευρές ποσοτικές και μελετώνται αποκλειστικά οι σχέσεις ανάμεσά τους. 14

15 βιβλίο» είναι γραμμένο στην γλώσσα των μαθηματικών και «οι χαρακτήρες του είναι τρίγωνα, κύκλοι και άλλα γεωμετρικά σχήματα». 23 Η σκέψη του Πλάτωνα ( π.Χ.) θα οδηγήσει από τα εφήμερα φαινόμενα σε μια θεώρηση των αφηρημένων ιδεών και των καθαρών γεωμετρικών σχέσεων. Η βαθύτερη «γνώση» κατακτάται εφόσον με την απομάκρυνση από τα δεδομένα της εμπειρίας των αισθήσεων αποκαλυφθεί η «υποκείμενη» ορθολογική τάξη. Για τους «πλατωνιστές» αυτό που πρέπει να αποκαλυφθεί είναι το «σχέδιο» που βρίσκεται «κρυμμένο μέσα» στα φαινόμενα. Ένας από τους λόγους που η πυθαγόρεια αντίληψη επέζησε ανά τους αιώνες στην χριστιανική δύση είναι ακριβώς η «σύνθεση» του πλατωνικού Τίμαιου με την Αγία Γραφή: ο Πλάτων περιέγραφε την «δημιουργία» του σύμπαντος από έναν Δημιουργό ο οποίος επέβαλε πάνω σε μια άμορφη ακατέργαστη «πρώτη ύλη» ένα «μαθηματικό σχέδιο». 24 Αυτή την ερμηνεία του πλατωνικού έργου την οικειοποιήθηκαν χριστιανοί διδάσκαλοι και ταύτισαν αυτή την μαθηματική δόμηση με το δικό τους «θεϊκό» σχέδιο. Για τους πυθαγόρειους οι μαθηματικές σχέσεις εξηγούν «γιατί τα πράγματα είναι έτσι όπως είναι». Για τους αντιπάλους αυτής της άποψης, το να επιβάλλεις μαθηματικές υποθέσεις στα φαινόμενα είναι μεν ένας τρόπος «να σώζεις τα φαινόμενα», αυτό όμως είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από το να «εξηγείς» (με κάποια θεωρία που αφορά τη δομή του σύμπαντος) «γιατί» τα φαινόμενα είναι αυτά που είναι. 25 Ο Πτολεμαίος ( μ.Χ.) θα επινοήσει μια σειρά μαθηματικών προτύπων (ένα για κάθε πλανήτη) με τη χρήση επίκυκλων και φερόντων κύκλων, τα οποία αναπαρήγαγαν υποτίθεται την φαινόμενη κίνηση των πλανητών (ως προς το ζωδιακό κύκλο). Παρατήρησε πως για να σωθούν τα φαινόμενα αυτά μπορούσαν να κατασκευαστούν περισσότερα από ένα μαθηματικά πρότυπα. 26 Λόγω της μαθηματικής αυτής ισοδυναμίας ο αστρονόμος μπορούσε να κάνει χρήση οποιουδήποτε από αυτά τα πρότυπα. Το ζητούμενο για την παράδοση που ακολουθούσε τον Πτολεμαίο επομένως, δεν ήταν η κατάστρωση θεωριών που να εξηγούν τις πραγματικές κινήσεις των πλανητών, παρά η κατασκευή μαθηματικών μοντέλων. 27 Η απαγωγική συσχέτιση αξιωμάτων-θεωρημάτων Στην αρχαία γραμματεία κυρίαρχη υπήρξε η άποψη πως μια ολοκληρωμένη επιστήμη όφειλε να στηρίζεται σε ένα «απαγωγικό» σύστημα προτάσεων. Αυτή η απαγωγική (παραγωγική) συστηματοποίηση είχες τρεις πλευρές: (α) τα αξιώματα και τα θεωρήματα συσχετίζονται 23 Οι μουσικές αρμονίες για τους πρώτους πυθαγόρειους συνυφαίνονται με την «αρμονία των σφαιρών», τις βρίσκουμε μέσα στο σύμπαν. 24 Για τον Πλάτωνα (Τίμαιος) τα πέντε στοιχεία του κόσμου (με βάση ιδιότητες όπως η διεισδυτικότητα και η σταθερότητα) αντιστοιχούν σε πέντε κανονικά πολύεδρα: στη φωτιά το τετράεδρο, στη γη ο κύβος, στον αέρα το οκτάεδρο, στο νερό το εικοσάεδρο και στην ουράνια ύλη το δωδεκάεδρο. Η ερμηνεία των ιδιοτήτων της ύλης, με έναν τρόπο που προσεγγίζει την πυθαγόρεια παράδοση, γίνεται μέσω γεωμετρικών σχημάτων. 25 Η διάκριση φυσικά αληθών θεωριών από μαθηματικές υποθέσεις που «σώζουν τα φαινόμενα» πρωτοεμφανίζεται τον 1 ο αιώνα π.χ. (Geminus): είναι διαφορετική η προσέγγιση του «φυσικού», ο οποίος παράγει τις συμπεριφορές των ουρανίων σωμάτων από τις ουσιώδεις φύσεις τους και άλλη η προσέγγιση του «αστρονόμου» ο οποίος παράγει τις κινήσεις τους από μαθηματικά σχήματα και υποθέσεις. 26 Έτσι για παράδειγμα, το πρότυπο του επίκυκλου και του φέροντος κύκλου ήταν «ισοδύναμο» με το πρότυπο του κινούμενου έκκεντρου κύκλου. 27 Για τον Πτολεμαίο το περίπλοκο σύστημα κύκλων από αποκάλυπτε την δομή της φυσικής πραγματικότητας. Ο νεοπλατωνιστής Πρόκλος τον 5 ο μ.χ. αιώνα θα παραπονεθεί πως οι αστρονόμοι αντί να παράγουν εύλογα συμπεράσματα από προφανή αξιώματα σε συμφωνία με το πλατωνικό πρότυπο γεωμετρίας, διατυπώνουν απλώς μαθηματικές υποθέσεις ώστε να τακτοποιήσουν τα φαινόμενα. Ο ίδιος πίστευε πως η αριστοτέλεια αρχή ήταν σωστή: κάθε απλή κίνηση είναι είτε κίνηση γύρω από το κέντρο του σύμπαντος είτε κίνηση προς ή μακριά από αυτό. 15

16 απαγωγικά (παραγωγικά), (β) τα ίδια τα αξιώματα είναι προφανείς αλήθειες, (γ) τα θεωρήματα συμφωνούν με τις παρατηρήσεις. Ο Ευκλείδης και ο Αρχιμήδης χρησιμοποίησαν δύο κύριες τεχνικές για να αποδείξουν τα θεωρήματα από τα αξιώματά τους: (1) την «εις άτοπο απαγωγή» και (2) την «μέθοδο της εξάντλησης». Η «εις άτοπον απαγωγή» για την απόδειξη ενός θεωρήματος Θ συνίσταται στο να υποθέσουμε ότι το «μη- Θ» είναι αληθές και στην συνέχεια να λάβουμε από το «μη-θ» και τα (αληθή) αξιώματα του συστήματος μια πρόταση καθώς και την άρνησή της: εφόσον παράγονται λοιπόν με τον τρόπο αυτό δύο αντιφατικές προτάσεις, τότε το θεώρημα Θ θα πρέπει επίσης να αληθεύει. Η «μέθοδος της εξάντλησης» αποτελεί μια γενίκευση των ανωτέρω: δείχνουμε ότι κάθε δυνατή πρόταση αντίθετη με ένα θεώρημα έχει συνέπειες που είναι ασύμβατες με τα αξιώματα του συστήματος. Η δεύτερη απαίτηση της «απαγωγικής συστηματοποίησης»: τα ίδια τα αξιώματα να είναι προφανείς αλήθειες, είναι σύμφωνη και με την Αριστοτελική άποψη πως οι «πρώτες αρχές» των επιστημών είναι αναγκαίες αλήθειες, και με την πυθαγόρεια αντίληψη πως στη φύση υπάρχουν μαθηματικές σχέσεις που «υπόκεινται στα φαινόμενα». Εντούτοις, εκείνοι οι οποίοι ακολούθησαν την παράδοση που ονομάσαμε «σώζειν τα φαινόμενα» κινήθηκαν αντίθετα: για να σώσουν τα φαινόμενα ήταν αρκετό οι απαγωγικές συνέπειες των αξιωμάτων να συμφωνούν με την εμπειρία και τις παρατηρήσεις: το ότι τα ίδια τα αξιώματα μπορεί να είναι αβάσιμα -ή ακόμη και ψευδήθεωρείται άσχετο Η τρίτη απαίτηση της «απαγωγής» θέλει το απαγωγικό σύστημα να έχει γείωση στην πραγματικότητα. Επαφή όμως με την εμπειρία σημαίνει αναφορά (κάποιων τουλάχιστον όρων του συστήματος) σε αντικείμενα ή/και σχέσεις του εξωτερικού κόσμου, σημαίνει πιθανά χρήσιμες πρακτικές εφαρμογές. Όπως διαπιστώσαμε στα προηγούμενα, είχε ήδη αρχίσει να σχηματίζεται μια παράδοση φιλοσοφική, στην οποία ανάμεσα στις ατακτοποίητες πολυπλοκότητες των φαινομένων και στην αιώνια καθαρότητα των τυπικών σχέσεων αυτό που υφίσταται είναι η αντίθεση. Παράλληλα με αυτά πολλοί υιοθετούσαν μια οντολογία στο εσωτερικό της οποίας το βασίλειο της εμπειρίας και των φαινομένων δεν αποτελεί παρά ένα «είδωλο» ή μια «απομίμηση» του πραγματικού κόσμου (Πλάτων) 28 Ο ατομισμός Για τους «ατομιστές» (όπως είναι ο Δημόκριτος και ο Λεύκιππος) η σχέση ανάμεσα στην φαινομενική όψη των πραγμάτων και στην «πραγματικότητα» δεν είναι σχέση ανάμεσα σε ένα (ατελές) αντίγραφο και τον πρωτογενή κόσμο θα λέγαμε μάλλον ότι τα αισθητηριακά δεδομένα και οι σχέσεις στον πραγματικό κόσμο είναι «διαφορετικού είδους». Αυτό που είναι «πραγματικό» σύμφωνα με τους ατομιστές είναι η κίνηση των ατόμων μέσα στο κενό: αυτή είναι που δημιουργεί όλες τις αντιληπτικές μας εμπειρίες. Επιπλέον, τα άτομα τα ίδια έχουν μόνον τις εξής ιδιότητες: μέγεθος, σχήμα, κίνηση, τάση να δημιουργούν συνενώσεις και τέλος είναι αδιαπέραστα. Τα άτομα δεν υποδιαιρούνται. Όλες λοιπόν οι αλλαγές που παρατηρούμε και αισθανόμαστε οφείλονται σε συνενώσεις και διαχωρισμούς των ατόμων. Η ιδέα των ατομιστών πως οι παρατηρούμενες μεταβολές ερμηνεύονται με αναφορά σε διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα σε ένα περισσότερο στοιχειώδες επίπεδο οργάνωσης η συνειδητοποίηση επίσης ότι δεν ερμηνεύουμε επαρκώς τις ποιότητες σε ένα επίπεδο θέτοντας 28 Είναι η απαρχή ενός δυϊσμού που θα έχει πολύ μακρά ιστορία. 16

17 απλά ως προϋπόθεση ότι οι ίδιες ακριβώς ποιότητες και διαδικασίες υφίστανται και σε ένα βαθύτερο επίπεδο 29, αυτές οι ιδέες αποδείχθηκαν ισχυρές και διήρκεσαν στον χρόνο. Οι ατομιστές πρέπει να σημειώσουμε [αναγωγή των ποιοτικών μεταβολών στο ατομικό επίπεδο], συμφωνούσαν με τους πυθαγόρειους ότι οι ερμηνείες που δίνουμε οφείλουν να στηρίζονται σε γεωμετρικές και μαθηματικές σχέσεις. 30 Η μέθοδος του Αριστοτέλη στον Μεσαίωνα Τα κείμενα του Αριστοτέλη για την επιστήμη και την μέθοδο που προσιδιάζει σ αυτήν, ξεκίνησαν να μεταφράζονται εντατικά και συστηματικά στις αρχές του 12 ου αιώνα: η μετάφραση γινόταν από αραβικές και ελληνικές πηγές στα λατινικά. 31 Η επίδραση αυτού του έργου υπήρξε εντυπωσιακή σε πάρα πολλές περιπτώσεις και για πολλές γενιές μελετητών παρουσιάσεις ερευνών μέσα σε κάποια επιστήμη είχαν την μορφή σχολίων επάνω σε αντίστοιχες μελέτες του Αριστοτέλη, ενώ πολλά από τα «προβλήματα» που ερευνούνταν είχαν ήδη διατυπωθεί από εκείνον R.Grosseteste, D.Scottus, William of Ockham, Nicolaus of Autrecourt Ο Robert Grosseteste ( μ.Χ.) και ο μαθητής του Roger Bacon ( μ.Χ.) δύο συγγραφείς με μεγάλη επιρροή σε θέματα επιστημονικής μεθόδου την εποχή αυτήεπιβεβαίωσαν το επαγωγικό («ανάλυση»)-απαγωγικό («σύνθεση») πρότυπο του Αριστοτέλη. Οι ερμηνευτικές αρχές πρέπει να προκύπτουν επαγωγικά από τις παρατηρήσεις Οι μελετητές του μεσαίωνα επιδίωξαν να προσθέσουν νέες επαγωγικές τεχνικές για την ανακάλυψη αυτών των αρχών. Ο Duns Scottus ( μ.Χ.) θα επεξεργαστεί μια μέθοδο που είναι γνωστή ως «μέθοδος της συμφωνίας»: αναλύουμε ένα πλήθος περιπτώσεων στις οποίες λαμβάνει χώρα ένα συγκεκριμένο συμβάν. Η μέθοδος συνίσταται στο να καταγράφουμε τις διαφορετικές συνθήκες που υφίστανται κάθε φορά που παρουσιάζεται το εν λόγω συμβάν και να ψάχνουμε ποια είναι παρούσα σε κάθε περίσταση. Εάν αυτή βρεθεί τότε ο ερευνητής δικαιούται να υποθέσει ότι το συμβάν αυτό είναι αποτέλεσμα αυτής της αιτίας. Πρόκειται ασφαλώς για μετριοπαθή ισχυρισμό: το μέγιστο που μπορεί κάποιος να συμπεράνει είναι μια «ενδεικτική ένωση» ανάμεσα σε ένα αποτέλεσμα και την συνοδό συνθήκη - πρόκειται για μια πιθανότητα και όχι για μια αναγκαιότητα. Ο Danus Scottus μπορούμε να διαπιστώσουμε πως τελικώς υπέσκαψε την εμπιστοσύνη στην επαγωγή. Σ αυτό βοήθησε και η πίστη του στον Θεό: αυτός μπορεί να πραγματοποιήσει οτιδήποτε δεν εμπεριέχει αντίφαση, εάν επιθυμεί μπορεί να απλοποιήσει μια κανονικότητα ώστε να παραχθεί το αποτέλεσμα άμεσα χωρίς καν την παρουσία της συνήθους αιτίας Γι αυτό το λόγο η «μέθοδος της συμφωνίας» δύναται να δώσει μόνο ενδεικτικές ενώσεις Ένθερμος υποστηρικτής της παντοδυναμίας του Θεού υπήρξε και ο William of Ockham: μπορεί να πραγματοποιήσει οτιδήποτε χωρίς αντίφαση Ο Ockham διατύπωσε τη δική του «μέθοδο της διαφοράς»: συγκρίνουμε δύο περιστάσεις, μια όπου το συμβάν είναι παρόν και μια όπου απουσιάζει. Εάν μπορεί να δειχθεί ότι όταν το συμβάν είναι παρόν υπάρχει παρούσα και μια συνθήκη η οποία απουσιάζει όταν απουσιάζει και το συμβάν τότε μπορεί (και πάλι πιθανότητα όχι βεβαιότητα) η συνθήκη αυτή να είναι η αιτία του συμβάντος. 29 Για παράδειγμα δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα χρώματα των αντικειμένων αποδίδοντας απλώς χρώματα στα άτομα 30 Εκείνο το οποίο θα προκαλέσει τις σοβαρότερες αντιστάσεις εις βάρος των ατομιστών είναι ο καθαρός «υλισμός» τους: η ερμηνεία και των αισθήσεων αλλά και της σκέψης με τη βοήθεια κινήσεων ατόμων. 31 Έως το 1270 περίπου είχε μεταφραστεί σχεδόν ολόκληρο το έργο του. 17

18 Οι Grosseteste και R.Bacon θα προσθέσουν στην επαγωγική-απαγωγική μέθοδο του Αριστοτέλη ένα ακόμη σημαντικό στάδιο 32 : εδώ οι αρχές που προέκυψαν επαγωγικά (με την «ανάλυση») υπόκεινται περαιτέρω στον πειραματικό έλεγχο της εμπειρίας. Ο Grosseteste κάνει την εξής παρατήρηση: εάν μια υπόθεση Υ συνεπάγεται ορισμένες συνέπειες Σ, και εάν αυτές οι συνέπειες μπορεί να δειχθεί ότι είναι ψευδείς, τότε και η υπόθεσή μας οφείλει να είναι ψευδής. 33 Όταν λοιπόν έχουμε μια ομάδα υποθέσεων κάθε μια από τις οποίες μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως προκείμενη για να παράγουμε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, τότε είναι δυνατό με τη βοήθεια του παραπάνω επιχειρήματος να απαλείψουμε όλες τις υποθέσεις εκτός από μια για να γίνει αυτό αρκεί να δείξουμε ότι όλες οι υποθέσεις εκτός από μια, συνεπάγονται διαφορετικά αποτελέσματα τα οποία είναι γνωστό ότι είναι ψευδή. Η παραπάνω «μέθοδος διάψευσης» έτυχε ευρύτατης αποδοχής και εφαρμόστηκε ποικιλοτρόπως. Στον Μεσαίωνα, ήταν ευρέως διαδεδομένη η άποψη πως η φύση επιλέγει πάντοτε τον «απλούστερο δρόμο». Ο Ockham αντιτάχθηκε σε αυτή την αντίληψη: το να επιμένουμε πως η φύση ακολουθεί πάντα τον απλούστερο δρόμο σημαίνει ότι περιορίζουμε την παντοδυναμία του Θεού αυτός μπορεί εάν το θέλει να επιλέξει τους πιο πολύπλοκους δρόμους προκειμένου να επιτύχει ορισμένα αποτελέσματα Για τον λόγο αυτό ο Ockham θα μετατοπίσει το βάρος και την έμφαση από την απλότητα των διαδικασιών της φύσης στην απλότητα των θεωριών που διατυπώνονται γι αυτές. Την «απλότητα» θα την χρησιμοποιήσει ως κριτήριο για την κατασκευή εννοιών και τις θεωριών: οι περιττές έννοιες πρέπει να απαλείφονται, και ανάμεσα σε δύο θεωρίες (που αναφέρονται στο ίδιο φαινόμενο) πρέπει να επιλέγουμε την απλούστερη. (Μεταγενέστεροι ερευνητές θα ονομάσουν αυτή την μεθοδολογική αρχή «ξυράφι του Ockham»). Για τον Αριστοτέλη, όπως είδαμε, οι σχέσεις ανάμεσα στα είδη συμβάντων και πραγμάτων ρυθμίζεται από ένας είδος «φυσικής αναγκαιότητας» το αποτέλεσμα είναι ότι η έκφραση των σχέσεων αυτών πρέπει να κατέχει θέση «αναγκαίας αλήθειας». Επομένως, οι «πρώτες αρχές» των επιστημών είναι προφανείς (αναγκαίες) αναπαραστάσεις του τρόπου που υπάρχουν τα πράγματα. Ο Danus Scottus θα κάνει μια σημαντική διάκριση ανάμεσα στην αφετηρία (προέλευση) των πρώτων αρχών και την επικύρωση της θέσης τους ως αναγκαίων αληθειών. Σε συμφωνία με τον Αριστοτέλη η γνώση πρώτων αρχών προέρχεται από τις εμπειρίες των αισθήσεων, ωστόσο το «αναγκαίο status» των αρχών αυτών είναι ανεξάρτητο από την «αλήθεια» των αναφορών στις εμπειρικές αισθήσεις. Σύμφωνα με τον D.Scottus οι εμπειρίες των αισθήσεων μας προμηθεύουν με ευκαιρίες για την αναγνώριση της αλήθειας μιας «πρώτης αρχής», αλλά δεν αποδεικνύουν κιόλας αυτή την αλήθεια. Μια «πρώτη αρχή» είναι αληθής δυνάμει των σημασιολογίας των όρων της, και αυτό παρά το γεγονός ότι τις σημασίες των όρων τις μαθαίνουμε από την εμπειρία. Για τον D.Scottus υπάρχουν δύο τύποι (αναγκαία αληθών) επιστημονικών γενικεύσεων: (α) οι πρώτες αρχές και οι απαγωγικές τους συνέπειες, και (β) οι προτάσεις για την «ενδεικτική» ένωση των φαινομένων. Αντιθέτως, οι εμπειρικές γενικεύσεις είναι «σχετικές» αλήθειες. 34 Ασφαλώς η «ενδεικτική» ένωση φαινομένων («μπορεί να») δεν είναι δυνατό να ικανοποιεί τους επιστήμονες, ο Scotus το αντιλαμβανόταν αυτό, γι αυτό και πρότεινε οι γενικεύσεις να παράγονται (κατά το δυνατόν) από πρώτες αρχές. Ο Nicolaus of Autrecourt, ως αποτέλεσμα μιας περιρρέουσας αμφισβήτησης κατά τον 14 ο αιώνα της έννοιας της «αναγκαίας αήθειας», θα θέσει περισσότερο αυστηρούς περιορισμούς από 32 Ο R.Bacon το ονόμασε «πρώτο προνόμιο» της πειραματικής επιστήμης. 33 Αυτός ο τύπος επιχειρήματος θα ονομαστεί modus tollens. Ήδη από την εποχή του Ευκλείδη διάφοροι μαθηματικοί είχαν χρησιμοποιήσει αυτή την τεχνική ώστε να διαψεύσουν αντίπαλες υποθέσεις. 34 Για παράδειγμα είναι αναγκαία αληθές ότι όλοι οι κύκνοι μπορεί να είναι άσπροι, αλλά είναι τυχαίο το γεγονός ότι όλοι όσοι εξετάσαμε είναι άσπροι. 18

19 τον Scotus. Ο Nicolaus δέχεται ως αναγκαίες αλήθειες αποκλειστικά εκείνες τις κρίσεις που ικανοποιούν την «αρχή της μη-αντίφασης»: σε συμφωνία με τον Αριστοτέλη, τα αντιφατικά πράγματα δεν μπορεί να είναι και τα δύο αληθή Εντούτοις, για τον Nicolaus οι πρώτες αρχές των επιστημών οι οποίες εδραιώνονται εμπειρικά (είτε εκφράζουν αιτιακές σχέσεις είτε απλά ενδεικτικές ενώσεις) δεν έχουν status βεβαιοτήτων. Οι γνώσεις που αποδεχόταν 35 περιορίζονταν από την αρχή της «μη-αντίφασης» και μόνον κάθε επιστημονική απόδειξη πρέπει να συμφωνεί με την αρχή αυτή: κάθε πρόταση της μορφής «α και όχι-α» είναι αναγκαία ψευδής. Για έναν λοιπόν «μη-αντιφατικό» συλλογισμό Σ, η ένωση των προκείμενων και η άρνηση του συμπεράσματός του πρέπει να είναι αυτό-αντίφαση. 36 Σύμφωνα με τον Nicolaus, δεν μπορούμε να αποκτήσουμε αναγκαία γνώση των αιτιακών σχέσεων. Δεν μπορούμε να παράγουμε άλλες πληροφορίες από ένα σύνολο προκείμενων εκτός από εκείνες οι οποίες περιέχονται ήδη εξαρχής σε αυτό. Προτάσεις δε για ένα αποτέλεσμα δεν μπορούν να παραχθούν από προτάσεις που αφορούν μια υποτιθέμενη αιτία του. Δεν είναι δυνατόν επειδή κάποιο συγκεκριμένο φαινόμενο έχει συμβεί, να συμπεράνουμε απαγωγικά ότι οφείλει αυτό να συνοδευτεί, να ακολουθηθεί από ένα άλλο φαινόμενο. 37 Συμπερασματικά, δεν μπορούμε να αποκτήσουμε αναγκαία γνώση των αιτιακών σχέσεων οι προτάσεις για τα αίτια δεν συνεπάγονται προτάσεις για τα αιτιατά. Ο Nicolaus όπως δήλωνε ο ίδιος, ήλπιζε ότι η κριτική του για την εφικτή (βέβαιη) γνώση θα βοηθούσε την χριστιανική πίστη Η ενέργεια που δαπανιόταν για μελέτες πάνω στον Αριστοτέλη έπρεπε να αναπροσανατολιστεί στην ενίσχυση της πίστης και την βελτίωση της ηθικής ος 17 ος αιώνας N.Copernicus, J.Kepler, G.Galilei Τον πρόλογο του De Revolutionibus του N.Copernicus ( μ.Χ.) θα τον γράψει ο Andreas Osiander. Ο Osiander θεωρούσε πως ο Copernicus ανήκε σε εκείνους τους αστρονόμους οι οποίοι επινοούν ελεύθερα μαθηματικά πρότυπα χωρίς να έχει σημασία εάν οι πλανήτες πράγματι περιφέρονται γύρω από τον ήλιο εκείνο που έχει σημασία δηλαδή είναι ότι τα φαινόμενα «με αυτή την υπόθεση σώζονται». Ο Copernicus ωστόσο δεν προσέγγιζε με τέτοιον τρόπο την αστρονομία. Ακολουθώντας την πυθαγόρεια παράδοση αναζητούσε μαθηματικές αρμονίες στα φαινόμενα επειδή πίστευε ότι πράγματι αυτές υπήρχαν εκεί. 39 Η αντιπαλότητα μεταξύ των δυο θέσεων («σώζειν τα φαινόμενα» και «φυσική αλήθεια» των υποθέσεων) θα εκφραστεί με μεγαλύτερη σφοδρότητα τον 17 ο αιώνα. Ο καρδινάλιος Bellarmine τονίζει στον Galileo (1615) ότι από πλευράς της Εκκλησίας κρινόταν επιτρεπτό να πραγματεύεται κανείς το κοπερνίκειο σύστημα ως επιτυχέστερο από το πτολεμαϊκό, ωστόσο αναφερόταν μόνο σε ένα μαθηματικό πρότυπο που απλώς σώζει τα φαινόμενα και όχι σε κάποια φυσική αλήθεια. 35 Εκτός από τα άρθρα της πίστης 36 Ο Nicolaus πίστευε πως κάθε έγκυρος συλλογισμός είναι δυνατόν να αναχθεί στην αρχή της μη-αντίφασης, είτε άμεσα είτε έμμεσα (...). 37 Επιπροσθέτως, ένας συσχετισμός ο οποίος έχει παρατηρηθεί ότι ισχύει, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι θα συνεχίσει να ισχύει και στο μέλλον. 38 Η επιστήμη του Αριστοτέλη όχι μόνο δεν ήταν «βέβαιη» αλλά επιπρόσθετα δεν ήταν ούτε καν η πιο πιθανή. 39 Οι παρατηρούμενες κινήσεις των πλανητών μπορούσαν να παραχθούν με ίδιο βαθμό ακρίβειας τόσο από το ηλιοκεντρικό μοντέλο του Copernicus όσο και από εκείνο του Πτολεμαίου. Η επιλογή ανάμεσα στα δύο έπρεπε επομένως να στηριχθεί σε θεωρήσεις διαφορετικού είδους από την επιτυχή εναρμόνιση με την πραγματικότητα. Ο Copernicus προέβη στον ισχυρισμό ότι το δικό του σύστημα ήταν καλύτερο κυρίως επειδή ήταν εννοιολογικά ολοκληρωμένο και ενοποιημένο. 19

20 Κάποια χρόνια νωρίτερα, ένας Ιησουίτης μαθηματικός, ο C.Clavius, είχε εκτιμήσει πως ο Copernicus έσωζε τα φαινόμενα κίνησης των πλανητών παράγοντας θεωρήματα από λανθασμένα αξιώματα. Όμως με δεδομένο ένα αληθές θεώρημα μπορεί να βρεθεί οσοδήποτε μεγάλος αριθμός συνόλων με λανθασμένες προκείμενες που να συνεπάγονται αυτό το θεώρημα. Το πτολεμαϊκό σύστημα για τον Clavius ήταν καλύτερο και για έναν ακόμη λόγο: ήταν συνεπές με τη διδασκαλία της Εκκλησίας. Πολλοί από το ιερατείο της Εκκλησίας συμφωνούσαν με τον Clavius. Ο Bellarmine το γνωρίζει αυτό και θα προειδοποιήσει τον Galileo να διορθώσει την ηλιοκεντρική του πλάνη. Ο Galileo που δεν θεωρούσε την υπόθεσή του υπολογιστικό μαθηματικό τέχνασμα θα επιμείνει πως το κοπερνίκειο σύστημα ενείχε φυσική αλήθεια. Θα συμπληρώσει αργότερα την πυθαγόρεια δέσμευσή του με την σημαντική πρόταση πως κατάλληλα επιλεγμένα πειράματα μπορούν να εδραιώσουν την ύπαρξη μαθηματικών αρμονιών στο σύμπαν. Ανάλογο πυθαγόρειο προσανατολισμό θα επιλέξει και ο Johannes Kepler ( μ.Χ.). Ο Kepler πίστευε πως το ότι υπήρχαν ακριβώς έξι πλανήτες και ακριβώς πέντε κανονικά στερεά δεν ήταν κάτι τυχαίο: εφόσον ο Θεός δημιούργησε το ηλιακό σύστημα σύμφωνα με κάποιο μαθηματικό σχέδιο, επιδίωξε να συσχετίσει τις αποστάσεις των πλανητών από τον ήλιο με αυτά τα γεωμετρικά σχήματα. 40 Η επιμονή του Kepler στις πυθαγόρειες αρχές και στην αναζήτηση μαθηματικών κανονικοτήτων θα τον οδηγήσει στην διατύπωση τριών γνωστών νόμων για την κίνηση των πλανητών. 41 Για την πυθαγόρεια αντίληψη η ορθότητα (γνησιότητα και όχι συμπτωματικότητα) μιας μαθηματικής σχέσης καθορίζεται με αναφορά στο κριτήριο της απλότητας και το κριτήριο της επιτυχούς προσαρμογής στα φαινόμενα. Γύρω στα 1770μ.Χ. ο J.Titius θα προτείνει μια νέα μαθηματική σχέση σε συμφωνία με την πυθαγόρεια παράδοση: οι αποστάσεις των πλανητών από τον ήλιο σχετίζονταν με όρους μιας συγκεκριμένης μαθηματικής γεωμετρικής σειράς. Η συμφωνία παρατηρούμενων αποστάσεων και μαθηματικών όρων θα εντυπωσιάσει τους πάντες. Ο J.Bode (πυθαγόρειου προσανατολισμού και αυτός) θα υπερασπιστεί σθεναρά αυτή τη σχέση (για το λόγο αυτό θα μείνει γνωστή ως «νόμος του Bode»). Στα 1781 ανακαλύπτεται ένας πλανήτης πέραν του Κρόνου (W.Herschel). οι αστρονόμοι διαπιστώνουν έκπληκτοι ότι η απόσταση (του Ουρανού) από τον ήλιο είναι σε πολύ καλή συμφωνία με τον νόμο Bode Η πίστη που διαμορφώθηκε σταδιακά για την ορθότητα αυτού του νόμου οδήγησε σε έρευνες για πλανήτες που έλειπαν 42 Ο G.Galilei ( μ.Χ.) όπως είδαμε υποστήριξε την κοπερνίκεια πρόταση και κατέκρινε την αριστοτέλεια φυσική και τον γεωκεντρισμό. (Η Ιερά Εξέταση θα τον αναγκάσει να αποκηρύξει και θα τον θέσει υπό αυστηρή επιτήρηση). Ο Galileo είχε την πεποίθηση πως για την φύση οφείλουμε να μιλάμε στην γλώσσα των μαθηματικών: Οι «πρώτες ποιότητες» (μέγεθος, σχήμα, θέση, «ποσότητα κίνησης» κ.ά.) είναι εκείνες που υφίστανται ποσοτική μεταβολή ως προς 40 Οι αποστάσεις των πλανητών από τον ήλιο έκρινε πως είναι δυνατό να σχετιστούν με τις ακτίνες των σφαιρών οι οποίες εγγράφονται μέσα σε (ή γύρω από) τα πέντε κανονικά στερεά. Οι λόγοι των ακτίνων (πλανητικών τροχιών και εκείνων που προέκυπτα από τα στερεά) αποδείχθηκαν διαφορετικοί και το Kepler το δέχθηκε αυτό ως διάψευση χωρίς εντούτοις να χάσει την πυθαγόρεια πίστη του. Αυτές οι διαφορές ανάμεσα σε παρατήρηση και θεωρία δεν μπορούσαν παρά να είναι εκδήλωση κάποιων μαθηματικών αρμονιών οι οποίες έμενε ακόμη να ανακαλυφθούν. 41 Γενικότερα, για τους ερευνητές που ακολουθούσαν τον Πυθαγόρα, εάν μια μαθηματική σχέση «ταιριάζει» στα φαινόμενα αυτό δεν μπορεί να αποτελεί απλή «σύμπτωση». Ο Kepler πειραματίστηκε με πολλούς μαθηματικούς συσχετισμούς σε έναν από αυτούς υπέδειξε πως οι πυκνότητες των πλανητών είναι αντιστρόφως ανάλογες προς την τετραγωνική ρίζα των αποστάσεών τους από τον ήλιο. (Οι πυκνότητες των πλανητών αντιστοιχούσαν σε πυκνότητες ορισμένων γήινων ουσιών ) 42 Π.χ. ανάμεσα σε Άρη και Δία.. Με τον τρόπο αυτό θα ανακαλυφθούν 2 νέοι αστεροειδείς αρχές του 19ου αιώνα. Η «ανώμαλη» περίπτωση του πλανήτη Ποσειδώνα θα θέσει ένα όριο για την επιτυχή προσαρμογή του νόμου Bode. 20