Επιδράσεις της κινητής τηλεφωνίας στην Υγεία

Transcript

1 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ: ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Τετάρτη 1 η Ιουνίου, 2005 Αμφιθέατρο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Επιδράσεις της κινητής τηλεφωνίας στην Υγεία Ευάγγελος Γεωργίου Αναπληρωτής Καθηγητής, Εργαστήριο Ιατρικής Φυσικής, Ιατρική Σχολή Παν/μιου Αθηνών Εισαγωγή Σε ένα άρθρο μας 1 που δημοσιεύθηκε πριν από τέσσερα περίπου χρόνια, παρουσιάζονταν τα δεδομένα από την ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας στο θέμα αυτό. Έκτοτε η κινητή τηλεφωνία γνώρισε μεγάλη άνθηση τόσο στη χώρα μας όσο και διεθνώς τόσο από τεχνολογική άποψη όσο και στο βαθμό διείσδυσης στην καθημερινή μας ζωή. Ταυτόχρονα δημοσιεύθηκε αρκετός αριθμός νέων μελετών που αφορούν το επίμαχο θέμα των βιολογικών επιδράσεων που προκαλεί η χρήση των κινητών τηλεφώνων (ΚΤ). Η μεγάλη εξάπλωση των ΚΤ οφείλεται μεταξύ άλλων στο ότι η τεχνολογία αυτή είναι πλέον πολύ φθηνή και επομένως προσιτή σε πλατιά στρώματα του πληθυσμού. Υπολογίζεται ότι στις αρχές του 2000 οι χρήστες KT παγκοσμίως έφθασαν τα 500 εκατομμύρια και ότι το 2005 θα υπάρχουν πάνω από 1.26 δισεκατομμύρια χρήστες 2. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι το 2003 υπήρχαν περίπου συσκευές 3 ΚΤ. Βιολογικές επιδράσεις από την ακτινοβολία της κινητής τηλεφωνίας Πριν προχωρήσουμε σε αναλυτική εξέταση των βιολογικών επιδράσεων είναι ιδιαίτερα σημαντικό να διευκρινιστεί ότι οι επιδράσεις αυτές και οι μεταβολές που αυτές προκαλούν δεν συνεπάγονται απαραίτητα και προβλήματα υγείας. Μάλιστα, πολλές βιολογικές επιδράσεις από το περιβάλλον θεωρούνται φυσιολογικά φαινόμενα, αρκεί να σκεφτεί πχ κανείς ότι τα ραβδία και τα κωνία του αμφιβληστροειδούς υπόκεινται σε βιολογικές αλλαγές εξαιτίας της επίδρασης του φωτός (ενός είδους δηλαδή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας). Επίσης πρέπει να επισημανθεί ότι μια οποιαδήποτε βιολογική «διαταραχή» που παρατηρείται σε ένα μεμονωμένο κυτταρικό σύστημα (σε μια καλλιέργεια κυττάρων) δεν σημαίνει ότι θα προκαλέσει απαραίτητα στον οργανισμό ανεπιθύμητες διαταραχές και πολύ περισσότερο προβλήματα υγείας. Ούτε επιπλέον πρέπει να θεωρηθεί αυτονόητο ότι διαταραχές που μετρήθηκαν με ευαίσθητες μεθόδους, όπως για παράδειγμα ανεπαίσθητες μεταβολές του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος (ΗΕΓ) κατά τη διάρκεια του ύπνου ή της ταχύτητας αντίδρασης, μπορούν να είναι επιβλαβείς για την υγεία. Άλλωστε ένας σύνθετος οργανισμός όπως είναι ο ανθρώπινος, είναι ικανός να ανταπεξέλθει σε επιδράσεις από το περιβάλλον με πολλούς τρόπους όπως πχ με τη βοήθεια του ανοσοποιητικού συστήματος, με ομοιοστατικούς μηχανισμούς είτε προσαρμόζοντας ανάλογα την ορμονική ισορροπία και τη λειτουργία του νευρικού συστήματος 4. Οι βιολογικές επιδράσεις της μη ιοντίζουσας ακτινοβολίας μπορούν να διακριθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Τις θερμικές και τις μη θερμικές επιδράσεις. Οι πρώτες βασίζονται στην αύξηση της θερμοκρασίας που προκαλεί η προσπίπτουσα ακτινοβολία στους ιστούς ενώ οι Ε. Γεωργίου 1

2 δεύτερες προκαλούνται με όλους τους υπόλοιπους εκτός από τη μεταφορά θερμότητας μηχανισμούς. Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι η έκθεση σε μια δεδομένη χρονική στιγμή ενός συγκεκριμένου ατόμου στην ακτινοβολία των ΚΤ εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως πχ το μέγεθος και ο τύπος του κινητού, η έκταση της συγκεκριμένης κυψέλης, η ποιότητα εκπομπής, η συχνότητα του πεδίου κλπ. Η ποσότητα ενέργειας που απορροφά το σώμα εξαρτάται από το μέγεθος και τις διαστάσεις του καθώς και από τους εκτιθέμενους ιστούς οι οποίοι, ως γνωστόν, έχουν διαφορετικές ηλεκτρομαγνητικές ιδιότητες 5, 6. Έτσι η εναπόθεση της συγκεκριμένης ενέργειας σε έναν συγκεκριμένο ιστό (πχ τον εγκέφαλο) εξαρτάται από πολύπλοκες επιδράσεις των πεδίων με τους υπερκείμενους ιστούς και δεν είναι ευθέως ανάλογη με την εκπεμπόμενη ενέργεια 7, 8, 9. Η απορρόφηση της ηλεκτρομαγνητικής ενέργειας οδηγεί στη θέρμανση των ιστών με αποτέλεσμα να δημιουργούνται τοπικές διαφορές στη θερμοκρασία οι οποίες όμως εξισορροπούνται από την κυκλοφορία του αίματος. Βάσει πειραματικών μελετών σε πειραματόζωα και εθελοντές, διαπιστώθηκε ότι εάν η αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος δεν υπερβαίνει τον έναν βαθμό Κελσίου τότε δεν προκαλούνται προβλήματα υγείας ακόμη και στην περίπτωση της μακροπρόθεσμης έκθεσης. Το βασικό ερώτημα είναι αν μπορεί η έκθεση σε τέτοια χαμηλή ένταση, όπως αυτή που χρησιμοποιούν τα ΚΤ, να βλάψει τους ιστούς του σώματος. Οι γνώσεις μας στον τομέα αυτό προέρχονται από δύο κυρίως πηγές: Πρώτον, από προηγούμενες μελέτες για τις βιολογικές επιδράσεις που προκαλεί η έκθεση σε πολύ χαμηλής συχνότητας (extremely low-frequency - ELF) ηλεκτρομαγνητικά πεδία και δεύτερον από μελέτες για την έκθεση σε αυτές καθαυτές τις ραδιοσυχνότητες (RF) των ΚΤ. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η μελέτη των βιολογικών επιδράσεων από την έκθεση στα δύο αυτά είδη ακτινοβολιών (ELF και RF) δεν είναι ταυτόσημη και ότι υπάρχουν περισσότερες διαφορές παρά ομοιότητες μεταξύ αυτών των ακτινοβολιών. Συγκεκριμένα, η έκθεση σε ELF είναι συνήθως σταθερή σε μακρά χρονικά διαστήματα, η τεχνολογία τους δεν έχει μεταβληθεί τα τελευταία χρόνια και ακτινοβολείται κυρίως ολόσωμα και ομοιόμορφα περίπου σταθερός αριθμός ατόμων. Αντίθετα, η έκθεση στα κύματα RF των ΚΤ αυξάνει ραγδαία και αφορά ολοένα και περισσότερα άτομα, εκπέμπεται κατά αιχμές (κατά τη διάρκεια των τηλεφωνημάτων) και εκτίθεται κυρίως μόνο η πλαγία όψη της κεφαλής. Σ ότι αφορά τις βιολογικές επιδράσεις που προκαλεί η έκθεση σε ELF, η απάντηση δεν είναι σαφής: Υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενα αποτελέσματα μεταξύ διαφόρων μελετών και η σύγχυση επιτείνεται από τη διαμάχη για την καταλληλότερη μεθοδολογία προκειμένου να μετρηθεί η έκθεση ενός ατόμου. Ωστόσο, παραμένουν αδιευκρίνιστα αρκετά θέματα όπως π.χ. οι αμφιλεγόμενες επιδράσεις στην υγεία λόγω των μη θερμικών επιδράσεων της ακτινοβολίας των χαμηλής εντάσεως παλμικών μικροκυμάτων (low intensity, pulsed microwave radiation, MWR) που χρησιμοποιούνται στην κινητή τηλεφωνία. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι για ζώντες οργανισμούς υπάρχουν αρκετές βιβλιογραφικές αναφορές τα τελευταία 30 χρόνια ότι η MWR μπορεί να προκαλεί μη θερμικές επιδράσεις σε συχνότητες πολύ χαμηλότερες από τις απαιτούμενες να προκαλέσουν οποιαδήποτε ανιχνεύσιμη μεταβολή της θερμότητας 10. Έτσι, παραμένει ζητούμενο αν οι ισχύουσες οδηγίες και συστάσεις, είναι αρκετά σαφείς ώστε να παρέχουν πλήρη προστασία της υγείας από την κινητή τηλεφωνία. Ε. Γεωργίου 2

3 Θερμικές βιολογικές επιδράσεις Η θερμότητα που απορροφάται από ένα βιολογικό υλικό είναι απότοκος της απορρόφησης της ενέργειας των μικροκυμάτων από το νερό που περιέχει το υλικό αυτό. Πάνω από μια συγκεκριμένη ενέργεια, η ομοιόσταση στη θερμοκρασία δεν διατηρείται και οι επιπτώσεις στην υγεία επέρχονται όταν η θερμοκρασία του σώματος αυξηθεί πάνω από 1 C, που όπως προαναφέρθηκε αντιστοιχεί σε μια ολική έκθεση του σώματος με ΕΡΑ 4 Watt/Kg. Τα ΚΤ εκπέμπουν χαμηλής εντάσεως RF και γι αυτό η αύξηση της θερμοκρασίας που προκαλούν στους ιστούς είναι ελάχιστη, λιγότερο από 0.1ºC ακόμα και για τα πιο ισχυρά μοντέλα 11,12. Τα πιο ευαίσθητα από άποψη θερμοκρασίας όργανα του ανθρωπίνου σώματος είναι οι οφθαλμοί και οι όρχεις και είναι γνωστό ότι σε οξείες μεταβολές της θερμοκρασίας έχουν αναφερθεί καταρράκτης και ελάττωση των σπερματοζωαρίων 11,13. Προκειμένου να αποτραπεί μια τέτοια αύξηση της θερμοκρασίας, τηρούνται από τους κατασκευαστές τα ανώτατα επιτρεπτά όρια ασφαλείας. Έχουν δημοσιευθεί αρκετές μελέτες που με τη χρήση ομοιωμάτων κεφαλής υπολογίζουν το ρυθμό εναπόθεσης της ενέργειας με τη μορφή θερμότητας κατά τη χρήση των ΚΤ 14. Οι μελέτες αυτές δείχνουν ότι οι συσκευές ΚΤ, στο σύνολό τους σχεδόν, δεν παραβιάζουν τα όρια ασφαλείας. Τέλος, σ ότι αφορά τις θερμικές επιπτώσεις από τους σταθμούς βάσης σε δημόσιους χώρους, αυτές μπορούν να αγνοηθούν πλήρως λόγω της μικρής έντασης των μικροκυμάτων. Μη θερμικές βιολογικές δράσεις Το ανθρώπινο σώμα μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας εξαιρετικά ευαίσθητος ηλεκτροχημικός μηχανισμός του οποίου ο έλεγχος και η λειτουργία ρυθμίζονται από συγκεκριμένες και διακριτές συχνότητες ηλεκτρικού ρεύματος. Κάποιες από τις συχνότητες αυτές βρίσκονται πολύ κοντά στις συχνότητες που παράγουν τα ΚΤ 15. Επομένως, είναι πιθανό ότι οι συχνότητες των ΚΤ μπορούν να παρεμβληθούν με τα ηλεκτρικά σήματα του ανθρωπίνου σώματος με τον ίδιο τρόπο που παρεμβάλλονται πχ στη λήψη του ραδιοφώνου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω αποτελεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Όπως προαναφέρθηκε, τα αναλογικά ΚΤ λειτουργούν σε συχνότητες περίπου 900 MHz, μήκος κύματος δηλαδή cm ενώ τα ψηφιακά σε συχνότητα 1800 MHz δηλαδή μήκος κύματος cm. To ανθρώπινο κεφάλι έχει σχήμα ωοειδές με το μικρό άξονα να κυμαίνεται γύρω στα 16 cm. Γι αυτόν το λόγο προτάθηκε η υπόθεση εργασίας ότι ο εγκέφαλος μπορεί να λειτουργεί σαν μια κεραία για αυτές τις συχνότητες απορροφώντας μεγάλο μέρος της ενέργειας των κυμάτων αυτών 16. Ακόμα, οι συχνότητες DTX στα 2 Hz και TDMA στα 8.34 Hz αντιστοιχούν σε συχνότητες ηλεκτρικών ταλαντώσεων των δέλτα και άλφα εγκεφαλικών κυμάτων αντίστοιχα. Είναι επομένως πιθανό ότι οι ζώντες οργανισμοί παρουσιάζουν ευαισθησία στα κύματα GSM με δύο τρόπους: Τόσο στον κύριο φορέα μικροκυμάτων όσο και στις χαμηλότερες συχνότητες των σημάτων TDMA και DTX. Έτσι, η πιθανότητα των μη θερμικών επιδράσεων ξεκινά από την «ομοιότητα ταλάντωσης» μεταξύ του οργανισμού και της ακτινοβολίας, γεγονός που αναγκάζει τον οργανισμό να απαντά σε συχνότητες που αναγνωρίζει. Η απαραίτητη ένταση μιας τέτοιας ακτινοβολίας είναι υποπολλαπλάσια αυτής που απαιτείται για τις θερμικές επιδράσεις και μπορεί να θεωρηθεί ως μη στοχαστική με την έννοια ότι οι μη θερμικές επιδράσεις είναι μη γραμμικές. Μ άλλα λόγια, ένα μικρής έντασης πεδίο μπορεί μερικές φορές να προκαλέσει μια δυσανάλογα μεγάλη Ε. Γεωργίου 3

4 απάντηση και επομένως η επίδραση ίσης δόσης ακτινοβολίας δεν έχει πάντα ίδιο αποτέλεσμα σ όλους τους εκτιθέμενους. Ένα καλό παράδειγμα της ευαισθησίας σε μη θερμική ηλεκτρομαγνητική επίδραση είναι η δυνατότητα προκλήσεως επιληπτικών κρίσεων σε άτομα με φωτοευαισθητική επιληψία με τη χρήση διακοπτόμενου φωτός (light flashing) συχνότητας 15 Hz 17. Οι κρίσεις δεν προκαλούνται από την ενέργεια της φωτεινής δέσμης, αλλά από τη συχνότητα την οποία ο εγκέφαλος αναγνωρίζει γιατί αυτή συμπίπτει ή είναι παραπλήσια με αντίστοιχη συχνότητα που χρησιμοποιεί ο ίδιος. Οι βιολογικές ηλεκτρικές δραστηριότητες που είναι ύποπτες για παρεμβολή από την ακτινοβολία GSM περιλαμβάνουν καλά οργανωμένες ηλεκτρικές δραστηριότητες σε κυτταρικό επίπεδο των οποίων η συχνότητα βρίσκεται στην περιοχή των μικροκυμάτων και οι οποίες είναι επακόλουθο του μεταβολισμού 18. Αν και δεν είναι γενικά παραδεκτό, υπάρχουν πειραματικές ενδείξεις συμβατές μ αυτές τις ενδογενείς δράσεις 18, 19, 20, για παράδειγμα την κυτταρική διαίρεση 21. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι μη θερμικές επιδράσεις δεν αποδεικνύονται πάντα και δεν είναι απαραίτητα επαναλήψιμες. Κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο δεδομένου ότι οι επιδράσεις αυτές εξαρτώνται από την κατάσταση του οργανισμού όταν ακτινοβολείται. Επιπλέον και στα in vitro πειράματα μελέτης των μη θερμικών επιδράσεων δεν παρατηρείται επαναληψιμότητα. Μερικά τέτοια παραδείγματα είναι οι ανεπιτυχείς προσπάθειες επανάληψης πειραμάτων αυξημένης διάσπασης των αλύσεων του DNA 22. Η έλλειψη επανάληψης των αποτελεσμάτων προκαλεί αντικρουόμενες απόψεις. Μια έρευνα που μελετά το συσχετισμό χρήσης ΚΤ και αλλαγές στο ΗΕΓ αποδίδει αυτήν την έλλειψη αυτή σε διαφορές της μεθοδολογίας των πειραμάτων, όπως για παράδειγμα τη διαφορετική διάρκεια έκθεσης. Το συμπέρασμα της έρευνας αυτής είναι ότι η χρονική διάρκεια έκθεσης αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για έκβαση των πειραμάτων 23. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιδράσεις των ακτινοβολιών αυτών σε επίπεδο χρωμοσωμάτων και γονιδίων εφόσον μια πιθανή χρωμοσωμική ή γονιδιακή ανωμαλία είναι σημαντικός παράγοντας εμφάνισης νεοπλασιών. Σε μια μελέτη εξετάστηκαν οι επιδράσεις ακτινοβολίας συνεχούς πεδίου 830 MHz σε λευκά αιμοσφαίρια του αίματος. Παρατηρήθηκε μια αύξηση, σχεδόν γραμμική, της ανευπλοειδίας του χρωμοσώματος 17 με την αύξηση του ΕΡΑ που αποδόθηκε σε μη θερμικούς μηχανισμούς 24. Πάντως αξίζει να σημειωθεί ότι μια άλλη έρευνα 25 που μελέτησε τις επιδράσεις των μικροκυμάτων σε γονιδιακό επίπεδο δεν κατέληξε στα ίδια συμπεράσματα. Χρησιμοποιήθηκαν λευκά αιμοσφαίρια υγιών εθελοντών τα οποία εκτέθηκαν σε ακτινοβολία συχνότητας 900 MHz και συνεχούς εκπομπής αλλά και ασυνεχούς (τύπου GSM). Οι τιμές του ΕΡΑ ήταν διάφορες. Δεν παρατηρήθηκαν πάντως επιδράσεις ούτε στη συχνότητα των μικροπυρήνων (micronuclei) ούτε στην κινητική του κυτταρικού κύκλου. Μια πρόσφατη μελέτη 26 ερεύνησε τις επιδράσεις των ραδιοκυμάτων που εκπέμπουν τα ΚΤ στη σύνθεση λιπιδίων, στη συγκέντρωση μαλονδιαλδεΰδης, στην ανοσοποιητική αντιδραστικότητα του p53, στο σπέρμα, στη μορφολογική και ιστολογική δομή των όρχεων και τέλος στη θερμοκρασία του ορθού ποντικιών που είχαν εκτεθεί σε μικροκύματα των ΚΤ. Τελικά δεν παρατηρήθηκε καμία στατιστικά σημαντική επίδραση των ακτινοβολιών αυτών σε κανένα από τα προαναφερθέντα σημεία έρευνας. Δεν παρατηρήθηκε καμία επίδραση στη δομή Ε. Γεωργίου 4

5 ή τη λειτουργία των όρχεων. Μια άλλη έρευνα 27 είχε ως σκοπό την μελέτη πιθανόν μακροπρόθεσμων επιδράσεων των ραδιοσυχνοτήτων GSM στην αγγειακή διαπερατότητα σε εγκεφάλους ποντικιών. Τα αποτελέσματά της δείχνουν ότι η παρατεταμένη έκθεση σε τέτοιου είδους ακτινοβολία παράγει αμελητέα διακοπή της συνοχής του αιματοεγκεφαλικού φραγμού, σε επίπεδο οπτικού μικροσκοπίου, χρησιμοποιώντας την ενδογενή λευκωματίνη ως «αγγειακό ανιχνευτή». Νεοπλασίες Η επιδημιολογική προσέγγιση του θέματος έχει από τη φύση της ένα μειονέκτημα δεδομένου ότι μόνο αναδρομικά μπορεί να μελετήσει την επίδραση μιας νόσου. Η κινητή τηλεφωνία είναι μια σχετικά νέα εφαρμογή και επομένως ακόμα δεν υπάρχουν αρκετά δεδομένα. Επιπλέον, ο χρόνος επωάσεως ενός καρκίνου ανέρχεται σε αρκετές δεκαετίες και άρα χρειάζεται να περάσουν αρκετά χρόνια προκειμένου να διαπιστωθεί αν υπάρχουν καρκινογενέσεις που να οφείλονται στη χρήση ΚΤ. Παρόλα αυτά, οι επιδημιολόγοι άρχισαν να μελετούν τη συχνότητα του καρκίνου σε χρήστες ΚΤ, βασιζόμενοι κυρίως σε δημοσιευμένες πληροφορίες που προέρχονται από άλλα είδη ακτινοβολιών. Επειδή η έκθεση σε RF από τα ΚΤ επικεντρώνεται στην περιοχή της κεφαλής κοντά στο αυτί, ο καρκίνος του εγκεφάλου απετέλεσε την πρώτη εστία ενδιαφέροντος. Η χρήση των ΚΤ είναι ένας μόνον από τους πολλούς προδιαθεσικούς παράγοντες που έχουν ενοχοποιηθεί για την ανάπτυξη καρκίνου του εγκεφάλου 28. Οι διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με τον κίνδυνο καρκίνου προέρχονται από έμμεσες επιδημιολογικές μελέτες σε εκτεθέντες επαγγελματικά σε RF. Οι εκθέσεις σ αυτούς τους πληθυσμούς παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές από την ακτινοβολία των ΚΤ σ ότι αφορά τη δόση, το είδος του σήματος αλλά και την ανατομική εντόπιση. Στην πιο πρόσφατη από αυτές τις μελέτες οι Richter et al 29 αναφέρουν πέντε νεαρούς ασθενείς με εγκεφαλικούς όγκους που εμφανίστηκαν μέσα σε 10 χρόνια από την αρχική επαγγελματική τους έκθεση σε radar. Τέσσερις είχαν λιγότερο από 30 χρόνια ηλικίας όταν έγινε η αρχική διάγνωση. Κατά τους συγγραφείς μια τέτοια μικρή χρονική περίοδος επώασης που ακολουθεί υψηλές εκθέσεις σε ειδικής κατηγορίας ασθενείς είναι ένας διαπιστωμένος δείκτης επικείμενου ομαδικού κινδύνου και επομένως εφιστούν την προσοχή στην ανάγκη θέσπισης προληπτικών μέτρων. Όμως, δύο σημαντικές ανασκοπήσεις της βιβλιογραφίας μέχρι το 1998 αναφέρουν ότι δεν αναφέρθηκαν συσχετίσεις μεταξύ έκθεσης σε ακτινοβολίες RF και καρκίνου σε ανθρώπους και στη χειρότερη περίπτωση υπήρξε ασθενής συσχέτιση 30,31. Μια αξιόλογη ανασκόπηση 32 των επιδημιολογικών μελετών που αφορούν το θέμα κινητή τηλεφωνία και κίνδυνος εμφάνισης νεοπλασιών, δημοσιεύτηκε πριν από δύο χρόνια. Την εποπτεία είχε η Σουηδική Αρχή Προστασίας από Ραδιενέργεια (Swedish Radiation Protection Authority) αφού ως γνωστό οι Σκανδιναβικές χώρες είναι από τις πρωτοπόρες σε τεχνολογίες κινητής τηλεφωνίας και κατά συνέπεια ασχολούνται ιδιαίτερα και με τα πιθανά προβλήματα που ενδέχεται να προκύψουν. Σ ότι αφορά το θέμα αυτό βρήκαμε, στην προσιτή σε εμάς βιβλιογραφία, δεκατέσσερις πρόσφατες εργασίες, που μελέτησαν τη θνητότητα ή τη συχνότητα καρκίνου στους χρήστες ΚΤ. Οι συγγραφείς, το υλικό και τα συνοπτικά τους ευρήματα φαίνονται στον Πίνακα 1. Πιο συγκεκριμένα: Ε. Γεωργίου 5

6 Οι Rothman et al 33 ανέφεραν συνολική θνησιμότητα μεταξύ περίπου χρηστών ΚΤ και συνέκριναν με τη θνητότητα μεταξύ περίπου χρηστών φορητών τηλεφώνων. Σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες στη μελέτη αυτή χρησιμοποίησαν αναλογικά τηλέφωνα. Δεν υπήρξε σαφής διαφορά στην αναμενόμενη θνητότητα ανάμεσα στις δύο ομάδες ακόμα κι όταν η ομάδα των χρηστών περιορίσθηκε στους χρήστες άνω των 3 ετών. Οι Dreyer et al 34 σε μια ενδιαφέρουσα μελέτη η οποία δυστυχώς διεκόπη για πολλούς λόγους 35 συσχετίζοντας τη χρήση των ΚΤ, όπως αυτή προέκυπτε από τους λογαριασμούς χρέωσης, βρήκαν λίγες ενδείξεις, στατιστικά ασήμαντες, για αυξημένη επίπτωση εγκεφαλικού καρκίνου και λευχαιμιών. Οι Inskip et al 36, μελέτησαν τη χρήση αναλογικών ΚΤ σε 782 ασθενείς με ιστολογικά διαπιστωμένους όγκους του εγκεφάλου. Την ομάδα ελέγχου απετέλεσαν 799 μάρτυρες που νοσηλεύθηκαν την ίδια εποχή ( ) για άλλες αιτίες. Φάνηκε ότι η αθροιστική χρήση ΚΤ για πάνω από 100 ώρες δεν αύξανε τον σχετικό κίνδυνο ογκογένεσης για καμία μορφή καρκίνου (συνολικός σχετικός κίνδυνος = 1.0 με 95% διάστημα εμπιστοσύνης από ). Επίσης δεν φάνηκε αύξηση του κινδύνου ανάλογα με τα χρόνια και τη συχνότητα χρήσης του ΚΤ. Τέλος, δεν φάνηκε καμιά συσχέτιση με την πλευρά χρήσης του ΚΤ και την τοποθεσία ανάπτυξης της βλάβης. Οι συγγραφείς καταλήγουν ότι δεν μπορεί να στηριχθεί η υπόθεση ότι η χρήση ΚΤ προκαλεί όγκους εγκέφαλου, αλλά δεν υπάρχουν αρκετά δεδομένα για να εκτιμηθεί ο κίνδυνος σε μακροχρόνιους και συχνούς χρήστες. Οι Hardell et al 37, διεξήγαγαν μια μελέτη που δημοσιεύτηκε με τη μορφή τριών διαφορετικών άρθρων (τα έτη 1999, και ) χωρίς όμως να βρουν καμία συσχέτιση μεταξύ του κινδύνου εγκεφαλικού καρκίνου ή νευρινώματος με τη χρήση ΚΤ. Ωστόσο, στους ασθενείς με καρκίνο εγκεφάλου, βρήκαν μια συσχέτιση της θέσης του καρκίνου με εκείνη της τοποθέτησης του ΚΤ στο δεξιό ή αριστερό αυτί (2.4 φορές συχνότερη ανάπτυξη καρκίνου ή νευρινώματος στην ίδια πλευρά παρά στην αντίθετη). Οι ίδιοι όμως συγγραφείς παραδέχονται ότι το εύρημα αυτό βασίζεται σε λίγες περιπτώσεις (Το 95% όριο εμπιστοσύνης για τον σχετικό κίνδυνο ήταν μεταξύ 0.8 και 7.8). Επίσης παρατηρήθηκαν και άλλοι πιθανοί παράγοντες επικινδυνότητας: Πιο συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ασθενής συσχέτιση μεταξύ εγκεφαλικού καρκίνου και έκθεσης σε ακτινοβολίες Χ ή την επαγγελματική απασχόληση σε χημικό εργαστήριο. Η μελέτη αυτή δεν ήταν σχεδιασμένη με τελείως ικανοποιητικό τρόπο. Γι αυτό το λόγο το 2002 η ίδια ομάδα επιστημόνων 40 διεξήγαγε μια παρόμοια μελέτη με ευρύτερο αριθμό περιπτώσεων (1303 ασθενείς με καρκίνο εγκεφάλου). Από αυτήν προκύπτει μια συσχέτιση μεταξύ ακουστικού νευρινώματος και χρήση αναλογικού ΚΤ. Επίσης σημειώνεται ότι συνολικά η χρήση τηλεφώνων με RF (δηλ. αναλογικά ΚΤ, ψηφιακά ΚΤ και ασύρματα) δεν προκαλεί αύξηση στην εμφάνιση καρκίνου. Δυστυχώς και αυτή η μελέτη έχει ορισμένα αδύνατα σημεία όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι 500 ασθενείς απεβίωσαν πριν το τέλος της έρευνας αλλάζοντας έτσι τη ποσοστιαία εκπροσώπηση των διαφορετικών ειδών εγκεφαλικών νεοπλασιών. Μια άλλη αδυναμία της μελέτης έγκειται στο εύρημα ότι τα ασύρματα μεταφερόμενα τηλέφωνα (που έχουν 25 ως 100 φορές μικρότερη ισχύ από τα ΚΤ) παρουσιάζουν τον ίδιο κίνδυνο για νεοπλασίες με τα ΚΤ, εύρημα παράδοξο ακόμα και αν ληφθεί υπόψη ότι τα ασύρματα χρησιμοποιούνται, από πλευράς χρόνου ομιλίας, 4 ή και 5 φορές πιο συχνά. Τέλος, οι Hardell et al 41 σε μια πρόσφατη μελέτη ερεύνησαν το συσχετισμό αναλογικών και ψηφιακών ΚΤ αλλά και ασυρμάτων με την εμφάνιση εγκεφαλικών όγκων σε ασθενείς και των δύο φύλων των οποίων η διάγνωση έγινε μεταξύ 1 η Ιανουαρίου του 1997 και 30 Ε. Γεωργίου 6

7 Ιουνίου του Βρέθηκε ότι η χρήση αναλογικών ΚΤ αυξάνει συνολικά τον κίνδυνο (Odds ratio=1,3 95% όριο εμπιστοσύνης (CI)= ) ενώ κάτι αντίστοιχο δεν παρατηρήθηκε για τα ψηφιακά και ασύρματα τηλέφωνα. Άλλωστε σε μια προηγούμενη έρευνα 42 από την ίδια ομάδα, είχε διαπιστωθεί ότι η χρήση αναλογικών ΚΤ αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης κακοήθων εγκεφαλικών όγκων στην ίδια μεριά της κεφαλής όπου γινόταν χρήση του ΚΤ. Στη Ν. Ζηλανδία οι Cook et al 43 αναφέρουν ότι μελετώντας την επίπτωση των νεοπλασιών της κεφαλής και του τραχήλου, μέρη του σώματος που δέχονται τη μεγαλύτερη έκθεση σε ακτινοβολίες ΚΤ, δεν παρατήρησαν αύξηση μετά την ευρεία διάδοση των ΚΤ. Βεβαίως τέτοιου είδους μελέτες παρουσιάζουν διάφορους περιορισμούς. Οι Muscat et al 44 διενήργησαν μελέτη σε πέντε ακαδημαϊκά κέντρα των ΗΠΑ από το προκειμένου να διαπιστωθεί αν υπήρχε συσχέτιση ανάπτυξης πρωτοπαθούς καρκίνου του εγκεφάλου και της χρήσης ΚΤ. Στη μελέτη συμπεριλήφθηκαν 469 ασθενείς ηλικίας ετών με εγκεφαλικό Ca και 422 υγιείς μάρτυρες. Συγκρίθηκε ο κίνδυνος ανάπτυξης Ca εγκεφάλου και η χρήση ΚΤ μετρημένη σε ώρες/μήνα και έτη χρήσης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η χρήση ΚΤ δεν συνεδέετο με την ανάπτυξη καρκίνου το εγκεφάλου. Ο συνολικός κίνδυνος ήταν κάτω του 1.0, εύρημα παρόμοιο (0.98) με αυτό των Hardell et al αλλά καταλήγουν ότι χρειάζονται μελέτες για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ειδικότερα σ ότι αφορά όγκους αργής ανάπτυξης (νευροεπιθηλιώματα). Οι Johansen et al 45, διεξήγαγαν μια μελέτη αρκετά καλά σχεδιασμένη και με μεγάλη στατιστική δύναμη αφού συμπεριέλαβαν όλους τους χρήστες ΚΤ δύο μεγάλων τηλεφωνικών εταιριών της Δανίας. Τα νούμερα τους είναι όντως εντυπωσιακά ( χρήστες). Βάσει του εθνικού αρχείου νεοπλασιών, παρατηρήθηκαν νεοπλασίες ενώ οι αναμενόμενες (βάσει εθνικών στατιστικών δεδομένων) ήταν Δεν παρατηρήθηκε αύξηση για όγκους του κεντρικού νευρικού συστήματος. Ένα μειονέκτημα της έρευνας αυτής είναι ο μικρός χρόνος παρακολούθησης ( Μέσος όρος = 3,1 χρόνια ) με δεδομένο ότι νεοπλασίες που αναπτύσσονται με αργούς ρυθμούς ενδέχεται να υπερβαίνουν τον χρόνο παρακολούθησης. Οι Auvinen et al 46, μελέτησαν τη χρήση ΚΤ με ενδοκρανιακούς όγκους και καρκίνους των σιαλογόνων αδένων στη Φινλανδία. Οι ασθενείς επιλέχθηκαν από το εθνικό αρχείο νεοπλασιών προκειμένου να γίνει αντιπροσωπευτικότερη επιλογή των ασθενών. Ο τύπος και η διάρκεια χρήσης του ΚΤ καθορίστηκε από μελέτη των τηλεφωνικών λογαριασμών και συνδρομών, ούτως ώστε να αποφευχθούν υποκειμενικά λάθη όσον αφορά τη χρήση ΚΤ. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι το ποσοστό συνδρομητών κυμαινόταν γύρω στο 11 % τόσο για την ομάδα μαρτύρων όσο και για την αντίστοιχη των ασθενών. Ένα τέτοιο ποσοστό για μια χώρα προηγμένη όπως η Φινλανδία είναι αρκετά χαμηλό όπως επίσης και η διάρκεια συνδρομής. Ένα άλλο αρνητικό σημείο της μελέτης είναι ότι δεν λήφθηκαν υπόψη παράγοντες όπως το επάγγελμα, ο τόπος διαμονής και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Συνολικά πάντως δε σημειώθηκε καμία συσχέτιση μεταξύ εγκεφαλικών όγκων και όγκων των σιελογόνων με τη χρήση ΚΤ. Το 2002 οι Muscat et al 47 δημοσίευσε ότι ύστερα από επεξεργασία των δεδομένων από 90 ασθενείς με ακουστικό νευρίνωμα και από 86 μάρτυρες δεν βρέθηκε συσχετισμός μεταξύ αυτής της νεοπλασίας και τη χρήση ΚΤ. Σημαντικά πλεονεκτήματα της έρευνας αυτής είναι η επιλογή ασθενών με κλινικά επιβεβαιωμένες διαγνώσεις και η διενέργεια των ερωτήσεων μετά Ε. Γεωργίου 7

8 από σχετικά σύντομο χρόνο από τη διάγνωση. Το σημαντικότερο μειονέκτημα είναι όμως ο μικρός αριθμός περιπτώσεων. Μια άλλη έρευνα στη Δανία 48 μελέτησε την πιθανή συσχέτιση μεταξύ χρήσης ΚΤ και ακουστικού νευρινώματος των οποίων η διάγνωση έγινε τη διετία 2000 έως Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης, που συμπεριέλαβε μεγάλο αριθμό χρηστών ΚΤ, δεν ανέδειξε καμία συσχέτιση μεταξύ ακουστικού νευρινώματος και ΚΤ. Οι Warren et al 49 μελέτησαν την εμφάνιση όγκου στο εσωκροταφικό προσωπικό νεύρο γιατί θεωρείται ότι η συγκεκριμένη περιοχή υφίσταται τη μεγαλύτερη έκθεση σε ακτινοβολίες. Δεν παρατηρήθηκε κάποια συσχέτιση αν και πρέπει να σημειωθεί ότι η ευρεία χρήση των ΚΤ είναι ακόμα πολύ πρόσφατη για να εξαχθούν οριστικά συμπεράσματα, κάτι που άλλωστε ισχύει γενικότερα για όλες τις έρευνες αυτού του τύπου. Όσον αφορά στην εμφάνιση μελανώματος του οφθαλμού, μια πρόσφατη μελέτη 50 στη Δανία, εκτιμά ότι δεν μπορεί να υπάρξει συσχέτιση με τη χρήση ΚΤ εφόσον η επίπτωση του μελανώματος αυτού παραμένει σταθερή ενώ ο αριθμός των συνδρομητών αυξάνεται από τα τέλη του 1980 με γεωμετρικούς ρυθμούς. Μια αντίστοιχη μελέτη 51 που έγινε στις ΗΠΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εμφάνιση μελανώματος του οφθαλμού όχι μόνο δεν αυξήθηκε αλλά μειώθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90, μια δεκαετία που χαρακτηρίστηκε από τη διάδοση και ραγδαία αύξηση της χρήσης ΚΤ. Θα πρέπει εδώ να σχολιασθεί το γεγονός ότι, αφού καμία από τις μελέτες που προαναφέρθηκαν δεν παρατήρησε αύξηση του συνολικού κινδύνου για καρκίνο, η τυχόν συσχέτιση ανάμεσα στη θέση χρήσης του τηλεφώνου και τη θέση ανάπτυξης του καρκίνου, προϋποθέτει την αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι η χρήση ΚΤ δεν επηρεάζει τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου παρά μόνο στη θέση της ακτινοβόλησης. Δεδομένου ότι πολλοί χρήστες ΚΤ μεταβάλλουν τη θέση του ΚΤ από την μια πλευρά στην άλλη, δεν είναι ξεκάθαρο, ακόμα κι αν υπήρχε ισχυρή επίδραση των ΚΤ στην καρκινογένεση, ότι θα υπήρχε συσχέτιση με την πλευρά που αναπτύσσεται ο όγκος. Έχει πειραματικά αποδειχθεί, από μελέτες σε ομοιώματα, ότι η απορροφούμενη ενέργεια ελαττώνεται σημαντικά κατά τη δίοδο της μέσα από τους ιστούς και επομένως, δεδομένου ότι αυτός που ανατομικά ακτινοβολείται περισσότερο είναι ο κροταφικός λοβός, θα περίμενε κανείς αύξηση των ογκογενέσεων στην περιοχή αυτή. Όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συμβαίνει. Έτσι, για παράδειγμα, ενώ θεωρείται ότι ο μετωπιαίος λοβός είναι πλέον απόμακρος από τον κροταφικό, ωστόσο δεν βρέθηκαν περισσότερα γλοιώματα στον κροταφικό από τον μετωπιαίο. Θα πρέπει βεβαίως να σημειωθεί ότι δεν μπορεί κανείς να γνωρίζει τι θα γίνει μετά από μακροχρόνια χρήση ΚΤ (πχ 20 ετών). Πάντως, έρευνες 52,53 σε πειραματόζωα καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η χρόνια έκθεση σε συχνότητες γύρω στα 850 MHz είτε συνεχούς είτε ασυνεχούς εκπομπής δεν έχει σημαντική επίπτωση στην πρόκληση, προαγωγή ή γενικότερα εμφάνιση εγκεφαλικών όγκων. Ε. Γεωργίου 8

9 Νευρολογικές επιδράσεις Τα ΚΤ που εκπέμπουν παλμικά ΗΜΠ πεδία υψηλής συχνότητας μπορεί να επηρεάσουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο, αλλά δεν μπορούν βγουν σίγουρα συμπεράσματα όσον αφορά στις επιδράσεις τους στο ΗΕΓ. Τα αποτελέσματα μιας μελέτης υπονοούν ότι τα ΚΤ ενδέχεται να επηρεάζουν με αντιστρέψιμο τρόπο τον εγκέφαλο, προάγοντας την εμφάνιση ανωμάλων αργών κυμάτων στο ΗΕΓ σε άτομα σε εγρήγορση 54. Επίσης παρατηρήθηκε μια καθυστερημένη αύξηση ιδίως στα κύματα α η οποία ενισχύθηκε 55 στο ΗΕΓ εγρήγορσης ενηλίκων που εκτίθεντο σε ακτινοβολία GSM. Οι επιδράσεις στο ΗΕΓ ύπνου περιλαμβάνουν βράχυνση του REM ύπνου κατά τη διάρκεια του οποίου η πυκνότητα των κυμάτων-α αυξάνεται 56 και δράσεις στον μη REM ύπνο 57. Η χρήση των ΚΤ αυξάνεται ραγδαία, αλλά υπάρχουν περιορισμένα στοιχεία για τις επιδράσεις των ΗΜΠ στη φυσιολογία του εγκεφάλου. Σε μια μελέτη 58, εξετάζεται η επίδραση των ΗΜΠ στην παροχή αίματος στον εγκέφαλο και στο ΗΕΓ. Η μελέτη αυτή δείχνει ότι για πρώτη φορά ότι: α) Τα ΗΜΠ παλμικής διακύμανσης μεταβάλλουν την παροχή αίματος στον εγκέφαλο και β) η παλμική διακύμανση του ΗΜΠ είναι αναγκαία για να προκληθούν αλλαγές στο ΗΕΓ. Η έκθεση σε ΗΜΠ παλμικής διακύμανσης μπορεί να αποτελέσει μια καινούργια μέθοδο για την τροποποίηση της εγκεφαλικής λειτουργίας για πειραματικούς, διαγνωστικούς ή και θεραπευτικούς σκοπούς. Το 1999 οι Preece et al 59, από μια μελέτη σε εθελοντές, έβγαλαν το συμπέρασμα ότι η συνεχής εκπομπή ακτινοβολιών με συχνότητα 915 μεγάκυκλων προκαλεί μια αύξηση του χρόνου αντίδρασης, ενώ δεν παρατηρήθηκε το ίδιο για τη μη συνεχή εκπομπή (αυτή δηλαδή των ΚΤ). Δεν μπορεί βεβαίως να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η μη συνεχής εκπομπή επηρεάζει κάποιο άλλο νευρωνικό κύκλωμα. Άλλες μελέτες 60,61 καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η χρήση ΚΤ μπορεί να επιδρά θετικά σε ορισμένες γνωστικές λειτουργίες. Επίσης, η έκθεση στην ακτινοβολία των ΚΤ ελαττώνει τα προπαρασκευαστικά χαμηλά δυναμικά σε μερικές περιοχές του εγκεφάλου 62 και επηρεάζει λειτουργίες της μνήμης 63. Σε παρόμοιο συμπέρασμα καταλήγει και μια άλλη μελέτη όπου παρατηρήθηκε ότι στους άνδρες εθελοντές της έρευνας παρουσιάζεται μια βελτίωση της βραχυπρόθεσμης αλλά και μακροπρόθεσμης μνήμης εάν τα ερεθίσματα παρουσιάζονται κατά την ενεργή λειτουργία ενός ΚΤ 64. Οι Cao et al. αναφέρουν ότι σε μια έρευνα σε 81 χρήστες ΚΤ και 63 μη χρήστες παρουσιάστηκαν διαφορές στην συμπεριφορά οι οποίες καθορίστηκαν με κατάλληλα ερωτηματολόγια 65. Όσον αφορά στις επιδράσεις των ακτινοβολιών των ΚΤ στο ακουστικό σύστημα βρέθηκε ότι η χρήση ΚΤ για 30 λεπτά δεν επηρεάζει βραχυπρόθεσμα τη λειτουργία του εν λόγω συστήματος 66. Δερματολογικές επιδράσεις Η βιβλιογραφία που ασχολείται με αυτή την πτυχή του προβλήματος περιστρέφεται γύρω από τις πιθανές επιδράσεις των ακτινοβολιών των ΚΤ και του δέρματος. Έχουν αναφερθεί πάντως και αλλεργικές επιπτώσεις τοπικού χαρακτήρα που μπορούν να ερμηνευτούν ως δερματίτιδες Ε. Γεωργίου 9

10 επαφής εξαιτίας ορισμένων υλικών κατασκευής των συσκευών, όπως για παράδειγμα του χρωμίου 67. Ορισμένοι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι ακτινοβολίες που εκπέμπονται από τα ΚΤ αυξάνουν τη ροή του αίματος στη μικροκυκλοφορία του δέρματος 68. Φαίνεται ότι ιδιαίτερα ευπαθή είναι τα άτομα που πάσχουν από ατοπική δερματίτιδα/έκζεμα. Στα άτομα αυτά παρατηρείται μια αύξηση των συγκεντρώσεων της ουσίας Ρ και του VIP στο πλάσμα 69. Μια άλλη μελέτη 70, επισημαίνει ότι εκτός από την αύξηση της ουσίας Ρ και του VIP αυξάνεται και ο αυξητικός παράγοντας στο πλάσμα. Η ίδια μελέτη συμπεραίνει ότι εξαιτίας αυτών των επιπτώσεων οι ακτινοβολίες των ΚΤ μπορεί να είναι υπεύθυνες για την επιδείνωση των εκδηλώσεων της ατοπικής δερματίτιδας/εκζέματος. Οι βιολογικές επιδράσεις που έχουν αναφερθεί δεν περιορίζονται μόνο στην μικροκυκλοφορία αλλά αφορούν και τους ινωδοπλάστες του δέρματος 71 όπως επίσης και το μεταβολισμό της μελατονίνης 72. Οι Heikkinen et al 73 ερεύνησαν εάν οι ραδιοσυχνότητες χαμηλού επιπέδου (low-level radiofrequency radiation (RFR) μπορούν να επηρεάσουν την ανάπτυξη ενός ήδη υπάρχοντος καρκίνου του δέρματος που προκλήθηκε από υπεριώδη ακτινοβολία. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έδειξε ότι δεν υπάρχει καμία στατιστικά σημαντική συσχέτιση αν και παρατηρήθηκε μια ελαφρά αύξηση της ταχύτητας της ανάπτυξης του καρκίνου, εύρημα που χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση. Μη ειδικά προβλήματα υγείας και συμπτώματα Ορισμένα συμπτώματα όπως για παράδειγμα ο πονοκέφαλος, η ζαλάδα, η ναυτία έχουν συσχετισθεί με τη χρήση ΚΤ. Ορισμένες φορές εμφανίζονται στην αρχή της κλήσης ενώ άλλες φορές αργότερα. Συνήθως δεν διαρκούν πάνω από μία ώρα. Έχει αναφερθεί ότι η έκθεση σε ηλεκτρομαγνητική ενέργεια ορισμένων ραδιοσυχνοτήτων προκαλεί διαταραχές του ύπνου, κεφαλαλγίες και αλλαγές στο ΗΕΓ,74. Σαν ενοχοποιητικοί μηχανισμοί έχουν θεωρηθεί η επίδραση της ακτινοβόλησης στο δοπαμινεργικό σύστημα του εγκεφάλου 75 και στη διαβατότητα του αιματοεγκεφαλικού φραγμού 76, αιτίες που συνδέονται με τις κεφαλαλγίες. 77,78 Οι Cox et al 79 θεωρούν ότι συμπτώματα όπως αυτά που προαναφέρθηκαν, μπορούν να οφείλονται σε ερεθισμό του αιθουσαίου νεύρου από την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία του ΚΤ. Αν και αυτή η θεωρία χρήζει περαιτέρω μελέτης, πρέπει να σημειωθεί ότι συμπτώματα όπως ο πονοκέφαλος και η ζαλάδα είναι πολύ συνηθισμένα, καθόλου παθογνωμονικά και αρκετά υποκειμενικά. Διάφορες μελέτες 80,81 ανά τον κόσμο συνδέουν την εμφάνιση αυτών των συμπτωμάτων με τη χρήση ΚΤ αλλά μόνο μία μελέτη είναι σχεδιασμένη με πειραματικό τρόπο 82 η οποία όμως δεν καταλήγει σε μια τέτοια συσχέτιση. Τέλος, μια μελέτη 83 συνδέει τη διάρκεια και την ένταση των συμπτωμάτων, το χρόνο ομιλίας και τον αριθμό των κλήσεων ανά ημέρα με την μέτρηση του ειδικού ρυθμού απορρόφησης (ΕΡΑ). Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι τιμές του ΕΡΑ πάνω από 0.5 W/kg μπορεί να είναι ένας σημαντικός παράγοντας για τη διάρκεια των συμπτωμάτων αυτών, ειδικά όσον αφορά στο μεγάλο αριθμό κλήσεων την ημέρα. Ε. Γεωργίου 10

11 Όρια ασφαλείας Τα ισχύοντα μέχρι σήμερα όρια ασφαλείας στις προδιαγραφές κατασκευής και λειτουργίας των ΚΤ αφορούν ουσιαστικά περιορισμούς ως προς την ισχύ των ΚΤ προς αποφυγή των θερμικών επιδράσεων. Διάφοροι διεθνείς οργανισμοί και επιτροπές όπως πχ το συμβούλιο Υγείας της Ολλανδίας και η Διεθνής Επιτροπή Προστασίας από Μη Ιοντίζουσες Ακτινοβολίες (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection, ICNIRP) 84 έχουν κατά καιρούς δημοσιεύσει όρια και συστάσεις σχετικά με την ασφαλή χρήση των ΚΤ και την αποφυγή πιθανών βλαβερών επιδράσεων της ΚΤ στην υγεία λόγω της ακτινοβολίας των μικροκυμάτων που αυτή χρησιμοποιεί. Μια διάκριση που κάνουν οι διάφορες οδηγίες είναι μεταξύ γενικού πληθυσμού και επαγγελματικά εκτιθεμένων σε ΗΜΠ. Σε αυτούς εφαρμόζεται ένα περιθώριο ασφαλείας δια 10 δηλαδή ο μέγιστος ΕΡΑ (4 W/kg) δια 10 δηλαδή 0,4 W/kg. Όλος ο υπόλοιπος πληθυσμός υπόκειται σε πιο αυστηρό περιθώριο ασφαλείας (δια 50 δηλαδή 0,08 W/kg). Αυτές οι τιμές αφορούν την ολική έκθεση του σώματος. Για περιπτώσεις μερικής έκθεσης έχουν διατυπωθεί διαφορετικά όρια ασφαλείας. Όπως προαναφέρθηκε, η μέγιστη επιτρεπόμενη αύξηση της θερμοκρασίας είναι ένας βαθμός Κελσίου. Για να επιτευχθεί όμως μια τέτοια αύξηση σε τοπικό επίπεδο, η ποσότητα ακτινοβολίας που απορροφάται θα πρέπει να είναι μεγαλύτερη από εκείνη για ολική έκθεση δεδομένου ότι στη μερική έκθεση η θερμότητα εξαπλώνεται στους παρακείμενους ιστούς. Όσον αφορά τη μερική έκθεση, τόσο το Συμβούλιο Υγείας της Ολλανδίας όσο και ο ICNIRP θεωρούν αποδεκτές υψηλότερες τιμές του ΕΡΑ. Έτσι, για το γενικό πληθυσμό προτείνεται ΕΡΑ της κεφαλής 2 W/kg και για το χέρι 4 W/kg. Οι αντίστοιχες τιμές για τους επαγγελματικά εκτιθέμενους είναι 10W/kg και 20W/kg. Οι παραπάνω τιμές του ΕΡΑ είναι μέσοι όροι σε μια χρονική περίοδο έξι λεπτών. Αυτές οι συστάσεις αφορούν μετρήσεις και υπολογισμούς του ΕΡΑ της κεφαλής για απόμακρα πεδία. Στην περίπτωση των ΚΤ όμως, έχει μεγαλύτερη σημασία ο ΕΡΑ της κεφαλής σε εγγύς πεδίο. Βρέθηκε λοιπόν ότι ακόμη και για μακροπρόθεσμη έκθεση, η αύξηση της θερμοκρασίας στην περιοχή του δέρματος που βρισκόταν δίπλα στην κεραία δεν είναι παραπάνω από 0.25 βαθμούς Κελσίου. Η αύξηση στην θερμοκρασία των παρακείμενων εγκεφαλικών ιστών δεν υπερέβη τους 0,12 βαθμούς Κελσίου. Όσο απομακρυνόμαστε από την κεραία, η πτώση στη αύξηση της θερμοκρασίας είναι τόσο έντονη που γίνεται αμελητέα σε μερικά cm από την κεραία. Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώθηκαν από έρευνες 85,86 στην Ιαπωνία, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιταλία οι οποίες μέτρησαν παρόμοιες αυξήσεις στη θερμοκρασία. Σε μια πρόσφατη μελέτη στη Βρετανία 87, μετρήθηκε η αύξηση της θερμοκρασίας του δέρματος κατά τη διάρκεια μιας κλήσης 30 λεπτών. Στην πλευρά της κεφαλής που ήταν το ΚΤ παρατηρήθηκε μέγιστη αύξηση 2,3 βαθμών Κελσίου κάτι που υπερβαίνει τις προηγούμενες μετρήσεις. Μια τέτοια μέτρηση προκαλεί υποψίες για τη μεθοδολογία της έρευνας δεδομένου ότι δεν παρατηρήθηκε καμία αύξηση στη θερμοκρασία όταν το ΚΤ ήταν κλειστό ενώ θα αναμενόταν μια μικρή αύξηση εξαιτίας της ύπαρξης της συσκευής και των χεριών κοντά στο δέρμα όπως η αύξηση που παρατηρήθηκε από τους Gandhi 88 και Bernardi 89. Ε. Γεωργίου 11

12 Το 1999, το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Επιτροπών 90 εξέδωσε συστάσεις που αφορούσαν την έκθεση του γενικού πληθυσμού σε ΗΜΠ υιοθετώντας τις οδηγίες του ΙCNIRP. Αξίζει να σημειωθεί ότι για προληπτικούς λόγους διάφορες ευρωπαϊκές χώρες υιοθετούν πιο αυστηρά κριτήρια 4. Τα προληπτικά μέτρα που συνιστά το Ομοσπονδιακό Γραφείο Ακτινολογικής Προστασίας (Federal Office for Radiation Protection) 91 περιλαμβάνουν τρεις αρχές: 1. Η έκθεση του γενικού πληθυσμού πρέπει να είναι η μικρότερη δυνατή. Αυτό ισχύει τόσο για τις σταθερές βάσεις της κινητής τηλεφωνίας όσο και για τα ΚΤ. 2. Ο πληθυσμός πρέπει να είναι σωστά ενημερωμένος για τους κινδύνους και να συμμετέχει ενεργά στις αποφάσεις που αφορούν το σχεδιασμό και τη λειτουργία των δικτύων ΚΤ. 3. Οι επιστημονικές αβεβαιότητες πρέπει να μειωθούν με σωστά σχεδιασμένες μελέτες. Σ ότι αφορά τη συνολική έκθεση του πληθυσμού, η υπολογιζόμενη έκθεση από τους σταθμούς βάσης πρέπει να είναι ισοδύναμη με την έκθεση σε πολύ χαμηλής συχνότητας ΗΜΠ από τις γραμμές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας υψηλής τάσης 92 και επομένως η συνολική έκθεση στον πληθυσμό θεωρείται μικρή. H επιδημιολογική έρευνα της έκθεσης από σταθμούς βάσης είναι ένα ενδιαφέρον για την επίλυση του πρόβλημα και δεν αναμένονται αξιόλογα ευρήματα εκτός από την απίθανη περίπτωση που συσσωρευτούν δεδομένα από εκτιθεμένους σε μεγάλες δόσεις 93. Σε ένα μοντέλο εξομοίωσης, για κεραία σταθμού βάσης που λειτουργεί στα 935 MHz και ισχύος 40 W, βρέθηκε ότι για ικανοποιηθούν οι συστάσεις του ICNIRP και του ΙΕΕΕ (Institute of Electrical and Electronics Engineers) πρέπει τα ανθρώπινο σώμα να απέχει 5 cm, όσον αφορά στα όρια επαγγελματικής έκθεσης και 75 cm για το γενικό πληθυσμό 94. Βιολογικές επιδράσεις από τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις της κινητής τηλεφωνίας Με την εμφάνιση στην αγορά των καινούργιων τεχνολογιών που επιτρέπουν τη γρήγορη μετάδοση δεδομένων, γίνεται πλέον εφικτό να μεταδίδονται όχι απλώς η φωνή ή μικρά μηνύματα αλλά και εικόνα video και μεγάλα αρχεία δεδομένων. Δυστυχώς ελάχιστες μελέτες υπάρχουν για τις βιολογικές επιδράσεις που μπορούν να προκαλέσουν αυτές οι νέες τεχνολογίες (hand held, Bluetooth, GRPS, 3G). Η τεχνολογική ανάπτυξη των ΚΤ γίνεται με γεωμετρικούς ρυθμούς τόσο όσον αφορά στις δυνατότητες τους όσο και στο μέγεθός τους.. Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές μελέτες αποδεικνύουν 95, 96, 97, 98 ότι η χρήση ακουστικών ή ακουστικών/μικροφώνου (τα λεγόμενα hands free) μειώνει αισθητά τον ΕΡΑ στην κεφαλή, όπως άλλωστε ήταν και αναμενόμενο αφού η συσκευή καθαυτή απομακρύνεται από αυτήν. Η αγγλική εταιρία SARTest Ltd πραγματοποίησε μετρήσεις σε ΚΤ σε συνδυασμό με τη χρήση handsfree 99,100. Αυτές οι μετρήσεις δείχνουν ότι η χρήση του handsfree μπορεί να μειώσει αισθητά την τιμή του ΕΡΑ στην κεφαλή. Το μέγεθος της μείωσης εξαρτάται βεβαίως από τη «γεωμετρία» της συσκευής. Στην απίθανη περίπτωση που το καλώδιο είναι τυλιγμένο γύρω από την κεραία της συσκευής και το άκρο του κοντά στο ηχείο του handsfree τότε ο ΕΡΑ δεν διαφέρει από το να τηλεφωνεί κανείς χωρίς handsfree. Στις ΗΠΑ οι Bit-Babik 101 μέτρησαν τον ΕΡΑ για τη χρήση ΚΤ με handsfree. Η παρουσία του σώματος έχει μεγάλη σημασία. Εάν η συσκευή και το handsfree δεν βρίσκονται κοντά στο σώμα τότε ο ΕΡΑ στην κεφαλή είναι πολύ Ε. Γεωργίου 12

13 μεγαλύτερος. Το μήκος του καλωδίου έχει και αυτό σημασία αφού μερικά μήκη μπορούν να προκαλούν συντονισμό του συστήματος. Ούτως ή άλλως παρατηρήθηκε αισθητή μείωση του ΕΡΑ στην κεφαλή όταν γίνεται χρήση handsfree ακόμη και στις πιο δυσοίωνες περιπτώσεις. Παρόλα αυτά, μια μελέτη 102 υποστηρίζει ότι ο ΕΡΑ στην κεφαλή αυξάνει με τη χρήση hands free επειδή η ύπαρξη ενός αγωγού, όπως το καλώδιο του hands free, ενισχύει το ΗΜΠ. Σήμερα τα περισσότερα ΚΤ είναι μικρών διαστάσεων και πολλές φορές χωρούν ακόμη και στην τσέπη του πουκαμίσου. Μάλιστα με τον συνδυασμό ενός hands free, η συσκευή παραμένει στην τσέπη του πουκαμίσου για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μια ενδιαφέρουσα μελέτη 103 καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο ΕΡΑ είναι διαφορετικός και μάλιστα μεγαλύτερος για αυτού του είδους χρήση. Πιο συγκεκριμένα παρατηρήθηκε μια αύξηση στις τιμές του ΕΡΑ από 2 έως 7 φορές σε σχέση με την «κλασσική» χρήση του ΚΤ. Τέλος, στην αγορά είναι διαθέσιμες βοηθητικά εξαρτήματα (accessories) που, όπως υποστηρίζουν οι κατασκευαστές, είναι ικανές να μειώσουν την έκθεση στα ΗΜΠ που εκπέμπουν τα ΚΤ. Τα εξαρτήματα αυτά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: καλύμματα ή μικρά αντικείμενα που πρέπει να κολληθούν πάνω στη συσκευή. Τα καλύμματα προστατεύουν κατά κάποιο τρόπο αφού περιέχουν ενός είδους μεταλλικού διχτιού που εμποδίζει μερικώς το ΗΜΠ. Έτσι όμως, εμποδίζεται και η σύνδεση με το σταθμό βάσης και επομένως το ΚΤ αναγκάζεται να εκπέμπει με μεγαλύτερη ισχύ. Με αυτόν τον τρόπο ακυρώνεται η προστασία που παρέχουν τα καλύμματα. Τα αντικείμενα που κολλούνται πάνω στα ΚΤ έχουν την ιδιότητα, όπως υποστηρίζουν οι κατασκευαστές τους, να απορροφούν την ακτινοβολία των ΚΤ κάτι όμως που θεωρείται αβάσιμο σε θεωρητικό επίπεδο. Επίδραση σε ιατρικές ηλεκτρονικές συσκευές Με μια σειρά οδηγιών η Ευρωπαϊκή Ένωση 104, 105, 106 καθορίζει ορισμένες τεχνικές προδιαγραφές που πρέπει να πληρούν οι εμφυτευμένες ιατρικές συσκευές έτσι ώστε να αποφεύγεται ο κίνδυνος παρεμβολών από τα ΚΤ. Οι προδιαγραφές αυτές όμως αφορούν συχνότητες μέχρι 1 GHz. Το φάσμα συχνοτήτων των ΚΤ, όπως προαναφέρθηκε, ξεπερνά το1 GHz, ειδικά σήμερα με την εφαρμογή καινούργιων τεχνολογιών (για παράδειγμα τα λεγόμενα ΚΤ 3 ης γενιάς). Γι αυτόν το λόγο οι απαιτούμενες προδιαγραφές αναθεωρήθηκαν για φάσμα μέχρι και 2.5 GHz. Μια σειρά πειραματικών αλλά και κλινικών μελετών θεμελιώνει τον πιθανό κίνδυνο παρεμβολής των εσωτερικών βηματοδοτών (ICD) από διάφορες συσκευές ΚΤ 107. Πιο συγκεκριμένα, οι Hayes et al 108 μελέτησαν 980 ασθενείς με βηματοδότες και βρήκαν ότι όταν το ΚΤ βρίσκεται πάνω από το βηματοδότη, τότε μερικοί τύποι από αυτούς εμφανίζουν προβλήματα παρεμβολής (interference), που σε μερικές περιπτώσεις δημιουργούν και συμπτώματα. Η συχνότητα εμφάνισής τους εξαρτάται από τον τύπο του βηματοδότη αλλά και τον τύπο και τη θέση του τηλεφώνου. Η τοποθέτηση του τηλεφώνου κοντά στο αυτί δεν προκαλούσε πρακτικά καμία παρενόχληση στους ICD. Οι Occhetta et al 109, μελέτησαν τις πιθανές παρεμβολές μεταξύ ΚΤ που χρησιμοποιούνται στην Ευρώπη και απινιδωτών ICD. Εξετάσθηκαν 30 ασθενείς (26 άνδρες 4 γυναίκες). Όλοι οι ασθενείς παρακολουθούντο τόσο με απλό όσο και τηλεμετρικό εσωτερικό ηλεκτροκαρδιογράφο (ΗΚΓ). Εξετάστηκαν οι επιδράσεις δύο συσκευών ΚΤ, ισχύος 2W. Οι μετρήσεις έγιναν για λήψη, κλήση, ενεργητική και παθητική συνομιλία. Τα ΚΤ Ε. Γεωργίου 13

14 τοποθετήθηκαν σε διάφορα σημεία του σώματος. Όλα τα μοντέλα των ICD παρουσίασαν σημαντικό «θόρυβο» στην τηλεμετρική μετάδοση όταν το ΚΤ ανεξαρτήτως τύπου τοποθετήθηκε κοντά στον ICD. Ο θόρυβος ήταν ιδιαίτερα σημαντικός κατά την κλήση και λήψη και στις περισσότερες περιπτώσεις οδηγούσε σε έλλειψη τηλεμετρίας. Δεν παρατηρήθηκαν ψευδείς αρρυθμίες όταν τα κινητά τοποθετήθηκαν κοντά στον ICD. Όταν τα κρατούσε ο ασθενής στο χέρι του δεν παρατηρήθηκαν ούτε αρρυθμίες ούτε θόρυβος στην τηλεμετρία. Κατά τη διάρκεια προκαλούμενων κοιλιακών ινιδισμών και ΚΤ σε λήψη κοντά στο ICD, η αρρυθμία αναγνωριζόταν και διορθωνόταν κανονικά. Συμπερασματικά, οι ICD φαίνεται να μην επηρεάζονται από τα ΚΤ τα οποία όμως παρενοχλούν την τηλεμετρία τους. Οι συγγραφείς καταλήγουν ότι οι ασθενείς με ICD μπορούν να χρησιμοποιούν κινητά τηλέφωνα, αλλά πρέπει να τα αποφεύγουν κατά τον προγραμματισμό των ICD και την ανάλυση των δεδομένων τους. Οι Trigano et al 110, μελέτησαν τις παρεμβολές σε εξωτερικούς βηματοδότες από φορητούς ασυρμάτους (walkie-talkies) και ψηφιακά κινητά. Συνιστούν να γίνονται οι απαραίτητες προειδοποιήσεις για τους κινδύνους χρήσης των συσκευών αυτών κοντά σε ασθενείς με προσωρινούς ενδοφλέβιους εξωτερικούς βηματοδότες. Τέλος, μια άλλη μελέτη 111 ερεύνησε πιθανές παρεμβολές μεταξύ βηματοδοτών σε παιδιά και ΚΤ. Οι συγγραφείς συνιστούν σε όσους είναι φορείς βηματοδοτών που κατασκευάστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 90 (οι οποίοι ενδέχεται να μην έχουν «προστατευμένες» pulse generators) να συμβουλευτούν πρώτα τον προσωπικό τους ιατρό. Αν και οι βηματοδότες (εσωτερικοί ή εξωτερικοί) βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τα ΚΤ μπορούν να προκαλέσουν παρακώλυση και σε άλλες συσκευές όπως ηλεκτρονικούς μετρητές γλυκόζης, ακουστικά βοηθήματα (ειδικά αυτά που χρησιμοποιούν μετάδοση του ήχου διαμέσου οστού- brain anchored hearing aids) 112. Τροχαία ατυχήματα Όπως προαναφέρθηκε, η πιο σημαντική επίπτωση στην υγεία από τη χρήση ΚΤ δεν συνδέεται με την έκθεση στην RF αλλά με την πρόκληση τροχαίων ατυχημάτων. Οι Redelmeier και Tibshirani 113, σε μια διασταυρούμενη μελέτη μεταξύ κλήσεων ΚΤ και συγκρούσεων οχημάτων, υπολόγισαν ότι ο κίνδυνος σύγκρουσης ήταν τετραπλάσιος όταν ο οδηγός χρησιμοποιούσε το ΚΤ ή αμέσως μετά το πέρας της κλήσης. Οι Lamble et al 114, διερεύνησαν την ικανότητα των οδηγών να αντιληφθούν μεταβολές της ταχύτητας προπορευόμενου αυτοκινήτου ενώ χρησιμοποιούσαν ΚΤ. Φάνηκε ότι η χρήση του ΚΤ μείωνε την ικανότητα του οδηγού να αντιληφθεί τυχούσα επιβράδυνση του προπορευόμενου αυτοκινήτου ανεξάρτητα από την οπτική του επαφή με το ΚΤ. Συμπέραναν δηλαδή ότι ούτε η χρήση ανοικτής ακρόασης (hands free) εξαλείφει τα προβλήματα ασφαλείας που προκύπτουν από τη χρήση ΚΤ κατά την οδήγηση. Αυτή η παρατήρηση γεννά ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους άλλων «ενεργών» παρενοχλήσεων ενόσω οδηγεί κανείς, όπως πχ να μιλά με τους επιβάτες. Στο ίδιο μήκος κύματος, οι Hancock et al 115 επισημαίνουν ότι σε οδηγούς που μιλούσαν στο κινητό έχει παρατηρηθεί 15% αύξηση του χρόνου απάντησης στο stop (κόκκινο φως) κατά την αλλαγή των σημάτων των φανών σηματοδότησης. Ε. Γεωργίου 14

15 Μια άλλη έρευνα εξομοίωσης 116 αποδίδει τη μειωμένη οδηγική ικανότητα που παρατηρείται κατά τη χρήση ΚΤ και στην μειωμένη προσοχή στα οπτικά ερεθίσματα αφού παρατηρήθηκε ότι ο οδηγός που συνομιλεί στο ΚΤ δεν μπορεί να ανακαλέσει με ευκολία οπτικά ερεθίσματα που του παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της οδήγησης. Επίσης, σ ένα πείραμα που μελέτησε την επίδραση της συνομιλίας στο ΚΤ και άλλων παραγόντων διάσπασης της προσοχής στο χρόνο αντίδρασης οδηγών στο φρενάρισμα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η συνομιλία επιβράδυνε αυτόν το χρόνο αλλά όχι η μουσική στο ράδιο του αυτοκινήτου 117. Μια άλλη μελέτη εξετάζει την επίδραση τριών τύπων ΚΤ (hand held, hands free με εξωτερικό μεγάφωνο και personal hands free) στη συνολική υποκειμενική φόρτιση (workload) σε 13 πεπειραμένους οδηγούς κατά τη διάρκεια οδήγησης σε αυτοκινητόδρομο. Βρέθηκε ότι την ελάχιστη παρενόχληση προκαλούσε το personal hands free ΚΤ και τη μέγιστη το hands free ΚΤ με εξωτερικό μεγάφωνο 118. Οι Violanti et al 119, σε μια ανάλυση των δεδομένων που αφορούσε ατυχήματα στην τριετία , έκαναν διάφορες συγκρίσεις μεταξύ μοιραίων ατυχημάτων όπου εμπλέκονταν ΚΤ και αντιστοίχων λιγότερο σοβαρών ατυχημάτων απουσία ΚΤ, λαμβάνοντας υπ όψη στην κατηγοριοποίηση και άλλες μεταβλητές (ηλικία, φύλο, χρήση alcohol, ταχύτητα, έλλειψη προσοχής). Απεδείχθη ότι ο κίνδυνος ένα ατύχημα να αποβεί μοιραίο αυξάνεται 9 φορές παρουσία ΚΤ. Ο συνδυασμός των υπολοίπων μεταβλητών δηλ. έλλειψη προσοχής, alcohol με χρήση κινητών αυξάνει αυτόν τον κίνδυνο περισσότερο από ότι τα ΚΤ από μόνα τους. Οι Wilson et al. 120 σε μια έρευνα οδηγών αναφέρουν ότι οι οδηγοί που χρησιμοποιούσαν ΚΤ είχαν μεγαλύτερο κίνδυνο να προκαλέσουν ατύχημα από σφάλμα τους σε σχέση με τους μη χρήστες αν και η διαφορά αυτή δεν ήταν στατιστικά σημαντικά για τους άνδρες οδηγούς. Επίσης αναφέρουν ότι δε φαίνεται να υπήρχε επίδραση στις παραβάσεις από έλλειψη προσοχής. Οι οδηγοί χρήστες ΚΤ είχαν επιπλέον μεγαλύτερο ποσοστό συγκρούσεων από πίσω. Συνολικά προκύπτει ότι αυτοί οι οδηγοί είναι πιο επικίνδυνοι. Ε. Γεωργίου 15

16 Πίνακας 1: Μελέτες κινδύνου ανάπτυξης όγκων εγκεφάλου από τη χρήση ΚΤ Συγγραφείς Υλικό Ομάδα Ευρήματα ελέγχου Eίδος ΚΤ Rothman et al χρήστες Δεν υπήρχαν διαφορές στη συνολική θνητότητα ΚΤ χειρός χρήστες ΚΤ Dreyer et al Δεν βρέθηκε αυξημένη επίπτωση ούτε σε όγκους εγκεφάλου ούτε σε λευχαιμίες. Η μελέτη διεκόπη Inskip et al 782 ασθενείς 799 μάρτυρες (Αναλογικά Καμία συσχέτιση Hardell et al Hardell et al 209 ασθενείς (233 ασθενείς) ΚΤ) 425 μάρτυρες (Αναλογικά και GSM) Hardell et al ασθενείς 1 μάρτυρας για κάθε ασθενή (αναλογικά, ψηφιακά, μεταφερόμενα ασύρματα) Hardell et al ασθενείς και των δύο φύλων Αναλογικά, ψηφιακά και ασύρματα Cook et al Εγκεφαλικοί όγκοι ΚΤ Muscat et al 469 ασθενείς 422 μάρτυρες (Αναλογικά ΚΤ) Johansen et al συνδρομητές ΚΤ Auvinen et al Muscat et al 198 γλοιώματα, 129 μηνιγγιώματα, 72 μη προσδιορισμένοι, 34 όγκοι σιελογόνων 90 ασθενείς με ακουστικά νευρώματα 5 μάρτυρες για κάθε ασθενή (Αναλογικά και GSM) 86 μάρτυρες (Αναλογικά και GSM) Kαμία αύξηση. Όμως, σε μικρό αριθμό περιπτώσεων (n=13) βρήκαν θετική συσχέτιση της τοποθεσίας του όγκου με την πλευρά χρήσης του ΚΤ Συνολικά καμία συσχέτιση μεταξύ κακοήθων όγκων και χρήση ΚΤ. Συσχέτιση μεταξύ ακουστικού νευρινώματος και χρήση αναλογικού ΚΤ Συνολικά τα αναλογικά ΚΤ αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης εγκεφαλικών όγκων Δεν παρατηρήθηκε αύξησης της επίπτωση μετά την ευρεία διάδοση και χρήση των ΚΤ Καμία συσχέτιση. Συστήνουν όμως μελέτες σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ιδιαίτερα για όγκους αργής ανάπτυξης Δεν παρατηρήθηκε αύξηση ούτε σε όγκους του εγκεφάλου ούτε των σιελογόνων αδένων ούτε σε λευχαιμίες Συνολικά δεν παρατηρήθηκε συσχετισμός μεταξύ όγκων εγκεφάλου και σιελογόνων και χρήση ΚΤ Δεν βρέθηκε συσχετισμός μεταξύ ακουστικού νευρινώματος και χρήση ΚΤ Christensen et al 106 ασθενείς 212 μάρτυρες Καμία συσχέτιση μεταξύ ακουστικού νευρινώματος και ΚΤ Warren et al 18 ασθενείς Διάφοροι μάρτυρες Καμία συσχέτιση μεταξύ όγκου του εσωκροταφικού προσωπικού νεύρου και ΚΤ Ε. Γεωργίου 16

17 Βιβλιογραφία 1 Γεωργίου Ε. Κίνδυνοι στην υγεία από την κινητή τηλεφωνία: Μύθος ή πραγματικότητα. Ιατρική 2001; 79: How many people use wireless phones? Washington, D.C.: Cellular Telecommunication Industry Association, ( com/consumer/faqs/faq_general.cfm#one 3 Περιοδικό Arena, 34: 27, Οκτώβριος Health Council of the Netherlands: Mobile telephones; an evaluation of health effects. The Hague:health Council of the netherlands, 2002;publication mo. 2002/01E 5 Gabriel S, Lau RW, Gabriel C. The dielectric properties of biological tissues: II. Measurements in the frequency range of 10 Hz to 20 GHz. Phys Med Biol 1996; 41: Peyman A, Rezazadeh AA, Gabriel C. Changes in the dielectric properties of rat tissue as a function of age at microwave frequencies. Phys Med Biol 2001; 46: Dimbylow PJ, Mann SM. Characterisitcs of energy deposition in the head from cellular phones. Radiat Protection Dosimetry. 1999; 83: Kuster N, Balzano Q. Energy absorption mechanisms by biological bodies in the near field of dipole antennas above 300 MHz. IEEE Trans Vehicle Technol. 1992; 41: Valberg PA. Radio frequency radiation (RFR): the nature of exposure and carcinogenic potential. Cancer Causes Control. 1997; 8: Hyland GJ. In: Scientific advisory system: mobile phones and health vol II, appendix 15: London: Stationery Office, Van Leeuwen GM, Lagendijk JJ, Van Leersum BJ, et al. Calculation of change in brain temperatures due to exposure to a mobile phone. Phys Med Biol 1999; 44: Anderson V, Joyner KH. Specific absorption rate levels measured in a phantom head exposed to radio frequency transmissions from analog hand-held mobile phones. Bioelectromagnetics 1995; 16: Lipman RM, Tripathi BJ, Tripathi RC. Cataracts induced by microwave and ionizing radiation. Surv Ophthalmol 1988; 33: Gandhi OP, Lazzi G, Furse CM, et al. Electromagnetic absorption in the human head and neck for mobile telephones at 835 and 1900 MHz. IEEE Trans MTT 1996; 44: Smith CW, Best S. Electromagnetic man. London: Dent & Sons, Weinberger Z, Richter ED. Cellular telephones and effects on the brain: the head as an antenna and brain tissue as a radio receiver. Med Hypotheses 2002; 59: Harding GFA, Jeavons PM. Photosensitive epilepsy. London: MacKeith Press, Fröhlich H. The biological effects of microwaves and related questions. Adv Electronics Electron Phys 1980; 53: Fröhlich H, ed. Biological coherence and response to external stimuli. Berlin: Springer- Verlag, Grundler W, Kaiser F. Experimental evidence for coherent excitations correlated with cell growth. Nanobiology 1992; 1: Hyland GJ. Non-thermal bioeffects induced by low intensity microwave irradiation of living systems. Engineering Sci Educ J 1998; 7: Malyapa RS, Ahern EW, Bi C, et al. DNA damage in rat brain cells after in vivo exposure to 2450 MHz electromagnetic radiation and various methods of euthanasia. Radiation Res 1998; 149: Croft RJ, Chandler JS, Burgess AP, Barry RJ, Williams JD, Clarke AR. Acute mobile phone operation affects neural function in humans. Clin Neurophysiol 2002; 113: Ε. Γεωργίου 17

18 24 Mashevich M, Folkman D, Kesar A, Barbul A, Korenstein R, Jerby E, Avivi L. Exposure of human peripheral blood lymphocytes to electromagnetic fields associated with cellular phones leads to chromosomal instability. Bioelectromagnetics 2003; 24: Zeni O, Chiavoni AS, Sannino A, Antolini A, Forigo D, Bersani F, Scarfi MR. Lack of genotoxic effects (micronucleus induction) in human lymphocytes exposed in vitro to 900 MHz electromagnetic fields.radiat Res 2003; 160: Dasdag S, Zulkuf Akdag M, Aksen F, Yilmaz F, Bashan M, Mutlu Dasdag M, Salih Celik M. Whole body exposure of rats to microwaves emitted from a cell phone does not affect the testes. Bioelectromagnetics 2003; 24: Finnie JW, Blumbergs PC, Manavis J, Utteridge TD, Gebski V, Davies RA, Vernon-Roberts B, Kuchel TR. Effect of long-term mobile communication microwave exposure on vascular permeability in mouse brain. Pathology 2002; 34: Inskip PD, Linet MS, Heineman EF. Etiology of brain tumors in adults. Epidemiol Rev.1995; 17: Preston-Martin S. Epidemiology of primary CNS neoplasms. Neurol Clin.1996; 14: Richter ED, Berman T, Levy O. Brain cancer with induction periods of less than 10 years in young military radar workers. Arch Environ Health 2002; 57: Jauchem JR. Health effects of microwave exposures: a review of the recent ( ) literature. J Microw Power Electromagn Energy. 1998; 33: Elwood JM. A critical review of epidemiologic studies of radiofrequency exposure and human cancers. Environ Health Perspect. 1999; 107(suppl 1): Boice JD and McLaughlin J. Epidemiologic Studies of Cellular Telephones and Cancer Risk A Review. SSI rapport 2002:16 33 Rothman KJ, Loughlin JE, Funch DP, Dreyer NA. Overall mortality of cellular telephone customers. Epidemiology 1996; 7: Dreyer NA, Loughlin JE, Rothman KJ. Cause-specific mortality in cellular telephone users. JAMA 1999; 282: Busse and other vs Motorola Inc; Ameritech Mobile Communications, Inc; Cellular Telecommunications Industry Association; Science Advisory Group on Cellular Research; and Epidemiology Resources, Inc. Circuit Court of Cook County, Illinois. Epidemiology Resources Inc. 95 CH (Cir) (Judge Ellis E Reid)) 36 Inskip PD, Tarone RE, Hatch EE, et al. Cellular-telephone use and brain tumours. N Engl J Med 2001; 344: Hardell L, Näsman A, Påhlson A, Hallquist A, Mild KH. Use of cellular telephones and the risk for brain tumours: a case-control study. Int J Oncol 1999; 15: Hardell L, Nasman A, Pahlson A, Hallquist A. Case-control study on radiology work, medical x-ray investigations, and use of cellular telephones as risk factors for brain tumors /vo2.03/mgmos04.hard.html 39 Hardell L, Mild KH, Påhlson A, Hallquist A. Ionizing raduation, cellular phones and the risk for brain tumours. Eur J Cancer Prev 2001; 10: Hardell L, Hallquist A, Mild KH, Carlberg M, Påhlson A, Lilja A. Cellular and cordless telephones and the risk for brain tumours. Eur J Cancer Prev 2002; 11: Hardell L, Mild KH, Carlberg M. Further aspects on cellular and cordless telephones and brain tumours. Int J Oncol 2003; 22: Hardell L, Mild KH, Carlberg M. Case-control study on the use of cellular and cordless phones and the risk for malignant brain tumours. Int J Radiat Biol 2002; 78: Cook A, Woodward A, Pearce N, Marshall C. Cellular telephone use and time trends for brain, head and neck tumours. N Z Med J 2003; 116: U457 Ε. Γεωργίου 18

19 44 Muscat JE., Malkin MG., Thompson S, Shore R.E., et al Handheld Cellular Telephone Use and Risk of Brain Cancer. JAMA. 2000; 284: Johansen C, Boice JD Jr, McLaughlin JK, Olsen JH. Cellular telephones and cancer-a nationwide cohort study in Denmark. J. Natl Cancer Inst 2001; 93: Auvinen A, Hietanen M, Luukkonen R, Koskela RS. Brain tumours and salivary gland cancers among cellular phone users. Epidemiology 2002; 13: Muscat JE Malkin MG, Shore R.E., Thompson S, Neugut AI, Stellman SD, Bruce J. Handheld cellular phones and risk of acoustic neuroma. Neurology 2002; 58: Christensen HC, Schüz J, Kosteljanetz M, Poulsen HS, Thomsen J and Johansen C. Cellular Telephone Use and Risk of Acoustic Neuroma Am J Epidemiol. 2004; 159(3): Warren HG, Prevatt AA, Daly KA, Antonelli PJ. Cellular telephone use and risk of intratemporal facial nerve tumor. Laryngoscope 2003; 113: Johansen C, Boice JD Jr, MCLaughlin JK, Christensen HC, Olsen JH.. Mobile phones and malignant melanoma of the eye. Br J Cancer 2002; 86: Inskip PD, Devesa SS, Fraumeni JF. Trends in the incidence of ocular melanoma in the United States, Cancer Causes Control 2003; 14: La Regina M, Moros EG, Pickard WF, Straube WL, Baty J, Roti Roti JL. The effect of chronic exposure to MHz FDMA or MHz CDMA radiofrequency radiation on the incidence of spontaneous tumors in rats. Radiat Res 2003; 160: Zook BC, Simmens SJ. The effects of 860 MHz radiofrequency radiation on the induction or promotion of brain tumors and other neoplasms in rats. Radiat Res 2001; 155: Kramarenko AV, Tan U. Effects of high-frequency electromagnetic fields on human EEG: a brain mapping study. Int J Neurosci 2003; 113: Reiser H-P, Dimpfel W, Schober F. The influence of electromagnetic fields on human brain activity. Eur J Med Res 1995; 1: Mann K, Roschke J. Effects of pulsed high-frequency electromagnetic fields on human sleep. Neuropsychobiology 1996; 33: Borbely AA, Huber R, Graf T, et al. Pulsed high-frequency electromagnetic field affects human sleep and sleep electroencephalogram. Neurosci Lett 1999; 275: Huber R, Treyer V, Borbely AA, Schuderer J, Gottselig JM, Landolt HP, Werth E, Berthold T, Kuster N, Buck A, Achermann P. Electromagnetic fields, such as those from mobile phones, alter regional cerebral blood flow and sleep and waking EEG. J Sleep Res 2002; 11: Preece AW, Iwi G, Davies-Smith A, et al. Effect of a 915-MHz simulated mobile phone signal on cognitive function in man. Int J Radiat Biol 1999; 75: Koivisto M, Revonsuo A, Krause C, et al. Effects of 902 MHz electromagnetic field emitted by cellular telephones on response times in humans. NeuroReport 2000; 11: van Leeuwen GMJ, Lagendijk JJW, van Leersum BJAM, et al. Calculation of change in brain temperature due to exposure to a mobile phone. Phys Med Biol 1999; 44: Freude G, Ullsperger P, Eggert S, Ruppe I. Effects of microwaves emitted by cellular phones on human slow brain potentials. Bioelectromagnetics 1998; 19: Krause CM, Sillanmaki L, Koivisto M et al. Effects of electromagnetic field emitted by cellular telephones on the EEG during a memory task. NeuroReport 2000; 11: Smythe JW, Costall B. Mobile phone use facilitates memory in male, but not female, subjects. Neuroreport 2003; 14: Cao Z, Liu J, Li S, Zhao X. Effects of electromagnetic radiation from handsets of cellular telephone on neurobehavioral function. Wei Sheng Yan Jiu 2000; 29: Arai N, Enomoto H, Okabe S, Yuasa K, Kamimura Y, Ugawa Y. Thirty minutes mobile phone use has no short-term adverse effects on central auditory pathways. Clin Neurophysiol 2003;114: Ε. Γεωργίου 19

20 67 Seishima M, Oyama Z, Oda M. Cellular phone dermatitis with chromate allergy. Dermatology 2003; 207: Monfrecola G, Moffa G, Procaccini EM. Non-ionizing electromagnetic radiations, emitted by a cellular phone, modify cutaneous blood flow. Dermatology 2003; 207: Kimata H. Enhancement of allergic skin wheal responses by microwave radiation from mobile phones in patients with atopic eczema/dermatitis syndrome. Int Arch Allergy Immunol 2002; 129: Kimata H. Enhancement of allergic skin wheal responses in patients with atopic eczema/dermatitis syndrome by playing video games or by a frequently ringing mobile phone. Eur J Clin Invest 2003; 33: Pacini S, Ruggiero M, Sardi I, Aterini S, Gulisano F, Gulisano M. Exposure to global system for mobile communication (GSM) cellular phone radiofrequency alters gene expression, proliferation, and morphology of human skin fibroblasts. Oncol Res 2002;13: Burch JB, Reif JS, Noonan CW, Ichinose T, Bachand AM, Koleber TL, Yost MG. Melatonin metabolite excretion among cellular telephone users. Int J Radiat Biol 2002; 78: Heikkinen P, Kosma VM, Alhonen L, Huuskonen H, Komulainen H, Kumlin T, Laitinen JT, Lang S, Puranen L Juutilainen J. Effects of mobile phone radiation on UV-induced skin tumourigenesis in ornithine decarboxylase transgenic and non-transgenic mice. Int J Radiat Biol 2003; 79: Hermann DM, Hossmann KA. Neurological effects of microwave exposure related to mobile communication. J Neurol Sci 1997; 152: Frey AH, Ed. On the nature of electromagnetic field interactions with biological systems. Austin, TX: RG Landes, Persson BRR, Salford LG, Brun A, et al. Blood-brain barrier permeability in rats exposed to electromagnetic fields used in wireless communication. Wireless Networks 1997; 3: Winkler T, Sharma HS, Stalberg E, Olsson Y, Dey PK. Impairment of blood-brain barrier function by serotonin induces desynchronization of spontaneous cerebral cortical activity: experimental observations in the anaesthetized rat. Neuroscience 1995; 68: Barbanti P, Bronzetti F, Ricci A, et al. Increased density of dopamine D5 receptor in peripheral blood lymphocytes of migraineurs: a marker of migraine? Neurosci Lett 1996; 207: Cox RA, Luxton LM. Cerebral symptoms from mobile telephones (letter). Occup Environ Med 2000; 57: Chia SE, Chia HP, Tan JS. Prevalence of headache among handheld cellular telephone users in Singapore: a community study. Environ Health Perspect 2000; 108: Hocking B. Preliminary report: symptoms associated with mobile phone use. Occup Med (Oxf) 1998;48: Koivisto M, Haarala C, Krause et al. GSM phone signal does not produce subjective symptoms. Bioelectromagnetics 2001; 22: Wilen J, Sandstrom M, Hansson Mild K. Subjective symptoms among mobile phone users--a consequence of absorption of radiofrequency fields? Bioelectromagnetics 2003; 24: International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection(ICNIRP). Guidelines on limits of exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields (1Hz 300GHz). Health Phys.1998; 74: Wainwright P. Thermal effects of radiation from cellular telephones. Phys Med Biol 2000; 45: Wang J, Fujiwara O. FTDT computation of temperature rise in the human head for portable telephones. IEEE Trans Microwave Theory Techn 1999; 47: Ε. Γεωργίου 20