Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ: Προκλήσεις Προσεγγίσεις Προοπτικές

Transcript

1 Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ: Προκλήσεις Προσεγγίσεις Προοπτικές (παιδαγωγικές, θεολογικές, φιλοσοφικές, βιολογικές, ιατρικές, νομικές) Πύργος Ηλείας, 4 6 Μαΐου 2018 ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Ι. Στον Πύργο Ηλείας, κατά το διάστημα 4 6 Μαΐου 2018 από την (Παρασκευή έως Κυριακή), έλαβε χώρα το τριήμερο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο με Θέμα: «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ: Προκλήσεις Προσεγγίσεις Προοπτικές (παιδαγωγικές, θεολογικές, φιλοσοφικές, βιολογικές, ιατρικές, νομικές)». Το Συνέδριο συνδιοργανώθηκε από τη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ηλείας σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Ηλείας, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων και με την υποστήριξη της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας (ΠΕ Ηλείας), του Δήμου Πύργου, της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, του Δικηγορικού Συλλόγου Ηλείας, του Δικηγορικού Συλλόγου Αμαλιάδας και του Ιατρικού Συλλόγου Πύργου Ολυμπίας. ΙΙ. Από τις εισηγήσεις του Συνεδρίου -καθώς και τις εισηγητικές παρουσιάσεις Με τη ματιά των Εφήβων - ομάδων μαθητών λυκείων της Ηλείας, αλλά και τη συζήτηση επί του περιεχομένου τους, επαληθεύτηκε ο πολυεπίπεδος χαρακτήρας των βιοηθικών ζητημάτων, διλημμάτων και προβληματισμών. Νομικά, παιδαγωγικά, θεολογικά, φιλοσοφικά, βιολογικά και ιατρικά επιχειρήματα, επιστημονικά συμπεράσματα αλλά και κοινωνικοπολιτικές αντιλήψεις διασταυρώθηκαν δημιουργικά, σε μία απόπειρα ανάδειξης και εμπλουτισμού της επιστημονικής γνώσης και καλλιέργειας της βιοηθικής συνείδησης. ΙΙΙ. Από τη συνολική θεώρηση των εργασιών του Συνεδρίου και του περιεχομένου των επιμέρους εισηγήσεων, προέκυψαν τα παρακάτω:

2 Οι εξελίξεις στην Επιστήμη και την Τεχνολογία, εκτός των άλλων, επιβεβαιώνουν τη διηνεκή δημιουργική φύση του ανθρώπου, ιδιαίτερα στη νεώτερη και σύγχρονη ιστορία, όπου τη βιομηχανική επανάσταση των εργοστασίων και της φωτιάς ακολούθησε η βιοτεχνολογική επανάσταση 'των εργαστηρίων και των κυττάρων. Στα επιτεύγματα της μετα-γονιδιωματικής εποχής της Βιολογίας περιλαμβάνονται: η έγκαιρη και ακριβής διάγνωση νοσημάτων, η στοχευμένη φαρμακευτική αγωγή, η εξατομικευμένη ιατρική ακριβείας, η αναγεννητική Ιατρική και η στοχευμένη γονιδιωματική επεξεργασία (Genome editing). Στα πλαίσια, εξάλλου, της Επιστήμης της Βιολογίας, η νευροηθική ως αναδυόμενος επιστημονικός κλάδος υποδηλώνει δύο συμπληρωματικά αντικείμενα έρευνας: «Την ηθική των νευροεπιστημών» (αξιολόγηση των επιτευγμάτων και κυρίως των εφαρμογών της νευροεπιστήμης) και τη «νευροεπιστήμη της ηθικής», δηλαδή την κατανόηση των εγκεφαλικών προϋποθέσεων και των νευροβιολογικών παραγόντων που επηρεάζουν τις ηθικές κρίσεις και γενικότερα την ηθική συμπεριφορά. Ο άνθρωπος έχει τη μοναδικότητα μιας ανώτερης τάξης συνείδησης που απαιτείται για τη διαμόρφωση ενός «κοινωνικού εγώ». Η συνείδηση αυτή αποκτάται μέσα από την εγκατάσταση ειδικών εγκεφαλικών λειτουργικών κυκλωμάτων όπου έχουν εγκατασταθεί ειδικές μνήμες «αξιών». Η αυτογνωσία, εξάλλου, είναι αυτή που θα αποτελέσει τη βάση της κοινωνιογνωσίας, η οποία θα οδηγήσει σε μια γαιοσφαιρική, πραγματική γνώση και η οποία κρίνεται αναγκαία για την επιβίωση του Homo Sapiens. Τα διλήμματα που αναδεικνύονται μέσα από τη νευροηθική ίσως συντελέσουν στην αφύπνιση των πολιτών ώστε οι εκάστοτε επιλογές να γίνονται μετά από περίσκεψη και βαθιά αυτογνωσία για να ενδυναμώνεται το κοινωνικό μας εγώ και οι ειδικές μνήμες αξιών που μας χαρακτηρίζουν σαν ανθρώπινο είδος. Με τη ματιά των εφήβων, εξάλλου, ο νους θεωρείται το τελευταίο καταφύγιο της προσωπικής ελευθερίας και του αυτοπροσδιορισμού, αλλά οι εξελίξεις στην νευρωνική μηχανική, στην εγκεφαλική «χαρτογράφηση» και τη νευροτεχνολογία βάζουν σε κίνδυνο την ελευθερία του μυαλού. Σε συνάφεια με την μοριακή Βιολογία, η οποία κάνει λόγο για τα

3 κύτταρα και τον πυρήνα τους, τα γονίδια και το DNA, η Γενετική Μηχανική περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο η μοριακή Βιολογία μπορεί να επέμβει σε αυτόν τον εσωτερικό χώρο του πυρήνα: Με τον πρωτόγνωρα ιλιγγιώδη ρυθμό της Νεοτεχνολογικής Εξέλιξης στη Γενετική (λ.χ. γενετικός επανασχεδιασμός της ζωής, παιδιά κατά παραγγελία, έλεγχος του φύλου, νεοφανή τρόφιμαμεταλλαγμένα, βλαστοκύτταρα, κλωνοποίηση, αθανασία, ευθανασία κ.ά.), στην τεχνητή νοημοσύνη - υπερνοημοσύνη - ρομποτική και στη νανοτεχνολογία, η ανθρωπότητα προοιωνίζεται αγνώριστη στις επόμενες δεκαετίες. Εντούτοις, οι εξελίξεις αυτές δεν χαρακτηρίζονται εξ ορισμού ως πρόοδος, δηλαδή ως εξελίξεις οι οποίες χαράζουν τον δρόμο προς την τελείωση του ανθρώπου και την εκπλήρωση του σκοπού του, αλλά αντίθετα οξύνουν τα πανανθρώπινα υπαρξιακά ερωτήματα γύρω από τη ζωή, τον θάνατο και την ανθρώπινη ύπαρξη, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που τον άνθρωπο απασχολεί η διελκυστίνδα επιχειρημάτων και προσεγγίσεων μεταξύ πίστης και γνώσης. Η Εκκλησία, από την πλευρά της, δεν αρνείται την σύγχρονη Επιστήμη και τα επιτεύγματά της, που εξυπηρετούν τον άνθρωπο, αλλά κινείται πέρα από αυτήν, προσεγγίζοντας τις υπαρξιακές του αναζητήσεις, οι οποίες δεν μπορεί να περιορίζονται μόνο σε εξωτερικές γνώσεις. Όταν η Εκκλησία αντιμετωπίζει βιοηθικά θέματα, πρέπει να εκφράζει τις θεολογικές θέσεις της, χωρίς όμως να ασχολείται με πολλές λεπτομέρειες, οι οποίες μπορούν να χαρακτηριστούν ως σχολαστικισμός. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εργάζεται ποιμαντικά. Σέβεται την ελευθερία του ανθρώπου -ο οποίος έχει τη δυνατότητα να κινείται στην κατεύθυνση που επιθυμεί ανεξάρτητα από τις θέσεις της, λόγω της ελευθερίας και του αυτεξουσίου του- αποκαλύπτοντάς του όμως, ταυτόχρονα, τον ορθόδοξο τρόπο ζωής, αφενός, αλλά και περιβάλλοντάς τον, αφετέρου, με την αγάπη της, όταν ο άνθρωπος απομακρύνεται από την προοπτική της Εκκλησίας και της Ορθόδοξης Θεολογίας. Κατά τον φιλόσοφο Habermas, στη σύγχρονη μετα-εκκοσμικευμένη κοινωνία, διαφαίνεται μία διελκυστίνδα μεταξύ των καπιταλιστικά δέσμιων εργαλείων της τεχνολογίας, από τη μία πλευρά, και της Θρησκείας, από την άλλη. Στο αρχικό αυτό δίπολο, Κράτους και Εκκλησιαστικών Θεσμών, ο Habermas θέλει το Κράτος να αναλαμβάνει το ρόλο του τρίτου, ουδέτερου παράγοντα, ανάμεσα

4 στην παραπάνω αντιπαράθεση της διελκυστίνδας μεταξύ πίστης και γνώσης. Η αναπαραγωγική διαδικασία, θεωρούμενη από βιοηθική σκοπιά, χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις δικαιωμάτων προσώπων (γονέων) και εμβρύων. Μέσα από τις μεθόδους του προγεννητικού και προεμφυτευτικού ελέγχου η εξελικτική πορεία του εμβρύου γίνεται αντικείμενο γνώσης και επιλογής. Επ' αυτού, ο νομοθέτης θέτει ορισμένα ρυθμιστικά πλαίσια για την αποφυγή του κινδύνου προσβολής της ανθρώπινης αξίας και για την πλήρη και αντικειμενική επιστημονική ενημέρωση των ατόμων, ώστε εντός των πλαισίων αυτών, τα άτομα να μπορούν ελεύθερα και ανεπηρέαστα να κάνουν χρήση των παρεχόμενων δυνατοτήτων, με στάθμιση όμως, πάντα, των συχνά αλληλοσυγκρουόμενων δικαιωμάτων των εμπλεκομένων προσώπων. Από την άλλη πλευρά, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί μία από τις πλέον βασικές αρχές της βιοηθικής. Ο τρόπος που θεμελιώνεται και αντιμετωπίζεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι δείκτης της ποιότητας του πολιτισμού μιας κοινωνίας. Αναφορικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν άτομα της τρίτης ηλικίας, στην εκκλησιαστική παράδοση και διδασκαλία τονίζεται η αξία του σεβασμού προς τους ηλικιωμένους ως ανθρώπους που αγωνίστηκαν, προσέφεραν και τώρα χρήζουν βοήθειας και στήριξης, ενώ τα επίπεδα θρησκευτικότητας μπορούν να θεωρηθούν ως ένας προστατευτικός παράγοντας στην περίπτωση που αποτελούν σημαντική και έντονη εμπειρία για το άτομο. Στο πρόβλημα του ανθρώπινου πόνου, χαρακτηριστικές είναι οι προσεγγίσεις της ενώδυνης ανθρώπινης κατάστασης από τον χώρο της φιλοσοφίας και της ορθόδοξης χριστιανικής γραμματείας, με πιο αξιοσημείωτες εκείνες του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού και του Γερμανού ιδεαλιστή Φιλοσόφου των νεώτερων χρόνων Σοπενχάουερ. Ο Σοπενχάουερ αντιπροτείνει την άρνηση της ίδιας της ζωής, στο πλαίσιο μιας πεισιθάνατης ασκητικής απόσβεσης της βουλήσεως. Έτσι προβαίνει στον εγκωμιασμό της εκούσιας γενετήσιας εγκράτειας, της πτωχείας, της αυτονέκρωσης και διανοίγει τον ορίζοντα της ύπαρξης στην προοπτική του θανάτου, που θα σημάνει την απελευθέρωση από τη δουλεία στη βούληση. Ο Μάξιμος αντιπροτείνει την αισιόδοξη αλλά όχι θριαμβολογική ασκητική της εν Χριστώ χαρισματικής υπέρβασης της ηδονής οδύνης και περιγράφει με ανατομική ακρίβεια την

5 θεραπευτική αγωγή μεταμόρφωσης διά των εκουσίων πόνων της συσταύρωσης με το Χριστό της κατ αίσθησιν ηδονής σε «θεία ηδονή και άχραντη θέλξη». Για τον Μάξιμο, εντελέχεια του ανθρώπου είναι ο Σαρκωμένος Λόγος για τον Σοπενχάουερ το μηδέν. Το δικαίωμα στον θάνατο και η κομβική του σημασία στον διαρκή βιοηθικό σχετικό διάλογο οφείλεται ακριβώς στην έντονη αμφισβήτησή του, λογιζόμενο ως δικαίωμα ανυπόστατο, αστήρικτο και κενό περιεχομένου. Το δικαίωμα στον θάνατο, εντούτοις, ενδεχομένως ευρίσκει υπόσταση στην περίπτωση της παθητικής ευθανασίας, ως δικαίωμα αυτονομίας ή και ως δικαίωμα που απορρέει από καθήκον αλληλεγγύης. Με τη ματιά των Εφήβων, άλλωστε, αναφορικά με το δικαίωμα στη ζωή και το θάνατο, οι εξελίξεις στη βιοτεχνολογία και τη βιοϊατρική έχουν θέσει σε δοκιμασία τα αντανακλαστικά και τον βιοηθικό προβληματισμό των σύγχρονων κοινωνιών, εντείνοντας περισσότερο τη σκέψη ότι η ώρα του τέλους είναι ένα δίλημμα χωρίς τέλος. Με βάση τα σύγχρονα Γενετικά Δεδομένα, διαπιστώνεται ότι η ανάπτυξη συγκεκριμένων οργάνων, όπως είναι τα μάτια, η καρδιά, τα νεφρά κ.λπ. είναι ήδη πολύ κοντά. "Ανταλλακτικά όργανα" θα είναι διαθέσιμα στο εγγύς μέλλον, ενώ η ανθρώπινη δραστηριότητα κλωνοποίησης φαίνεται ότι βρίσκεται σε στάδιο ώριμης διεξαγωγής. Μελλοντικά, ενδεχομένως τη γέννηση ενός ανθρώπου να συνοδεύει ένα CD που θα περιέχει την αλληλουχία DNA για ολόκληρο το γονιδίωμα ώστε να καθίσταται δυνατό να ανιχνευτούν γενετικές διαταραχές σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής, αλλά και να ελεγχθεί εάν αυτά έχουν οι όχι κληρονομικές συνδέσεις. Στις επόμενες δεκαετίες, εξάλλου, οι άνθρωποι θα μπορούν να δουν και να περιηγηθούν στη γενωμική ακολουθία τους. Ταυτόχρονα αναμένεται να προκύψει σειρά βιοηθικών ζητημάτων, ως προς τη διατήρηση της εμπιστευτικότητας του γενετικού κώδικα -καθώς θα προκύψουν προβλήματα με τις διαθέσιμες στο κοινό αλληλουχίες DNA των ατόμων- όπως να μπορούν οι ασφαλιστικές εταιρείες να ζητήσουν τον εν λόγω "μοναδικό" κώδικα ή τουλάχιστον μια σαφή έκθεση ανάλυσης που τον ακολουθεί, ενώ οι δυνατότητες εύρεσης εργασίας μπορεί να καταστούν ιδιαίτερα προβληματικές εάν ο κώδικας περιέχει οποιαδήποτε ζημιά, καθώς τα βιογραφικά

6 σημειώματα ενδέχεται να περιέχουν σαφή έκθεση ανάλυσης. Ακόμα, άτομα με σωματικές και διανοητικές διαταραχές μπορεί να δυσκολευτούν εξαιρετικά να λειτουργήσουν, σε ένα περιβάλλον υψηλής τεχνολογίας που θα είναι «ανταγωνιστικό». Ο γενετικός ρατσισμός θα αυξηθεί λόγω της ικανότητας συγκέντρωσης του πληθυσμού με βάση τα γονιδιωματικά δεδομένα. Η βιοτρομοκρατία θα έχει επίσης ένα νέο κεφάλαιο που θα προστεθεί σε αυτή, υπό τη μορφή γονιδιωματικής τρομοκρατίας, όπου θα ήταν δυνατό να χειριστεί κανείς με άλλα γενετικά δεδομένα ή πραγματικά γονίδια. Από ένα διαφορετικό πρίσμα, η Επιστήμη της Αστροφυσικής αναδεικνύει αρκετά ζητήματα αστροβιοηθικής, που απαιτούν προνοητικότητα και εκ των προτέρων σχεδιασμό, σε σχέση με την εξερεύνηση και την ανάπτυξη του διαστημικού χώρου. Τα ζητήματα αυτά σχετίζονται με το κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο μίας ενδεχόμενης μελλοντικής ζωής στο Διάστημα, εκτός από τα συνήθη βραχυπρόθεσμα θέματα διαστημικής ηθικής. Η ενδεχόμενη κατάκτηση του διαστήματος θα πρέπει να διέπεται από μια Στρατηγική «μεγάλης προοπτικής» - που θα επιτρέπει σε ιδιώτες ή κυβερνήσεις να συμπράξουν από κοινού σε ένα σχέδιο αρμονικής εξέλιξης και δράσης της ανθρώπινης ύπαρξης στο διάστημα. Με τη ματιά των εφήβων, τέλος, τα πυρηνικά όπλα, ανεξάρτητα από την προσχηματικότητα ή μη των λόγων ύπαρξής τους, αποτελούν σοβαρό πρόβλημα με βιοηθικές προεκτάσεις, σε μια εύθραυστη ισορροπία που μπορεί να διαταραχτεί από ατύχημα ή από λάθος υπολογισμό. Απέναντι στα παραπάνω, τυχόν εφησυχάζουσα αδιαφορία και άκριτος θαυμασμός προς τον γοργό βηματισμό των νέων τεχνολογιών, περιφρονούν το γεγονός ότι η ανθρωπότητα ήδη βρίσκεται στη δίνη του νεοτεχνολογικού κυκλώνα, ο οποίος πρέπει να αντιμετωπιστεί, έστω με την κατά το δυνατόν ελαχιστοποίηση του ανυπολόγιστου τιμήματος της προόδου. Αυτόν ακριβώς τον δύσκολο αγώνα δίνει η νεώτερη των επιστημών, η Βιοηθική, μέσα από τις βιοηθικές αρχές της, το βιοηθικό της πλαίσιο, την βιοηθική πολιτική και την ανθρωπιστική βιοηθική παιδεία εν γένει, τη μόνη ικανή να ευαισθητοποιήσει την ανθρωπότητα ενάντια στην κακή χρήση των νέων τεχνολογιών μία ολιστική εκπαιδευτική μέριμνα με συγκεκριμένους σκοπούς και

7 στόχους, οι οποίοι θα ανταποκρίνονται τόσο στην υλική όσο και στην πνευματική φύση του ανθρώπου. Με δεδομένο, άλλωστε, ότι η σχολική εκπαίδευση αποτελεί τον κύριο θεσμικό εκπαιδευτικό παράγοντα των σύγχρονων κοινωνιών, η βιοηθική διάστασή της δημιουργεί προοπτικές για την ορθή διαχείριση των σύγχρονων βιοηθικών διλημμάτων. Οι βιοηθικές αξίες, άλλωστε, διαμορφούμενες με συναίνεση από όλους τους καθ ύλην αρμόδιους βιοεπιστήμονες, με τη διακριτική συνεισφορά των εκτός του πεδίου ειδημόνων (νομικών, κοινωνιολόγων, θεολόγων, φιλοσόφων κλπ) θα πρέπει να αποτελούν «ηθμό» και όχι εμπόδιο για την ανάπτυξη εφαρμογών της σύγχρονης βιοτεχνολογίας και δεν θα πρέπει να είναι αποτρεπτικές για την εξέλιξη της επιστήμης και της βιοτεχνολογίας αλλά θα πρέπει να εμπνέουν τους επιστήμονες στο δημιουργικό τους έργο. Ο διαρκώς εξελισσόμενος και δυναμικός βιοηθικός προβληματισμός, εξάλλου, δεν αφορά -και δεν πρέπει να αφορά- μόνο Επιτροπές, Αρχές και δημόσια Fora. Αντίθετα, αφορά όλους, καθώς αναφέρεται σε ζητήματα αυθεντικής νοηματοδότησης της ζωής και περιεχομένου του βίου. Ο βιοηθικός προβληματισμός καλεί, τελικά σε ένα διαρκή αναστοχασμό σχετικά με το τι είναι ζωή και άνθρωπος, τι έχει αξία στη ζωή και τι όχι. Ο ανοιχτός διάλογος, εν κατακλείδι, μεταξύ επιστήμης, θεολογίας φιλοσοφίας δεν σταματά. Ο προβληματισμός απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη, την ανθρώπινη ζωή, την ανθρώπινη αξία, δεν έχει αρχή, μέση και τέλος. Η προοπτική του Βιοηθικού Διαλόγου προοιωνίζεται ως διηνεκής, όπως διηνεκή είναι και τα πανανθρώπινα ζητήματα που πραγματεύεται.