Ερευνητική εργασία Β Λυκείου. Θέμα α τετραμήνου: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

Transcript

1 Ερευνητική εργασία Β Λυκείου Θέμα α τετραμήνου: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Θέμα β τετραμήνου: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ (ΣΤΙΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΥΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ) Σχολικό έτος: Σχολείο: 1 ο Λύκειο Θήβας Συμμετέχοντες μαθητές: Διαμάντη Ελπίδα, Καλογεράκη Άννα-Μαρία, Καραμάνου Ιωάννα, Καρπούζη Ολυμπία, Κοροπούλης Γεώργιος, Κυρίκος Δημήτριος, Μπεκρής Γεώργιος, Νερούτσος Κωνσταντίνος, Νίκας Γεώργιος, Νταγιάκος Ανάργυρος, Παπαδοπούλου Μαριάνθη- Παρασκευή, Παπαϊωάννου Ιωάννης, Παπαναστασίου Χάρις, Πετεινάρη Αγγελική, Σιαμπάνης Ευάγγελος, Στυλιανού Παναγιώτης, Τσεσμελής Ιωάννης, Φίλης Γεώργιος, Φουρτάκα Χρυσάνθη. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Χρυσούλα Τσάμπουρα, ΠΕ09

2 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΑΝΤΙΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ... 5 ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ... 7 Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ... 8 ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ: ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΚΟΣΜΟ Η ΑΠΑΡΧΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΚΥΡΙΑ ΡΩΜΑΪΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΣΤΑΘΜΙΑ ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ Εισαγωγή ΑΠΟ ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΟΜΕΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Α ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΕΥΡΩ ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΟΙΝΟ ΝΟΜΙΣΜΑ, ΤΟ ΕΥΡΩ ΧΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΝΟΜΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΝΕΤΑΙ ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ-ΤΟ ΔΩΔΕΚΑΘΕΟ ΖΕΥΣ

3 ΗΡΑ ΠΟΣΕΙΔΟΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ ΑΘΗΝΑ ΑΠΟΛΛΩΝ ΑΡΤΕΜΙΣ ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΕΡΜΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΗΦΑΙΣΤΟΣ ΑΡΗΣ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το χρήμα χρησιμοποιείται σε όλες τις εποχές προς όλες τις κατευθύνσεις και για όλους τους σκοπούς. Η απόκτησή του υπήρξε εδώ και πολλούς αιώνες μια από τις κύριες επιδιώξεις των ανθρώπων. Τα νομίσματα αποτελούν μια βασική μονάδα μέτρησης του χρήματος. Τα νομίσματα άλλαξαν, μεταβλήθηκαν, προσαρμόστηκαν στις εκάστοτε αλλαγές που προκάλεσαν ή προκλήθηκαν από διαφορετικές αιτίες παρακολουθώντας κοινωνικές, οικονομικές και ιστορικές συνθήκες. Η λέξη νόμισμα ετυμολογικά προέρχεται από τη αρχαία ελληνική νομος. Αναφέρερεται στο ενσφράγιστο κερματόμορφο τεμάχιο μετάλλου με σταθερό και προσδιορισμένο βάρος. Η εκδίδουσα αρχή εγγυόταν το βάρος και τη μέγιστη δυνατή καθαρότητα του μετάλλου-ιδίως του πολύτιμου- και με τις σφραγίδες της στις δύο όψεις του το καθιστούσε «δόκιμον» στις συναλλαγές μέσα στην επικράτεια. Τα κέρδη τα οποία της απέφερε ο έλεγχος αυτής της διαδικασίας δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητα. Η διάδοση αν όχι και η ίδια η επινόηση του νομίσματος ίσως οφείλονται στον λόγο αυτό. Τα πρώτα νομίσματα κατασκευάστηκαν στη Μ.Ασία από ήλεκτρο, κράμα χρυσού και αργύρου, στα τέλη του 7 ου αιώνα π.χ. Το πολύτιμο μέταλλο έδινε την αξία, το μικρό σχήμα το έκανε εύκολο στη μεταφορά, το σύμβολο της κάθε εκδίδουσας αρχής που προστέθηκε αργότερα, έδινε την εγγύηση για το βάρος και την αυθεντικότητα του. Οι ελληνικές πόλεις διέδωσαν τη χρήση του νομίσματος από την Ισπανία μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Χρησιμοποίησαν τα σύμβολά τους, ήρωες, θεούς, ζώα, φυτά, κ.λ.π. για να σηματοδοτήσουν τα νομίσματα. Έκοψαν νομίσματα κυρίως σε άργυρο, καθώς αυτό ήταν το πολύτιμο μέταλλο στο οποίο είχαν ευκολότερη πρόσβαση. Στα τέλη του 5 ου και κυρίως τον 4 ο αιώνα π.χ. κυκλοφόρησαν και χάλκινα νομίσματα για τις μικρές καθημερινές συναλλαγές. Ο βασιλιάς Φίλιππος Β διέδωσε τη χρήση των χρησών νομισμάτων, καθώς είχε πρόσβαση στα μεταλλεία χρυσού του Παγγαίου. Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου Γ άρχισαν να απεικονίζονται ηγεμόνες και βασιλείς της κάθε περιοχής στα νομίσματα. Η παράσταση του ηγεμόνα αυτοκράτορα γίνεται το βασικό θέμα της εικονογραφίας στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά νομίσματα από το 1 ο αιώνα π.χ. έως τον 4 ο αιώνα μ.χ. Τα ρωμαϊκά νομίσματα διαδόθηκαν σε όλο το γνωστό κόσμο και κόπηκαν σε χρυσό, αργυρό και χαλκό. Στα βυζαντινά νομίσματα εκτός από τον αυτοκράτορα προστέθηκε και η απεικόνιση του θείου ο Χριστός, το χέρι του Θεού, η Θεοτόκος, χριστιανικά σύμβολα, έγιναν παραστάσεις στην κύρια όψη του νομίσματος. Ένας Θεός και ένας αυτοκράτορας, η αντίληψη του βυζαντινού για τον κόσμο απεικονίστηκαν στα νομίσματα. Ο βυζαντινός χρυσός σόλιδος 3

5 επικράτησε από τον 4 ο έως τον 11 ο αιώνα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και πολύ πέρα από αυτήν. Στη Δυτική Ευρώπη, νομίσματα χρυσά ακολούθησαν τα πρότυπα των ρωμαϊκών και βυζαντινών νομισμάτων. Από το 13 ο έως και το 15 ο αιώνα, το βενετσιάνικο νόμισμα θα επικρατήσει σε αυτή την περιοχή. Στην Ευρώπη τα χρυσά φιορίνια της Φλωρεντίας θα αποτελέσουν τη βάση των εμπορικών συναλλαγών στη διάρκεια του 14 ου αιώνα. Από το 15 ο αιώνα στο Νέο Κόσμο που διαμορφώνεται με τις ανακαλύψεις, τα νέα κοιτάσματα και την άνθηση του εμπορίου εκδίδονται αργυρά και αργότερα χρυσά μεγάλα νομίσματα τα οποία θα κατακλύσουν τον κόσμο. Ισπανικά και αργότερα αυστροουγγρικά τάληρα θα κατακτήσουν τις αγορές και οι άλλες περιφερειακές δυνάμεις θα αναγκαστούν να προσαρμοστούν στο σύστημα του ταλήρου. 4

6 Χρυσό δουκάτο Βενετίας (δόγης Pietro Gradegino) Μετά τη γαλλική επανάσταση καθιερώθηκε πρώτα στη Γαλλία και στη συνέχεια σε μεγάλο μέρος του κόσμου το δεκαδικό σύστημα. Από το 19 ο αιώνα διαδίδεται η χρήση των χαρτονομισμάτων. Σταματά η σχέση του νομίσματος με το πολύτιμο μέταλλο από το οποίο είναι κατασκευασμένο. Η κυκλοφορία των χαρτονομισμάτων ήταν μέχρι πρόσφατα εξαρτημένη από την επάρκεια χρυσού. Το τέλος αυτής της αντιστοιχίας σε πολύτιμο μέταλλο, είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξει η διεθνής οικονομία, και να σηματοδοτήσει την παγκόσμια κυριαρχία του άυλου χρήματος. ΑΝΤΙΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ Πριν από το νόμισμα, η ανταλλαγή προϊόντων, ο αντιπραγματισμός, υπήρξε η πιο διαδεδομένη πρακτική εξασφάλισης των βασικών αναγκών των ανθρώπων. Αντιπραγματισμος: είναι η χωρίς χρήση νομισμάτων ανταλλαγή πλεοναζόντων αγαθών και υπηρεσιών με προϊόντα ή υπηρεσίες σε ανεπάρκεια ή πλήρη έλλειψη προκειμένου να καλυφθούν ανάγκες. Η ανταλλαγή σε είδος, ως οικονομική πρακτική, δεν είναι δείγμα μόνο αρχέγονων κοινωνιών. Λαμβάνει χώρα σε διάφορες ιστορικές περιόδους με αφορμή μεγάλες πολιτικές κρίσεις και πολέμους, όταν σημειώνεται έλλειψη 5

7 χρήματος και νομισματική αστάθεια. Ο αντιπραγματισμός είναι πολύ παλιός και με κάποια έννοια, μερικά στοιχεία του μοιάζουν να υπάρχουν και μέσα στη φύση, στα φυτά, έντομα και ζώα όπου ανταλλάσσονται υπηρεσίες και πόροι για την εξασφάλιση της επιβίωσης των ειδών και τη διατήρηση της ισορροπίας του περιβάλλοντος. Οι συναλλαγές σε είδος διευκόλυναν τις πρώτες κοινωνίες των ανθρώπων στην επιβίωσή τους. Γεωργικά προϊόντα διατροφής, δέρματα, ζώα, κοχύλια ήταν τα αποδεκτά μέσα συναλλαγής. Η μέθοδος αυτή διήρκεσε πολλές χιλιετίες και ισχύει ακόμη και σήμερα σε ορισμένους λαούς της Αφρικής, της Αυστραλίας και της Αμερικής. Το πιο πολύτιμο ήταν το πιο σπάνιο. Ανάλογα με την αφθονία, τη χρησιμότητα και το ρόλο του κάθε προϊόντος σε κάθε κοινωνία προσδιοριζόταν και η τιμή του. Με την εγκατάσταση του ανθρώπου σε μόνιμη κατοικία, η οικονομία έγινε γεωργοκτηνοτροφική. Ως πηγή πλούτου και ως μέσο συναλλαγήςκαθιερώνεται πλέον η αξία των βοσκημάτων. Παραδείγματα των συναλλαγών σε είδος εικονίζονται σε τοιχογραφίες της αρχαίας Αιγύπτου και αναφέρονται σε σφηνοειδείς ασσυριακές και χαλδαϊκες επιγραφές καθώς και σε νεώτερα κείμενα, όπως στα ομηρικά έπη, στις ιστορίες του Ηροδότου και στη Βίβλο. Στην ομηρική κοινωνία κοινό μέτρο αξίας είναι το βόδι, ο πλούσιος/πολυκτήμων λέγεται πολυβούτης, ενώ ο φτωχός/ακτήμων, αβούτης. Ανάμνηση της πρακτικής αυτής αποτελούν κάποια κατάλοιπα σε ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Στα λατινικά η λέξη pecunia (= χρήματα) παράγεται από το pecus, το οποίο σημαίνει κατεξοχήν πρόβατο. Επίσης από την καταμέτρηση των βοσκημάτων σε κεφαλές (= capita) προέρχεται η λέξη καπιταλισμός, η οποία κυριαρχεί σήμερα και σημαίνει την περιουσία, το κεφάλαιο. Τον τρόπο αυτών των συναλλαγών που δεν μπορούμε να τον ανιχνεύσουμε με ασφάλεια στις προϊστορικές κοινωνίες, μπορούμε να τον παρακολουθηθούμε καλύτερα σε κοινωνίες νεώτερες όπως της Αφρικής, της Ωκεανίας κ.λπ. όπου μέχρι πρόσφατα ήταν σε χρήση. Στις σύγχρονες κοινωνίες το φαινόμενο επανεμφανίζεται, όταν διαμορφώνονται ειδικές συνθήκες, όπως στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου οι ανταλλαγές με τσιγάρα και λάδι. Επίσης παρουσιάζονται σε μικρή κλίμακα, ανταλλαγές αντικειμένων και αγαθών, μέσω των αγγελιών στις εφημερίδες και στο διαδίκτυο οι οποίες καθιστούν τη ζωή των πολιτών ευκολότερη. Με την ανακάλυψη και τη διάδοση των μετάλλων, ένα νέο μέσο συναλλαγής προστέθηκε παράλληλα με τα ζώα. Η χρήση του μετάλλου στις εμπορικές συναλλαγές μαρτυρείται από τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.χ. στη Μεσοποταμία. Επιγραφές αναφέρουν νόμους, πληρωμές, συμβόλαια τα οποία πραγματοποιούνταν με βάση ζυγισμένο άργυρο, μερικές φορές σε συνδυασμό με κριθάρι ή άλλα σιτηρά. Καθώς πρόκειται για τις πρώτες γραπτές πηγές που έχουμε, συνδέεται έτσι και η γραφή με την καταμέτρηση των αγαθών και των εμπορικών συναλλαγών. Με την πάροδο του χρόνου, το μέταλλο επικράτησε στις συναλλαγές και σε άλλες περιοχές. Στην Αίγυπτο, στο τέλος της 2ης χιλιετίας αναφέρονται 6

8 μέταλλα ζυγισμένα με σταθερά σταθμά για τον υπολογισμό της αξίας μιας ομάδας προϊόντων. Και εδώ ήταν δυνατόν οι πληρωμές να υπολογιστούν σε χαλκό (1 ντέμπεν =91 γρ.) και να πραγματοποιηθούν ή σε χαλκό ή σε συνδυασμό με άλλα προϊόντα. Αν και η Αίγυπτος δε διέθετε άργυρο, ήταν δυνατόν να γίνουν αγορές και με πολύτιμα μέταλλα όπως χρυσό και άργυρο. Έχουν βρεθεί θησαυροί με ράβδους, δαχτυλίδια, σύρμα κ.λπ. από αυτά τα πολύτιμα μέταλλα. Τα μέταλλα, άργυρος, χρυσός, αλλά και σίδηρος και χαλκός, χρησιμοποιήθηκαν σε κομμάτια ακατέργαστα, σε ράβδους, ορθογώνια σχήματα, με τη μορφή λεπτού σύρματος ή ακόμα και ολόκληρα μεταλλικά χρηστικά αντικείμενα, όπως τρίποδες, λέβητες, πελέκεις: σκεύη νομίσματα όπως τα ονόμασε ο Γάλλος ιστορικός και νομισματολόγος Theodore Reinach. Οι ιδιότητες του μετάλλου κάλυπταν βασικές αδυναμίες του προηγούμενου συστήματος ανταλλαγής προϊόντων. Τα μέταλλα ήταν ανθεκτικότερα, λιγότερο ογκώδη, διαιρούνταν σε κομμάτια μικρότερης αξίας, μεταφέρονταν πιο εύκολα και δεν φθείρονταν. Η αξία τους ήταν ανάλογη με το βάρος τους και υπολογιζόταν με το ζύγισμα. Τάλαντα που βρέθηκαν στις Μυκήνες, χρησιμοποιήθηκαν κατά το 16ο - 14ο π. Χ. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Στα τέλη του 8ου και τις αρχές του 7ου π.χ. αιώνα, ένα ακόμα χρηστικό αντικείμενο, ο σιδερένιος οβελός (σούβλα ψησίματος) χρησιμοποιήθηκε ως μέσο συναλλαγής. Έξι οβελοί, όσοι δηλαδή χωράει να κρατήσει η παλάμη του ανθρώπου, είχαν αξία μιας δραχμής (δράττομαι = κρατώ, δράξ = παλάμη > δραχμή). Η χρήση των οβελών. Ο οβελός ως μέσο συναλλαγής, αποδίδεται από ορισμένους μελετητές στο βασιλιά του Άργους Φείδωνα. Αυτός ήταν που καθιέρωσε τη χρήση του μετάλλου ως νομίσματος με τη μορφή οβελών. 7

9 Η χρήση των οβελών ήταν ευρύτατα διαδεδομένη για πρακτικούς λόγους και γι αυτό επικράτησαν αμέσως και ως μέσο συναλλαγής. Ήταν ταυτόχρονα όργανα με χρήση πρακτική, αφού χρησίμευαν για το ψήσιμο των ζώων, αλλά και νομισματική, εφόσον αναπλήρωναν με επιτυχία τα προηγούμενα μέσα συναλλαγής. Το πάχος κάθε οβελού ήταν τόσο λεπτό, ώστε στο ένα του χέρι ήταν δυνατό να κρατήσει κανείς 6 οβελούς συγχρόνως. Από το «δράττω δραξ» (= αδράχνω, πιάνω, κρατώ) προήλθε και η λέξη «δραχμή», που εξακολούθησε επί τόσους αιώνες να είναι η νομισματική μονάδα των Ελλήνων. Στο νομισματικό μουσείο της Αθήνας φυλάσσεται το περίφημο αφιέρωμα οβελών του βασιλιά του Άργους Φείδωνα, όπως πιστεύουν ορισμένοι ερευνητές, προς τη θεά Ήρα. Οι οβελοί αυτοί βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των αμερικανικών ανασκαφών στο ιερό του αρχαίου Ηραίου του Άργους το Παρόμοιοι οβελοί έχουν βρεθεί και σε δυο αρχαίους τάφους μέσα στην πόλη του Άργους και φυλάσσονται στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης. Η χρήση των οβελών ως μέσων συναλλαγής συνεχίστηκε και στους επόμενους αιώνες, ενώ ο όρος δραχμή επιβίωσε ως την εποχή μας Η επινόηση του νομίσματος ήταν θέμα χρόνου. Η εμπειρία του μετάλλου στις συναλλαγές και η τυποποίησή του σε διάφορα σχήματα οδήγησαν εύκολα στο νόμισμα. Το μικρό του μέγεθος επέτρεπε την εύκολη μεταφορά του. Σφραγισμένο από την υπεύθυνη αρχή, η αξία του ήταν συγκεκριμένη και δεν υπήρχε πια η ανάγκη του ζυγίσματος. Η γενικευμένη χρήση όμως του νομίσματος διαδόθηκε αργά. Τα πρώτα νομίσματα κόπηκαν στο βασίλειο της Λυδίας και στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, στην Ιωνία, περιοχές αναπτυγμένες εμπορικά και οικονομικά, στα τέλη του 7ου π.χ. αιώνα. Το υλικό τους ήταν ο ήλεκτρος, κράμα χρυσού και αργύρου. Το σχήμα τους ήταν ωοειδές και στη μία πλευρά είχαν ακανόνιστα βαθουλώματα. Το «θησαυρό» που βρέθηκε στα θεμέλια του ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο το 1904/5 αποτελούσαν νομίσματα από ήλεκτρο, αλλά και κοσμήματα και άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Ο θησαυρός περιείχε νομίσματα από πόλεις της Λυδίας αλλά και ελληνικές των παραλίων της Μικράς Ασίας. Η απόκρυψη θεωρείται ότι πραγματοποιήθηκε μεταξύ π.χ. Το εύρημα αυτό βοήθησε στη χρονολόγηση των πρώτων νομισμάτων. Τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου γρήγορα έκοψαν ανάλογα νομίσματα. Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ Από τον 6 ο αιώνα π.χ. έως τον 3 ο αιώνα μ.χ. η Αθήνα έκοβε νομίσματα κυρίως σε άργυρο, αργότερα σε χαλκό, ενώ σε δύο περιστάσεις εκτάκτου ανάγκης εξέδωσε και χρυσά νομίσματα. Τα αργυρά αθηναϊκά τετράδραχμα κυκλοφόρησαν από την Ιταλία έως το Αφγανιστάν και ήταν ένα από τα ισχυρότερα και μακροβιότερα νομίσματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Οι πρώτες νομισματικές εκδόσεις των Αθηνών, από τα μέσα του 6 ου αιώνα π.χ. κ.ε., απεικονίζουν διάφορα θέματα, όπως γλαύκα, ίππο, ταυροκεφαλή, 8

10 τροχό, γοργόνειο κ.ά. Τα νομίσματα αυτά ονομάστηκαν «εραλδικά» καθώς παλαιότεροι μελετητές θεώρησαν ότι έφεραν εμβλήματα αριστοκρατικών οικογενειών της Αθήνας. Πιθανότερο είναι όμως η θεματολογία να σχετίζεται με θρησκευτικές και αθλητικές δραστηριότητες από τις γιορτές των Παναθηναίων. Με την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας παγιώθηκαν οι παραστάσεις των αθηναϊκών νομισμάτων. Για τους επόμενους πέντε αιώνες η πλειονότητα των αττικών κοπών φέρει την κεφαλή της θεάς Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης, και στην άλλη όψη τη γλαύκα, το ιερό σύμβολο της θεάς, με την επιγραφή ΑΘΕ, τα αρχικά γράμματα της λέξης Αθηναίων. Η εκμετάλλευση των αργυροφόρων κοιτασμάτων των μεταλλείων του Λαυρίουστην Αττική θα δώσει σημαντικό πλεονέκτημα στην Αθήνα για να προωθήσει τη νομισματική της παραγωγή. Τα αθηναϊκά αργυρά τετράδραχμα θα κυκλοφορήσουν ευρύτατα στον κλασικό κόσμο και θα γνωρίσουν λόγω της αποδοχής τους πολλές απομιμήσεις, ιδίως στο χώρο της Ανατολής τον 4 ο αιώνα π.χ. (Λυκία, Παλαιστίνη, Αίγυπτος κ.ά.). Η τύχη της πόλης συχνά αντικατοπτρίζεται στα νομίσματα της, με χαρακτηριστική περίπτωση αυτή της έκδοσης κερμάτων με αργυρό περίβλημα και χάλκινο πυρήνα. Πρόκειται για τα πονηρά χαλκία που αναφέρει ο Αριστοφάνης και τα οποία συνιστούν μια κοπή εκτάκτου ανάγκης στο τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου (406/5 π.χ.). Σε άλλη περίσταση πάλι, γύρω στο 295 π.χ., ο τύραννος Λαχάρης θα αναγκαστεί μέσα στην πολιορκημένη πόλη να απογυμνώσει το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς και να προβεί στην κοπή χρυσών νομισμάτων, για την πληρωμή μισθοφόρων. Το 2 ο αιώνα π.χ. το αθηναϊκό νόμισμα θα γνωρίσει μια δεύτερη ακμή με μια νέα σειρά νομισμάτων, πρόκειται για τα λεγόμενα τετράδραχμα «Νέας Τεχνοτροπίας». Τα συγκεκριμένα νομίσματα παρουσιάζουν τη γλαύκα πάνω σε αμφορέα, ενώ την όλη παράσταση περιβάλλει στεφάνι ελιάς στοιχείο που έδωσε και τη χαρακτηριστική ονομασία στεφανηφόρα που απαντά σε πλήθος επιγραφών. Με την παραχώρηση της Δήλου από τους Ρωμαίους το 166 π.χ., η Αθήνα θα αποκτήσει ένα σημαντικό λιμάνι, το οποίο θα της επιτρέψει να διαδώσει πάλι τη νομισματοκοπία της και να εξυπηρετήσει τόσο τα δικά της όσο και τα ρωμαϊκά συμφέροντα. Η αθηναϊκή νομισματική παραγωγή παρουσιάζει ποικιλία υποδιαιρέσεων, όπως τετράδραχμα, δραχμές, τριώβολα, οβολούς, ημιωβόλια κ.λπ., γεγονός που δείχνει την προσπάθεια εκχρηματισμού της αττικής κοινωνίας και στις καθημερινές συναλλαγές. Στο πνεύμα των καιρών, ανάλογη πρακτική συνιστά και η κοπή χάλκινων νομισμάτων από τον 4 ο αιώνα π.χ. κ.ε., με πληθώρα νέων εικονογραφικών τύπων. 9

11 10

12 Αργυρό τετράδραχμον Αθηνών ( π.χ.) 11

13 Αργυρό τετράδραχμον Αθηνών (β όψη) Δεκάδραχμον Αθηνών Το αθηναϊκό δεκάδραχμο είναι από τα σπανιότερα νομίσματα του αρχαίου κόσμου. Τα βαριά αυτά νομίσματα ζύγιζαν περίπου 43 γραμμάρια και ισοδυναμούσαν με 10 αθηναϊκές δραχμές. Ξεχωρίζουν από τη χαρακτηριστική πίσω πλευρά τους όπου η γλαύκα εικονίζεται μετωπική. Η Αθήνα σε μια μόνο περίσταση προχώρησε στην έκδοση δεκαδράχμων. Τα νομίσματα αυτά είχαν συνδεθεί αρχικά από τους μελετητές με την ανακάλυψη μιας νέας φλέβας αργύρου στο Λαύριο (483 π.χ.) ή με τους Περσικούς Πολέμους ως επινίκια κοπή (479 π.χ.). Η νεώτερη έρευνα κατέδειξε ότι τα δεκάδραχμα συνιστούν σειρά ενταγμένη στην αθηναϊκή νομισματική παραγωγή και η οποία πρέπει να χρονολογηθεί υστερότερα. Η κοπή πιθανότατα εκδόθηκε μετά από τη μεγάλη νίκη του Κίμωνα στον Ευρυμέδοντα Ποταμό (466 π.χ.) και εκτός από μάλλον αναμνηστικό χαρακτήρα είχε και κάποια διάρκεια στον χρόνο. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια υπήρχαν μόλις ένδεκα αθηναϊκά δεκάδραχμα ακόμη και σήμερα η σπανιότητα των συγκεκριμένων νομισμάτων παραμένει μεγάλη καθώς τα γνωστά τεμάχια είναι γύρω στα σαράντα. Το 1999 με την ευγενική χορηγία ενός ανώνυμου δωρητή το Νομισματικό Μουσείο κατόρθωσε να αποκτήσει ένα σπανιότατο λαμπρό δείγμα της αθηναϊκής νομισματοκοπίας. Πέραν της αίσιας επιστροφής του στην εκδότρια πόλη και έδρα του Μουσείου ταυτοχρόνως το πολύτιμο απόκτημα έχει επιπλέον ιδιάζουσα σημασία, 12

14 καθώς η πίσω πλευρά του με τη γλαύκα αποτέλεσε από τις αρχές του 20ού αιώνα πηγή έμπνευσης για το έμβλημα του Νομισματικού Μουσείου. ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ: ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β Μια νέα εποχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική δομή του αρχαίου κόσμου σηματοδοτήθηκε με τον Φίλιππο Β, βασιλιά της Μακεδονίας. Από το 359 ως το 336 π.χ. κατόρθωσε να επεκτείνει τα όρια του κράτους του και να το καταστήσει τη σπουδαιότερη δύναμη στον ελλαδικό χώρο. Έχοντας τον έλεγχο μεταλλείων στη Μακεδονία και τη Θράκη, ιδιαίτερα τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου στην περιοχή του Παγγαίου, ο Φίλιππος ήταν σε θέση να εκδόσει νομίσματα σε μεγαλύτερες ποσότητες από ό,τι όλοι οι προκάτοχοι του και να ξεπεράσει τα έσοδα κάθε ελληνικής πόληςκράτους, με εξαίρεση ίσως την Αθήνα. Ο Φίλιππος εξέδωσε νομίσματα και στα τρία μέταλλα, το χρυσό, τον άργυρο και το χαλκό. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του συστήματος του ήταν ότι για τα νομίσματα από πολύτιμο μέταλλο ακολουθήθηκαν δυο διαφορετικοί σταθμητικοί κανόνες. Ο άργυρος κοβόταν καθόλη τη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου ακολουθώντας ένα τοπικό σταθμητικό κανόνα, τον οποίο εφάρμοζαν για τις αργυρές νομισματοκοπίες τους το Κοινό των Χαλκιδέων με έδρα την Όλυνθο, η Άκανθος στην ανατολική ακτή της Χαλκιδικής, και η Αμφίπολη κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα, όπου το τετράδραχμο είχε θεωρητικό βάρος 14,52 γρ. Ως εμπροσθότυπος των αργυρών τετραδράχμων, επιλέχθηκε για πρώτη φορά στα νομίσματα των βασιλέων της Μακεδονίας η κεφαλή του Δία. Για την άλλη όψη επιλέχθηκαν δυο τύποι: ο έφιππος άνδρας, που σύμφωνα με κάποιες απόψεις είναι ο ίδιος ο Φίλιππος, και ο νεαρός ιππέας που κρατά κλαδί φοίνικα, και αποτελεί αναφορά στη νίκη του αλόγου του Φιλίππου στην Ολυμπιάδα του 356 π.χ. Η κοπή του χρυσού άρχισε γύρω στο 345 π.χ., σύμφωνα με τον αττικό σταθμητικό κανόνα, όπου ο στατήρας είχε θεωρητικό βάρος 8,54 γραμμάρια. Στην πρόσθια όψη των στατήρων απεικονίζεται η κεφαλή του θεού Απόλλωνα, ενώ η παράσταση της πίσω πλευράς, ένα άρμα που το σέρνουν δυο άλογα, σχετίζεται με ανάλογη νίκη του Φιλίππου στους Ολυμπιακούς αγώνες Νομίσματα με τους τύπους και το όνομα του Φιλίππου συνέχισαν να εκδίδονται και μετά το θάνατο του το 336 π.χ. και κυκλοφόρησαν ευρέως στον ελλαδικό χώρο, τη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια. Οι χρυσοί στατήρες και τα αργυρά τετράδραχμα, που διείσδυσαν στην Ευρώπη μέσω των Βαλκανίων, έγιναν σταδιακά αντικείμενο μίμησης από τος κελτικούς λαούς κατά μήκος του Δούναβη και οι απομιμήσεις αυτές επηρέασαν με τη σειρά τους τα νομίσματα της Γαλατίας και της Βρετανίας κατά τον 1 ο αιώνα π.χ. 13

15 Αργυρό Τετράδραχμο του Φιλιππού Β' της Μακεδονίας. Φίλιππος Β π.χ., Αργυρό τετράδραχμο. ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ο Μέγας Αλέξανδρος βασίλεψε από το 336 ως το 323 π.χ. Συνέχισε το έργο του πατέρα του Φιλίππου Β και δημιούργησε μια τεράστια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τη Μακεδονία μέχρι τα βάθη της Ανατολής. Η ρευστοποίηση μέρους από τα αμύθητα πλούτη των Αχαιμενιδών, που περιήλθαν στην κατοχή του, επέφερε σημαντικές αλλαγές στις οικονομικές συνήθειες του ελληνικού κόσμου. Ο Αλέξανδρος εφάρμοσε ενιαία νομισματική πολιτική στο αχανές κράτος. Επέβαλε την έκδοση των ίδιων τύπων από πολλά συγχρόνως νομισματοκοπεία, ενώ για τα νομίσματα του σε ευγενή μέταλλα ακολούθησε τον αθηναϊκό σταθμητικό κανόνα που ήταν ευρύτατα αποδεκτός την εποχή εκείνη. Εντυπωσιακές ποσότητες αργυρών 14

16 και χρυσών αλεξάνδρειων κοπών κατέκλυσαν τις αγορές της Ανατολικής Μεσογείου, και σε αυτό συνέβαλε και η επιστροφή των παλαιμάχων και των μισθοφόρων του Αλεξάνδρου στις πατρίδες τους. Στην πρόσθια όψη των χρυσών στατήρων, απεικονίζεται η κεφαλή της θεάς Αθηνάς με κορινθιακό κράνος, πιθανόν εμπνευσμένη από το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου του Φειδία στην Ακρόπολη. Η οπίσθια όψη αυτών των νομισμάτων φέρει την καθαρά συμβολική παράσταση της Νίκης και προβάλλει την ιδέα ότι η Νίκη αποτελεί μια από τις ιδιότητες του Μακεδόνα βασιλιά. Η κεφαλή του Ηρακλή, μυθικού προγόνου του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας, επιλέγεται ως εμπροσθότυπος των αργυρών και χάλκινων κοπών. Ο Δίας καθισμένος σε θρόνο να κρατά αετό και σκήπτρο απεικονίζεται στις αργυρές κοπές, όπως τετράδραχμα, δραχμές αλλά και δεκάδραχμα. Οι συγκεκριμένοι τύποι είχαν γενική παραδοχή από τους Έλληνες. Ταυτόχρονα ήταν αποδεκτοί και από τους λαούς της Ανατολής οι οποίοι έβλεπαν σε αυτούς τους δικούς τους θεούς, όπως τον Βάαλ στη μορφή του Διός και τον Μελκάρτ ή τον Γκιλγκαμές στο πρόσωπο του Ηρακλή. Νομίσματα με τους τύπους και το όνομα του Αλεξάνδρου συνέχισαν να παράγονται και να κυκλοφορούν μετά το θάνατο του βασιλιά από τους Διαδόχους, τους Επιγόνους και πολλές πόλεις μέχρι και το 2 ο αιώνα π.χ. Ενδεικτικό της αποδοχής των αργυρών νομισμάτων του είναι το γεγονός ότι πλήθος απομιμήσεων τους εκδόθηκαν από διάφορους λαούς και ηγεμόνες στις παρυφές του ελληνιστικού κόσμου. Αργυρό τετράδραχμο Μ. Αλεξάνδρου. ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΚΟΣΜΟ (3 ος αιώνας π.χ. 5 ος αιώνας μ.χ.) Η Ρώμη εμφανίζεται ως σημαντική δύναμη από τις αρχές του 3 ου αιώνα π.χ. και σταδιακά η κυριαρχία της εκτείνεται από τη Βρεταννία μέχρι τη Συρία. 15

17 Η Μεσόγειος ήδη από τον 1 ο αιώνα π.χ. μετατρέπεται σε ρωμαϊκή λίμνη. Το ρωμαϊκό νόμισμα εδραιώνεται ακολουθώντας την πρακτική των συναλλαγών σε άργυρο που ίσχυε στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Στα τέλη του 1 ου αιώνα π.χ. καταλύεται η Ρωμαϊκή Δημοκρατία και εγκαθιδρύεται η αυτοκρατορία στο όνομα μόνο του Imperium Populi Romani. Το ρωμαϊκό νόμισμα αντικαθιστά σταδιακά τις τοπικές κοπές σε χρυσό και κυρίως σε άργυρο στις διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας μέσω του εμπορίου και του διοικητικού μηχανισμού. Όμως στις ανατολικές επαρχίες η κοπή χαλκών νομισμάτων για τις τοπικές ανάγκες συνεχίζεται μέχρι τα μέσα του 3 ου αιώνα μ.χ. Η πολυμορφία αυτή παύει στις αρχές του 4 ου αιώνα μ.χ. οπότε η Τετραρχία επιβάλλει τη λειτουργία περιφερειακών νομισματοκοπείων υπό τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας. Η ομοιογένεια στις ρωμαϊκές κοπές θα διατηρηθεί μέχρι τον 5 ο αιώνα μ.χ. Η ΑΠΑΡΧΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ Η υιοθέτηση του νομίσματος από τη Ρώμη γύρω στα 300 π.χ. σχετίζεται με τη σταδιακή επέκταση των Ρωμαίων στην ιταλική χερσόνησο. Μέχρι τα τέλη του 3 ου αιώνα π.χ. υπήρχαν διάφορες μορφές νομισμάτων με ξεχωριστές περιοχές κυκλοφορίας: τα χυτά χάλκινα aes signatum και aes grave ακολουθούσαν την παράδοση των φύλων της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας, ενώ τα παιστά αργυρά και χάλκινα νομίσματα είχαν ως πρότυπα τους τα νομίσματα των ελληνικών πόλεων στην Κάτω Ιταλία. ΚΥΡΙΑ ΡΩΜΑΪΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ 16

18 Δηνάριο. Αργυρό νόμισμα βάρους 3,9 γρ. Εκδίδεται στα τέλη του 3ου αιώνα π.χ. και αποτελεί το σημείο αναφοράς του ρωμαϊκού νομισματικού συστήματος για πέντε αιώνες. Σηστέρτιος. Άργυρος κατά τον 2ο και 1ο αιώνα π.χ. και από κράματα του χαλκού από τον 1ο έως τον 3ο αιώνα μ.χ. Αποτελεί υποδιαίρεση του δηναρίου (4 σηστέρτιοι = 1 δηνάριο) κατάλληλη για τις μικρές συναλλαγές. 17

19 Aureus. O aureus ( χρυσός ) ισοδυναμεί με 25 δηνάρια. Εκδίδεται από τον 1ο αιώνα π.χ. έως και τις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα μ.χ. Σόλιδος. Ο σόλιδος ( σταθερός χρυσός ) εισάγεται την εποχή των νομισματικών μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού. Το βάρος του, που σταθεροποιείται στα 4,5 γρ. επί Μεγ. Κωνσταντίνου και η καθαρότητα του μετάλλου παραμένουν αμετάβλητα μέχρι τον 11ο αιώνα. «Φόλλις». Ο φόλλις, από κράμα χαλκού και αργύρου, εισάγεται στα τέλη του 3ου αιώνα μ.χ., αφού πλέον έχουν απαξιωθεί οι αργυρές κοπές στο νομισματικό σύστημα της αυτοκρατορίας. ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ 18

20 Η κατάκτηση του ελληνιστικού κόσμου από τους Ρωμαίους είχε ως συνέπεια την καθιέρωση του δηναρίου στην Ανατολή. Στον ελλαδικό χώρο η σταδιακή κυριαρχία του ρωμαϊκού νομίσματος από πολύτιμο μέταλλο σχετίζεται με τη συχνή παρουσία ρωμαϊκών στρατευμάτων τον 1 ο αιώνα π.χ., τη διακοπή των ελληνικών νομισματοκοπιών σε άργυρο και την εδραίωση της αυτοκρατορίας. Από τον 1 ο μέχρι τον 3 ο αιώνα μ.χ. το δηνάριο και ο αντωνινιανός αποτέλεσαν τις μοναδικές κατηγορίες αργυρών νομισμάτων που κυκλοφορούσαν στον ελλαδικό χώρο. Παράλληλα τους αιώνες αυτούς, συνεχίστηκε η νομισματική παραγωγή στις πόλεις και τα Κοινά με χάλκινες κοπές που ακολουθούν το ρωμαϊκό νομισματικό σύστημα, για να καλυφθούν οι καθημερινές ανάγκες. Ωστόσο και οι χάλκινες εκδόσεις του νομισματοκοπείου της Ρώμης χρησιμοποιούνταν στις περιοχές όπου η παραγωγή των τοπικών νομισμάτων ήταν μικρή και περιστασιακή. Η ραγδαία υποτίμηση του αργύρου λόγω των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών κρίσεων που ταλάνιζαν την αυτοκρατορία οδήγησαν από τα τέλη του 3 ου αιώνα σε συχνές νομισματικές μεταρρυθμίσεις που προωθούσαν την αντικατάσταση των παλαιότερων κοπών. ΣΤΑΘΜΙΑ Τα σταθμία, βάρη για το ζύγισμα διαφόρων προϊόντων και νομισμάτων, ήταν απαραίτητα στις καθημερινές συναλλαγές και το εμπόριο, ενώ συνδέονται άμεσα με τα νομισματικά συστήματα. Στο ρωμαϊκό σύστημα βάρους κύρια μονάδα είναι η λίτρα (λατ. Libra) που περιλαμβάνει 12 ουγγιές (λατ. Unciae, 1 ουγγιά= 27 γραμ.). Στους αυτοκρατορικούς χρόνους το σύστημα βάρους που χρησιμοποιείται στις ελληνόφωνες επαρχίες εναρμονίζεται με το ρωμαϊκό, και υπάρχει ισοτιμία μεταξύ της αττικής δραχμής και του δηναρίου, που ισοδυναμεί με το 1/96 της λίτρας. ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ (6 ος 15 ος αιωνας) Εισαγωγή Για περισσότερα από χίλια χρόνια, από το 330 μέχρι το 1453, η Βυζαντινή αυτοκρατορία έζησε στην Ανατολική Μεσόγειο, σε εδάφη που αυξομειώνονται ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες. Ο βυζαντινός πολιτισμός στηρίχθηκε στην ελληνορωμαϊκή παράδοση, την ορθόδοξη χριστιαννική θρησκεία και τις ανατολικές επιρροές. Επίσης κόβονταν νομίσματα και σε άργυρο, χαλκό και κράματα μετάλλων, υπό τον αυστηρό έλεγχο της αυτοκρατορικής εξουσίας, καθώς η κοπή του νομίσματος αποτελούσε αποκλειστική αρμοδιότητα και ευθύνη της. 19

21 ΑΠΟ ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΝΟΜΙΣΜΑ Η μετάβαση από το ρωμαϊκό στο βυζαντινό νόμισμα σηματοδοτείται από τη νομισματική μεταρρύθμιση του αυτοκράτορα Αναστάσιου Α', το 491, με την οποία αντικαταστάθηκαν τα δύσχρηστα nummi minimi από τον φόλλι. Φόλλις, σαραντανούμμιο. 1η Περίοδος: Από τον Αναστάσιο Α ( ) µέχρι τα µέσα του 8ου αιώνα. Την περίοδο αυτή οι χρυσές νοµισµατικές εκδόσεις αποτελούνται: από τον σόλιδο που ισούται µε 1/72 της Ρωµαϊκής λίτρας, όπως αυτή είχε διαµορφωθεί στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου. από τις δύο υποδιαιρέσεις του: το σεµίσσιο και το τρεµίσσιο, που αντιστοιχούν στο µισό και το τρίτο του σόλιδου. Οι αργυρές κοπές µέχρι το πρώτο τέταρτο του 7ου αιώνα έχουν αναµνηστικό χαρακτήρα. Το 615 ο αυτοκράτορας Ηράκλειος εισάγει για πρώτη φορά το εξάγραµµο, ένα βαρύ ασηµένιο νόµισµα, το οποίο καθιερώνεται στις κρατικές πληρωµές. Μετά το 681 το εξάγραµµο περιορίζεται σε κοπή αναµνηστικού χαρακτήρα, ενώ εξαφανίζεται εντελώς στις αρχές του 8ου αιώνα. Ο 6ος αιώνας µπορεί να χαρακτηριστεί ως η πιο σηµαντική περίοδος στη εξέλιξη του χάλκινου νοµίσµατος. Αντίθετα ο 7ος αιώνας χαρακτηρίζεται από µια παρακµή στις κοπές των χάλκινων νοµισµάτων. 2η Περίοδος: Από τα µέσα του 8ου αιώνα µέχρι τα τέλη του 11ου αιώνα. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η µείωση των νοµισµατικών υποδιαιρέσεων. Στα χρόνια της βασιλείας του Νικηφόρου Φωκά ( ) εµφανίζεται ένα νέο χρυσό νόµισµα, το λεγόµενο τεταρτηρό ίδιο σε σχήµα και εµφάνιση µε το κανονικό νόµισµα αλλά λίγο ελαφρύτερο από αυτό. Ένα άλλο 16 σηµαντικό στοιχείο αυτής της περιόδου είναι ότι ύστερα από 7 αιώνες περίπου το παραδοσιακό χρυσό βυζαντινό νόµισµα, ο κωνσταντίνιος σόλιδος, χάνει το κύριο χαρακτηριστικό του γνώρισµα, την καθαρότητα των 24 καρατίων σε πολύτιµο µέταλλο. Ήρθε η στιγµή της υποτίµησης του χρυσού βυζαντινού 20

22 νοµίσµατος, µια υποτίµηση που θα πρέπει να θεωρηθεί ως το αποτέλεσµα πολλών παραγόντων και -όπως έχει διατυπώσει η Morrison- θα πρέπει να χωριστεί σε δύο φάσεις. Στη φάση της ελεγχόµενης υποτίµησης ( ) και στη φάση της καταστροφικής υποτίµησης. 3η Περίοδος: Από τη βασιλεία του Αλεξίου Α ( ) µέχρι το τέλος του 13ου αιώνα. Σηµείο έναρξης αυτής της περιόδου θεωρείται η µεγάλη νοµισµατική µεταρρύθµιση του Αλεξίου Α Κοµνηνού το Το υπέρπυρο παίρνει τη θέση του παλιού νοµίσµατος του λεγόµενου ιστάµενον. Έχει το βάρος του παλιού νοµίσµατος αλλά η καθαρότητα σε πολύτιµο µέταλλο είναι µικρότερη. Το πρώτο είναι τραχύ, από ήλεκτρο, ένα νόµισµα από κράµα χρυσού και αργύρου. Το δεύτερο είναι το τραχύ από κράµα, ένα νόµισµα από κράµα χαλκού και αργύρου. 4η Περίοδος: Από το η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την έλλειψη χρυσών νοµισµάτων και τις τελευταίες κοπές υπέρπυρου που χρονολογούνται γύρω στο Το 1294 ο Ανδρόνικος Β και ο Μιχαήλ Θ καθιερώνουν το λεγόµενο βασιλικό νόµισµα το οποίο είναι ίδιο µε τα ασηµένια δουκάτα. Αποτελείται από καθαρό ασήµι και έχει επίπεδο σχήµα. Την περίοδο το βάρος του νοµίσµατος αυτού ελαττώνεται και τον 14ο αιώνα τη θέση του την παίρνει ένα καινούργιο αργυρό νόµισµα το σταυράτο. Ταυτόχρονα συνεχίζουν να κυκλοφορούν νοµίσµατα από κράµα και χάλκινα. Η έκδοση των βυζαντινών νοµισµάτων και η χρήση τους συνοδεύονται από µια σειρά προβληµάτων. Τα προβλήµατα αυτά για µας σήµερα γίνονται µεγαλύτερα από το χρόνο και την έλλειψη πηγών, έτσι ώστε να µπορούµε να έχουµε µια πλήρη εικόνα βυζαντινού νοµίσµατος. Η αναδροµή αυτή στην εξέλιξη των βυζαντινών νοµισµατικών εκδόσεων µέσα από ριζικές αλλαγές παρουσιάζουν µια συνειδητοποιηµένη νοµισµατική πολιτική του κράτους εκείνη την εποχή. Επιπλέον τα νοµίσµατα φέρουν στοιχεία τα οποία υποδηλώνουν συστηµατικό και εξελιγµένο έλεγχο της νοµισµατικής παραγωγής. Ο αυστηρός έλεγχος παραγωγής και διακίνησης του βυζαντινού νοµίσµατος συνεπάγεται οργανωµένη µεθόδευση αποτροπής αισχροκερδείας και διαφθοράς του νοµίσµατος εκ µέρους των πολιτών. ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ Η οικονομια του Βυζαντίου ήταν σε υψηλό βαθμό εγχρηματισμένη, βασιζόταν δηλαδή στις συναλλαγές σε χρήμα. Στα μεγάλα αστικά κέντρα το ρευστό χρήμα ήταν άφθονο, ενώ πιο περιορισμένη ήταν η κυκλοφορία του στην ύπαιθρο. Κυκλοφορούσαν χρυσά, αργυρά, και χαλκά νομίσματα. Το χρυσό ήταν το νόμισμα του κράτους και της διοίκησης και το χαλκό το νόμισμα των καθημερινών συναλλαγών και των μικρών τοπικών αγορών. Σε γενικές γραμμές, η οικονομία του Βυζαντίου ήταν αυτοτροφοδοτούμενη και απέρριπτε όλες τις ξένες προσμίξεις. Στην ενδοχώρα του Βυζαντίου, κυκλοφορούσαν ελάχιστα ξένα νομίσματα. 21

23 «Θησαυροί», κλειστά σύνολα νομισμάτων, έχουν βρεθεί σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Οι κάτοχοι τους μπορεί να τα απέκρυψαν λόγω μιας επιδρομής, ενός σεισμού, ή κάποιας άλλης έκτακτης ανάγκης. Ένας «θησαυρός» επίσης μπορεί να είναι το ταμείο μιας δημόσιας υπηρεσίας. Η μελέτη των «θησαυρών» και των μεμονωμένων ευρημάτων, της νομισματικής κυκλοφορίας δηλαδή, μας δίνει σημαντικά στοιχεία για το βαθμό εγχρηματισμού της βυζαντινής οικονομίας και για τις οδικές αρτηρίες ενισχύοντας την ανάλογη μαρτυρία ή καλύπτοντας το κενό των γραπτών πηγών. ΝΟΜΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η περίοδος µετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και την ολοκλήρωση της Οθωµανικής κατάκτησης της κυρίως Ελλάδας νοµισµατικά δεν µπορούσε παρά να σηµαίνει την διακοπή κυκλοφορίας του υπέρπυρου και την αντικατάστασή του από τις κοπές της νέας Οθωµανικής διοίκησης. Η ιστορία της µετάβασης αυτής είναι αρκετά ενδιαφέρουσα όµως αυτό που προξενεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η ύπαρξη ελληνικών "νοµισµάτων" ακόµα και κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Βέβαια δεν πρόκειται για κοπές που έγιναν από την επίσηµη διοίκηση της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, ούτε και είχαν γενική κυκλοφορία µεταξύ των υπόδουλων χριστιανών. Είναι περιορισµένες τοπικές εκδόσεις των Ελληνικών κοινοτήτων καθώς επίσης και εκδόσεις από την εκκλησία, εκκλησιαστικά νοµίσµατα δηλαδή, που χρησιµοποιούνταν πάντα σε µικρή εµβέλεια από τους χριστιανούς. Για να καταλάβουµε τις εξελίξεις που δηµιούργησαν τις απαραίτητες συνθήκες και προϋποθέσεις για να εκδοθούν αυτά τα τοπικά "νοµίσµατα" είναι απαραίτητο να εξηγήσουµε τα οικονοµικά της αυτοκρατορίας καθώς και τους νόµους και τους θεσµούς της. Υπέρπυρο του Μανουήλ Α Από το 1566 περίπου άρχισε η διαρκής µείωση του ασηµιού που περιείχαν τα Τουρκικά ασηµένια νοµίσµατα. Έτσι ενώ ένα ακτσέ είχε σταθερή περιεκτικότητα ασηµιού από το 1491 µέχρι το 1566, στα 1619 η περιεκτικότητά του µειώθηκε αρκετά. Αυτό συνέβη γιατί το κράτος δεν µπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες ρευστότητας της αγοράς. Οι 22

24 συνεχείς υποτιµήσεις που ακολούθησαν τις δυσκολίες αυτές είχαν σαν συνέπεια οι επίσηµες νοµισµατικές ισοτιµίες να ανατρέπονται γρήγορα στην αγορά και να κυκλοφορούν παράλληλα πολλά νοθευµένα και παραχαραγµένα νοµίσµατα. Στα 1641 από το Βεζίρη Μουσταφά Πασά έγινε σηµαντική υποτίµηση στο γρόσι από τα 120 στα 80 ακτσέ. Ασημένιο γρόσι αξίας 40 παράδων του Μουσταφά Γ' ( ). Το μόνο εθνικό νόμισμα από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του Οθωμανικού κράτους ήταν το άσπρο (akce). Το έκοψε πρώτος ο Ορχάν το 1328 και ήταν ασημένιο. Αλτίν χρυσό νόμισμα του Μουσταφά Γ' ( ) (Αλτίν (altin) = τουρκ. Χρυσός) Το πρώτο χρυσό τουρκικό νόμισμα το altin (φλουρί), κόπηκε από τον Μωάμεθ Β τον πορθητή το 1478, το βρίσκουμε σε διάφορους τύπους και κόβεται σε διάφορα νομισματοκοπεία. Για σηµαντικό χρονικό διάστηµα αποσύρθηκαν τα παλιά ακτσέ και µέχρι να κυκλοφορήσουν νέα από το νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης παρουσιάστηκε µεγάλη έλλειψη µικρής αξίας κερµάτων που προκάλεσε µεγάλη κρίση στην αγορά. «Και έτσι έγινην µεγάλο κεσάτι εις τα πάντα εις όλον τον κόσµον και µεγάλην στεναχώριαν είχαν πάντες άνθρωποι και εζηµιώθηκαν όλοι τους µικροί και µεγάλοι. Και επτώχινεν ο κόσµος πολλά 23

25 και όλοι αναθεµατούσαν τον βεζίρη.». Την έλλειψη του νοµίσµατος των καθηµερινών δοσοληψιών τη συνοδεύει η πείνα που δεν ήταν συνέχεια της σιτοδείας του 1640 αλλά πείνα από την έλλειψη αγαθών στο παζάρι λόγω της απουσίας του µικρού νοµίσµατος. Από την πείνα και µέσα στην απελπισία των πολιτών παρουσιάστηκαν και ακραία φαινόµενα, στη Λάρισα για παράδειγµα κάποιοι έπεσαν στο ποτάµι και άλλοι αλληλοσκοτώθηκαν. Αντιδράσεις σαν αυτές είναι οι κοινωνικές επιπτώσεις του νοµισµατικού κενού, αποδεικνύοντας παράλληλα και την διαχρονική ανά τους αιώνες σηµασία της σταθερής νοµισµατικής πολιτικής, που έχει αντίκτυπο στην αλυσίδα της εργασίας, στον ανεπαρκή εφοδιασµό της αγοράς και επίσης στην ανεργία. Το διαθέσιµο από το κράτος µεγάλης αξίας νόµισµα δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες των αµοιβών ούτε την απορρόφηση των προϊόντων. Στο διάστηµα αυτό συναντάµε για πρώτη φορά τον φώλον σαν ονοµασία κέρµατος ελάχιστης αξίας. Είναι πιθανό πάντως να προϋπήρχε ενδοεκκλησιαστικό νόµισµα µε την ίδια ονοµασία κατά τα Βυζαντινά χρόνια που αργότερα ονοµάστηκε φώλα και µάρκα. Πιθανόν η εισαγωγή του φώλου να έγινε στα τελευταία χρόνια πριν την πτώση του Βυζαντίου όταν πάλι παρουσιάστηκε έντονη έλλειψη µικρής αξίας νοµισµάτων ή στα πρώτα χρόνια της Οθωµανικής κατάκτησης πιθανόν για να µη κυκλοφορεί αλλόθρησκο χρήµα στις εκκλησίες. Έτσι σιγά σιγά έγινε θεσµός που διατηρήθηκε ακόµα και ως το 1940 σε µερικές εκκλησίες του νοµού ράµας. Ερευνώντας σε κείµενα εκκλησιαστικών επιτροπών και στους λογαριασµούς τους, φαίνεται πως ο θεσµός του φώλου ή φώλλας υπήρχε σαν εκκλησιαστική απόδειξη αγοράς κεριών µε αφετηρία πολύ παλαιότερα του 1641 από τα τελευταία χρόνια του Βυζαντινού κράτους που τα µικρά νοµίσµατα επίσης σπάνιζαν. Η εξήγηση αυτής της πρακτικής είναι απλή. Σε περιόδους έλλειψης νοµίσµατος δηµιουργήθηκαν δυσκολίες στα εκκλησιαστικά ταµεία από το γεγονός ότι οι χριστιανοί ήταν πολύ δεµένοι µε την εκκλησία τους και βρίσκονταν σε δύσκολη θέση όταν δεν είχαν τα απαραίτητα ψιλά για να αγοράσουν κεριά τις Κυριακές και τις εορτές καθώς και να προσφέρουν τον οβολό τους στο παγκάρι και τους δίσκους της ενορίας. Έτσι φαίνεται πως καθιερώθηκε ευρύτερα η έκδοση µικρών εκκλησιαστικών αποδείξεων ή για µεγαλύτερη ασφάλεια και ευκολία µεταλλικών δίσκων που αντιπροσώπευαν την αξία ενός ή δύο κεριών. Με αυτό τον απλό τρόπο ο κάθε χριστιανός µπορούσε να ανταλλάξει ένα µεγαλύτερης αξίας νόµισµα µε πολλές αποδείξεις κεριών αγοράζοντας προκαταβολικά τα κεριά που έκανε χρήση για ένα χρονικό διάστηµα. Έτσι χωρίς στην ουσία η εκκλησία να το επιδιώκει αυτές οι αποδείξεις κεριών έγιναν ένα είδος εκκλησιαστικού νοµίσµατος που άρχισε να καλύπτει και εξωεκκλησιαστικές µικρές ανάγκες αφού είχε αντίκρισµα σε ένα πραγµατικό αγαθό, το κερί, που µε τη σειρά του είχε µια δεδοµένη αξία. Με την πάροδο των χρόνων ο 19ος αιώνας βρίσκει την Οθωµανική αυτοκρατορία κάτω από την πίεση των µεγάλων δυνάµεων για τη χορήγηση στοιχειωδών ελευθεριών στους υπόδουλους ακόµα χριστιανούς Έλληνες και τους άλλους λαούς. Η αρχή έγινε το 1839 µε το νόµο Χαττί Σερίφ του Γκιούλχανε ή νόµος του Τανζιµατιού για να αρχίσει να υλοποιείται µε το νόµο Χαττί Χοµαγιούν στα Αυτό το νοµοθετικό πλαίσιο µαζί µε συµπληρώµατα εξίσωνε θεωρητικά τους Τούρκους µε τους Χριστιανούς δίνοντας νέες δυνατότητες στις Ελληνικές κοινότητες του 24

26 Οθωµανικού κράτους αφού πλέον αυτές ήταν θεσµοθετηµένες αρχές µε δικαιώµατα που οι αρχές, θεωρητικά τουλάχιστον, όφειλαν να σέβονται. Ως εκείνη την εποχή η διοίκηση σέβονταν οικειοθελώς και µε πολλές µεταπτώσεις από περίοδο σε περίοδο µόνο το Βελάτι του Μωάµεθ Β' στον Πατριάρχη Γεννάδιο το οποίο ανανεωνόταν από τους διαδόχους του πορθητή. Η θέση των δηµογερόντων στηριζόταν περισσότερο στο γεγονός πως οι Τούρκοι δεν επιθυµούσαν να κανονίζουν εκείνοι τις εσωτερικές υποθέσεις των Ελλήνων καθώς θεωρούσαν τους αλλόθρησκους υποδεέστερα όντα. Ο συνδυασµός της έλλειψης νοµισµάτων µικρής αξίας εξαιτίας αλλεπάλληλων εσωτερικών οικονοµικών προβληµάτων των Οθωµανών καθώς και της νοµοθετικής αλλαγής έδωσε τη δυνατότητα στις κοινότητες της Καβάλας, της Θάσου και άλλων περιοχών της αυτοκρατορίας που υπήρχαν οργανωµένες Ελληνικές κοινότητες, να εκδώσουν τοπικής χρήσης νοµίσµατα, φαινόµενο και πάλι εκ πρώτης όψεως παράδοξο. Η έκδοση δηλαδή νοµισµάτων από φορέα που δεν ήταν η κεντρική τράπεζα ή το υπουργείο των οικονοµικών µε τα νοµισµατοκοπεία του και αναλογιζόµενοι παράλληλα πόσο σκληρός ήταν ο Τουρκικός νόµος περί κιβδηλείας και παραχάραξης του Ο άτυπος θεσµός της εκκλησιαστικής φώλας του 1880 είχε παράδοση αιώνων και ήταν γνωστός στους Τούρκους ως µια αρχαία εκκλησιαστική παράδοση των ραγιάδων. Αυτός είναι ο λόγος που οι δηµογεροντίες µπόρεσαν χωρίς διώξεις να προχωρήσουν στις δικές τους "νοµισµατικές" εκδόσεις οι οποίες άλλωστε είχαν πάντα την εκκλησιαστική σφραγίδα αποτυπωµένη. Θα πρέπει πάντως να αναφέρουµε πως τοπικά νοµίσµατα εκδόθηκαν και από τους Αρµένιους και τους Εβραίους στα λίγα µέρη που είχαν οργανωµένες κοινότητες µε συµπαγή πληθυσµό. ΤΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Κατά τη διάρκεια του αγώνα για την ανεξαρτησία (1821 κ.ε.) κυκλοφορούν στην Ελλάδα ευρωπαικά και οθωμανικά νομίσματα.ο Καποδίστριας έκοψε στο νοσμιματοκοπείο της Αίγινας τους φοίνικες,τα πρώτα αργυρά νομίσματα και τις χάλκινες υποδιαιρέσεις τους,καθώς και τα πρώτα χαρτονομίσματα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.η δραχμή, από το 1832, αποτέλεσε τη βασική μονάδα του ελληνικού νομισματικού συστήματος μεχρί να αντικατασταθεί από το ευρώ. Η κοπή των νομισμάτων γινόταν σε νομισματοκοπεία του εξωτερικού και της Αθήνας. Το εκδοτικό προνόμιο της παραγωγής τραπεζογραμματίων είχε απο το 1841 η Εθνική Τράπεζα και απο το 1928 η Τράπεζα της Ελλάδος. Στα χρυσά, αργυρά και τα χάλκινα νομίσματα, αλλά και στα χαρτονομίσματα, αντανακλάται και απεικονίζεται ολόκληρη η ιστορία της Ελλάδας. Από τα μέσα του 20ού αιώνα οι συναλλαγές διευρύνονται με τη χρήση επιταγών και μετά το 1980 με τη χρήση του λεγόμενου πλαστικού ή ηλεκτρονικού χρήματος. 25

27 ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, Ο Καποδίστριας ίδρυσε το νομισματοκοπείο της Αίγινας όπου, μεταξύ 1828 και 1831, κόπηκαν τα πρώτα ελληνικά εθνικά νομίσματα και τα πρώτα χαρτονομίσματα.τα πρώτα εθνικά νομίσματα είναι ο αργυρός φοίνικας και χάλκινες υποδιαιρέσεις, με την παράσταση του αναγεννώμενου από την τέφρα του φοίνικα, που συμβολίζει την αναγέννηση του έθνους. Παράλληλα, εκδίδονται και τα πρώτα χαρτονομίσματα φοινίκων, τυπωμένα μόνο από τη μια πλευρά. Ο Φοίνικας ήταν ιερό μυθικό πουλί των αρχαίων Αιγυπτίων. Κατά τον Ηρόδοτο ελιχε το μέγεθος του αετού και πούπουλα χρυσοκόκκινα. Κάθε 500 χρόνια πάντοτε κατά τον Ηρόδοτο ερχόταν από την Αραβία στην Ηλιούπολη της Αιγύπτου, μεταφέροντας το νεκρό πατέρα του, τον οποίο τύλιγε σε σχήμα αβγού μέσα σε σμύρνα και τον έθαβε στο ιερό του Ήλιου. Κατά τον Πλίνιο ένας μόνο φοίνικας υπάρχει σε ολόκληρο τον κόσμο. Όταν γερνά κατασκευάζει φωλιά με κλαδιά αρωματικών φυτών, τη γεμίζει με αρώματα και πεθαίνει καιγόμενος μέσα σε αυτή. Από τη στάχτη του γεννιέται ένα σκουλήκι, που μεταμορφώνεται σε φοίνικα και μεταφέρει τα λείψανα της προηγούμενης υπάρξεως του μαζί και της φωλιάς του στην πόλη του Ήλιου για ταφή. Ο χριστιανισμός χρησιμοποίησε το φοίνικα ως σύμβολο της αθανασίας της ψυχής, η Φιλική Εταιρεία ως σύμβολο του Ελληνικού κράτους που ξαναγεννιέται από τη στάχτη του, ο Αλ. Υψηλάντης στη σημαία του Ιερού Λόγου και ο Καποδίστριας τον καθιέρωσε επίσημο έμβλημα του κράτους και το απεικόνισε πάνω στα νομίσματα και τις σφραγίδες. 26

28 ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η πρώτη δραχμή εκδόθηκε το 1832.Τα χρυσά και αργυρά νομίσματα του Όθωνα κόβονται αρχικά στα νομισματοκοπεία του Μονάχου και του Παρισιού.Το νομισματοκοπείο των Αθηνών ιδρύεται το 1833, με σύμβολό του την κουκουβάγια. Τα αργυρά ελληνικά νομίσματα κυκλοφορούν σε περιορισμένες ποσότητες, ενώ αφθονούν τα ξένα. Το πρώτο χρυσό νόμισμα της Ελλάδας φέρει το πορτραίτο του Όθωνα, με επιγραφή «ΟΘΩΝ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ», υποδηλωτική της απόλυτης μοναρχίας. ΒΑΣΙΛΕΥΟΜΕΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Η Ελλάδα προσχωρεί στη Λατινική Νομισματικη Ένωση, και κόβει νομίσματα, προσαρμοσμένα στο μοντέλο της, στα νομισματοκοπεία του Παρισιού, του Στρασβούργου, και του Μπορντώ. Τα νέα νομίσματα 27

29 είναι χρυσά, αργυρά, χάλκινα και μετά το 1893 και χαλκονικέλινα. Η δραχμή του Γεωργίου Α είχε τα καθορισμένα από τη Λατινική Ένωση βάρος, ποιότητα και σχήμα. 1 ΛΕΠΤΟ 1869 Α ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923), το ελληνικό νόμισμα κλυδωνίζεται και σταθεροποιείται το 1926, οπότε και κόβεται στη Βιέννη νέα χαλκονικέλινη σειρά, η οποία θα συμπληρωθεί το 1930 με τη νικέλινη και την αργυρή σειρά, που κόβονται στο Λονδίνο. Το 1928 ιδρύεται η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία θα έχει εφεξής το εκδοτικό προνόμιο. ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΕΥΡΩ Οι πληθωριστικές τάσεις που τυραννούν την ελληνική οικονομία στην αρχή της μεταπολεμικής περιόδου δεν επιτρέπουν την κοπή μεταλλικών νομισμάτων. Τα πρώτα μεταπολεμικά νομίσματα εκδίδονται το 1954 στο Παρίσι, στη Βέρνη, και στη συνέχεια στο Λονδίνο. Το 1971 αρχίζει να λειτουργεί και το νομισματοκοπείο των Αθηνών. Μετά το 1973, το βασιλικό πορτραίτο αντικαθίσταται από αρχαιοπρεπή θέματα. 28

30 30 δραχμές 1963 ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Ήδη από το τα νομίσματα, λόγω της υποτίμησης του αργύρου, δεν αντιπροσώπευαν την αναγραφόμενη αξία τους. Έτσι αντικαταστάθηκαν σταδιακά από τραπεζογραμμάτια. Την περίοδο δεν εκδόθηκαν μεταλλικά νομίσματα. Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, κυκλοφορούσαν παράλληλα και χαρτονομίσματα των ιταλικών και γερμανικών στρατευμάτων κατοχής. Στα η Ελλάδα γνώρισε πρωτοφανή πληθωρισμό. Εκδόθηκαν χαρτονομίσματα αξίας μέχρι και εκατό δισεκατομμυρίων ( ) δραχμών. Η αξία των ομολόγων που εξέδωσε η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, κατά το τελευταίο εξάμηνο της κατοχής, αναγραφόταν σε οκάδες σιταριού, που αποτελούσε σταθερή αξία σε σχέση με τη δραχμή, που έχανε την αξία της καθημερινά. 29

31 25 δραχμές, δραχμές,

32 ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΟΙΝΟ ΝΟΜΙΣΜΑ, ΤΟ ΕΥΡΩ Το 2002 καταργείται η δραχμή και το Ελληνικό Κράτος γίνεται δεκτό στη ζώνη του Ευρώ, εκδίδοντας με άλλες 11 Ευρωπαϊκές χώρες, νομίσματα, η μία όψη των οποίων είναι πανομοιότυπη σε όλες τις χώρες και χαρτονομίσματα, με παραστάσεις κοινές για όλες τις χώρες. Η παράσταση της κουκουβάγιας αντλεί το πρότυπο της από το αθηναϊκό τετράδραχμο του 5 ου αιώνα π.χ., ενός από τα ισχυρότερα νομίσματα της αρχαιότητας. Aσημένιο τετράδραχμο, με την Γλαύκα να στέκεται πάνω σε κλαδί ελιάς, μ' ένα κλωνάρι επάνω αριστερά και "ΑΘΕ" εμπρός και η Αθηνά να φοράει διακοσμημένη περικεφαλαία, π.χ. 31

33 1 ευρώ, Ελλάδα, Το ευρώ (EUR, ) είναι το ενιαίο επίσημο νόμισμα της Ευρωζώνης, των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εισήχθη την 1η Ιανουαρίου 1999 και έγινε το νόμισμα περισσότερων από 300 εκατομμυρίων ανθρώπων στην Ευρώπη. Τα τρία πρώτα χρόνια ήταν ένα άυλο νόμισμα, το οποίο χρησιμοποιούνταν μόνο για λογιστικούς σκοπούς, π.χ. στις ηλεκτρονικές πληρωμές. Τα τραπεζογραμμάτια και τα κέρματα ευρώ τέθηκαν σε κυκλοφορία μόλις την 1η Ιανουαρίου 2002 και αντικατέστησαν τα τραπεζογραμμάτια και τα κέρματα των εθνικών νομισμάτων σε δώδεκα χώρες. Σήμερα, είναι το επίσημο νόμισμα σε 19 από τα 28 κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συμπεριλαμβανομένων υπερπόντιων διαμερισμάτων, εδαφών και νησιών τα οποία είτε αποτελούν μέρος κάποιας χώρας της ζώνης του ευρώ είτε συνδέονται με αυτή. Οι χώρες που έχουν υιοθετήσει το Ευρώ απαρτίζουν τη ζώνη του ευρώ ή Ευρωζώνη. Υπεύθυνη για την νομισματική πολιτική στην Ευρωζώνη είναι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η πιο πρόσφατη χώρα που υιοθέτησε το ευρώ είναι η Λιθουανία, την 1η Ιανουαρίου Μέλη της Ευρωζώνης είναι οι: Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Εσθονία, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κύπρος, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Σλοβενία και η Φινλανδία. Το Μονακό, ο Άγιος Μαρίνος και η Πόλη του Βατικανού χρησιμοποιούν επίσης το ευρώ βάσει επίσημης συμφωνίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και κόβουν δικά τους κέρματα ευρώ. Η Ανδόρα υπέγραψε με την Ευρωπαϊκή Ένωση στις 30 Ιουνίου του 2011 συμφωνία για να μπορέσει να κόψει δικά της κέρματα ευρώ από τον Ιούνιο του Η κοπή γίνεται σε δύο νομισματοκοπεία του Παρισιού και της Μαδρίτης. Το Μαυροβούνιο και το Κόσοβο χρησιμοποιούν επίσης το ευρώ χωρίς επίσημη συμφωνία. 32

34 Χώρες που υποχρεούνται να υιοθετήσουν το ευρώ Το ευρώ είναι υποχρεωμένες να υιοθετήσουν, μόλις θα πληρούν τα κριτήρια, οι Βουλγαρία, Ουγγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Κροατία και Τσεχία. Χώρες χωρίς υποχρέωση υιοθέτησης του ευρώ Η Δανία, η Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν επιλέξει να μην υιοθετήσουν το ευρώ. Η Δανία ωστόσο είναι μέλος του Μηχανισμού Συναλλαγματικών Ισοτιμιών (ΜΣΙ). Το Ηνωμένο Βασίλειο, μετά τα γεγονότα της Μαύρης Τετάρτης αποχώρησε από το Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών (ΜΣΙ) και προς το παρόν δεν προτίθεται να υιοθετήσει το κοινό νόμισμα, λόγω της διάχυτης αντίθεσης της κοινής γνώμης της προς το κοινό νόμισμα, ενώ στη Σουηδία η συμμετοχή στο Ευρώ τέθηκε σε δημοψήφισμα στις 14 Σεπτεμβρίου 2003 όπου απορρίφθηκε. ΧΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Το χρήμα κυριαρχεί στην καθημερινότητά μας.η παραμικρή δραστηριότητα των ανθρώπων συνοδεύεται από την ανταλλαγή νομισμάτων με υπηρεσίες ή αγαθά.η χρήση των νομισμάτων, αλλά και η σχέση των ανθρώπων με αυτά, αλλάζει κατά περιόδους, ακολουθώντας και μετέχοντας στις εξελίξεις τις εκάστοτε κοινωνίας.σε κάθε εποχή, οι απόψεις των ανθρώπων για το χρήμα αποτυπώνονται στη φιλοσοφία, στη λογοτεχνία, στην ιστορία, στην επιστήμη της οικονομίας. Το χρήμα οι άνθρωποι το λατρεύουν, το φοβούνται, το μισούν, το αναζητούν, το διεκδικούν. Για να το αποκτήσουν επινόησαν διάφορους τρόπους κιβδηλείας (Η λατρεία του χρήματος οδήγησε τους ανθρώπους όλων των εποχών στην κιβδηλεία και την παραχάραξη, παραβατικές πράξεις που τιμωρούνταν ιδιαίτερα αυστηρά από τις κοινωνίες του παρελθόντος. Στους νεώτερους χρόνους, και ειδικότερα κατά το 19 ο αιώνα, παρουσιάστηκε ένα ιδιαίτερο φαινόμενο κιβδηλείας, αυτό της απομίμησης αρχαίων νομισμάτων, λόγω της αρχαιολατρείας που διέπνεε την εποχή. Κίβδηλος: για ευγενή μέταλλα και για νομίσματα που προήλθαν από αυτά, νοθευμένος με ευτελή μέταλλα, κάλπικος, παραχαραγμένος, παραποιημένος.). Παρόλα αυτά, το χρήμα παραμένει ένα κοινό μέτρο της αξίας των διαφόρων αγαθών και υπηρεσιών, συναλλαγών, αποταμίευσης. Πολλές φορές, το νόμισμα μιας ισχυρής δύναμης επικρατεί ως κοινή μονάδα σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές και για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Και φαινόμενα της οικονομίας, όπως η υποτίμηση ή ο πληθωρισμός, τηρουμένων των αναλογιών, εμφανίζονται σε όλες τις κοινωνίες και εποχές. 33

35 ΝΟΜΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ Από την πρώτη της εμφάνιση στο χώρο της δυτικής Μικράς Ασίας με τη μορφή κερματόμορφων τεμαχίων μετάλλου, άσημων στην αρχή, κατόπιν παιστών, με συγκεκριμένο χαρακτήρα-παράσταση και ορισμένου βάρους, η νομισματοκοπία βρέθηκε υπό την αιγίδα του θείου. Επικαλούμενη το θείον. Το θείον που ως παντοδύναμο, αθάνατο και άμωμο, εγγυάται την καθαρότητα του μετάλλου, βεβαιώνει την ακεραιότητα και την αξιοπιστία του εκδότη, ελέγχει και κατευθύνει τις συναλλαγές προς όφελος του κοινού καλού και της ευημερίας. Μια ολόκληρη πινακοθήκη θεών και των συμβόλων τους, σε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς και απαριθμήσεις απ άκρου εις άκρον του αρχαίου ελληνικού κόσμου πιστοποιεί την εξανθρωπισμένη «επιφάνεια-θεοφάνεια» του άυλου υπέρκοσμου, πάνω στην επιφάνεια αυτού που είχε προορισμό την ικανοποίηση αναγκών αποκλειστικά υλικών. Θεών που εκπροσωπούν, ωστόσο, ως κατεξοχήν πάτρονες πόλεωνκρατών, εθνών ή και ηγεμόνων, αυτή την ίδια την υπόσταση του κράτους ταυτιζόμενοι συχνότατα με τη φερεγγυότητα, τη δύναμη, και την οικονομική ευρωστία των εκδοτών των συγκεκριμένων νομισματικών σειρών. Εφόσον οι χρήστες του νομίσματος ήταν ταυτόχρονα και θεατές του θείου, αποδέκτες-κοινωνοί των μηνυμάτων που αυτό, υπό τη διπλή του ιδιότητα, εξέπεμπε εκείνη της νομισματικής μονάδας και εκείνη του πνευματικού-καλλιτεχνικού δρώμενου. Με όλες τις πολιτικοπολιτισμικές καταβολές από το παρελθόν και όλες τις φιλόδοξες παρακαταθήκες για το παρόν και το μέλλον. ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ Η νομισματική εικονογραφία των αρχαίων Ελλήνων, ανθρωποκεντρική και φυσιοκρατική κατεξοχήν, ακολουθεί κατά κανόνα τα σύγχρονα της καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως αυτά αποτυπώνονται στα έργα της μεγάλης πλαστικής, ενίοτε και της ζωγραφικής. Αυτάρκης αλλά και υποταγμένη στα τεκταινόμενα της κάθε εποχής, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της αρχαίας ελληνικής τέχνης και ομόλογη έκφανση των επιτευγμάτων της. Σε όλες τις περιπτώσεις και σε όλα τα στάδια της εξέλιξης της τέχνης της χάραξης των μητρών των νομισμάτων, κύρια έγνοια των τεχνιτών και ταυτόχρονα απόδειξη της επιδεξιότητας τους ως καλλιτεχνών, υπήρξε η προσπάθεια να δαμαστεί το πρόβλημα του περιορισμένου χώρου που ετίθετο στη διάθεση τους. Να αποδοθεί, παρά την όποια δέσμευση από μέρους της πολιτείας, το δοτό θέμα με τον επιτυχέστερο δυνατό τρόπο. Να μετατραπεί ο κύκλος της περιφέρειας του νομίσματος από αποτρεπτικό όριο σε δημιουργική πρόκληση. 34

36 Αργυρό δεκάδραχμον Συρακουσών, περ. 395 π.χ. Αποτελεί οπωσδήποτε έκπληξη για μια κατεξοχήν ανθρωποκεντρική κοινωνία, όπως αυτή των αρχαίων Ελλήνων, η διαπίστωση για το πόση βαρύτητα δόθηκε ευθύς εξαρχής στον κόσμο των ζώων και των φυτών, είτε ως προϊόντων ενός τόπου είτε το συχνότερο ως συμβόλων θεοτήτων χωρίς εντούτοις να λείπουν και παραδείγματα από τον έμψυχο κόσμο. 35

37 Αργυρός στατήρ Σικυώνος. Και ο 6ος αιώνας π.χ., που υπήρξε μάρτυρας αυτής της πρακτικής, έχει να επιδείξει πλήθος παραδειγμάτων ως εμπροσθοτύπους νομισμάτων από διάφορα μέρη, ηπειρωτικά και νησιωτικά. Παραστάσεις περισσότερο σύμβολα παρά διηγηματικές αφηγήσεις. Οπωσδήποτε, η σημαντική αλλαγή στη νομισματική εικονογραφία συντελείται κατά τον 5ο αι. π.χ. και αφορά στην καθιέρωση τύπων και για τις δύο όψεις των νομισμάτων. Στη δημιουργία ενός διπτύχου, με θέματα του αυτού θέματος πολλές φορές. Οι παραστάσεις διακρίνονται τώρα για την πλαστικότητά τους, οι συνθέσεις για την ευρηματικότητα. Τη δυσκαμψία διαδέχεται μια χυμώδης απόδοση του ανθρώπινου αλλά και του ζωώδους σώματος και μια ευλιξία στις κινήσεις. Και καθώς τα δρώμενα προβάλλονται στον κόσμο ενός υπέρκοσμου ιδεαλισμού, ένα ήθος, πέρα από τόπο και χρόνο, διακατέχει τις μορφές, τα πρόσωπα διατρέχει μια άφατη γαλήνη και οι σκηνές εκτυλίσσονται στους ιδεατούς χώρους της αιωνιότητας. Έως τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που συντελέστηκαν με την κατάκτηση της Ασίας από τον Αλέξανδρο τον Μακεδόνα, ο αρχαϊκός και κλασικός κόσμος, άσχετα κατά πόσο και με ποιο τρόπο μεγαλούργησε στη μητροπολιτική Ελλάδα ή ανδρώθηκε στις αποικίες, όπου και συγχρωτίστηκε με άλλους πολιτισμούς, δεν απαρνήθηκε το μηδέν άγαν ή το μέτρον άριστον. Ίσως γιατί η δομή της ελληνικής κοινωνίας είχε πολλά διδαχθεί από το υπερφίαλο τόλμημα του Ικάρου. Ωστόσο, παρά τις φιλοσοφικές ανησυχίες και τους προβληματισμούς, ιδιαίτερα έντονους κατά τον αιώνα της μετασωκρατικής αμφισβήτησης, οπόταν παλιές, προδρομικές ρήσεις του τύπου «χρημάτων μέτρον άνθρωπος» βρίσκουν πρόσφορο έδαφος και υποστηρικτές, η φυγή από τα νενομισμένα και τα παραδοσιακώς αποδεκτά είναι ζήτημα χρόνου. Τώρα μάλιστα που οι θεοί αποδείχτηκαν ανεπαρκείς στην επίλυση οξύτατων 36

38 κοινωνικών προβλημάτων και όλοι προσβλέπουν ο Ισοκράτης μάλιστα το πρότεινε με το δικό του τρόπο στον από μηχανής γήινο θεό, η υπέρβαση είναι θέμα συγκυριών και μόνον. Οπωσδήποτε, η εξαιρετική, υπεράνω του ανθρώπινου μέτρου, προβολή ενός ατόμου και η έξαρση της προσωπικότητας θνητού με υλικά κατάλοιπα διάκρισης στο δημόσιο τομέα, αποτέλεσε έμπρακτη υπέρβαση των αρχών της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στο θείον και τρόπον τινά ύβριν κατά του υπέρτατου νόμου. Γι αυτό και οι γνωστές απεικονίσεις, με την αξία εικονιστικών αποδόσεων (πορτραίτα), που παραδίδονται στα νομίσματα των κλασικών χρόνων, προέρχονται από το χώρο της Ανατολής, έστω και της εξελληνισμένης Μικράς Ασίας, όπου η απόλυτη αρχή επί γης εθεωρείτο ότι εκπροσωπεί και ταυτίζεται με το παντοδύναμο θείον. Ο Μιθραπάτας (στατήρ του 375 π.χ.) και ο Περίκλας στη Λυκία (στατήρ του 375 π.χ.), ο Φίλιππος Β της Μακεδονίας στην Κύζικο, σε «ανατολικότερη», είναι αλήθεια, απόδοση από εκείνη την υπό αίρεση απεικόνιση του ως έφιππου καυσιοφόρου στα μακεδονικά τετράδραχμα της εποχής, αποτελούν αποδείξεις αυτής της κοσμοθεωρίας. Με τον Αλέξανδρο Γ στο θρόνο ενός βασιλείου απλωμένου σε τρεις ηπείρους, όλες αυτές οι τάσεις, υπολανθάνουσες για τον ελλαδικό χώρο, έκδηλες εντούτοις και με απτά παραδείγματα για τον κόσμο του περσικού κράτους και τη φαραωνική και μεταφαραωνική Αίγυπτο (υπό περσική επικυριαρχία για ένα διάστημα), επικεντρώνονται σε ένα και το αυτό πρόσωπο και υπηρετούν τη νέα τάξη πραγμάτων, τα νεόκοπα ιδεώδη και οράματα, τις νέες προσδοκίες και τους νέους προγραμματισμούς. Η εντύπωση από τη συναρπαστική, μέσα σε μια δεκαετία, αλυσίδα των στρατιωτικών και πολιτικών γεγονότων, από την Πέλλα έως τον Ινδό ποταμό, και τη συσσώρευση επιτυχιών με οικουμενικό αντίκτυπο και ανακατατάξεων αδιανόητων, στο χώρο του ακατόρθωτου, από ένα πείσμονα, ονειροπόλο νεανία, μαζί και η έντεχνα προβληθείσα θεϊκή καταγωγή του νεαρού Μακεδόνος, αρχικά με τον Ηρακλή ως πρόγονο και στη συνέχεια με το Δία ως πατέρα ουράνιο, ύφαναν μεθοδικά τον ιστό της επίγειας θεοποίησης του ηγεμόνος, δύσκολα αποδεκτής από τον παλαιό ελληνικό κόσμο, κατανοητής και ερμηνεύσιμης ωστόσο εξέλιξης, επιβεβαίωσης τρόπον τινά της ειμαρμένης για το δορίκτητο ελληνίζοντα ή εξελληνισμένο κάτοικο της θεοκρατούμενης Ανατολής των απολυταρχικών βασιλείων. Περίτρανη απόδειξη για την υποκατάσταση της παραδοσιακής θεότητας από τον ηγεμόνα αποτελούν οι αργυρές εκδόσεις αντίστοιχα των πέντε και δύο shekel, που κυκλοφόρησαν στη Βαβυλώνα ή πιθανότατα στα Σούσα στο διάστημα π.χ. και που με τις παραστάσεις των εμπροσθοτύπων και οπισθοτύπων τους διατρανώνουν τα νέα ήθη: Όχι μόνον απαθανατίζεται η πεπερασμένη ιστορική στιγμή, με τρόπο κατεξοχήν διηγηματικής επικής αφήγησης, στη σκηνή της αναμέτρησης του Πώρου με τον Μακεδόνα, αλλά και ενσαρκώνεται η μεταφυσική, μεταξύ πραγματικότητας και μύθου, μυσταγωγία της επινίκιας, εκτός τόπου και χρόνου, αποθέωσης του νικητή πάνοπλου, με συμβατικά, ανθρώπινης κλίμακας όπλα (σπαθί, δόρυ), όσο και με θεϊκά (κεραυνός), εν δόξη τροπαιούχου μαχητή και πολιτικού ηγέτη. Του Αλέξανδρου-Διός, όπως 37

39 περίπου τον οραματίστηκε και τον απέδωσε ο Απελλής στο Αρτεμίσιον της Εφέσου. Πιστοί στην πρακτική του πρώτου διδάξαντος, πρακτική πολιτικής προπαγάνδας που είχε, ωστόσο, σχεδιαστεί με σκοπό τη διατήρηση της συνοχής του απέραντοθ κράτους από ένα και τον αυτό ηγέτη, οι Διάδοχοι προκειμένου να επιτύχουν την εδραίωση της αρχής τους, ως πιστοποιητικό αποδεικτικό της νομιμότητάς τους, θεώρησαν επιβεβλημένο καταρχάς να εμφανιστούν ως φυσικοί συνεχιστές του έργου και της φιλοσοφίας του προγόνου τους, κατά τα επιγραφικά κείμενα, Αλεξάνδρου, αναπαράγοντας την καθαγιασμένη μορφή του στις νομισματικές εκδόσεις που κυκλοφόρησαν στις χώρες που αυτοί κληρονόμησαν (Πτολεμαίος Α, Λυσίμαχος). Στη συνέχεια να εδραιώσουν τη δική τους προσωπική υπόσταση και να θεσμοθετήσουν το δίκαιο της διαδοχής. Να αυτοανακηρυχθούν θεοί, θέτοντας μάλιστα και τον οίκο τους κάτω από την προστασία επιλεγμένων θεοτήτων που εξέφραζαν και την πολιτική ιδεολογία της δυναστείας. ΑΡΓΥΡΟ ΤΕΤΡΑΔΡΑΧΜΟΝ ΛΥΣΙΜΑΧΟΥ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της νέας εποχής των επίγειων θεών, ο Δημήτριος Πολιορκητής. Ο χαρισματικός όσο και μοιραίος αυτός ηγεμόνας, σύνναος και συγκάτοικος της Αθηνάς Παρθένου στην Ακρόπολη, δε θα διστάσει, πρώτος από μία μακρά σειρά μιμητών του, να τοποθετήσει το πορτραίτο του στα τετράδραχμα που εξέδωσε μετά τη μεγάλη του νίκη επί του πτολεμαϊκού στόλου έξω από τη Σαλαμίνα της Κύπρου, προσθέτοντας μάλιστα σε αυτό και κέρατα ταύρου, ως απόδειξη της σύνδεσης του με το θεό Διόνυσο. Νέος Διόνυσος και ο ίδιος κατά τις επιγραφές. Κατ άλλους πάλι, με τον ταυρόμορφο θεό Ποσειδώνα που απεικονίζεται σε ανάπαυλα 38

40 στις πίσω όψεις, ύστερα προφανώς από το μόχθο που κατέβαλε για να επικρατήσει ο εκλεκτός του. Δημήτριος ο Πολιορκητής Αργυρό τετράδραχμο (17 g περίπου) Ε: Πλώρη πλοίου - Φτερωτή Νίκη Ο: Ποσειδών κρατών τρίαινα Ατταλίδες και Σελευκίδες, βασιλείς του Πόντου, της Καππαδοκίας και της Βακτρίαςηγεμόνες, με πορτραίτα τραγικής πιστότητας, μοναδικής αλήθειας στην απόδοση των ατομικών ιδιαιτεροτήτων, ρωπογραφικές ερμηνείες χαρακτήρων, σε μια ξέφρενη διελκυστίνδα προσπάθειας επιβολής και προβολής έως τα τέλη της επιβίωσης των κρατών τους, άλλος θα στηρίζει τις ελπίδες του στο θείον και θα του αποδίδει τις επιτυχίες, ως κατεξοχήν επίλεκτος της εύνοιας του, μεταχειριζόμενος και τα σύμβολα εκείνου. Άλλος πάλι θα ανασύρει εικονογραφικούς τύπους από το ένδοξο παρελθόν για παράδειγμα ο Δημήτριος Α της Βακτρίας με δορά ελέφαντα ως κάλυμμα κεφαλής, προκειμένου να εξισώσει τις πολεμικές του επιτυχίες στην Ινδία με την εκστρατεία του θεϊκού Αλεξάνδρου εαντίον του Πώρου. Ιούλιος Καίσαρ 39

41 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟΤΥΠΩΝΕΤΑΙ ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η Ελληνική Μυθολογία αποτελεί πνευματικό αγαθό με διαχρονική και ακατάλυτη αξία. Πολυάριθμες αφηγήσεις που διασόθηκαν μέσω της προφορικής παραδόσεως από γενεά σε γενεά για τα κατορθώματα των θεών και των ηρώων, τοπικοί μύθοι που πολλές φορές ξεπερνούν τα γεωγραφικά όρια τους, παρέχουν πολίτυμες πληροφορίες πανάρχαιων γεγονότων και κοσμικής γνώσεως. Η Ελληνική Μυθολογία συνίσταται στην πραγματικότητα από ιστορίες οι οποίες δημιουργήθηκαν για να ερμηνεύσουν τη γένεση του κόσμου, τα ανεξήγητα για τους ανθρώπους φυσικά φαινόμενα, τους θρησκευτικούς και τους πολιτικούς θεσμούς. Πίσω από το μύθο κρύβονται καινιτομίες, εφευρέσεις ακόμη και πολεμικές αναμετρήσεις και εκστρατείες που σχετίζονται με τον ελληνικό πολιτισμό, την ανάπτυξη και την εξάπλωση του. Οι πρωταγωνιστές των ελληνικών μύθων ενέπνευσαν όλες τις μορφές της τέχνης, σε όλες τις εποχές από την αρχαιότητα ως σήμερα. Ιδιαιτέρως στο νόμισμα, αντικείμενο καθημερινής χρήσεως για την εξυπηρέτηση των αναγκών του ανθρώπου, οι ελληνικοί μύθοι βρήκαν πολύτιμο έδαφος για να αποτυπωθούν και να μεταφέρουν τα μηνύματα και τις ερμηνείες τους ανά τους αιώνες. Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ-ΤΟ ΔΩΔΕΚΑΘΕΟ ΖΕΥΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Ο Ζευς ή Δίας είναι ο θεός που κατεξοχήν λάτρεψε ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, πατέρας ανθρώπων και θεών, ύψιστος και ισχυρότατος των θεών. Συμβολίζει την παντοδυναμία και την απόλυτη εξουσία. Στην αρχή τον θεωρούσαν θεό του ουρανού και όλων των καιρικών φαινομένων, θεό της βροχής και της καταιγίδας και γενικότερα θεό της φύσεως. Ακόμη και οι πολυάριθμες ερωτικές ενώσεις του με θεές και θνητές συμβολίζουν τη γονιμοποιό δύναμη του, την καρποφορία και τη βλάστηση. Στη συνέχεια η εξουσία του επεκτάθηκε σε όλα τα θεία και τα ανθρώπινα, έγινε ο ρυθμιστής της ηθικής τάξης, ο θεός ο οποίος με σοφία και 40

42 δικαιοσύνη κυβερνά όλο τον κόσμο, προστατεύει τις πόλεις και τους θεσμούς, γνωρίζει το μέλλον, αμείβει την αρετή και τιμωρεί την κακία. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η λατρεία του Διός ήταν διαδεδομένη σε ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και έφερε διάφορα τοπωνυμικά επίθετα που σχετίζονται με την παρουσία του και αναφέρονται στις πολλές ιδιότητες του. Ο Δίας παριστάνεται πάντοτε γενειοφόρος και φέρει στην κεφαλή στεφάνι δάφνης. Ο Ολύμπιος Ζευς έχει πανελλήνιο χαρακτήρα ως προστάτης όλων των Ελλήνων. Το μεγάλο ιερότου βρίσκεται στη Ολυμπία, στον ναό του οποίου υπήρχε το περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού το οποίο ήταν έργο του γλείπτη Φειδία και ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Στα νομίσματα της Ήλιδος απεικονίζεται μαζί με το ιερό πτηνό τον αετό. Τον Ολύμπιο-Πανελλήνιο Δία επέλεξαν ο Φίλιππος Β και ο γιος του Αλέξανδρος ο Μέγας για να δηλώσουν τη δύναμη και την εξουσία τους, αλλά ταυτοχρόνως και για να τιμήσουν τον προστάτη του Μακεδονικού Βασιλείου. 41

43 ΗΡΑ ΣΥΜΟΛΙΣΜΟΣ Η Ήρα θεωρείται μέγιστη θεά, είναι βασίλισσα του ουρανού, προστάτιδα κυρίως του γάμου, αφού είχε τελέσει ιερό γάμο με το βασιλιά των θεών και αδελφό της Δία. Κατά μια εκδοχή το όνομα της προέρχεται από αναγραμματισμό του α-ηρ, ως προσωποποίηση του αέρα και της φύσεως. Κατ επέκτασιν και ο θεϊκός γάμος συμβολίζει την ένωση του ουρανού με τον ζωογόνο αέρα. Η Ήρα είναι η προστάτιδα του γάμου, της οικογένειας, και των παντρεμένων γυναικών, υπόδειγμα πιστής και αφοσιωμένης συζύγου, αλλά ταυτοχρόχως εριστική, αυστηρή και εκδικητική που μάχεται δυναμικά για ό,τι της ανήκει. Σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, η γυναίκα, στο πρόσωπο της Ήρας, απομυθοποιεί την εξουσία του άνδρα, κυρίου και συζύγου. Η Ήρα προστατεύει το θεσμό του γάμου, συμβολίζει τη γονιμότητα και τη γέννηση παιδιών και είναι η τιμωρός κάθε εκτροπής από τους θεσμούς που η ίδια προστατεύει. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η Ήρα απαντά σε νομισματοκοπίες του κυρίως Ελλαδικού χώρου και της Κάτω Ιταλίας, ενώ σπανίζει στα νομισματοκοπεία της Ανατολής. Ένας από τους κυριότερους τόπους λατρείας της, που διεκδικεί και τον τόπο γεννήσεως της θεάς, ήταν η Αργολίδα, όπου βρισκόταν το περίφημο ιερό της, το Ηραίο. Στον ναό υπήρχε το μεγαλοπρεπές χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς, έργο του Πολυκλείτου, που πολλοί θεωρούσαν εφάμιλλο του χρυσελεφάντινου αγάλματος του Διός στην Ολυμπία. 42

44 Η κεφαλή της Ήρας Αργείας, όπως την ονομάζει ο Όμηρος, κοσμεί τα νομίσματα του Άργους και έχει υποστηριχθεί ότι αντιγράφει την κεφαλή του λατρευτικού αγάλματος της θεάς. Η θεά φέρει πόλο ένα ψηλό στέμμα διακοσμημένο συνήθως με ανθέμια και διάδημα, φορά ενώτια και περιδέραιο. Μεγάλη λατρεία της Ήρας υπήρχε στην Ολυμπία και, όπως είναι φυσικό, η θεά πέρασε και στις νομισματικές εκδόσεις της Ήλιδος, σφραγίζοντας τη μία από τις δύο μεγάλες νομισματικές σειρές. 43

45 ΠΟΣΕΙΔΟΝ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Ο Ποσειδών είναι ο θεός του υγρού στοιχείου στη φύση, της θάλασσας, των πηγών, των λιμνών και των ποταμών. Αρχικά λατρευόταν ως χθόνιος θεός και πίστευαν ότι ζούσε στα έγκατα της γης, την οποία εξουσίαζε και τάραζε όταν ήταν θυμωμένος. Ο Ποσειδών είναι υπεύθυνος για μία σειρά από γεωλογικά φαινόμενα, όπως η διαμόρφωση της επιφάνειας της γης με βουνά, κοιλάδες, νησιά και άλλες ιδιομορφίες του γήινου αναγλύφου. Είναι αυτός που προκαλεί του σεισμούς, τις κατολισθήσεις, τις πλημμύρες και ελέγχει τον κόσμο της θάλασσας, που κρύβει φοβερούς κινδύνους για τους ανθρώπους και για τη ναυσιπλοϊα. Με το χρυσό άρμα του που οδηγούν άγρια άλογα, κινείται με ταχύτητα πάνω στα κύματα, τα οποία ανοίγουν στο πέρασμα του, και τον ακολουθούν νύμφες, δελφίνια και άλλα ενάλια πλάσματα. Με την τρίαινα του μπορούσε να σηκώνει σε μια στιγμή άγρια κύματα ή να γαληνεύει τα φουρτουνιασμένα πελάγη. Οι άνθρωποι ερμήνευαν όλα τα ατυχήματα τους στη θάλασσα ως απότοκα της οργής του θεού. Ο Ποσειδών συμβολίζει τον θαλασσινό κόσμο και εκπροσωπεί τις βίαιες δυνάμεις της φύσεως. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η λατρεία του Ποσειδώνος ήταν διαδεδομένη γύρω από το Αιγαίο και υπήρχαν πολυπληθή ιερά του θεού σε ολόκληρη την επικράτεια. Οι απεικονίσεις του επί των νομισμάτων είναι αρκετάς και σχετίζονται με την 44

46 πανελλήνια λατρεία του, αλλά και τους εκάστοτε τοπικούς μύθους. Ο θεός εμφανίζεται πάντοτε γενειοφόρος με στεφάνι στην κεφαλή και συχνά η διάκριση του από τον Δία δεν είναι εύκολη, όταν δεν υπάρχουν τα ιδιαίτερα σύμβολα τους. Στις ολόσωμες απεικονίσεις του ο θεός φέρει πάντοτε την τρίαινα, το σύμβολο με το οποίο διακρίνεται από τον αδελφό του τον Δία. Απεικονίζεται όρθιος, γυμνός, με το ιμάτιο ριγμένο στους ώμους ή το χέρι, κραδαίνων την τρίαινα. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι απλώς ιστάμενος κατενώπιον με την τρίαινα στο ένα χέρι και στο άλλο κάποιο διακριτικό όπως δελφίνι ή κλάδο φοίνικα. 45

47 46

48 ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΑΙ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Η Δήμητρα είναι μία από τις παλιότερες θεότητες του ελληνικού πανθέου. Είναι η θεά των καλλιεργημένων αγρών, η προστάτιδα της γεωργίας και των δημητριακών καρπών. Το όνομά της, ετυμολογούμενο εκ του δη, τον δωρικό τύπο της λέξεως γη, και του μητηρ, σημαίνει μητέρα γη και σχετίζεται με τα σιτηρά, όπως αποδεικνύουν οι προσευχές και τα αφιερώματα των γεωργών προς τιμήν της. Είναι η θεά, η οποία βλέποντας τον δύσκολο αγώνα των ανθρώπων για την επιβίωση τους, αποφάσισε να τους βοηθήσει. Τους έδωσε σπόρους σιταριού, τους δίδαξε την καλλιέργεια της γης και τη χρήση των γεωργικών εργαλείων, με πρώτο το αλέτρι το οποίο, σύμφωνα με μία άποψη, είχε εφεύρει η ίδια. Βρισκόταν κοντά στους ανθρώπους περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο θεό και με τη σύμπνοιά της οι θνητοί έκαναν όλες τις αγροτικές εργασίες. Η κόρη της, Περσεφόνη, ζούσε το ένα τρίτο του έτους στον Κάτω Κόσμο και τον υπόλοιπο καιρό επάνω στη Γη. Η διπλή αυτή φύση της συμβολίζει τον θάνατο των φυτών κατά τους μήνες του χειμώνα και την ανανέωση του κάθε άνοιξη. Μητέρα και κόρη συμβολίζουν τη γονιμότητα, τη βλάστηση και την ευφορία του εδάφους και προσφέρουν στους ανθρώπους την ελπίδα για μία ευτυχισμένη ζωή μετά θάνατον. Η Δήμητρα κατ επέκτασιν, είναι προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Οι λατρείες της Δήμητρας και της Περσεφόνης ήταν αρκετά διαδεδομένες. Στην Ελευσίνα υπήρχε το σημαντικότερο ιερό της Δήμητρος και η μεγαλύτερη εορτή της θεάς ήταν τα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια. Υπήρχαν 47

49 όμως και τα «Μικρά Μυστήρια και τα Θεσμοφόρια, στα οποία συμμετείχαν μόνον ύπανδρες γυναίκες και τα οποία εορτάζοντο σε ολόκληρη την Ελλάδα στις αρχές του φθινοπώρου, την εποχή της σποράς. Η Δήμητρα και η Κόρη, η λατρεία των οποίων είναι συνυφασμένη, αντανακλούν ουσιαστικά την καλλιέργεια των σιτηρών σε διάφορα μέρη από όπου αναφέρεται ότι πέρασε η μάνα κατά την επίμονη αναζήτηση της Κόρης, όχο μόνο στον κυρίως ελλαδικό χώρο αλλά και στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Στα νομίσματα του Μεταποντίου η κεφαλή της θεάς κοσμεί την εμπρόσθια όψη μιας σειράς αργυρών στατήρων. Η θεά φορά περιδέραιο και ενώτια και διακρίνεται λόγω του στεφάνου από στάχυα που φέρει στην κεφαλή. Ως οπισθότυπος στην πλειοψηφία των νομισμάτων της πόλεως χαράσσεται ο στάχυς, υποδεικνύοντας την αυξημένη παραγωγή δημητριακών. Σε ορισμένες περιπτώσεις η κεφαλή της θεάς είναι καλυμμένη με πέπλο, δηλώνοντας πιθανόν το πέπλο το οποίο φόρεσε εις ένδειξιν πένθους, όταν έχασε την Κόρη της και άρχισε να την αναζητεί. Όμως και κάτω από το πέπλο διακρίνεται το στεφάνι από στάχυα, που επιτρέπει την ταύτιση της κεφαλής. 48

50 ΑΘΗΝΑ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Η θεά Αθηνά είναι μία από τις σπουδαιότερες θεότητες του δωδεκαθέου. Είναι η θεά της σοφίας, της γνώσεως και του πολέμου, ύψιστη στρατηγός και προστάτιδα πόλεων. Ως κόρη της Μήτιδος, θεά της φρονήσεως, είναι έξυπνη και ευφυής. Είναι η θεά που συμβουλεύει τους ήρωες και τους προφυλάσσει στις δύσκολες συνθήκες. Ταυτοχρόνως είναι η θεά των τεχνών και προστατεύει κάθε άνθρωπο που με το μυαλό του και τα χέρια του προσπαθεί να δημιουργήσει κάτι. Με τη βοήθεια της κατασκευάστηκε η Αργώ, το καράβι του Ιάσωνος, ο Δούρειος Ίππος στην Τροία, ενώ η ίδια εφηύρε τον τροχό των αγγειοπλαστών και τον αργαλειό. Έμαθε στους ανθρώπους να υφαίνουν, να κτίζουν, να καλλιεργούν την ελιά και να επεξεργάζονται τον καρπό της. Η Αθηνά γίνεται έτσι φορέας του πολιτισμού και συνδέεται με τον κόσμο της εργασίας. Η θεά με την πολυδιάστατη προσωπικότητα της συμβολίζει τη γνώση, τη νίκη, την οικογένεια, τα γράμματα και τις τέχνες, όλα όσα χρειάζονται δηλαδή για την αρμονική λειτουργία του σύμπαντος. 49

51 ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η Αθηνά, η πιο πνευματική μορφή του δωδεκαθέου, λατρευόταν σε διάφορες πόλεις και περιοχές, γεγονός που επιβεβαιώνεται όχι μόνον από την ύπαρξη ιερών και ναών που κτίσθηκαν προς τιμήν της αλλά και από το πλήθος των νομισμάτων τα οποία κυκλοφόρησαν με τη μορφή ή τα σύμβολα της. Ο κύριος τόπος λατρείας της ήταν βεβαίως η Αθήνα, όπου διεξήγοντο οι πιο γνωστές εορτές προς τιμήν της, τα Παναθήναια τα οποία ετελούντο κάθε έτος και τα Μεγάλα Παναθήναια κάθε τέσσερα έτη. Οι Αθηναίοι τιμώντας την προστάτιδα θεά, στην οποία είχαν αφιερώσει τον μεγάλο ναό της Ακροπόλεως τον Παρθενώνα, χάραξαν την κεφαλή της στις νομισματικές εκδόσεις τους, σχεδόν από την αρχή έως το τέλος της νομισματοκοπίας τους. Η Αθηνά Παρθένος, η Γαυκώπις, με μάτια λαμπερά και κυονοπράσινα, φορά πάντοτε κράνος αφού είναι και θεά του πολέμου. Στην περίπτωση των Αθηνών, στα νομίσματα που κυκλοφόρησαν μετά το 480 π.χ., το αττικού τύπου κράνος είναι διακοσμημένο με φύλλα ελιάς, το ιερό δώρο της θεάς στην πόλη και σύμβολο της νόκης κατά των Περσών. Η Αθηνά παριστάνεται επίσης όρθιαστον τύπο της Προμάχου, με πολεμική περιβολή, φορά μακρύ χιτώνα και έχει ριγμενη στους ώμους την αιγίδα. Στο ένα χέρι κρατά την ασπίδα και με το άλλο ετοιμάζεται να εκτοξεύσει τον κεραυνό, το φονικό όπλο του Διός. 50

52 ΑΠΟΛΛΩΝ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Ο Απόλλων είναι η προσωποποίηση του φωτός, ο θεός της μουσικής, της ποίησης και της μαντικής τέχνης. Είναι ο Φοίβος (εκ του φάος-φως), ο φωτεινός και ο καθαρός που πολλές φορές ταυτίζεται με τον ζωοδότη ήλιο. Θεωρείται ο ωραιότερος των αθανάτων, συμβολίζει τη νεότητα και το κάλλος και εκπροσωπεί το τέλος της εφηβείας και την αρχή της ενηλικιώσεως. Οι άνθρωποι τον λάτρευαν και ως θεό ποιμενικό, που προστάτευε τα κοπάδια του από τους λύκους αλλά και τους κυνηγούς ακόμη. Οι έρωτες του με τις νύμφες και οι μεταμορφώσεις αγαπημένων προσώπων σε λουλούδια, όπως στις περιπτώσεις της Δάφνης και του Υακίνθου, τον συνέδεσαν με τη βλάστηση και τη φύση. Ο Απόλλων, πατέρας του 51

53 Ασκληπιού, είχε και τη φήμη του θεραπευτή θεού. Λατρευόταν επίσης ως Απόλλων Αρχηγέτης, θεός του αποικισμού, προστάτης των γεναρχών και των οικιστών. Ήταν αυτός που υποδείκνυε τον τόπο της ιδρύσεως μιας αποικίας. Ο Απόλλων, με επίθετα που σχετίζονται με τις πολλές ιδιότητες και τους τόπους λατρείας του, συμβολίζει την τάξη και την αρμονία του κόσμου, το κάλλος της ελληνικής φύσεως και αναδεικνύεται σε θεό του πολιτισμού και των τεχνών. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Οι απεικονίσεις του Απόλλωνος στην αρχαία τέχνη και στα νομίσματα είναι πολλές. Ο θεός απεικονίζεται νέος, αγένειος, με στεφάνι δάφνης στην κεφαλή και μαλλιά συνήθως μακριά να αναλύονται σε πλοκάμους έως τον ώμο. Ως θεός του αποικισμού απεικονίζεται σε αρκετά νομίσματα της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, όπως στην Κατάνη, στους Λεοντίνους, και στο Ρήγιον, αποικίες των Χαλκιδέων. Όταν ο Απόλλων απεικονίζεται ολόσωμος είναι συνήθως γυμνός ή φορά απλώς ένα ιμάτιο το οποίο αφήνει ακάλυπτα ορισμένα μέρη του σώματος. Φέρει τόξο, βέλος και στηρίζεται στον ιερό τρίποδα. Ο κύριος τόπος λατρείας του θεού, με το σπουδαιότερο μαντείο στον αρχαίο κόσμο, βρισκόταν στους Δελφούς. Στα τοπικά νομίσματα ο θεός κάθεται επί του ομφαλού, ακουμπά το χέρι του στη λύρα και φέρει ένα κλαδί δάφνης. Στο πεδίο αριστερά χαράσσεται ένας τρίποδας. 52

54 53

55 ΑΡΤΕΜΙΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Η Άρτεμις είναι η θεά του κυνηγιού, της άγριας φύσης, και των άγριων ζώων. Ο Όμηρος τη χαρακτηρίζει «Πότνια Θηρών», δηλαδή «Κυρίαρχο των άγριων ζώων». Θεωρείται υπεύθυνη για τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Όσοι τη λάτρευαν είχαν εύφορα χωράφια, ζώα υηιή και δυνατά, ενώ όσοι παρέβλεπαν την ύπαρξη της αντιμετώπιζαν την οργή και τη μανία της. Λατρευόταν και ως Άρτεμις Αγροτέρα, προστάτιδα των αγρών. Τη θεωρούσαν δραστήρια, ορμητική και πολύ καλή στο τόξο. Η Άρτεμις ταυτίσθηκε με τις παλιότερες θεότητες της φύσεως και τελικά τις αφομοίωσε, αφού πρώτα κληρονόμησε τα χαρακτηριστικά τους. Ήταν αγνή και παρθένα θεά, προστάτιδα της μητρότητας που βοηθούσε τις γυναίκες να έχουν αίσιο τοκετό και ναλάμβανε την ανατροφή των μικρών παιδιών και κάθε πλάσματος μικρής ηλικίας. Η Άρτεμις συμβολίζει την αγνή, ελεύθερη και ανεξάρτητη νεαρή γυναίκα που ζει στη φύση και έχει ως κύρια απασχόληση το κυνήγι. Επιπλέον σχετιζόταν με τη σελήνη, όπως ο αδελφός της ο Απόλλων συνδεόταν με τον ήλιο. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Στη νομισματική τέχνη απεικονίζεται συνήθως η κεφαλή της θεάς σε κατατομή ή ¾ κατενώπιον. Έχει τα μαλλιά της μαζεμένα, φορά συνήθως ενώτια και στον ώμο της διακρίνονται το τόξο και η φαρέτρα. Στην Ταυρική χερσόνησο, στην Κριμαία, η Άρτεμις ταυτιζόταν με την Ιφιγένεια και λατρευόταν ως Άρτεμις Ταυροπόλος. Σύμφωνα με το μύθο, εδώ οδήγησε η θεά τη νεαρή κόρη του Αγαμέμνονος και της Κλυταιμνήστρας για να τη σώσει από τη θυσία. Η θεά συχνά απεικονίζεται όρθια, φορά πολύπτυχα ενδύματα και φέρει το τόξο και τη φαρέτρα. Συχνά απεικονίζεται να φέρει πυρσούς, οι οποίοι σύμφωνα με τον Παυσανία, υπαινισσονται το σκοτεινό περιβάλλον, νύχτα ή σκοτεινό δάσος, όπου η θεά εμφανιζόταν. Επιπλέον οι αναμμένοι πυρσοί πιθανόν να συνδέονται με την αρμοδιότητα που της είχε αναθέσει ο Δίας να φωτίζει τον κόσμο τη νύχτα και να οδηγεί τις ψυχές των νεκρών. 54

56 ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Ο Διόνυσος είναι ο θεός του οίνου, των αμπέλων, της γονιμότητας και της βλάστησης. Θεωρείται θεός της φύσεως και είναι ο πιο πρόσχαρος από του Ολύμπιους θεούς, αγαπητός στους ανθρώπους, αυτός που ταξιδεύει διαρκώς για να τους διδάξει πώς να καλλιεργούν τα κλήματα και πώς να φτιάχνουν από τους καρπούς τους τον οίνο. Ταυτοχρόνως είναι ο θεός του εκστατικού χωρού, της χαράς και του κεφιού και ως εκ τούτου δεν ταξίδευε μόνος. Τον ακολουθούσε ένα πλήθος γυναικών που χόρευαν με έξαλλο τρόπο, οι Μαινάδες, καθώς και ένα πλήθος παράξενων όντων τα οποία ήταν άνθρωποι και ζώα μαζί, οι Σάτυροι και Σειληνοί. Το υπέροχο ποτό που κερνούσε ο θεός, ο οίνος, ο χορός και η έκσταση από νωρίς 55

57 βρήκαν απήχηση στους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι οργάνωναν γιορτές προς τιμήν του, προκειμένου να ξεχάσουν τα καθημερινά βάσανα τους. Με βάση τις εορτές αυτές αναπτύχθηκε αεγότερα ο διθύραμβος, ήτοι ο ύμνος προς τον Διόνυσο, αλλά και η τραγωδία. Εν συνεχεία γεννήθηκε το θέατρο. Ο Διόνυσος και ο διονυσιακός θίασος συμβολίζουν την αναπαραγωγική δύναμη της φύσεως. Είναι οι προστάτες των γονιμοποιών δυνάμεων και η προσωποποίηση του κεφιού και της ξενοιασιάς, που συχνά έχουν ανάγκη να αισθανθούν οι άνθρωποι. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η λατρεία του Διονύσου ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Ελλάδα και πολλές πόλεις ισχυρίζοντο ότι ο θεός είχε ξεκινήσει από αυτές τις περιπλανήσεις του. Η λατρεία του βεβαίως σχετίζεται πάντοτε με την καλλιέργεια της αμπέλου και την παραγωγή του οίνου. Ο θεός στη νομισματική τέχνη εμφανίζεται άλλοτε ως αγένειος νέος, όπως στην περίπτωση των εκδόσεων από τη Μαρώνεια, την Πάρο και την Άνδρο, και άλλοτε σε μεγαλύτερη ηλικία με γενειάδα, όπως στα νομίσματα από τη Θάσο και τη Θήβα. Και στις δύο περιπτώσεις όμως φέρει στην κεφαλή του ένα στεφάνι από φύλλα κισσού, το διακριτικό σύμβολο του. Ο Διόνυσος συχνά χαράσσεται σε όρθια στάση, φέροντας διάφορα αντικείμενα τα οποία όμως όλα σχετίζονται με τη λατρεία του. Στην Άνδρο φέρει στο αριστερό χέρι θυρσό, ένα ραβδί στολισμένο με φύλλα αμπέλου ή κισσού, και στο δεξί χέρι φέρει έναν κάνθαρο με τον οποίο ρίχνει οίνο επάνω σε τρίποδα. 56

58 ΕΡΜΗΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Ο Ερμής είναι από τους πιο λαοφιλείς θεούς. Είναι ο κήρυκας και ο αγγελιαφόρος, εκείνος που πετά επάνω από στεριές και από θάλασσες, γρήγορος σαν τον άνεμο, για να μεταφέρει τα μηνύματα και τις επιθυμίες του Διός. Είναι ταυτοχρόνως ο συνοδός των ζωντανών και των νεκρών. Οδηγεί και συμπαραστέκεται στους οδοιπόρους και στους ταξιδιώτες και πολλές φορές λατρεύεται ως Όδιος. Ο Άδης σύντομα κατάλαβε τις ικανότητες του Ερμή και τον κάλεσε στο βασίλειό του για να οδηγεί τους νεκρούς στην τελευταία κατοικία τους, γι αυτό και καλείται Ψυχοπομπός. Έτσι ο θεός κινείται σε τρεις κόσμους: στον ουρανό, στη γη και στον Άδη. Ο Ερμής είναι προστάτης των κλεφτών, αφού και ο ίδιος από τότε που γεννήθηκε έγινε κλέφτης. Ήταν πονηρός και ενίοτε δόλιος και προστάτευε ακόμη και τον πλούτο που πήγαζε από το εμπόριο και την απάτη. Οι άνθρωποι τον θεωρούσαν επίσης θεό της τύχης, αφού ότι έβρισκαν στο δρόμο τους πίστευαν ότι τους το είχε στείλει ο Ερμής και το αποκαλούσαν 57

59 «έρμαιο». Ο Ερμής είναι ο ερμηνεύς και έχει την ικανότητα να ερμηνεύει. Είναι επίσης εκείνος ο οποίος έδινε στους ανθρώπους τον ήρεμο ύπνο και τα όνειρα. Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και θεός του αέρα, αφού έχει φτεράστους ώμους και φορά σανδάλια και καπέλο φτερωτό, τον πέτασο. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Ο Ερμής παριστάνεται συνήθως νέος, αγένειος με πλούσια κόμη και φέρει στην κεφαλή του τον πέτασο, το πλατύγυρο καπέλο των οδοιπόρων. Ο Ερμής λατρευόταν ως Ενόδιος ή Όδιος, δηλαδή οδηγός. Πολύ συχνά τοποθετούσαν σε δρόμους ή σε πρόπυλα λίθινες στήλες, ως δείκτες των σημείων και των αποστάσεων, όπως έκανε περί το 520 π.χ. ο Ίππαρχος, γιος του Πεισιστράτου, στη Αθήνα. Οι τετράγωνες αυτές στήλες κατέληγαν στην κεφαλή του γενειοφόρου Ερμή και ονομάσθηκαν ερμαϊκές. Ερμαϊκή στήλη χαράχθηκε σε νόμισμα των Αβδήρων. Το χαρακτηριστικό σύμβολο του Ερμή, το κηρύκειο, απαντά ορισμένες φορές ως μόνος εικονογραφικός τύπος νομισματικών εκδόσεων, παραπέμποντας στη λατρεία του θεού. Το κηρύκειο ήταν ουσιαστικά το χρυσό ραβδί, το οποίο δώρησε ο Απόλλων στον Ερμή, όταν ο δεύτερος του χάρισε τη λύρα. Το κηρύκειο κατέληγε σε δύο αντωπά φίδια και σχετιζόταν με τη ράβδο των οδοιπόρων. 58

60 1. Αρχαίο ελληνικό νόμισμα. Στον εμπροσθότυπο παριστάνεται ο Ερμής. 2. Αρχαίο νόμισμα της Κέας. ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Η Αφροδίτη είναι η θεά της ομορφιάς και του έρωτα. Η ίδια είναι πανέμορφη και χαρίζει την ομορφιά σε όσους την τιμούν και όσους προστατεύει. Την αποκαλούν Αναδυόμενη, γιατί αναδύθηκε από τους αφρούς της θάλασσας, και είναι παράλληλα προστάτης των ναυτικών (Ενάλια). Η Ουρανία Αφροδίτη αντιπροσωπεύει τον αγνό έρωτα και θεωρείται προστάτιδα της οικογένειας και της γονιμότητας. Η Πάνδημος Αφροδίτη είναι η θεά του εξωσυζυγικού έρωτα, αυτή που προστατεύει τις εταίρες και τις παράνομες ερωτικές σχέσεις. Θεωρείται ορισμένες φορές θεά της βλάστησης και της γονιμότητας, αφού σχετίζεται με τις μεγάλες δυνάμεις της φύσεως, αυτές που ανανεώνουν τη ζωή. Επιπλέον έχει και πολεμικές ιδιότητες, ως Αρεία, αφού συνδέθηκε με τον Άρη, τον θεό του πολέμου. Η Αφροδίτη εκπροσωπεί τη δύναμη για τη συνέχιση και την ανανέωση της ζωής, την ορμή των όντων για αναπαραγωγή και συμβολίζει την αιώνια φυσική ομορφιά, το σωματικό κάλλος και την ερωτική διάθεση. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ Η λατρεία της Αφροδίτης ήλθε από την ανατολική Μεσόγειο, μέσω της Κύπρου και για τον λόγο αυτό ήταν αρκετά διαδεδομένη κυρίως στα νησιά και στη Μικρά Ασία. Η θεά απεικονίζεται με πλούσια και καλά χτενισμένη κόμη, φορά περιδέραιο και ενώτια. Η κεφαλή της κοσμεί τα νομίσματα της Κνίδου, όπου υπήρχε μεγάλος ναός με το σπουδαίο άγαλμα της Αφροδίτης Κνιδίας, έργο του περίφημου Πραξιτέλους. Όταν η Αφροδίτη παριστάνεται ολόσωμη, φορά τα πλούσια ενδύματα τα οποία της έραβαν οι Χάριτες και οι Ώρες και πολλές φορές συνοδεύεται από τον γιο της, τον Έρωτα. 59

61 ΗΦΑΙΣΤΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Ο Ήφαιστος είναι ο θεός της φωτιάς. Θεωρείται θεός της δημιουργικής εργασίας, της μεταλλουργίας και κατά συνέπεια ο προστάτης των τεχνιτών. Εξαιρετικός τεχνίτης ο ίδιος και εφευρετικό μυαλό, κατασκεύαζε με μεγάλη επιδεξιότητα, θαυμαστά έργα από μέταλλο. Είναι ο θεός που πλησιάζει τον άνθρωπο περισσότερο από όλους τους άλλους Ολύμπιους θεούς, αφού, παρά το γεγονός ότι ήτα χωλός, εκδηλώνει με σθεναρό τρόπο τη δύναμη του. Ο θεός συμβολίζει τη δύναμη της φωτιάς και των ηφαιστείων, όπως μαρτυρεί και το όνομα του. 60