ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Διαθήκη ενός ανθρώπου που αναζητούσε τον Θεό ΜΠΛΕΖ

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περνώντας την πύλη των φιλοσόφων. 9 Το όνειρο των φιλοσόφων-βασιλέων ΠΛΑΤΩΝ: Πολιτεία (μεταξύ 399 και 347 π.χ.). 12 Η μεταστροφή ενός λογίου ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ: Εξομολογήσεις (γύρω στο 400 μ.χ.). 33 Ένα εγχειρίδιο για την απόκτηση και τη διατήρηση της εξουσίας ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ: Ο Ηγεμόνας (1532). 52 Από τις σημειώσεις ενός σοφού ΜΙΣΕΛ ΝΤΕ ΜΟΝΤΑΙΝ: Δοκίμια ( ). 71 Ταξίδι στο εσωτερικό της λογικής ΡΕΝΕ ΝΤΕΚΑΡΤ: Λόγος Περί της Μεθόδου (1637). 91 Διαθήκη ενός ανθρώπου που αναζητούσε τον Θεό ΜΠΛΕΖ ΠΑΣΚΑΛ: Σκέψεις ( ). 112 Οι κανόνες του παιχνιδιού στο κράτος δικαίου ΤΖΟΝ ΛΟΚ: Δύο Πραγματείες Περί Κυβερνήσεως (1690). 131 Οριοθέτηση στη γη της γνώσης ΙΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ: Κριτική του Καθαρού Λόγου (1781). 152 Το μεγάλο βήμα ενός νεαρού πεσιμιστή ΑΡΘΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ: Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση (1819). 173

2 8 ROBERT ZIMMER Παρτιτούρα των τρόπων ζωής ΣΑΙΡΕΝ ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ: Είτε Είτε (1843). 193 Το βιβλίο της πραγματικής αξίας και της αξίας των πραγμάτων ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: Το Κεφάλαιο ( ). 213 Η Βίβλος του Αντίχριστου ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ: Τάδε Έφη Ζαρατούστρα ( ). 235 Η λογική στην υπηρεσία του μυστικισμού ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΪΝ: Tractatus Logico-Philosophicus (1921). 256 Έκκληση για αυτοεκπλήρωση ΜΑΡΤΙΝ ΧΑΪΝΤΕΓΚΕΡ: Είναι και Χρόνος (1927). 277 Ξεκαθάρισμα λογαριασμών με τον ολοκληρωτισμό ΚΑΡΛ ΠΟΠΕΡ: Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της (1945). 299 Κοινωνικό σύμφωνο για την ακριβοδικία ΤΖΟΝ ΡΟΛΣ: Μια Θεωρία της Δικαιοσύνης (1971). 321

3 Περνώντας την πύλη των φιλοσόφων Η λέξη «πύλη» μάς φέρνει στον νου την είσοδο ενός επιβλητικού και μεγαλόπρεπου κτίσματος. Το οικοδόμημα της φιλοσοφίας μέσα σε χρόνια έχει αποκτήσει τεράστιο μέγεθος. Είναι πολλοί εκείνοι που διστάζουν να περάσουν την πύλη του. Οι διάδρομοί του μοιάζουν δαιδαλώδεις, φαντάζει δύσκολο να εξοικειωθεί κανείς ακόμη και με μεμονωμένα μέρη του. Ένα μεγάλο φιλοσοφικό έργο είναι μέσα στο οικοδόμημα αυτό σαν ένα διαμέρισμα διαρρυθμισμένο με ιδιαίτερη τέχνη. Κάποιοι από τους συνήθεις κατοίκους του ασχολούνται για δεκαετίες ολόκληρες με μία και μοναδική γωνιά αυτού του οικοδομήματος. Θα επιμείνουν λοιπόν ότι μπορεί να γνωρίσει κανείς ένα κλασικό έργο της φιλοσοφίας μόνο αν ασχοληθεί μαζί του για πολύ καιρό και κατ επανάληψη, θα απορρίψουν μάλιστα κάθε αξίωση, έστω και κατά προσέγγιση, κατανόησης και ερμηνείας ενός τέτοιου βιβλίου. Θα πρέπει ωστόσο να μας επιτραπεί μια πρώτη περιήγηση, μια ματιά σε συγκεκριμένους εντυπωσιακά ενδιαφέροντες χώρους, ώστε να αποκτήσουμε μια ιδέα για τη θέση τους, την αρχιτεκτονική και τη διαμόρφωσή τους. Στη συνέχεια, θα πρέπει να αποφασίσει ο καθένας μόνος του ποιους χώρους θέλει να επισκεφτεί ξανά και να τους αφιερώσει περισσότερο χρόνο.

4 10 ROBERT ZIMMER Ακριβώς σε μια τέτοια περιήγηση θέλουν να οδηγήσουν τον αναγνώστη τα δεκαέξι δοκίμια που ακολουθούν. Δεν χρειάζεται ούτε ιδιαίτερος εξοπλισμός, ούτε ιδιαίτερη εξάσκηση, ούτε καν τίτλοι και περγαμηνές. Στόχος δεν είναι οι διεξοδικές αναλύσεις, αλλά μια πρώτη γνωριμία σε χαλαρή ατμόσφαιρα. Βιβλία που με την πρώτη ματιά ίσως φαίνονται δύσκολα και απροσπέλαστα μπορούν να δείξουν τη γοητευτική τους πλευρά: Όλα έχουν τη δική τους, πολύ προσωπική ιστορία και πραγματεύονται ερωτήματα που, απαλλαγμένα από την ακαδημαϊκή σκόνη, παρουσιάζονται υπό ένα καινούριο και πολύ ενδιαφέρον φως. Η πύλη, όσο επιβλητική και αν φαίνεται, δεν είναι παρά ο φυσικός και πιο βολικός τρόπος να μπει κανείς στο εν λόγω οικοδόμημα. Όποιος δεν τολμούσε μέχρι τώρα να περάσει το κατώφλι της θα διαπιστώσει ότι η πύλη των φιλοσόφων είναι ανοιχτή για όποιον έχει την περιέργεια, το ενδιαφέρον και τον χρόνο να το κάνει. Έπειτα από λίγα μόλις βήματα θα διαπιστώσει ότι οι χώροι αυτού του οικοδομήματος δεν είναι φτιαγμένοι για μια μικρή ομάδα επιλέκτων, αλλά για όλους εκείνους που είναι πρόθυμοι να γνωρίσουν ιδέες οι οποίες με την πρώτη ματιά ίσως μας ξενίζουν, παρατηρώντας τες όμως από πιο κοντά αποδεικνύονται ιδιαίτερα αξιόλογες. Κάποιες από αυτές μάλιστα ίσως να μην απέχουν και πολύ από τις δικές μας σκέψεις. Θα υπάρξουν φυσικά και κάποιοι ειδικοί οι οποίοι θα επισημάνουν ότι υπάρχουν πολλά σημαντικά έργα που δεν περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό. Πρόκειται πράγματι για μια μικρή επιλογή, χωρίς αξιώσεις αποκλειστικότητας ή πληρότητας. Κάθε επιλογή αυτού του είδους επιδέχεται

5 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 11 αμφισβήτηση. Τα έργα που επιλέχθηκαν δεν βρίσκονται πάντα στο επίκεντρο των πανεπιστημιακών μαθημάτων, αλλά είναι έργα που επηρέασαν την ιστορία της φιλοσοφίας, είχαν πολλούς αναγνώστες και μπορούν να τραβήξουν το ενδιαφέρον ακόμη περισσότερων. Η πύλη των φιλοσόφων δεν είναι απλώς η είσοδος σε ένα μεγάλο οικοδόμημα, αλλά σε ένα οικοδόμημα ανοιχτό και ζωντανό.

6 Το όνειρο των φιλοσόφων-βασιλέων ΠΛΑΤΩΝ: Πολιτεία (μεταξύ 399 και 347 π.χ.) Ο άνθρωπος δεν κάνει όνειρα μόνο για τον εαυτό του. Υπάρχουν και πανανθρώπινα, συλλογικά όνειρα. Περιγράφουν την εικόνα ενός κόσμου ελεύθερου, ευτυχισμένου, απαλλαγμένου από τη δυστυχία. Η θρησκεία, η φιλοσοφία και η τέχνη ανέκαθεν καταπιάνονταν με τα όνειρα αυτά και τους έδιναν μορφή. Ένα από τα παλαιότερα πανανθρώπινα όνειρα είναι και εκείνο της ιδανικής πολιτείας ως μοντέλου μιας τέλειας και δίκαιης τάξης πραγμάτων στην ανθρώπινη κοινωνία. Το πιο γνωστό από τα φιλοσοφικά έργα που έδωσαν ορθολογική μορφή σε αυτό όνειρο είναι το μείζον έργο του Πλάτωνα, η Πολιτεία. Η Πολιτεία είναι η πρώτη πολιτειακή ουτοπία που διασώζεται από την αρχαιότητα. Το εν λόγω έργο ωστόσο δεν είναι απλώς ένα έργο πολιτικής φιλοσοφίας. Με το συγκεκριμένο βιβλίο ο Πλάτων επιχείρησε να κάνει κάτι πολύ σημαντικό: Να συνδέσει την πολιτική με την ηθική, τη μεταφυσική με τη θρησκεία, την ορθολογική ερμηνεία του κόσμου και τον μύθο. Με άλλα λόγια, η Πολιτεία του Πλάτωνα πρόβαλε την αξίωση να συνδέσει την πολιτική τάξη πραγμάτων με τους πραγματικούς, αιώνιους νόμους της πραγματικότητας. Είναι ένας από τους πρώτους μεγάλους συστημικούς σχεδιασμούς στην ιστορία της

7 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 13 ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Στην πολυφωνική συμφωνία της εν λόγω ιστορίας, οι πρόδρομοι του Πλάτωνα έδωσαν τον βασικό τόνο, ενώ ο ίδιος ο Πλάτων έπαιξε την ουβερτούρα. Αφετηρία του έργου είναι το ερώτημα περί δικαιοσύνης. Το ερώτημα αυτό οδηγεί τελικά στην περιγραφή μιας δίκαιης τάξης πραγμάτων, η οποία είναι δομημένη σε τόσο σταθερά θεμέλια, ώστε μπορεί να συνεχίσει να υφίσταται ίδια και απαράλλακτα εσαεί. Στο επίκεντρο αυτής της τάξης πραγμάτων βρίσκεται η ιδέα ότι το κράτος διοικείται από τους πραγματικά άριστους, από κυβερνήτες που διακρίνονται τόσο για τη σοφία τους όσο και για τις ικανότητές τους. Διότι στο βιβλίο αυτό ο Πλάτων δεν παρουσιάζει μόνο το όραμά του για την ιδανική πολιτεία, αλλά και το όραμά του για τους φιλοσόφους-βασιλείς, οι οποίοι συνδυάζουν τη σοφία με την ισχύ. Δεν είναι μόνο πολιτικοί, είναι και πνευματικοί ηγέτες, που δείχνουν στους ανθρώπους τον δρόμο της αληθινής πραγματικότητας. Το όραμα αυτό εξακολούθησε να είναι εξίσου απατηλό όσο και ακατάλυτο στην ιστορία της ανθρωπότητας και συνεχίζει να ασκεί μεγάλη γοητεία μέχρι σήμερα. Δεν αγγίζει τις ευαίσθητες χορδές μόνο των φιλοσόφων, αλλά και πολλών ανθρώπων για τους οποίους τα τεκταινόμενα της πολιτικής σκηνής είναι μονίμως μια σύγκρουση που δεν οδηγεί πουθενά, ένα παζάρι για τα δημόσια αξιώματα και μια κλίκα αυτών που ασκούν την εξουσία εις βάρος των πολιτών. Δεν είναι δελεαστική η ιδέα να ζει κανείς σε ένα κράτος στο οποίο κυβερνούν οι πιο κατάλληλοι και οι πιο αξιόπιστοι από κάθε άποψη; Ωστόσο, η Πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι μια στεγνή

8 14 ROBERT ZIMMER πραγματεία αλλά μια έντεχνα σκηνοθετημένη συζήτηση, στην οποία ο δάσκαλος του Πλάτωνα, ο Σωκράτης, γίνεται λογοτεχνικός χαρακτήρας και εμφανίζεται ως αφηγητής και κύριος ομιλητής. Ο Πλάτων παρουσιάζεται εδώ ως λογοτέχνης και φιλόσοφος. Από την πρώτη κιόλας αράδα ξεκινάει να μιλάει ο Σωκράτης και ο αναγνώστης νιώθει ότι διαβάζει ένα μυθιστόρημα: «Κατέβηκα χθες στον Πειραιά με τον Γλαύκωνα του Αρίστωνα να προσευχηθώ στη θεά μα και γιατί θελα να δω πώς θα τελούσαν τη γιορτή μια που τη γιορτάζουν τώρα για πρώτη φορά».* Ο Πλάτων εισάγει εδώ σκηνικά και πρόσωπα που του ήταν πολύ οικεία. Ο Σωκράτης ξεκίνησε από την Αθήνα για το λιμάνι του Πειραιά προκειμένου να παρακολουθήσει τη γιορτή που θα γινόταν προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Τον συνοδεύει ο Γλαύκων, ένας από τους αδελφούς του Πλάτωνα. Όταν έπειτα από ώρες ο Σωκράτης ετοιμάζεται να πάρει τον δρόμο της επιστροφής, οι φίλοι του και οι γνωστοί του, ανάμεσά τους και ο Αδείμαντος, ένας άλλος αδελφός του Πλάτωνα, και ο Πολέμαρχος, ο γιος του εύπορου εμπόρου Κέφαλου, επιμένουν να μη φύγει ακόμα, αλλά να μείνει και να φάνε μαζί, να συζητήσουν και να παρακολουθήσουν τις βραδινές εορταστικές εκδηλώσεις. Στο σπίτι του Κέφαλου ξεκινά έπειτα μια συζήτηση ανάμεσα στον Σωκράτη και διάφορους συνομιλητές, κατά την οποία ανταλλάσσουν απόψεις σχετικά με τη δικαιοσύνη και ορίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά μιας δίκαιης κοινωνικής τάξης πραγμάτων. * Πλάτων, Πολιτεία, εισ.-σημ.-μετ.-ερμ. σχόλ. Ν. Σκουτερόπουλος, Πόλις, Αθήνα (ΣτΜ)

9 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 15 Το γεγονός ότι οι διάλογοι του Πλάτωνα διαβάζονται μέχρι και σήμερα όχι μόνο ως φιλοσοφικό έργο αλλά και ως λογοτεχνικό κείμενο ικανοποιεί απολύτως τις προθέσεις του συγγραφέα. Γνωρίζουμε ότι ο Πλάτων συμμετείχε από νεαρή ηλικία σε διάφορους διαγωνισμούς ποίησης. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ούτε το ότι η πολιτική παίζει τόσο μεγάλο ρόλο στο έργο του. Ο Πλάτων δεν ήταν απλώς γόνος της Αθήνας, της σημαντικότερης πόλης της κλασικής αρχαιό - τητας, αλλά ανήκε και σε μια από τις αριστοκρατικότερες οικογένειες της πόλης. Προερχόταν από την παραδοσιακή ανώτερη πολιτική τάξη, της οποίας η δύναμη είχε συρρικνωθεί λόγω των μεταρρυθμίσεων του μεγάλου Αθηναίου πολιτικού Περικλή. Ο Περικλής εισήγαγε τη δημοκρατία και πε ριόρισε την πολιτική επιρροή των αριστοκρατών. Στον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο οποίος ξεκίνησε το 431 π.χ., τέσσερα χρόνια δηλαδή πριν από τη γέννηση του Πλάτωνα, η Αθήνα έχασε την πολιτική υπεροχή της στον ελλαδικό χώρο από την ανταγωνίστριά της Σπάρτη. Η οικογένεια του Πλάτωνα ήταν στενά συνδεδεμένη με τις ταραχώδεις πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν. Οι παλιοί ολιγαρχικοί της πόλης κρατούσαν μια σθεναρή αντιδημοκρατική στάση και κατά τη διάρκεια του πολέμου υποστήριξαν το αυταρχικό στρατιωτικό κράτος της Σπάρτης. Όταν το 404 π.χ. οι Σπαρτιάτες κατήργησαν την αθηναϊκή δημοκρατία, εγκαθίδρυσαν ένα καθεστώς-βιτρίνα, που το αποτελούσαν πρόσωπα της παλιάς αθηναϊκής ανώτερης τάξης. Ανάμεσά τους και ο Χαρμίδης και ο Κριτίας, δύο θείοι του Πλάτωνα από την πλευρά της μητέρας του. Αυτό το καθεστώς των «Τριάκοντα Τυράννων» ασκούσε δεσποτικό

10 16 ROBERT ZIMMER τρόπο διακυβέρνησης, ανετράπη όμως από τους δημοκράτες το 403 π.χ. Στενά συνδεδεμένο με τους δημοκράτες ήταν το φιλοσοφικό διαφωτιστικό κίνημα των σοφιστών. Στόχος τους ήταν να προωθήσουν τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και να εξοπλίσουν ακόμη και τους απλούς πολίτες με επιχειρήματα, ώστε να μπορούν να επικρατήσουν έναντι της παραδοσιακής ανώτερης τάξης. Ανάμεσα στους συμβούλους του Περικλή συγκαταλέγονταν μάλιστα σημαντικοί σοφιστές. Η παλιά ανώτερη τάξη τούς αντιπαθούσε, μεταξύ άλλων επειδή αμφισβητούσαν ότι η ισχύς των νόμων μπορεί να θεμελιωθεί μέσω της παράδοσης. Οι νόμοι, όπως έλεγαν οι σοφιστές, δεν είναι παρά συμβάσεις, οι οποίες μπορούν να αλλάζουν ανά πάσα στιγμή. Ο νεαρός Πλάτων, λόγω οικογενειακής παράδοσης και εκ πεποιθήσεως, ήταν συντηρητικός. Θεωρούσε εχθρούς του τόσο τους Αθηναίους δημοκράτες όσο και τους σοφιστές. Πίστευε ότι στην κοινωνία πρέπει να υπάρχει μια σα - φής οριοθέτηση μεταξύ ανωτέρων και κατωτέρων, ότι η πολιτική εξουσία πρέπει να ασκείται από τους άριστους και ότι ο λαός δεν είναι κατάλληλος για την εξουσία. Ο ίδιος είχε εκφράσει αρχικά μεγάλη επιθυμία να ασχοληθεί ενεργά με την πολιτική. Όταν ωστόσο οι δύο θείοι του, κατά τη διάρκεια εξουσίας των Τριάκοντα Τυράννων, του πρότειναν να συνεργαστεί πολιτικά μαζί τους, εκείνος αρνήθηκε. Ο τρόπος άσκησης της εξουσίας από τους Τριάκοντα Τύραννους τον απωθούσε. Πίστευε ότι η παλιά ανώτερη τάξη είχε αποτύχει στο καθήκον που είχε να κυβερνά με δικαιοσύνη. Ο πραγματικός λόγος της άρνησής του όμως ήταν η γνωριμία του με τον Σωκράτη και η αφοσίωσή του στη

11 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 17 φιλοσοφία. Τον είχε γνωρίσει σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών και έκτοτε ανήκε στον κύκλο των μαθητών του. Ο Σωκράτης προερχόταν από τις τάξεις των σοφιστών. Όπως κι εκείνοι έβγαλε τη φιλοσοφία στους δρόμους και εμπιστευόταν μάλλον τη λογική παρά την παράδοση. Διαφοροποιούσε όμως τη θέση του από τους σοφιστές σε ένα βασικό σημείο: Πίστευε ότι υπάρχουν σταθερά και οικουμενικά κριτήρια για την ανθρώπινη συμπεριφορά και ότι η ενάρετη συμπεριφορά βασίζεται στη γνώση. Στους διαλόγους, τους οποίους μας παραδίδει ο Πλάτων στα πρώιμα έργα του, ο Σωκράτης θέτει ερωτήματα σχετικά με τα κριτήρια αυτά, όλοι οι διάλογοι όμως τελειώνουν χωρίς να καταλήγουν σε κάτι συγκεκριμένο. Ο Πλάτων ήταν ένας από τους μαθητές του Σωκράτη που υιοθέτησαν τα ερωτήματά του και προσπάθησαν να δώσουν τις δικές τους απαντήσεις. Ανάμεσα στους μαθητές αυτούς ήταν περιέργως και πολλοί αριστοκράτες, πράγμα που οι κυβερνώντες δημοκράτες έβλεπαν με καχυποψία. Οι λόγοι για τους οποίους ο Σωκράτης καταδικάστηκε τελικά το 399 π.χ. σε θάνατο από τους δημοκράτες ίσως να μη διευκρινιστούν ποτέ. Η κατηγορία ωστόσο ότι παραπλάνησε τη νεολαία οδηγώντας τη σε «καινά δαιμόνια» και ότι την απομάκρυνε από τον δρόμο της αρετής αποτελεί επίσης πολιτική κατηγορία, αφού η συνοχή κάθε ελληνικής κοινωνίας βασιζόταν σε μια συγκεκριμένη θρησκευτική λατρεία. Η θρησκεία και η πολιτική ήταν στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Η θανάτωση του Σωκράτη με κώνειο ήταν καθοριστικό γεγονός και ένα σημείο καμπής στη ζωή του Πλάτωνα. Θεωρούσε τον εαυτό του διαχειριστή της φιλοσοφικής

12 18 ROBERT ZIMMER κληρονομιάς του δασκάλου του. Φοβούμενος την πιθανή πολιτική του δίωξη, εγκατέλειψε την Αθήνα, όπως και πολλοί άλλοι μαθητές του Σωκράτη, και πέρασε πάνω από μία δεκαετία ταξιδεύοντας. Αυτή η περίοδος της αυτοεξορίας του ήταν και μια περίοδος πνευματικών ανταλλαγών και νέων εμπειριών. Αρχικά έμεινε τρία χρόνια στα Μέγαρα, όπου είχε αποσυρθεί και ο Ευκλείδης, ένας άλλος γνωστός μαθητής του Σωκράτη. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Κυρήνη, στον Τάραντα και στην Αίγυπτο. Άρχισε να γράφει φιλοσοφικούς διαλόγους, στους οποίους παρουσιάζει τον Σωκράτη ως κύριο ομιλητή και στους οποίους παραθέτει σχεδόν απαράλλακτες τις απόψεις του. Ένα από τα πρώτα του έργα, η Απολογία, περιλαμβάνει την απολογία του Σωκράτη ενώπιον του δικαστηρίου και μπορεί κάλλιστα να διαβαστεί ως το ύστερο ξεκαθάρισμα λογαριασμών του Πλάτωνα με την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Το θέμα της δικαιοσύνης εμφανίζεται επανειλημμένα στα πρώτα του έργα. Ενώ οι σοφιστές τόνιζαν ότι δεν υπάρχει δικαιοσύνη «καθαυτή», αλλά ότι είναι άμεσα συνδεδεμένη με οφέλη και συμφέροντα, στον διάλογο με τίτλο Γοργίας, που φέρει το όνομα ενός γνωστού σοφιστή, παρουσιάζεται ξεκάθαρα η θέση του Σωκράτη: «Κρεῖττον τò ἀδικεῖσθαι τοῦ ἀδικεῖν». Το ότι η δικαιοσύνη είναι κάτι που υπερβαίνει τις ανάγκες και τα συμφέροντα του μεμονωμένου ατόμου αποτελούσε επίσης πεποίθηση του Πλάτωνα. Σχεδόν ταυτόχρονα με τον Γοργία ο Πλάτων έγραψε έναν διάλογο ο οποίος δεν αποτέλεσε ποτέ ξεχωριστό έργο και στον οποίο οι μελετητές έδωσαν τον τίτλο εργασίας Θρασύμαχος. Σε αυτόν τον διάλογο παρουσιάζεται η συζήτηση μεταξύ του Σωκράτη και

13 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 19 του σοφιστή Θρασύμαχου σχετικά με την αρετή της δικαιοσύνης. Και εδώ ο Πλάτων στρέφεται εναντίον της άποψης ότι η δικαιοσύνη μπορεί να ταυτίζεται με τα συμφέροντα των κυβερνώντων. Το γεγονός ότι ο Πλάτων συνέδεσε στενά το θέμα της δικαιοσύνης με τη δημιουργία ενός ιδανικού κράτους σχετίζεται μάλλον με το σημαντικότερο ταξίδι που έκανε, συγκεκριμένα στην τότε ελληνική Κάτω Ιταλία. Η φήμη του είχε φτάσει στην Κάτω Ιταλία πριν από τον ίδιο. Εκεί είχε εγκατασταθεί μάλιστα τον 6ο αιώνα π.χ. ένας από τους σημαντικότερους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, ο Πυθαγόρας, ιδρυτής της Πυθαγόρειας Σχολής, ο οποίος είχε αποκτήσει τη φήμη μάγου που επικοινωνούσε με τους θεούς. Οι μαθητές του ασχολούνταν εντατικά με τα μαθηματικά και τη μουσική, καθώς θεωρούσαν ότι στις μουσικές αρμονίες και τις αριθμητικές σχέσεις, με τις οποίες μπορεί να εκφράζεται κανείς, απεικονίζονται οι βαθύτερες δομές της πραγματικότητας. Πίστευαν επίσης στη μετεμψύχωση, μια πίστη που προερχόταν από τις ανατολικές διδασκαλίες του διαλογισμού. Αυτή η μείξη ορθολογικής και μυστικιστικής σκέψης επηρέασε πολύ τον Πλάτωνα, ο οποίος και αποφάσισε να συναντηθεί με τους πυθαγόρειους και να συζητήσει μαζί τους. Η πιο σημαντική εμπειρία του ταξιδιού του όμως ήταν η επίσκεψή του στις Συρακούσες της Σικελίας, μιας ισχυρής ελληνικής αποικίας, στην οποία έφτασε το 389 π.χ. Ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος ο Πρεσβύτερος είχε καταλύσει τη δημοκρατία και είχε επιβάλει ένα στρατιωτικό καθεστώς που διατηρούσε στενές σχέσεις με τη Σπάρτη. Οι αντιδημοκρατικές πεποιθήσεις και η συμπάθεια του

14 20 ROBERT ZIMMER Πλάτωνα για τη Σπάρτη ταίριαζε στο πλαίσιο αυτό. Στον Διονύσιο άρεσε να επιδεικνύει τη φιλοσοφική παιδεία του και λέγεται ότι είχε δώσει στις τρεις κόρες του τα ονόματα «Δικαιοσύνη», «Αρετή» και «Σωφροσύνη». Ο Πλάτων έμεινε για δύο χρόνια ως φιλοξενούμενος του τυράννου των Συρακουσών, ο οποίος αποδείχτηκε πως δεν ήταν ο δίκαιος κυβερνήτης που είχε φανταστεί ο Πλάτων. Η ζωή στην Αυλή ερχόταν σε μεγάλη αντίθεση με την προσεγμένη φιλοσοφική ρητορική του Διονυσίου. Στις επιστολές του ο Πλάτων διαμαρτύρεται για τις ασταμάτητες νυχτερινές κραιπάλες και ακολασίες. Επρόκειτο για μια κλασική περίπτωση σύγκρουσης μεταξύ εξουσίας και πνεύματος. Η προσπάθεια του Πλάτωνα να επηρεάσει τον Διονύσιο ως φιλοσοφικός και πολιτικός του σύμβουλος και να του τονίσει τα πρακτικά οφέλη ενός τρόπου διακυβέρνησης βασισμένου σε ηθικά κριτήρια απέτυχε παταγωδώς. Ο Διονύσιος δεν απέκρυψε την περιφρόνησή του απέναντι στον φιλόσοφο που ήθελε να τον συμβουλεύσει, ενώ ο Πλάτων τον χαρακτήριζε ανοιχτά τύραννο. Οι δρόμοι του τυράννου και του φιλοσόφου αναγκαστικά λοιπόν χωρίστηκαν. Κάποιες πηγές αναφέρουν ότι ο Διονύσιος έστειλε το πλοίο που μετέφερε τον Πλάτωνα στην Αίγινα, μια πόλη με την οποία η Αθήνα βρισκόταν σε πόλεμο και για τον λόγο αυτό εκεί μεταχειρίζονταν τους Αθηναίους πολίτες ως αιχμαλώτους, δηλαδή ως σκλάβους. Λέγεται ότι τον Πλάτωνα τον εξαγόρασε τελικά ένας φίλος του και τον έφερε στην Αθήνα. Αλλά και τα δύο επόμενα ταξίδια που έκανε μερικά χρόνια αργότερα στις Συρακούσες κατέληξαν σε συγκρούσεις και αποτυχία.

15 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 21 Η απογοητευτική εμπειρία για τον ελάχιστο σεβασμό που μπορούσε να περιμένει ένας φιλόσοφος από τους πολιτικά ισχυρούς δεν απέτρεψε τον Πλάτωνα από την περαιτέρω ενασχόλησή του με πολιτικές αντιλήψεις. Τη χρονιά που επέστρεψε στην Αθήνα, το 387 π.χ., ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή, την περίφημη «Ακαδημία», σε ένα προάστιο της πόλης. Εδώ, στα χρόνια μετά την επιστροφή του από τις Συρακούσες, πήρε σάρκα και οστά το μείζον έργο του σχετικά με την πολιτεία. Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του Πλάτωνα να αιτιολογήσει φιλοσοφικά τον συντηρητισμό του και να εξάγει συμπεράσματα από τις πλούσιες εμπειρίες του. Ήθελε να δημιουργήσει την εικόνα μιας κοινωνίας στην οποία τα όρια μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων να είναι σαφή, στην οποία όμως η ισχύς των κυβερνώντων να βασίζεται σε σταθερές και αμετάβλητες αρχές και όχι στην παράδοση. Κατά τον Πλάτωνα, η κοινωνία πρέπει να κυβερνάται από τους άριστους, οι οποίοι να αξίζουν αυτόν τον χαρακτηρισμό και να μην καταχρώνται την εξουσία τους με τρόπο τυραννικό, όπως ο Διονύσιος ή οι Τριάκοντα Τύραννοι. Η Πολιτεία γράφτηκε ως μια ισχυρή φιλοσοφική γραμμή άμυνας ενάντια στην πρόκληση των σοφιστών. Ο Πλάτων λοιπόν μιλάει για τις ιδέες του και ο Σωκράτης γίνεται ο κήρυκας αυτών των ιδεών. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί εν προκειμένω τον ήδη υπάρχοντα διάλογο μεταξύ του Σωκράτη και του Θρασύμαχου σχετικά με τη δικαιοσύνη, τον οποίο και τοποθετεί στην αρχή του έργου και ο οποίος μπορεί κάλλιστα να διαβαστεί ως εισαγωγή του. Για τον Θρασύμαχο αυτό που ορίζεται

16 22 ROBERT ZIMMER από τον νόμο ως δίκαιο ταυτίζεται στην πραγματικότητα με τα συμφέροντα των κυβερνώντων. Αφετέρου πιστεύει ότι αυτό που συνήθως κρίνεται ως αδικία στην πραγματικότητα πρέπει να ιδωθεί ως σοφία και αρετή, επειδή εξυπηρετεί τα κατά περίπτωση συμφέροντα. Ο Θρασύμαχος εκπροσωπεί δηλαδή μια τυπικά σοφιστική θέση: Οι κανόνες και οι αξίες δεν υπήρχαν ανέκαθεν, αλλάζουν και εξαρτώνται από συμφέροντα και συμβάσεις. Ο Σωκράτης αντιθέτως πιστεύει ότι η δικαιοσύνη αποτελεί μια τέχνη ή μια δεξιότητα που, όπως και η ιατρική, ασκείται σύμφωνα με συγκεκριμένους καθολικούς κανόνες και πάντα προς το συμφέρον του ασθενούς, με άλλα λόγια του πολίτη. Ως αρετή του μεμονωμένου ατόμου ορίζεται η υγεία της ψυχής, πράγμα που σημαίνει ότι οι ψυχικές και οι πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου πρέπει να βρίσκονται σε μια συγκεκριμένη ισορροπία. Αυτή η αντίληψη είναι και η αφετηρία για τους επόμενους διαλόγους της Πολιτείας: Η δικαιοσύνη είναι για τον Πλάτωνα ένα είδος σταθερής τάξης. Αποτελεί θεμελιώδη αρετή, δηλαδή την αρετή εκείνη που συνδέει με συγκεκριμένο τρόπο όλους τους στόχους και όλες τις ανάγκες αλλά και όλες τις άλλες αρετές του ανθρώπου. Η Πολιτεία είναι η προσπάθεια να περιγραφεί αυτή η τάξη και αυτή η σχέση με τη μορφή ενός κοινωνικού μοντέλου. Στο δεύτερο βιβλίο της Πολιτείας ο Πλάτων παίρνει την ιδέα της δικαιοσύνης ως τάξη της ανθρώπινης ψυχής και τη μεταφέρει στην κοινωνία. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η τάξη της ψυχής του ανθρώπου φαίνεται μεγεθυσμένη στην κοινωνική τάξη σαν να κοιτάμε μέσα από μεγεθυντικό φακό.

17 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 23 Επικεντρώνεται λοιπόν στην τάξη της ελληνικής «πόλης». Η «πόλη» δεν ήταν κράτος με τη σημερινή έννοια, αλλά μια πόλη-κράτος με μέγεθος που θα μπορούσε να συγκριθεί με αυτό ενός ελβετικού καντονιού. Στην «πόλη» είχαν δικαίωμα ψήφου μόνο οι αποκαλούμενοι «ελεύθεροι» πολίτες, στους οποίους δεν συγκαταλέγονταν ούτε οι γυναίκες ούτε οι σκλάβοι. Η δουλεία για τον Πλάτωνα εξακολουθούσε να είναι μια απολύτως φυσιολογική και αναμφισβήτητη κατάσταση. Τις γυναίκες αντιθέτως τις τοποθετεί σχετικά ψηλά στο ιδανικό κράτος, αφού έχουν πρόσβαση στην άρχουσα τάξη, όπως και οι άντρες. Ο Πλάτων εξηγεί πλέον πιο αναλυτικά τι ακριβώς εννοεί όταν λέει ότι η δικαιοσύνη αποτελεί υγεία της ψυχής. Η ψυχή είναι για εκείνον η περιοχή όπου εδράζουν όλες οι πνευματικές και συναισθηματικές δυνάμεις. Διακρίνει σε αυτή τρεις διαφορετικές ικανότητες: τη λογική, τη βούληση και τα πάθη. Στις ικανότητες αυτές αντιστοιχούν τρεις αρετές, και συγκεκριμένα η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη. Ο άνθρωπος κατά τον Πλάτωνα είναι κατά κύριο λόγο λογικό ον, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στη λογική έναντι των άλλων ικανοτήτων. Η δίκαιη τάξη της ψυχής αποκαθίσταται όταν η λογική, με τη βοήθεια της βούλησης, κυριαρχεί στα πάθη. Αν μεταφέρουμε τα παραπάνω σε ένα πολιτικό πλαίσιο, έχουμε την εξής εικόνα: η λογική είναι ο άρχων, η βούληση αποτελεί τους υπηρέτες και τους φρουρούς, τα πάθη είναι ο εξουσιαζόμενος λαός. Ακριβώς αυτή η εικόνα μιας ιεραρχίας, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται η λογική, καθορίζει την άποψη του Πλάτωνα περί ιδανικού κράτους. Το κλειδί

18 24 ROBERT ZIMMER για την άποψή του περί δικαιοσύνης έγκειται στη βασική ιδέα ότι η λογική είναι ο φυσικός κυβερνήτης τόσο στο μεμονωμένο άτομο όσο και στο κράτος. Η δικαιοσύνη, η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη συνιστούν κατά τον Πλάτωνα τις τέσσερις «θεμελιώδεις αρετές», με τη δικαιοσύνη να ορίζει την ισορροπία μεταξύ τους. Συνδέοντας συγκεκριμένες αρετές με συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα, ο Πλάτων καταλήγει στην ιδέα μιας κοινωνίας τριών τάξεων: Στην κορυφή της κοινωνίας αυτής βρίσκονται οι λίγοι, οι κυβερνώντες, που διαθέτουν βασιλική εξουσία και περιβάλλονται από μια κάστα πολεμιστών, τους λεγόμενους «φύλακες-οπλίτες». Απομένει η μεγάλη μάζα των ελεύθερων πολιτών, ο εργαζόμενος πληθυσμός, που δεν μετέχει στην εξουσία. Η αρετή των κυβερνώντων είναι η σοφία: Λαμβάνουν όλες τις σημαντικές αποφάσεις. Η αρετή των φυλάκων-οπλιτών είναι η ανδρεία: Είναι προετοιμασμένοι για κάθε εξωτερική ή εσωτερική απειλή. Τέλος, η αρετή των εξουσιαζομένων είναι η σωφροσύνη: Πρέπει να χαλιναγωγούν τα πάθη τους, να επιδεικνύουν εγκράτεια και υποταγή. Οι κυβερνήτες και οι φύλακες είναι στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους: Αποτελούν από κοινού την άρχουσα τάξη, εκπαιδεύονται μαζί και κοινό συμφέρον τους είναι η τήρηση της τάξης του κράτους. Η πολιτεία που περιγράφει ο Πλάτων είναι, όπως και η Σπάρτη, ένα στρατιωτικό κράτος, με μόνιμο στράτευμα, το οποίο οφείλει να προστατεύει το κράτος όχι μόνο από τους εξωτερικούς εχθρούς, αλλά και να καταστέλλει τις εσωτερικές αναταραχές. Η δικαιοσύνη κατά τον Πλάτωνα συνδέεται στενά με τη σταθερότητα, μια σταθερότητα που όπως και στην

19 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 25 πυθαγόρεια θεωρία ορίζεται ως μια πολυφωνική και ωστόσο λογικά οργανωμένη αρμονία και κάθε απόκλιση από αυτή αποτελεί «παραφωνία». Μεταφράζοντας τη λέξη στη γλώσσα της πολιτικής, η πολυφωνία έχει την έννοια μιας σαφούς και αμετάβλητης ιεραρχίας διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Οι πολιτικές διαφωνίες, πόσο μάλλον οι επαναστάσεις, είναι αντιθέτως σημάδια έλλειψης δικαιοσύνης. Στην πολιτεία του Πλάτωνα οι πολίτες ανήκουν σε μια συγκεκριμένη τάξη από τη στιγμή που γεννιούνται. Μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις μπορούν να ανέβουν σε υψηλότερη τάξη. Η αρχή της δικαιοσύνης κατά Πλάτωνα έχει ως εξής: Ο καθένας πρέπει να κάνει αυτό που είναι υποχρεωμένος να κάνει, με άλλα λόγια ο καθένας πρέπει να πληροί με τον προκαθορισμένο τρόπο τη θέση η οποία έχει οριστεί γι αυτόν εκ των προτέρων. Στο σημείο αυτό φαίνεται ξεκάθαρα ένα από τα σημαντικότερα θέματα που απασχολούν τον Πλάτωνα: Από τη δημοκρατία, όπως αυτή εφαρμόστηκε στην Αθήνα και υποστηρίχτηκε από τους σοφιστές, πρέπει να αφαιρεθεί κάθε νομιμοποίηση. Μια εξουσία αντιθέτως είναι νόμιμη όταν ορίζεται από τη λογική, και αυτό μπορεί να διασφαλιστεί μόνο όταν οι κυβερνώντες υπόκεινται σε αυστηρή επιλογή. Για τον λόγο αυτό στην πολιτεία του Πλάτωνα η εξουσία δίνεται μόνο σε εκείνους που μπορούν να φτάσουν στις υψηλότερες μορφές γνώσης. Η διαπαιδαγώγηση επομένως των κυβερνώντων και των φυλάκων έχει πολύ μεγάλη σημασία. Ο Πλάτων προτείνει εν προκειμένω έναν συνδυασμό φιλοσοφικής και επιστημονικής εκπαίδευσης, όπως αυτή που είχε σχεδιάσει για τη δική του Ακαδημία, καθώς και μια στρατιωτική-ασκητική

20 26 ROBERT ZIMMER εκπαίδευση, όπως αυτή που γνώριζε ότι εφαρμοζόταν στη Σπάρτη. Την εκπαίδευση αναλαμβάνει το κράτος και όχι οι γονείς. Ο Πλάτων όμως εισάγει και ορισμένα εντελώς καινούρια στοιχεία. Η κυρίαρχη τάξη είναι κάτι σαν σοσιαλιστική κοινότητα-τάγμα, όπου τόσο οι ερωτικοί σύντροφοι όσο και η ιδιοκτησία είναι πράγματα κοινά. Οι συνήθεις δομές της οικογένειας και της ιδιοκτησίας επομένως καταργούνται. Οι άντρες και οι γυναίκες έχουν τα ίδια δικαιώματα, πράγμα που σημαίνει ότι οι γυναίκες μπορούν να αναλάβουν καθήκοντα φυλάκων ή κυβερνώντων. Αυτό δεν σημαίνει ότι ανάμεσα στα δύο φύλα υπάρχει απεριόριστη σεξουαλική ελευθερία. Ο τρόπος ζωής της άρχουσας τάξης είναι μάλλον ασκητικός και πειθαρχημένος, ώστε να αποφεύγεται ο πειρασμός του προσωπικού πλουτισμού και της συσσώρευσης εξουσίας. Αντίστοιχα, υπάρχει και αυστηρή ρύθμιση των σεξουαλικών επαφών, ώστε να διασφαλιστούν οι καλύτεροι δυνατοί απόγονοι για το κράτος. Η διαπαιδαγώγηση ξεκινά με τη μουσική εκπαίδευση των παιδιών, σε συνδυασμό με τακτικές γυμναστικές ασκήσεις. Στόχος είναι η δημιουργία μιας νέας γενιάς, γυμνασμένης σωματικά και αξιόπιστης ιδεολογικά. Οι δυνατότητες της μουσικής εκπαίδευσης είναι ωστόσο πολύ περιορισμένες. Η τέχνη πρέπει να έχει μόνο εποικοδομητικό περιεχόμενο, πρέπει δηλαδή να ενισχύει το πολεμικό φρόνημα και να μην απειλεί την ιδεολογική σταθερότητα. Τα έπη του Ομήρου, για παράδειγμα, καθώς περιλαμβάνουν πράξεις προδοσίας, θηριωδίες και οργιώδη συμπόσια, δεν έχουν καμία πιθανότητα να περάσουν από τη λογοκρισία της πολιτείας

21 Η ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 27 του Πλάτωνα. Στη μουσική επιτρέπονται μόνο ο φρυγικός και ο δωρικός ρυθμός, καθώς ενισχύουν την ανδρεία και τη σωφροσύνη. Ενώ υποτιμά τη σημασία των τεχνών, ο Πλάτων δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα μαθηματικά, τα οποία, όπως και οι Πυθαγόρειοι, θεωρεί ότι αποτελούν γέφυρα για τη φιλοσοφία. Δεν ανήκουν στο υποχρεωτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης, μπορεί όμως κανείς να τα επιλέξει προαιρετικά. Με τα μαθηματικά ξεκινά μια ειδική πνευματική εκπαίδευση, η οποία τελικά διαχωρίζει τους κυβερνώντες από τους φύλακες. Οι λίγοι μελλοντικοί κυβερνήτες διδάσκονται φιλοσοφία από το τριακοστό έτος της ηλικίας τους επί πέντε χρόνια διδάσκονται φιλοσοφία και στη συνέχεια οφείλουν να υπηρετήσουν για άλλα πέντε χρόνια σε κατώτερες δημόσιες θέσεις. Στην ηλικία των πενήντα ετών δίνεται στους άριστους από αυτούς η δυνατότητα να γνωρίσουν την ύψιστη μορφή φιλοσοφικής γνώσης, την «ιδέα του Αγαθού». Τότε φτάνουν στο επίπεδο των σοφών, και κατά συνέπεια των φιλοσόφων-βασιλέων, και πρέπει να μοιράζουν τη ζωή τους μεταξύ της πρακτικής άσκησης διακυβέρνησης και του φιλοσοφικού στοχασμού. Με την «ιδέα του Αγαθού» μπαίνει στο παιχνίδι και η διδασκαλία του Πλάτωνα περί ιδεών, η θεωρία της πραγματικότητας. Εδώ εξηγείται και η σημασία που δίνει ο Πλάτων στη σοφία και τη λογική γνώση. Τη διδασκαλία του περί ιδεών την αναλύει με την περίφημη Αλληγορία του Σπηλαίου, ένα σημαντικό κομμάτι της Πολιτείας, όπου συνδυάζει τις πολιτικές με τις μεταφυσικές και θρησκευτικές του απόψεις. Οι άνθρωποι ζουν σαν φυλακισμένοι μέσα σε ένα σπήλαιο,

22 28 ROBERT ZIMMER όπου πέφτουν σκιές αντικειμένων, τα οποία οι άνθρωποι δεν βλέπουν, καθώς κινούνται πίσω από την πλάτη τους. Οι άνθρωποι θεωρούν πως οι σκιές αυτές είναι η πραγματικότητα. Αν φανταστούμε λοιπόν ότι ένας από τους φυλακισμένους καταφέρνει να απελευθερωθεί, ότι βγαίνει έξω και βλέπει στο φως του ήλιου την αληθινή πραγματικότητα, ξαναγυρίζει μετά στο σπήλαιο και λέει στους άλλους φυλακισμένους αυτό που είδε. Εκείνοι αρχικά μάλλον δεν θα τον πιστέψουν, επειδή, τυφλωμένος καθώς είναι από το φως του ήλιου, δεν βλέπει πια τόσο καθαρά τις σκιές στον τοίχο. Το σπήλαιο είναι ο κόσμος των αισθητικών μας αντιλήψεων, των οποίων είμαστε αιχμάλωτοι. Ο αιχμάλωτος που βγαίνει από το σπήλαιο είναι ο φιλόσοφος. Είναι εκείνος που πληροφορεί τους ανθρώπους για την αληθινή πραγματικότητα. Αυτή η αληθινή πραγματικότητα που υπάρχει έξω από το σπήλαιο είναι ο κόσμος των ιδεών. Οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε έχει επομένως το ιδανικό πρότυπό του στον κόσμο των ιδεών. Για τα διάφορα τραπέζια που αντιλαμβανόμαστε υπάρχει η ιδέα του τραπεζιού, όπως υπάρχει μια αντίστοιχη ιδέα και για όλα τα άλλα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε. Η έννοια της «ιδέας» παραπέμπει ουσιαστικά στην «ιδανική μορφή». Ωστόσο, και οι ιδέες βρίσκονται σε ιεραρχική τάξη. Στην κορυφή βρίσκεται η ιδέα του Αγαθού, η ύψιστη αρχή της πραγματικότητας αλλά και το μέτρο της λογικής και της ενάρετης στάσης. Για τον Πλάτωνα υπάρχουν τέσσερις βαθμίδες γνώσης της πραγματικότητας: Τη χαμηλότερη βαθμίδα αντιπροσωπεύει η τέχνη, η οποία μας προσφέρει μια απεικόνιση των πραγμάτων που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας.