«Η ΟΥΤΟΠΙΑ» THOMAS MORE. Βασιλική Καραλή Σχολική Σύµβουλος Φιλολόγων

Transcript

1 «Η ΟΥΤΟΠΙΑ» THOMAS MORE Βασιλική Καραλή Σχολική Σύµβουλος Φιλολόγων

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Thomas More Bιογραφικά Στοιχεία σ.2 Η Ουτοπία Βιβλίο Α : Κριτική στο Παρόν σ.5 Βιβλίο Β Η Ιδανική Πολιτεία..σ.7 Συµπέρασµα..σ.15 Κριτική στην ουτοπική σκέψη..σ.18 Βιβλιογραφία.σ.21 1

3 Thomas More ( ) Βιογραφικά Στοιχεία Από την Ουτοπία στο ικρίωµα Ο Άγγλος ουµανιστής, πολιτικός και συγγραφέας Thomas More (ή Θωµάς Μώρος, όπως εξελληνίστηκε το όνοµά του) γεννήθηκε στο Λονδίνο και ήταν γιος του δικηγόρου John More. Σπούδασε σε έγκριτη νοµική σχολή καθώς και στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης. Παράλληλα µε τις σπουδές του και κατά την περίοδο της άσκησής του ως δικηγόρου διάβαζε την Αγία Γραφή, τους Πατέρες της Εκκλησίας και τους κλασικούς συγγραφείς, Έλληνες και Λατίνους εν άργησε να διακριθεί στο επάγγελµα του δικηγόρου, που άρχισε να το ασκεί το Το 1504 ο More παντρεύτηκε την Jane Colt και στο σπίτι τους φιλοξένησαν επανειληµµένα το µεγάλο Ολλανδό ουµανιστή Έρασµο, ο οποίος µάλιστα εκεί έγραψε τη σάτιρά του Μωρίας εγκώµιον και από τον οποίο αντλούµε πολλές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Άγγλου ουµανιστή. Το 1510 ο More διορίστηκε στη θέση τού ενός από τους δύο «υποδιοικητές» του Λονδίνου, και όσο έµεινε σε αυτήν (ως το 1518) ήταν πολύ αγαπητός στους Λονδρέζους ως αµερόληπτος δικαστής, ανιδιοτελής σύµβουλος και προστάτης των φτωχών. Το 1511 χήρεψε και ξαναπαντρεύτηκε. Παράλληλα µε τις επαγγελµατικές και διοικητικές ασχολίες του, ο More συνέχιζε τη συγγραφή. Το 1515, ευρισκόµενος σε υπηρεσιακή αποστολή στο Βέλγιο, άρχισε να γράφει το διασηµότερο έργο του και ένα από τα πιο φηµισµένα βιβλία όλων των εποχών, την Ουτοπία, η οποία ολοκληρώθηκε µε την επιστροφή του στο Λονδίνο και εκδόθηκε το 1516 στη Louvain. H Ουτοπία, της οποίας ο τίτλος είναι όρος πρωτοσχηµατισµένος από τον More, από τις ελληνικές λέξεις ου και τόπος, και πιθανή αφετηρία του είναι πλατωνικό χωρίo. ( Νούτσος σ.15-16). Περιγράφει την κοινωνικοπολιτική πραγµατικότητα ενός ανύπαρκτου τόπου, ενός νησιού, η οποία δεν θυµίζει σε τίποτε την κατάσταση που επικρατούσε στα δυτικά κράτη της εποχής εκείνης και που επικρίνεται στο πρώτο µέρος του βιβλίου. Οι λογοκρατούµενοι θεσµοί του φανταστικού νησιού του More έρχονται σε χτυπητή αντίθεση µε την παράλογη πολιτική κατάσταση της χριστιανικής Ευρώπης, της διαιρεµένης από την ιδιοτέλεια και τη δίψα για δύναµη και πλούτο. Υπήρξε µάρτυρας των αιµατηρών Πολέµων των 2

4 Ρόδων και των κοινωνικών συνεπειών τους (Wars of the Roses ). Στην Ουτοπία υπάρχει κοινοκτηµοσύνη της γης, η εκπαίδευση είναι κρατική και προσιτή σε άνδρες και γυναίκες, το θρησκευτικό φρόνηµα ελεύθερο. H Ουτοπία, που γρήγορα µεταφράστηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, βρήκε µεγάλη απήχηση στους κύκλους των ουµανιστών. Τα χρόνια που ακολούθησαν ο More ανέλαβε διάφορες σηµαντικές δηµόσιες θέσεις και διπλωµατικές αποστολές στο εξωτερικό. Τα χρόνια αυτά υπηρετούσε παράλληλα ως «αυλικός διανοούµενος» του Henry VIII, γραµµατέας του και άνθρωπος της εµπιστοσύνης του. Υποδεχόταν τους απεσταλµένους των ευρωπαϊκών δυνάµεων, εκφωνούσε επίσηµους λόγους, υπέγραφε κρατικές συµφωνίες, διάβαζε την αλληλογραφία του Ερρίκου µε τον πρωθυπουργό Cardinal Wolsey και απαντούσε εξ ονόµατος του βασιλιά. Εκείνη την εποχή ο Henry αντιµετώπιζε σοβαρά προβλήµατα, τα οποία, αν και προσωπικά ή και δυναστικά, συνδέθηκε µε το κοσµογονικό κίνηµα της θρησκευτικής Μεταρρύθµισης που συγκλόνιζε την Ευρώπη. Ο Henry VIII ήρθε σε σύγκρουση µε τον Πάπα Κλήµεντα Z όχι επειδή συµφωνούσε µε το Martine Luther, τον πρωτεργάτη της Μεταρρύθµισης (απεναντίας συνέγραψε αντιλουθηρανική πραγµατεία την οποία του διόρθωσε ο More), αλλά επειδή ο Πάπας αρνιόταν να συναινέσει στις επιθυµίες του βασιλιά: να κηρυχθεί άκυρος ο γάµος του Henry µε την πρώτη σύζυγό του, Catherine of Aragon, που δεν του είχε δώσει άρρενα διάδοχο, ώστε να µπορέσει ο βασιλιάς να παντρευτεί τη νέα εκλεκτή της καρδιάς του, την Anne Boleyn, και να αναγνωριστούν τα παιδιά που θα γεννιόνταν από αυτόν τον γάµο νόµιµοι διάδοχοι του θρόνου. Ένας από τους λόγους, ίσως ο κυριότερος, που ο Henry απέλυσε τον Cardinal Thomas Wolsey το 1529, ήταν ότι ο πρωθυπουργός είχε αποτύχει να του εξασφαλίσει το περιπόθητο διαζύγιο. Στις 26 Οκτωβρίου 1529 τοποθέτησε στη θέση του τον Thomas More, τον πρώτο µη κληρικό που ανελάµβανε αυτό το αξίωµα. Ο More από την πλευρά του, αν και τηρούσε κριτική στάση απέναντι στην κατάσταση που επικρατούσε στην Εκκλησία, πίστευε ότι η µεταρρύθµιση έπρεπε να έρθει από τα µέσα και φοβόταν την απειθαρχία που καλλιεργούσε ο προτεσταντισµός, η διαµαρτυρία κατά της επίσηµης Εκκλησίας που κορυφή της ήταν ο Πάπας της Ρώµης. Ο More αφιέρωσε 3

5 µεγάλο µέρος των έργων του για να πολεµήσει τον λουθηρανισµό και τους συµπατριώτες του επικριτές του κλήρου. Το 1530 ο More δεν υπέγραψε την επιστολή µε την οποία οι ευγενείς και οι ιεράρχες της Αγγλίας πίεζαν τον Πάπα να κηρύξει άκυρο τον πρώτο γάµο του βασιλιά. Τον ίδιο χρόνο, όταν ο κλήρος αναγνώρισε τον βασιλιά ως ανώτατο αρχηγό του, ο More επιχείρησε να παραιτηθεί. Επικαλούµενος λόγους υγείας τον επόµενο χρόνο επανέλαβε το αίτηµά του να απαλλαγεί από τα καθήκοντά του. Την ίδια εκείνη ηµέρα η σύνοδος των ιεραρχών απέστειλε στον βασιλιά έγγραφο µε το οποίο του υποσχόταν ότι τα µέλη της δε θα νοµοθετούσαν ούτε θα συνέρχονταν χωρίς τη βασιλική συναίνεση. Αρνούµενος να αναγνωρίσει τον βασιλιά ως αρχηγό της Εκκλησίας της Αγγλίας, ο More είχε ήδη διαπράξει ασυγχώρητο παράπτωµα στα µάτια του Henry. Εκλήθη ενώπιον βασιλικής επιτροπής να παραδεχθεί ενόρκως ότι ο γάµος του Henry µε την Catherine ήταν άκυρος, ενώ ο γάµος του µε την Anne Boleyn έγκυρος. Ο More το αναγνώρισε, δεδοµένου ότι η Anne Boleyn είχε ήδη στεφθεί βασίλισσα. εν δέχθηκε όµως να δώσει τον όρκο επειδή, όπως ήταν διατυπωµένος, θα σήµαινε άρνηση του παπικού πρωτείου. Λίγες ηµέρες αργότερα ο More φυλακίστηκε στον Πύργο του Λονδίνου. H δίκη του More έγινε την 1η Ιουλίου 1535 και ήταν ολοφάνερα προκατασκευασµένη: ανάµεσα στους δικαστές συγκαταλέγονταν ο πατέρας, ο αδελφός και ο θείος της Anne Boleyn. Ο More καταδικάστηκε σε θάνατο µε την κατηγορία της προδοσίας. Καρατοµήθηκε στις 6 Ιουλίου. Το 1935 η Καθολική Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο.(τα στοιχεία αντλήθηκαν από την Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, τ.42,αθήνα 1990) 4

6 Η Ουτοπία Βιβλίο Α : Κριτική στο Παρόν Η Ουτοπία χωρίζεται σε δύο βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο ο Μore, αναφέρει ότι ο ίδιος µαζί µε το φίλο του Πέτρο άκουσαν για την Ουτοπία από το Ραφαήλ που όµως δεν τους πληροφόρησε σε ποιο σηµείο ακριβώς του Νέου Κόσµου βρίσκεται αυτό το νησί.υποστηρίζει ότι πρόκειται για πραγµατικότητα που έρχεται σε αντίθεση µε τη φανταστική πολιτεία του Πλάτωνα, διακρίνεται για τον πλούτο και τη νοµοθεσία της και γι αυτό µπορεί να ονοµαστεί και Ευτοπία(More σ.9). Ο Ραφαήλ, άνθρωπος των Γραµµάτων, φιλόσοφος, γνώστης των ελληνικών και Λατινικών γραµµάτων, ταξιδεµένος στον Παλιό, αλλά και το Νέο Κόσµο, καταγγέλλει τους ευγενείς και τους ακολούθους τους ως αργόσχολους που εκµεταλλεύονται τους αδυνάτους και φτωχούς (M. σ.29-31). Οι τελευταίοι αναγκάζονται να καταφύγουν στην κλοπή και τις παραβατικές συµπεριφορές (σ.33). Μάλιστα, αναφέρει ότι οι έµποροι στην πόλη και οι αγρότες και οι εργάτες στην επαρχία υποφέρουν από την τάξη των ευγενών και ακολούθως των στρατιωτών. Γενικά, καταγγέλλει τις κοινωνικές οµάδες που καταφεύγουν στην αεργία, αρπάζοντας τη γη, περιφράσσοντας αγροτικές εκτάσεις και αναγκάζοντας τους φτωχούς να γίνουν αλήτες και ζητιάνοι(more σ.31-32). Συγκεκριµένα, ενώ τα πρόβατα χρειάζονταν µεγάλες εκτάσεις για βοσκή οι ευγενείς περιέφραξαν τις γαίες που ήταν κοινή ιδιοκτησία των χωρικών, εκδιώκοντας τους τελευταίους από τα κτήµατά τους και δηµιουργώντας ένα πλήθος αστέγων περιπλανωµένων τους οποίους τιµωρούσαν µέχρι και µε θανατική ποινή για κάθε παράπτωµά τους(ρούσης σ.45). «Πρώτα δηµιουργείτε τους κλέφτες και µετά τους τιµωρείτε γιατί κλέβουν»( More σ.35). Από την έλλειψη της καλλιεργήσιµης γης προκύπτει ακρίβεια στα βασικά είδη διατροφής,όπως στο σιτάρι, στο µαλλί. Η ανεργία δηµιουργεί πρόβληµα ανοµίας.ο έλεγχος της οικονοµίας από τους λίγους (ολιγοπώλια ) έχει ως συνέπεια τις υψηλές τιµές προϊόντων που αδυνατούν να αγοράσουν οι φτωχοί (More σ.33-34). Η απληστία είναι πληγή για την Αγγλία. Γι αυτό είναι ανάγκη να καταργηθούν τα µονοπώλια και να περιοριστεί η ανεργία(more σ.35). 5

7 Τέλος, υποστηρίζει ότι η ευδαιµονία της κοινωνίας εξαρτάται από το κατά πόσο θα εφαρµοστεί η πλατωνική πρόταση : οι βασιλείς να φιλοσοφήσουν ή οι φιλόσοφοι να γίνουν βασιλείς (More σ. 46 ). Κάτω απ αυτή την προοπτική µπορεί κάποιος βασιλέας περιοριζόµενος στην επικράτειά του να κυβερνά µε αγάπη τους υπηκόους του και να τους εξασφαλίζει ευηµερία. Όταν η τελευταία γίνει πραγµατικότητα δεν υπάρχουν περιθώρια κοινωνικής ανοµίας και εγκληµατικότητας (More σ. 52). ε µπορεί να υπάρξει πραγµατική δικαιοσύνη και ευηµερία όσο υπάρχει ατοµική ιδιοκτησία και µέτρο κρίσης των πραγµάτων είναι το χρήµα. Η ουτοπία, λοιπόν, νησί του Νέου Κόσµου, όπου συνυπάρχει αρµονικά η προσωπική αξία µε την ευηµερία όλων (More σ. 57),είναι ένα δίκαιο κοινωνικό οικοδόµηµα που ικανοποιεί τις ανάγκες όλων των ανθρώπων και θα ήταν ωφέλιµο αν ο Παλιός κόσµος (αυτός της ύσης) υιοθετούσε κάποιες από τις πρακτικές και τους θεσµούς της, όπως αυτόν της κατάργησης της ατοµικής ιδιοκτησίας. Έτσι, φαίνεται ο More που ζει στη µητροπολιτική Ευρώπη να καταδικάζει τα ήθη της ύσης, ενώ ταυτόχρονα να εκθειάζει τις νοοτροπίες και πολλούς θεσµούς του Νέου Κόσµου, που υπήρξε πολύ πριν τον Παλιό, και έχει δηµιουργήσει πολύ ανώτερο πολιτισµό, όπως αυτόν της ισότητας µεταξύ των πολιτών. ( Νούτσος σς ). 6

8 Βιβλίο Β Η Ιδανική Πολιτεία Στο δεύτερο µέρος παρουσιάζεται το ουτοπικό σχεδίασµα : Η Ουτοπία, αρχικά χερσόνησος και στη συνέχεια νησί, µε 44 πόλεις που έχουν τις ίδιες πολιτισµικές πρακτικές και τους ίδιους θεσµούς, χαρακτηρίζεται ως το πιο πολιτισµένο έθνος πάνω στη γη. Στην Ονειρόπολη, πρωτεύουσα του νησιού, συγκεντρώνονται κάθε χρόνο µία φορά 3 πολίτες, όλων των πόλεων για να συζητήσουν τις γενικές υποθέσεις της Ουτοπίας(More σ.63-64). Ολοι οι κάτοικοι των πόλεων ζουν και εργάζονται κατά διαστήµατα στην ύπαιθρο και καλλιεργούν τη γη. Οι παλαιότεροι µαθαίνουν την τέχνη του «γεωργείν» στους νεότερους, που είναι µέρος της παιδείας τους.(more σ.70). Οποιος επιθυµεί να παραµείνει και να ζήσει στην ύπαιθρο µπορεί να το κάνει. Ο More περιγράφει µε λεπτοµέρειες τη θέση της Ονειρόπολης, η οποία, όµως, µοιάζει µε κάθε άλλη πόλη της Ουτοπίας. Είναι χτισµένη µε τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύεται από τους ανέµους, µε κτίρια απλά χωρίς πολυτέλεια και σπίτια που µοιράζονται µε κλήρο και αλλάζονται κάθε δέκα χρόνια, και µε κήπους εξαιρετικής φροντίδας και οµορφιάς. Τα σπίτια ανθεκτικά στις καιρικές συνθήκες έχουν χαµηλό οικονοµικό κόστος.(μore σ.67-68). Σ ύ σ τ η µ α Τ ο π ι κ ή ς ι ο ί κ η σ η ς Κάθε οµάδα 30 σπιτιών εκλέγει κάθε χρόνο έναν αξιωµατούχο, το Χοιροκράτη, τον Τοµεάρχη. Για κάθε 10 Χοιροκράτες υπάρχει ένας Θρανιοβόρος ή Πρωτοτοµεάρχης, που εκλέγεται κάθε χρόνο. Κάθε πόλη έχει 200 Χοιροκράτες, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την εκλογή του ηµάρχου. Ο τελευταίος εκλέγεται µε κρυφή ψηφοφορία. Πρέπει, όµως, να είναι ένας από τους 4 υποψηφίους που πρότειναν όλοι οι εκλογείς. Ο ήµαρχος είναι ισόβιος. Εκπίπτει της θέσης του αν υποπτευθούν ότι επιθυµεί να γίνει δικτάκτωρ.(more σ.68-69). Ολοι οι δηµοτικοί άρχοντες συζητούν τα προβλήµατα µόνο στο Συµβούλιο και τη Συνέλευση.(Μore σ.69). Γενικά, φαίνεται ότι τίθενται τέτοιοι περιορισµοί στην άσκηση της εξουσίας, ώστε να αποθαρρύνονται όσοι τυχόν θα επιθυµούσαν να υπερβούν τις δικαιοδοσίες τους ή να 7

9 περιφρονήσουν τη θέληση του λαού. Άλλωστε, το γεγονός ότι τα περισσότερα αξιώµατα έχουν ετήσιο χρονικό όριο θέτει φραγµό στη µετατροπή της πολιτικής, ως ενασχόλησης µε τα κοινά, σε επάγγελµα. Σ υ ν θ ή κ ε ς Ε ρ γ α σ ί α ς Ολοι, ανεξαρτήτως φύλου, οφείλουν και διδάσκονται την αγροτική τέχνη. Το σχολείο φροντίζει µε τακτικές εξορµήσεις των παιδιών στους αγρούς να τους εξοικειώνει µε τον αγροτικό τρόπο παραγωγής και να τους ασκεί σε αυτό το είδος εργασίας. Κάθε άτοµο διδάσκεται το επάγγελµα που θα ασκήσει. Μεγάλη ζήτηση έχουν του επαγγέλµατα του κτίστη, του σιδηρουργού και του ξυλουργού. εν υπάρχουν ράφτες ή µοδίστρες, επειδή φορούν όλοι τα ίδια ρούχα και τα κρατούν για πολλά χρόνια. Η κύρια ευθύνη των Χοιροκρατών είναι να ελέγχουν κατά πόσο προοδεύει κανείς στη δουλειά του. Κανένας δεν πρέπει να είναι άνεργος. Η εργασία δεν είναι εξαντλητική και στον ελεύθερο χρόνο τους που είναι αρκετός µπορούν να παρακολουθούν δηµόσιες διαλέξεις. Οι τελευταίες είναι προαιρετικές, αλλά για όσους θα ακολουθήσουν ακαδηµαϊκά επαγγέλµατα υποχρεωτικές.(more σ.70-71). Ο More στο σηµείο αυτό βρίσκει την ευκαιρία να ασκήσει κριτική στο σύστηµα της εποχής του. Συγκεκριµένα, υποστηρίζει ότι αν και οι Ουτοπιανοί εργάζονται ελάχιστα, µόνο έξι (6) ώρες την ηµέρα δεν υπάρχει έλλειψη των απαραίτητων αγαθών και αυτό γιατί όλοι εργάζονται. Με ευστροφία υπενθυµίζει πόσες πολλές κατηγορίες και οµάδες στις λεγόµενες πολιτισµένες κοινωνίες είναι άνεργες: γυναίκες, παπάδες, µοναχοί, κτηµατίες (ευγενείς), στρατιωτικοί ακόλουθοι των τελευταίων, υποκριτές ζητιάνοι.(more σ.72-73). Ταυτόχρονα, αυτές οι κοινωνίες έχουν πολλά άχρηστα επαγγέλµατα που είναι αντιπαραγωγικά και αφορούν την πολυτέλεια και τη διασκέδαση. Στην Ουτοπία, όµως, απέχουν από την εργασία ελάχιστοι, όπως οι Χοιροκράτες, οι οποίοι συνήθως εργάζονται και αυτοί, αν και νοµικά είναι απαλλαγµένοι, για να δίνουν το παράδειγµα στους άλλους, και όσοι είναι αφοσιωµένοι στις σπουδές τους.(more σ.73). Στην Ουτοπία επιτρέπεται η κοινωνική κινητικότητα.(more σ.73-74). Οι κάτοικοί της, απεχθάνονται την πολυτέλεια και τα περιττά αγαθά 8

10 και περιορίζονται στα απαραίτητα που απαιτούν ελάχιστη εργασία και χαµηλό κόστος παραγωγής. O More, στο συγκεκριµένο σηµείο, φαίνεται να ασκεί κριτική στην κοινωνία της εποχής του και συγκεκριµένα στην Αυλή, τους ευγενείς και τους ανθρώπους της κατεστηµένης εκκλησίας που ζουν χωρίς να εργάζονται και καταναλώνουν εµπορεύµατα πολυτέλειας και χλιδής. Ταυτόχρονα, φαίνεται ότι ανατιµά το µόχθο της εργασίας και της πρακτικής ζωής και αποστρέφεται και καταγγέλλει τις αργόσχολες κοινωνικές οµάδες. Τονίζει ότι η ευτυχισµένη ζωή συνάδει µε τον ελεύθερο χρόνο που αξιοποιείται δηµιουργείται µε την ικανοποίηση ανώτερων αναγκών, όπως αυτών του νου και της πνευµατικής καλλιέργειας. Η θεωρητική ζωή οφείλει να συµφιλιωθεί µε την πρακτική. Κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς Ρ υ θ µ ί σ ε ι ς Η πιο µικρή κοινωνική µονάδα είναι το σπίτι, η οικογένεια. Σύµφωνα µε το νόµο, κάθε σπιτικό δεν πρέπει να έχει λιγότερους από 10 και περισσότερο από 16 ενήλικους. Οι υπεράριθµοι µετακοµίζουν σε µικρότερα σπιτικά. Η πολυανθρωπία σε µία πόλη θεωρείται πρόβληµα. Η λύση είναι να µεταφερθούν κάποιοι σε άλλη πόλη που συγκριτικά είναι άδεια. Εάν η Ουτοπία υπερπληθυσθεί, τότε από κάθε πόλη στέλνονται άποικοι σε γειτονική ενδοχώρα, στην οποία υπάρχει ακαλλιέργητη γη. Οι αποικίες αυτές διοικούνται από τους Ουτοπιανούς, αλλά επιτρέπεται να συµµετέχουν και οι Ιθαγενείς.(More σ.76). Σε περίπτωση που οι Ιθαγενείς αρνούνται τη συνεργασία, οι ουτοπιανοί τούς κηρύττουν πόλεµο γιατί, υποστηρίζει ο More, είναι φυσικό δικαίωµα κάποιος να αποκοµίσει τροφή από οποιοδήποτε έδαφος δεν χρησιµοποιείται ή δεν γίνεται αντικείµενο γεωργικής εκµετάλλευσης από τους αρχικούς ιδιοκτήτες του. Στο σηµείο αυτό φαίνεται : Ότι ο More αναφέρεται στα προβλήµατα υπερπληθυσµού που υπήρχαν στις µεγαλουπόλεις της εποχής του. Ότι δικαιολογεί ή µάλλον προσπαθεί να ερµηνεύσει τα υπερπόντια ταξίδια της ανερχόµενης τάξης των εµπόρων που αναζητούσε νέους δρόµους και νέες χώρες για να επεκτείνει την οικονοµική της δραστηριότητα. Ή µάλλον δικαιολογούσε την αποικιοκρατική ανάπτυξη και την αποικιοκρατική πολιτική µόνο αν υπήρχε ανάγκη να καλυφθούν οι βιοτικές ανάγκες όσων αντιµετώπιζαν 9

11 «στενοχωρία» στη γενέθλια γη τους και υπήρχε αλλού γη ανεκµετάλλευτη. Σύµφωνα µε την κοινωνική οργάνωση της Ουτοπίας υπάρχει µια κάθετη ιεραρχία που ξεκινά από την υπακοή των παιδιών στους γονείς, των γυναικών στους άνδρες, των νέων στους ηλικιωµένους. Τα προϊόντα κάθε σπιτικού συγκεντρώνονται στις αποθήκες της πόλης και διανέµονται κατά είδος σε διάφορα µαγαζιά. Κανένα είδος δεν πληρώνεται σε είδος ή χρήµα. Τα προϊόντα είναι υπεραρκετά για όλους. εν υπάρχει, λοιπόν, ανάγκη συσσώρευσης, γιατί δεν υπάρχει έλλειψη.(more σ.77) Ο More, στο σηµείο αυτό, φαίνεται να καταγγέλει όσους τους ονοµάζει, µάλιστα, «µαταιόδοξους», συσσωρεύουν εµπορεύµατα και δηµιουργούν περιουσία σε µία προσπάθεια να εµφανιστούν ισχυρότεροι και ικανότεροι. Ολοι οι ουτοπιανοί τρώνε σε µία κοινή αίθουσα φαγητού, γεγονός που δείχνει ότι τρέφουν αισθήµατα κοινοκτηµοσύνης και συλλογικής ζωής. Η συνεύρεσή τους κατά τη διάρκεια του φαγητού τους επιτρέπει να επικοινωνήσουν, να ανταλλάξουν απόψεις, να αστειευτούν και να διασκεδάσουν.(more σ.80-81). Ε υ κ ο λ ί ε ς τα ξ ι δ ι ο ύ Ο Χοιροκράτης και Θρανιοβόρος της πόλης παρέχουν άδεια ταξιδιού σε όσους το επιθυµούν. Εκδίδεται οµαδικό διαβατήριο από το ήµαρχο στο οποίο αναγράφεται και η ηµεροµηνία επιστροφής. ε χρειάζονται αποσκευές. Στον τόπο υποδοχής υπάρχουν τα πάντα. Η παραµονή µετά από 24 ώρες συνεπάγεται για τον ταξιδιώτη ανάληψης εργασίας που ασκούσε στην πόλη της προέλευσής του. Τιµωρούνται όσοι ταξιδεύουν χωρίς διαβατήριο.(more σ.81-82). Το σύστηµα του Μore, ως προς αυτό το σηµείο φαίνεται ιδιαίτερα αυταρχικό µε τα σηµερινά δεδοµένα. Φαίνεται, όµως, ότι επιθυµούσε να καταγγείλει τον τρόπο ζωής των αργόσχολων ανώτερων κοινωνικών τάξεων, που στις απολαύσεις τους τις χωρίς µέτρο περιλαµβάνονται και τα µακράς διάρκειας ταξίδια. 10

12 Ο ι κ ο ν ο µ ι κ έ ς Σ υ ν α λ λ α γ έ ς Ιση κατανοµή προϊόντων. Αρα δεν υπάρχουν φτωχοί και ζητιάνοι. Οι πόλεις της Ουτοπίας ανταλλάσουν τα προϊόντα τους µε βάση την αρχή της αφθονίας και της έλλειψης. Στην ουσία, πρόκειται για δωρεά. Εξάγουν κυρίως αγροτικά προϊόντα. Ένα ποσοστό το δωρίζουν για τους φτωχούς, ενώ το υπόλοιπο το πωλούν σε λογικές τιµές. Εισάγουν µόνο σίδερο. ανείζουν εύκολα άλλες χώρες και ζητούν την αποπληρωµή του ανείου, µόνο σε περίπτωση πολέµου. εν τρέφουν καµία εκτίµηση στο ασήµι και τον χρυσό. Με αυτό κατασκευάζουν αλυσίδες και χειροπέδες για τους δούλους και τους διαπράξαντες κάποιο αδίκηµα. Περιφρονούν το µετάξι και το χρυσάφι και γενικά τους πολύτιµους λίθους. (More σ.83-88). Π α ι δ ε ί α Οι ουτοπιανοί ανατρέφονται µε αξίες και ιδέες για να περιφρονούν τον πλούτο, την ατοµική ιδιοκτησία και τη συναλλαγή µε τους πλουσίους. εν είναι όλοι διανοούµενοι, αλλά όλοι έχουν στοιχειώδη µόρφωση και οι περισσότεροι ενδιαφέρονται να παρακολουθούν τις δηµόσιες διαλέξεις. Γνωρίζουν µουσική, τη λογική και τα µαθηµατικά. Μοιάζουν µε τους Αρχαίους, αλλά αποδέχονται και τους Σύγχρονους, όταν οι τελευταίοι είναι λογικοί. Γνωρίζουν από πείρα την αστρονοµία, ενώ απεχθάνονται την αστρολογία που την ταυτίζουν µε την απάτη.(more σ.89-90). Η θ ι κ ή Υποστηρίζουν ότι στόχος της ανθρώπινης ζωής είναι η ευτυχία που συνίσταται στην ηδονή. Η ευτυχία, ως υπέρτατο αγαθό, στηρίζεται στη χαρά της ζωής, ενώ αποστρέφεται τον άκρατο ασκητισµό. Η κατά φύση ηδονή προϋποθέτει ότι ευχαριστούµε τον εαυτό µας µε κάθε φυσικό τρόπο, χωρίς να βλάπτουµε τους άλλους. Μάλιστα, η προσφορά στο κοινό καλό θεωρείται ως υπέρτατη ηδονή.(more σ.90-93). 11

13 Ο More ονοµάζει απατηλή η δ ο ν ο µ α ν ί α και τεχνητή εκείνη που στηρίζεται στην απόκτηση ψεύτικων αγαθών, όπως ο πλούτος, η επιδίωξη σχέσεων υποταγής και εξουσίας. Ο More διακρίνει την πραγµατική ηδονή από εκείνη της αυταπάτης και την άσκοπη ηδονή.(more σ ). Με αυτή τη διάκριση επιδιώκει να καταγγείλει τον τρόπο ζωής και της πρακτικές των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, και ιδιαίτερα της αυλής, των ευγενών, και του ανώτερου κλήρου. Ανάµεσα στις κατώτερες ηδονές που τις θεωρεί απαραίτητες και στις ανώτερες υπάρχει διαλεκτική σχέση. Υ π ο δ ο χ ή Ξ έ ν ω ν έχονται τους ξένους στο βαθµό που έχουν να µάθουν καινούργια πράγµατα. Ετσι είναι ευπρόσδεκτοι όσοι τους γνώρισαν τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, το Θεόφραστο, τον Πλούταρχο, τους ποιητές Αριστοφάνη, Οµηρο, Ευρυπίδη, το Σοφοκλή, τους ιστορικούς, Θουκιδίδη και Ηρόδοτο, τους ιατρούς Ιπποκράτη και Γαληνό, την τυπογραφία και το χαρτί. Άρα, σύµφωνα µε το σύστηµα του More, η κοινωνία των ουτοπιανών είναι ανοικτή στη γνώση, τις νέες εµπειρίες, εφευρέσεις και ανακαλύψεις.(more σ ). Ε υ θ α ν α σ ί α Υποστηρίζεται η ευθανασία για όσους η ζωή τους είναι βάσανο, σε βάση, βέβαια, εθελοντική. Μάλιστα, η ευθανασία θεωρείται έντιµος θάνατος.(more σ ). Ν ό µ ο ι Ποινές Υπάρχουν ελάχιστοι νόµοι, δεν υπάρχουν δικηγόροι και ο καθένας µπορεί να υπερασπιστεί την υπόθεσή του ο ίδιος. Σκοπός του νόµου είναι η υπενθύµιση «του δέοντος πράττειν». Η ύπαρξη δικηγόρων θα σήµαινε ασάφεια νόµου και συνεπώς ανάγκη για περίπλοκες ερµηνείες.(more σ ). Επιβάλλονται αυστηρές ποινές σε όσους έχουν σχέσεις προγαµιαίες. Καταδικάζεται σε ισόβια αγαµία, ατιµάζεται και µπορεί να καταδικαστεί και σε θάνατο ο µοιχός. ι π λ ω µ α τ ί α και Π ό λ ε µ ο ς Κα τα δύο τα αποστρέφονται οι ουτοπιανοί γιατί µαθαίνουν τους ανθρώπους «να βλέπονται σαν φυσικοί εχθροί». Προτιµούν αντί του πολέµου τη ζωή. Πιστεύουν ότι οι πόλεµοι είναι γέννηµα της παραφροσύνης των κυβερνητών (More σ.118). 12

14 Θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς Ι δ έ ε ς Πιστεύουν σε πολλές θρησκείες οι ουτοπιανοί. Οι περισσότεροι, όµως, πιστεύουν µε τρόπο λογικό σε µία «θεϊκή δύναµη, άγνωστη, αιώνια, άπειρη, ανεξήγητη.. διάχυτη στο σύµπαν.. σαν ενεργή δύναµη. Την ονοµάζουν «Ο Γονιός».(More σ.125). έχτηκαν από τον τρόπο ζωής του Χριστού αυτόν της κοινοκτηµοσύνης. Ο More, φαίνεται να αποδέχεται την ανεξιθρησκεία και κυρίως ό,τι δεν αντιβαίνει από τον χριστιανισµό στη λογική εξήγηση της ζωής και στην καθιέρωση µιας κοινωνίας χωρίς µεγάλες ανισότητες και ταξικές διακρίσεις. Οι ιερείς, οι οποίοι επιτρέπεται να παντρεύονται, εκλέγονται από όλη την κοινότητα µε µυστική ψηφοφορία. Όµως, ο ήµαρχος και οι άλλοι δηµόσιοι αξιωµατούχοι επιβάλλουν ποινές και τιµωρίες σε όσους παραβιάζουν τους κανόνες της ηθικής. Ο Μore φαίνεται ότι αναγνωρίζει ως ανώτερη την κοσµική εξουσία, ενώ και η πνευµατική πρέπει να βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο της κοινωνίας. Η κοσµική δεν οφείλει να υπακούει στις εκκλησιαστικές εντολές. Οι εκκλησίες είναι λίγες και οι δηµόσιες τελετές και λειτουργίες µπορούν να εφαρµοσθούν σε όλες τις θρησκείες. εν υπάρχουν εικόνες και ιδιαίτερα ονόµατα για το θεό. Γενικά, ο More εντάσσει το θρησκευτικό συναίσθηµα στη δηµόσια ζωή την οποία θα πρέπει το πρώτο να ενισχύει και σε καµία περίπτωση να διχάζει και να πολώνει. Υπερασπίζεται τη λογική θρησκεία που ενώνει τους ανθρώπους και επιδιώκει την επίτευξη της ανθρώπινης ευδαιµονίας. Τέλος ο More υποστηρίζει ότι η Ουτοπιανή ηµοκρατία κάνει την τροφή προσιτή στον καθένα γιατί δε στηρίζεται η οργάνωσή της στο χρήµα, που είναι «το µόνο πράγµα» που εµποδίζει τον πορισµό της «τροφής» (More σ. 142). Υπεραµύνεται της άποψης ότι θα ήταν καλύτερα «να χε ο καθένας τα λίγα που χρειάζεται». Μάλιστα, ζητά να ακολουθήσουν όλοι το παράδειγµα του Σωτήρα Χριστού, αυτό της κοινοκτηµοσύνης. 13

15 Το πρωτοχριστιανικό κοινόβιο που φαίνεται να επικαλείται ο More ήταν µια όαση µέσα στην αυθαιρεσία των κοσµικών ηγεµόνων της ύσης. Στην Ουτοπία «η κατάργηση του χρήµατος και του πάθους για το χρήµα», που ανήκει στην απατηλή ηδονοµανία έφερε «την κατάργηση όλων των τύπων εγκληµατικής συµπεριφοράς που οι καθηµερινές τιµωρίες είναι αδύναµες να τους ελέγξουν: απάτες, κλοπές, ληστείες, καυγάδες, στάσεις, λογοµαχίες, ανταρσίες, δολοφονίες, προδοσίες και µαύρη µαγεία» (More σ.σ ). Ετσι, φαίνεται ο More, απευθυνόµενος στους πλουσίους της εποχής του, να υποστηρίζει ότι κάθε µορφή ανοµίας µέσα στην κοινωνία είναι παράγωγο της οικονοµικής και κοινωνικής ανισότητας, της συσσώρευσης του πλούτου στα χέρια των ολίγων. 14

16 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Ο συγγραφέας της Ουτοπίας, ο Άγγλος Thomas More ( ), αφηγείται την ιστορία ενός ταξιδιώτη σε µια πολιτεία βασισµένη στην κοινοκτηµοσύνη των αγαθών, στην υπέρβαση του ατοµικισµού και της θρησκευτικής µισαλλοδοξίας. Το νησί αυτό ονοµάζεται «Ουτοπία», αλλά το όνοµά του δεν βρίσκεται σε κανένα γεωγραφικό χάρτη. Ουτοπία σηµαίνει άλλωστε τόπος που δεν υπάρχει. Η Ουτοπία του Thomas More, οποίος έχει δεχθεί επιρροές από φιλοσόφους και συγγραφείς του αρχαίου ελληνικού και ελληνιστικού κόσµου (Πλάτωνας-Λουκιανός) και από του θεσµούς της Σπάρτης ( Νοµοθεσία Λυκούργου), είναι ένα από τα σηµαντικότερα έργα στην ιστορία της πολιτικής σκέψης. Άσκησε βαθιά επίδραση στην πορεία του ανθρώπινου στοχασµού και στην ιστορία του κόσµου(μαυριάς, σ ). Στο πρώτο µέρος του έργου ο συγγραφέας άσκησε οξύτατη κριτική στους οικονοµικούς, κοινωνικούς, και θρησκευτικούς θεσµούς της εποχής του και οραµατίστηκε στο δεύτερο µέρος τη ριζική αναµόρφωσή τους, για την επίτευξη της ανθρώπινης ευδαιµονίας. Ως πηγή δυστυχίας θεώρησε την ύπαρξη της ατοµικής ιδιοκτησίας και του χρήµατος. Η πολιτική άλλωστε των ποινικών διώξεων που πρότεινε (More σ.36-39) διαπνέεται από πνεύµα ανθρωπιστικό και ορθολογικό. ( Cerroni, σ.295). Το ουτοπικό σχεδίασµα του T. More βασίζεται στα ιστορικά δεδοµένα της εποχής του. Ασκείται κριτική στις οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές παρενέργειές της. Μάλιστα, ο Karl Kautsky (part 1 introduction) που χαρακτηρίζει τον More ως humanist και socialist γράφει τα εξής: 15

17 Like every other Socialist, More can only be understood in the light of his age, to comprehend which a knowledge of the beginnings of capitalism and the decline of feudalism, of the powerful part played by the Church on the one hand, and of world commerce on the other, is necessary. These influences had a profound effect upon More, and before we can sketch his personality and estimate his writings, it is incumbent on us to indicate, at least in outline, the historical situation whose product he was. εν περιέχει, βέβαια, µια συστηµατική παρουσίαση των µέσων που θα οδηγήσουν στην αλλαγή, αλλά επισηµαίνεται η αναγκαιότητά της για τη δηµιουργία µιας κοινωνίας ειρήνης και αδελφότητας. Οι φανταστικές και ασυνήθιστες πολιτικές ιδέες του ουτοπικού νησιού αξιοποιούνται για να καταδικαστεί η χαοτική πολιτική της Ευρώπης του 15 ου και 16 ου αιώνα. Πρόκειται, δηλαδή, για µια πλατφόρµα από την οποία θα µπορούσε κάποιος να συζητήσει τα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά θέµατα της Ευρώπης. Γίνεται, δηλαδή, µέσα από την προβολή της ιδανικής πολιτείας, της ουτοπίας, κριτική στο παρόν και προβάλλεται η ανάγκη για την υπέρβασή του. Ο Μοre χαρακτηρίζεται «Πατέρας του ουτοπικού σοσιαλισµού».ο ουτοπικός στοχασµός µετατρέπεται σε ηθικό λόγο της ιστορίας : σκοπός του είναι η περιγραφή του τι θα πρέπει να γίνει, χωρίς να σταθµίζεται το πώς θα µπορούσε να γίνει ( Νούτσος σ ). Επιχειρεί, δηλαδή, ο More να ξεπεράσει το παρόν και τις παρενέργειές του και να βοηθήσει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη να αλλάξει ο κόσµος. Έτσι, συνδυάζει το «είναι» µε το «δέον». Προβάλλει µια νέα «αντικοινωνία»που θα οδηγήσει την ανθρωπότητα στην ευδαιµονία, ως τον τελικό στόχο. Τι επιδιώκει ένας συγγραφέας όταν µας παρουσιάζει έναν τόπο που δεν υπάρχει, και µάλιστα µας τον περιγράφει σε όλες του τις λεπτοµέρειες και µας τον δείχνει σαν πραγµατικό; Στην πραγµατικότητα µπορεί να σηµαίνει πολλά και διαφορετικά πράγµατα. Μπορεί να είναι απλώς µια φανταστική αναζήτηση και παρουσίαση εναλλακτικών δυνατοτήτων. 16

18 Παίζει σηµαντικό ρόλο στη διάπλαση µιας κριτικής κοινωνικής συνείδησης. Η ουτοπική σκέψη µάς ταξιδεύει σε άγνωστα νησιά και σε µακρινούς προορισµούς στον χώρο και στον χρόνο, προκειµένου να µας δώσει την αναγκαία κριτική απόσταση που θα µας επιτρέψει να θεωρούµε τον υπάρχοντα κόσµο, όχι τον µόνο δυνατό, αλλά έναν από τους δυνατούς κόσµους. Η ουτοπία µάς δείχνει ότι και άλλες δυνατότητες θα µπορούσαν να πραγµατοποιηθούν. Η ουτοπία µας επιτρέπει να δούµε την πραγµατικότητα µε το κριτικό φως της αµφισβήτησης αυτού που υπάρχει. Χάρη στην ουτοπία οι άνθρωποι µπορούν να ασκούν κριτική στην κοινωνική πραγµατικότητα της εποχής τους. Ο ουτοπιστής στοχαστής προτείνει ιδέες που µπορεί να µην είναι άµεσα εφαρµόσιµες, αλλά που µπορούν να χρησιµεύουν για να προσανατολίζουν την πράξη, για να δίνουν µια κατεύθυνση στη συλλογική δράση.. Αν ως «ουτοπία» θεωρήσουµε κάθε απόπειρα για να υπερβούµε τα δεδοµένα, κάθε προσπάθεια για να αµφισβητήσουµε την υπάρχουσα πραγµατικότητα µε τις ατέλειές της, τότε θα πρέπει να αξιολογήσουµε θετικά την ουτοπία. Ο Bloch υπογράµµισε το γεγονός ότι η δεδοµένη πραγµατικότητα ποτέ δεν ικανοποιεί πλήρως το υποκείµενο. Το υποκείµενο φαντάζεται και επιθυµεί ζωηρά αυτό που του λείπει. Η ουτοπία υπερβαίνει το παρόν προς την κατεύθυνση του µέλλοντος. (Θ. Γιαλκέτσης). Η ουτοπία γεννιέται αρχικά ως όραµα και σχέδιο µιας άλλης κοινωνίας, βασισµένο σε υψηλά κριτήρια δικαιοσύνης και ευηµερίας, σε µιαν εποχή στην οποία επικρατούσαν παντού η αδικία και η ανελευθερία. Στην ιστορική τους εξέλιξη οι ουτοπίες εκφράζουν τις ανησυχίες, τις ελπίδες, τα πάθη, τις προσδοκίες και τις αναζητήσεις της εποχής και του κοινωνικού περιβάλλοντος που τις γεννά. Η κριτική των κοινωνικών δεινών και των ηθικών και πολιτικών τους αιτιών, η αναζήτηση λύσεων, τα όνειρα για µια νέα κοινωνία είναι θέµατα που τροφοδοτούν σταθερά την ουτοπική σκέψη. Η ουτοπική σκέψη δηµιουργεί την εικόνα µιας διαφορετικής κοινωνίας, η οποία αντιτίθεται στην υπάρχουσα κοινωνική πραγµατικότητα, στους θεσµούς της, στις ιεραρχίες της, στα συστήµατα αξιών, στους κανόνες, στις σχέσεις κυριαρχίας και ιδιοκτησίας. Η ουτοπική πολιτεία παρουσιάζει συνήθως τις ιδέες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της συλλογικής ευτυχίας. Οι ουτοπικές ιδέες συµβαδίζουν εποµένως µε µια κριτική στάση απέναντι στην κυρίαρχη τάξη πραγµάτων. 17

19 Το ουτοπικό σχεδίασµα έχει επίγνωση του χάσµατος που υπάρχει ανάµεσα στο «δέον είναι», το ιδεώδες, και στην κοινωνική πραγµατικότητα. Η ουτοπία τείνει εποµένως προς µια νέα κοινωνία στο όνοµα αξιών που υπερβαίνουν την υπάρχουσα τάξη πραγµάτων. Πολλές ουτοπίες θέλουν να δείξουν ότι είναι δυνατό να θεµελιωθεί η κοινωνική ζωή πάνω σε µια δίκαιη βάση, καταργώντας την ατοµική ιδιοκτησία, που είναι η κύρια πηγή ανισοτήτων, αδικίας και αταξίας. Η ιστορική ουτοπία του More τείνει να φαντάζεται και να θέλει να οικοδοµήσει µια κοινωνία βασιζόµενη σε οικουµενικά ανθρώπινες αρχές, όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ισότητα, η αλληλεγγύη, η αδελφοσύνη, η ειρήνη. Η ιστορική ουτοπία είναι µια ισχυρή δύναµη που ωθεί την ιστορία προς τα εµπρός, στον δρόµο της ανθρώπινης απελευθέρωσης. Υποκινούµενος από την ελπίδα, ο άνθρωπος προσβλέπει σε ένα µέλλον που θα είναι φορέας, όχι απλώς του νέου, αλλά και του καλύτερου, µιας άλλης κοινωνίας, πιο δίκαιης και πιο ελεύθερης από εκείνη στην οποία ζει. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΚΗ ΣΚΕΨΗ Στο έργο του Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, ο K. Popper βλέπει στην πλατωνική Πολιτεία µια µορφή «κλειστής κοινωνίας», η οποία, στον βαθµό που είναι ήδη τέλεια, δεν αισθάνεται την ανάγκη να ανοιχτεί στη σύγκριση µε άλλες κοινωνίες. Σύµφωνα µε τον Popper, αυτό είναι ένα κοινό γνώρισµα όλων των ουτοπιών, στον βαθµό που έχουν την αξίωση να θεωρούνται τέλεια υποδείγµατα κοινωνίας. Η ανοιχτή κοινωνία, αντιθέτως, δεν είναι τέλεια, αλλά έχει επίγνωση της ατέλειάς της, και γι αυτό παρακινείται από τη σύγκριση µε τις άλλες κοινωνίες και έτσι µπορεί να βελτιώνεται αδιάκοπα. Η προφητική σοφία είναι επιζήµια. Οι ουτοπίες έχουν ολοκληρωτικό πολιτικό σχεδιασµό και γι αυτό στην εφαρµογή τους καταφεύγουν στη βία. Ο Popper ισχυρίζεται ότι δεν µπορεί να προβλεφθεί η µελλοντική πορεία της ανθρωπότητας. Επιπλέον, οι ουτοπίες ανακουφίζουν τον άνθρωπο από την πίεση να αναλάβει τις ευθύνες του (K. Popper,σ ) Η ποππεριανή κριτική εµφανίζει την ουτοπία σαν µια «κλειστή», δογµατική και δεσποτική κοινωνία.. Στα σχέδιά των ουτοπιστών κυριαρχούν ιδέες όπως εκείνες του ελέγχου της ζωής των ανθρώπων, της οργάνωσης και της αυστηρής τάξης. Στις ουτοπίες δεν υπάρχουν 18

20 περιθώρια για την αυτονοµία του ατόµου, επειδή όλα έχουν προαποφασιστεί και προσχεδιαστεί µια για πάντα. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ουτοπική σκέψη χαρακτηρίζεται από µια απόλυτη ακαµψία. Η ουτοπική σκέψη και φαντασία γέννησαν πολλές ιδανικές πολιτείες και κόσµους, που τοποθετούνται πάντοτε σε ένα φανταστικό «αλλού», σε χώρες και κοινωνίες που δεν υπάρχουν πραγµατικά κι ωστόσο είναι προικισµένες µε ξεχωριστές αρετές που συχνά αγγίζουν την τελειότητα. Μπορεί να χρησιµεύουν ως απόλυτο µέτρο και σηµείο αναφοράς για την κριτική της αδικίας που υπάρχει κάθε φορά σε δεδοµένες κοινωνίες και να αποτελούν ταυτόχρονα κινητήρια δύναµη ιστορικής προόδου. Τα ουτοπικά σχεδιάσµατα είναι διανοητικά εγχειρήµατα για την άρθρωση µιας «αλήθειας». Ανοίγουν δρόµους για την αυτοπραγµάτωση του ανθρώπου, αλλά δέχονται την κριτική όσων υποστηρίζουν ότι τα ουτοπικά πρότυπα δεν ξεφεύγουν από τα όρια και τους όρους κρατικής σύνταξης και µάλιστα µε δογµατικό και απόλυτο τρόπο. Πρόκειται για µια «αλήθεια» σύµφωνα µε αυτή την κριτική, καθολική και αιώνια χωρίς να προσδιορίζονται οι ιστορικοί τρόποι εκδήλωσής της. Είναι µια κατασκευή της νόησης µε χαρακτήρα παγκόσµιο και καθολικό που δε συνοδεύεται από τοπικούς και ενικούς πειραµατισµούς. Πρόκειται, υποστηρίζουν οι επικριτές των ουτοπικών σχεδιασµάτων, για ουτοπίες µια ανεύρετης επανάστασης, ή κρατικιστικής και συγκεντρωτικής, αυταρχικής λογικής, µε όρους δογµατικούς, ανιστορισµό και αντιανθρωπισµό. Είναι µια αφηγηµατική κατασκευή στην οποία δε διακρίνονται το πραγµατικό, το φανταστικό και το συµβολικό. Σ αυτή την κριτική θα πρέπει να συνυπολογιστεί και εκείνη όσων κατηγορούν του εµπνευστές των ουτοπικών προτύπων της ιδανικής πολιτείας για ιδεοκρατικό δεσποτισµό. Υποστηρίζουν ότι τα ουτοπικά πρότυπα πολιτικής οργάνωσης ενέχουν και την αναγκαστική και βίαιη συµµόρφωση των ανθρώπων στα νέα προτεινόµενα δεδοµένα κοινωνικά, οικονοµικά και πολιτικά, ενώ επαγγέλλονται την απελευθέρωσή τους. Η κριτική του Popper τείνει προς µια γενική καταδίκη της ουτοπίας. Ο Αυστριακός στοχαστής παραγνωρίζει ή υποτιµά τον θετικό και ενεργητικό ρόλο που έπαιξαν οι ουτοπίες, το γεγονός ότι πολλές φορές επιδιώκοντας το αδύνατο µπορούµε να κατορθώσουµε το µέγιστο του δυνατού. Πρότειναν τολµηρές ιδέες, και ενδιαφέρθηκαν για την ελεύθερη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. 19

21 Άλλωστε ο Kant υπενθύµιζε πως «θα κάναµε καλύτερα να τη φέρουµε [την Ουτοπία] στο φως µε νέες προσπάθειες, παρά να την παραµερίσουµε µε την πανάθλια και επιζήµια πρόφαση πως αυτά είναι απραγµατοποίητα.» (Νούτσος σ ). Και ο Marcuze υποστήριζε ότι η Ουτοπία δεν είναι κάτι που δεν έχει τόπο, κάποια θέση στο ιστορικό σύµπαν, αλλά µάλλον εκείνο που εµποδίζεται να γεννηθεί από την εξουσία των κατεστηµένων κοινωνιών. (Νούτσος, σ.13). Πρόκειται, δηλαδή, για ένα όραµα που ενυπάρχει ως κοινωνική τάση, αλλά συναντά εµπόδια στη πραγµατοποίησή του. Καθώς δεν αναπαριστά το µέλλον ως κλειστή προβλέψιµη συνθήκη, ορισµένη µέσα από µια κλειστότητα χρονικής ή χωρικής τάξης, εµφανίζει το µέλλον της απελευθέρωσης ως πεδίο δυνητικών δράσεων, των οποίων ορίζει µόνο τις συνθήκες. Επειδή αυτή η φανταστική κατασκευή στηρίζεται στην διάνοιξη περασµάτων, ασυνεχειών στο συνεχές του χώρου και του χρόνου, απεγκλωβίζει το όραµα του µέλλοντος από την εξιδανίκευση του παρελθόντος ή την προσδιορίζουσα περιχαράκωση της ετερότητας του ως προς το παρόν. Το µέλλον της απελευθέρωσης µπορεί να πάρει µορφές απρόβλεπτες, αρκεί να εξασφαλίζεται η προτεραιότητα των συναντήσεων που θα το διαπλάθουν. Το µέλλον ενσωµατώνεται στη φαντασία ως δυνητικό και διακυβευόµενο, ανοιχτό στις µορφοποιητικές δυνάµεις που γεννιώνται όχι µόνο από σχέδια αλλά και από πολλαπλές αλληλεπιδράσεις. Απέναντι στο µέλλον ως έργο, ως εγχείρηµα µε αρχή και τέλος, η φαντασία των περασµάτων, η φαντασία το χώρου της απελευθέρωσης ως χώρουσκηνής, εµφανίζει την ελευθερία ως ενεργό συσχέτιση, ως πρακτική που γεννούν και δοκιµάζουν οσµώσεις Και η απελευθέρωση, σε µια τέτοια κατασκευή που µπορεί να επικαλείται εικόνες, γεννιέται στη συλλογική φαντασία ως µια πρακτική, µια διεργασία µε καµπές, στροφές και εντάσεις. Αντίθετα µε τις περίτεχνες ουτοπίες του απελευθερωµένου µέλλοντος, αντίθετα µε τις αφηγήσεις απελευθερωτικής περιπλάνησης, την απελευθέρωση µπορούµε να την φανταζόµαστε ως µια διαρκή κίνηση που γεννά σχέσεις συνάντησης. Τότε οι χώροι της ελευθερίας θα είναι χώροι που γεννούν χώρους, χώρους περάσµατα. Ο ενεργητικός ρόλος της ουτοπίας βρίσκεται στον αντίποδα των µειονεκτηµάτων του νεοµοντερισµού που συνδέεται µε τους µύθους και τη λογική του διαρκώς νέου. Η λατρεία του τελευταίου, σύµφυτου µε την καπιταλιστική λογική, στην πραγµατικότητα ισούται µε την αέναη παραγωγή νέων εµπορευµάτων της νεοφιλελεύθερης αγοράς. Αυτή η λογική στηρίζεται στην πεποίθηση ότι µια νέα µορφή οργάνωσης της κοινωνικής ζωής µε προσωπική και συλλογική αυτονοµία, µε περιορισµό της πολιτικής κρατικιστικής λογικής σε όφελος της ηθικής είναι αδιανόητη και ιστορικά καταδικασµένη ως ανεδαφική. 20

22 Στην ουσία, όµως, ένα ουτοπικό όραµα οφείλει να προσανατολίζει σε ένα ριζικά διαφορετικό µέλλον, µε όρους κοινωνικού µετασχηµατισµού και χειραφέτησης, που θα αποδεσµεύει την ανθρωπότητα από την αέναη αναπαραγωγή των πραγµοποιηµένων σχέσεων του παρόντος. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bauman, Z. 2000, Liquid Modernity, Polity, Cambridge. Bauman, Z. 2002, Η µετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Ψυχογιός, Αθήνα. Bauman, Z. 2004, Παγκοσµιοποίηση. Οι συνέπειες για τον άνθρωπο, Πολύτροπον, Αθήνα. Γιαλκέτσης Θ., ,Στα µονοπάτια της Ουτοπίας στο Στα µονοπάτια της Ουτοπίας, Βιβλιοθήκη Ελευθεροτυπίας, Ν.455. Cerroni Umberto, 1972, H Πολιτική σκέψη από τις απαρχές ως τις µέρες µας, τ.β., µτφ. Μπ. Λυκούδης, Παπαζήση, Αθήνα. Jameson Fr., 2008 Οι αρχαιολογίες του µέλλοντος Η επιθυµία που λέγεται ουτοπία και άλλες επιστηµονικές φαντασίες µτφ. Μαυρωνάς Μ., Τόπος, Αθήνα. Κamen Η., 2002, Πρώιµη Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, µτφ. Ελ. Καλογιάννη, Μεταίχµιο, Αθήνα. Kautsky K., 1888, Thomas More and his Utopia, Μάκφερσον Κ. Μπ., , Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης ηµοκρατίας, µτφ. Ε. Κασπίρη, Γνώση, Αθήνα. Marius R., , Thomas More. A biography, Harvard University Press, U.S.A. 21

23 Μαυριάς Κ., 1985, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, τ.ι., Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα. More Thomas, 1984, H Oυτοπία, µτφ. Γ. Καραγιάννη, Κάλβος, Αθήνα. Νούτσος Π., 1979,Ουτοπία και Ιστορία, Κέδρος, Αθήνα. Ricoeur, P. 1992, Oneself as Another, University of Chicago Press, Chicago. Ricoeur, P. 1994, Imagination in Discourse and in Action, Rethinking Imagination, G. Robinson και J. Rundell (επιµ.), Routledge, London. Ροζάνης Στ., 2007, στο Thomas More, Ουτοπία,Fr.Bacon, Νέα Ατλαντίς, Η. Neville, Η Νήσος των Πάιν, µτφ. Γρ. Κονδύλης, Μεταίχµιο, Αθήνα. Ρούσης Γ., 1994,Το κράτος από το Μακιαβέλι στο Βέµπερ, Γκοβόστης, Αθήνα. Πόππερ Κάρλ, 1980, Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της,τ. Ι. µτφ. Ειρ. Παπαδάκη, ωδώνη, Αθήνα. Sabine G., 1961, Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών, µτφ. Μ. Κρίσπης, Ατλαντίς, Αθήνα. Skinner Qu., 2005, Τα θεµέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης. Η Αναγέννηση - Η εποχή της Μεταρρύθµισης, µτφ. Σαρηγιάννης Μαρ., Αλεξάνδρεια, Αθήνα Tilly Ch., 1998,Οι Ευρωπαϊκές Επαναστάσεις , µτφ. Κ. Θεολόγου, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα. Utopia of The Happy Republic. A philosophical romance by Sir Thomas More to which is added The new atlantis by Lord Bacon with an analysis of Plato s Republic by J.A.St.John, esq 1852, Sherbourn Lave,London Η παρούσα µελέτη προέκυψε από ερωτήµατα εκπαιδευτικών σε επιµορφωτικές συναντήσεις σχετικά µε τον τρόπο διδασκαλίας δύσκολων σηµείων του σχολικού εγχειριδίου Αρχές Φιλοσοφίας (Β τάξη Γενικού Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης). Συγκεκριµένα, επεσήµαναν την περίοδο: «είναι αφελές και επικίνδυνο να επιδιώκεται η αναγκαστική συµµόρφωση των ανθρώπων µε καταστάσεις που υποτίθεται ότι εξυπηρετούν µακροπρόθεσµα ένα τέτοιο όραµα (ουτοπικό)», (σ.171, κεφ.7, εν.1 η : Μορφές πολιτικής οργάνωσης των ανθρωπίνων κοινωνιών). 22

24 Κατά τη διαδικασία της συνάντησης προέκυψε η ανάγκη να επιστρέφουµε στη µελέτη των κειµένων, όπως αυτό του Thomas More, και να καθοδηγούµε τους µαθητές προκειµένου να διατυπώνουν οι ίδιοι τα συµπεράσµατα και την κριτική τους. 23