Εκτεταμένη περίληψη Περίληψη

Transcript

1 PENED Final Report In the frame of PENED program the research that has been conducted as part of the Hybrid Libraries Project had as an outcome the design of a complex software architecture for mobile context aware applications called MobiAct. This architecture has as a main concern physical spaces digitally augmented and enriched in which enabled physical artefacts allow direct interaction to retrieve associated information and services. The main parts of this research are: 1. The requirements gathering and prototypes (six prototypes and applications have contributed to obtain the set of requirements necessary for the definition of the architecture) 2. Design of the architecture 1. conceptual framework 2. architecture definition 3. Evaluation based on software architecture analysis methods (ATAM Architecture Trade-off Analysis Method) During the building of the prototypes and various applications a set of architectural patterns have been identified. These patterns can be used as tools in designing similar systems. Σφάλμα: Δεν βρέθηκε η πηγή παραπομπής describes the work done for the evaluation of a prototype developed in the frame of the PENED by the research group at Ionian University. In the section Σφάλμα: Δεν βρέθηκε η πηγή παραπομπής there is the list of relevant publications related to the research presented here. The project Hybrid Libraries: Advanced Systems and Access Services in Physical and Virtual Information Domains is part of the 3rd Community Programme, Operational Programme Competitiveness, Measure 8.3 (Research and Technology for Human Resources), Action (Reinforcement Programme of Human Research Manpower). 1

2 Εκτεταμένη περίληψη Περίληψη Αυτή η διατριβή πραγματεύεται το πρόβλημα της αλληλεπίδρασης μεταξύ χρηστών και εφαρμογών φορητών συσκευών με επίγνωση του πλαισίου, σε ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους. Ο όρος εφαρμογή φορητής συσκευής, ή φορητή εφαρμογή, χρησιμοποιείται ως όρος που περικλείει κάθε λογισμικό που μπορεί να εκτελεστεί σε μια φορητή συσκευή έτσι ώστε να υποστηρίξει μια ανθρώπινη εργασία (task). Ο όρος πλαισιογνωστικός αναφέρεται στη δυνατότητα τέτοιων εφαρμογών να χρησιμοποιήσουν πληροφορίες σχετικές με το άμεσο περιβάλλον ή με το χρήστη ώστε να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους κατάλληλα. Ένας φυσικός υπερσύνδεσμος είναι ένας μηχανισμός που συσχετίζει ένα φυσικό αντικείμενο ή σημείο στο χώρο με ψηφιακή πληροφορία ή ψηφιακή υπηρεσία. Ο όρος ψηφιακά επαυξημένος χώρος αναφέρεται σε ένα φυσικό χώρο από όπου είναι προσβάσιμη ψηφιακή πληροφορία που σχετίζεται με σημεία ή αντικείμενα του χώρου (π.χ. μέσω φυσικών υπερσυνδέσμων). Τις τελευταίες δύο δεκαετίες οι φορητές συσκευές και εφαρμογές έχουν εξελιχθεί εντυπωσιακά. Μαζί τους εμφανίστηκαν νέοι τρόποι υποστήριξης ανθρώπινων εργασιών και παράλληλα παρουσιάστηκαν και νέα ερευνητικά προβλήματα. Ένας σημαντικός παράγοντας είναι η συνεχής αλλαγή του περιβάλλοντος στο οποίο γίνεται η χρήση και του πλαισίου επίγνωσης της χρήσης. Αυτό διαφέρει πολύ από τις κλασικές εφαρμογές υπολογιστών, όπου το εξωτερικό περιβάλλον αλλάζει ελάχιστα καθώς ο χρήστης και ο υπολογιστής δεν μεταβάλλουν τη θέση τους στη διάρκεια της αλληλεπίδρασης. Στον κόσμο των φορητών υπολογιστών το περιβάλλον και το πλαίσιο επίγνωσης αλλάζουν με γρηγορότερο ρυθμό. Μια από τις πιο ευρέως διαδεδομένες φορητές συσκευές, το κινητό τηλέφωνο, εξελίχθηκε σε μια ισχυρή φορητή υπολογιστική συσκευή. Αυτές οι εξελιγμένες συσκευές είναι σήμερα διάχυτες και δισεκατομμύρια ανθρώπων τις κουβαλούν και χρησιμοποιούν καθημερινά. Νέες υπηρεσίες και χρήσεις εμφανίζονται με κάθε βήμα εξέλιξης αυτής της τεχνολογίας. Ωστόσο αυτές οι ταχέως 2

3 εμφανιζόμενες και εξελισσόμενες τεχνολογίες και υπηρεσίες καταλήγουν να δημιουργήσουν ένα γενικώς ετερογενές περιβάλλον, πράγμα το οποίο επηρεάζει την εμπειρία της χρήσης τους. Οι εξελίξεις στη φορητή τεχνολογία επέτρεψαν στις συσκευές αυτές να εξοπλισθούν με αισθητήρες και υλικό το οποίο επιτρέπει τη συλλογή πληροφοριών από το περιβάλλον και επίσης την αλληλεπίδραση με αντικείμενα όπως είναι οι φυσικοί υπερσύνδεσμοι, οι οποίοι επιτρέπουν την άμεση πρόσβαση σε πληροφορία που σχετίζεται με τα φυσικά αντικείμενα. Στο πλαίσιο αυτής της εργασίας ορίστηκε ένα εννοιολογικό πλαίσιο (πλαίσιο εργασίας MobiAct) και μια υπηρεσιοκεντρική αρχιτεκτονική (service oriented architecture) (αρχιτεκτονική MobiAct). Το πλαίσιο εργασίας MobiAct αφορά την αλληλεπίδραση με πλαισιογνωστικές φορητές εφαρμογές σε ψυφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους. Η αρχιτεκτονική MobiAct έχει ως στόχο τον εντοπισμό των βασικών σημείων της αλληλεπίδρασης με πλαισιογνωστικές εφαρμογές σε ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους. Η αρχιτεκτονική MobiAct είναι μια πρωτοποριακή λύση για την παροχή πλαισιογνωστικών υπηρεσιών σε ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους. Η βάση της αρχιτεκονικής MobiAct είναι το πλαίσιο εργασίας MobiAct. Η αρχιτεκτονική στοχεύει στην πραγμάτωση μιας ομοιόμορφης και συνεπούς εμπειρίας χρήστη διαμπάξ σε διάφορους φυσικούς χώρους και πλαίσια επίγνωσης και στη διευκόλυνση της ανάπτυξης πλαισιογνωστικών φορητών υπηρεσιών (μέσω της παροχής λειτουργικότητας για εργασίες που επαναλαμβάνονται συχνά). Τέλος έχει εντοπιστεί ένα σύνολο αρχιτεκτονικών προτύπων για το σχεδιασμό φορητών πλαισιογνωστικών εφαρμογών. Αυτά τα πρότυπα συγκροτούν μια ομάδα καλουπιών που διευκολύνουν το σχεδιασμό και την ανάπτυξη παρεμφερών συστημάτων. Η πορεία προς το σχεδιασμό του πλαισίου και της αρχιτεκτονικής MobiAct για την αλληλεπίδραση με φορητές πλαισιογνωστικές εφαρμογές συμπεριέλαβε το σχεδιασμό και την ανάπτυξη αρκετών πρωτοτύπων τα οποία στόχευαν κυρίως σε δημόσια ή ημι-δημόσια περιβάλλοντα. Αυτά τα πρωτότυπα συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην εξερεύνηση και στη μελέτη των πλαισιογνωστικών φορητών εφαρμογών και της αλληλεπίδρασης με ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους μέσω φυσικών υπερσυνδέσμων και τελικά στον ορισμό των απαιτήσεων για την αρχιτεκτονική. Για την αποφυγή της υπερβολικής συσχέτισης της αρχιτεκτονικής με τις δυνατότητες 3

4 μιας συγκεκριμένης πλατφόρμας, τα πρωτότυπα συμπεριέλαβαν διάφορες συσκευές και πλατφόρμες. Τα πρωτότυπα και οι εφαρμογές που αναπτύχθηκαν περιλαμβάνουν εκπαιδευτικές εφαρμογές και έναν πλοηγό για ένα μουσείο, μια εφαρμογή για την υποστήριξη των επισκεπτών μιας βιβλιοθήκης καθώς και έναν βοηθό αγορών σε περιβάλλον σούπερ μάρκετ. Τα ευρήματα αυτών των προσπαθειών συνέβαλλαν στον ορισμό της αρχιτεκτονικής MobiAct η οποία αξιολογήθηκε χρησιμοποιώντας μια μεθοδολογία ανάλυσης αρχιτεκτονικών λογισμικού που βασίζεται σε σενάρια και συζητήσεις με αντιπροσωπευτικούς συμμέτοχους καθώς και με μια ομάδα αξιολόγησης. Κίνητρα Κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια οι εξελίξεις στις τεχνολογίες υπολογιστών και τηλεπικοινωνιών ενεργοποίησαν νέα πεδία έρευνας στη φορητή υπολογιστικότητα, στη διάχυτη υπολογιστικότητα και στη μελέτη της αλληλεπίδρασης ανθρώπου-υπολογιστή σε αυτά τα συστήματα. Οι άνθρωποι χρειάζονται πρόσβαση σε πληροφορίες και πόρους όταν και όπου εκτελούν τις δραστηριότητες έτσι ώστε οι ποίκιλες εργασίες τους να εκτελούνται σε ικανοποιητικό βαθμό. Σήμερα οι φορητές συσκευές χρησιμοποιούνται ευρέως για την παροχή πρόσβασης σε πληροφορίες και υπηρεσίες. Τα απτά αντικείμενα μπορούν να χρησιμοποιούνται ως σήμανση για διαθέσιμες ψηφιακές πληφορίες, ή αλλιώς ως αντικείμενα που είναι συσχετισμένα με αυτές. Για παράδειγμα, όταν ένα βιβλίο σε μια βιβλιοθήκη σαρώνεται με μια φορητή συσκευή, μπορεί να αποκαλύψει πληροφορίες για άλλα βιβλία του ίδιου συγγραφέα, ή ένα έκθεμα μουσείου μπορεί να παράσχει πληροφορίες για τον καλιτέχνη, ενώ ένα αντικείμενο στο ράφι ενός σουπερ μάρκετ μπορεί να πληροφορήσει έναν καταναλωτή για τη διατροφική του αξία. Αυτά είναι παραδείγματα από ένα αυξανόμενο αριθμό εφαρμογών, που παράσχουν υπηρεσίες στο κοινό, οι οποίες σχετίζονται με τοποθεσίες και απτά αντικείμετα που μας περιτριγυρίζουν. Πολλά ιδρύματα που είναι υπεύθυνα για δημόσιους χώρους πλούσιου πληροφοριακού ενδιαφερόντος (βιβλιοθήκες, μουσεία, εκθέσεις, σχολεία, καταστήματα (Aittola, Ryhänen, & Ojala, 2003, Exploratorium, 2005, mexpress Project, n.d., Liang et al., 2005, Roussos et al., 2002) εισάγουν στα περιβάλλοντά τους επεκτάσεις για φορητές εφαρμογές έτσι ώστε να εκμεταλλευτούν τις νέες δυνατότητες της διάχυτης υπολογιστικότητας. Ο φυσικός χώρος που 4

5 ανήκει σε αυτούς τους οργανισμούς εμπλουτίζεται λοιπόν και συνυφαίνεται με έναν ψηφιακό χώρο πληροφοριών. Οι χρήστες (επισκέπτες, πελάτες κ.α.) χρειάζεται να αλληλεπιδράσουν τόσο με τα φυσικά αντικείμενα όσο και με τον ψηφιακό χώρο πληροφοριών, με ομοιόμορφο τρόπο, ώστε να επωφεληθούν από όλες τις προσφερόμενες υπηρεσίες, χρησιμοποιώντας τεχνολογία που μπορεί να γεφυρώσει αυτούς τους δύο χώρους. Ο όρος υβριδικός χώρος είναι πολύ ευρύς και μπορεί πιθανόν να αναφέρεται σε οποιοδήποτε συνδυασμό φυσικού και ψηφιακού χώρου. Έτσι, για να διασαφηνιστεί το νόημά του στο πλαίσιο αυτής της διατριβής, θα χρησιμοποιήσουμε τον ακόλουθο ορισμό: Ορισμός 1: Υβριδικός χώρος είναι ένας ψηφιακά επαυξημένος διατίθενται χώρος που πρόσβασης σε περιέχει αντικείμενα συσχετιζόμενη που ψηφιακή πληροφορία, η οποία ορίζει ένα συσχετιζόμενο ψηφιακό χώρο. Μια φορητή συσκευή θα μπορούσε να μεσολαβήσει για την πραγματοποίηση της πρόσβασης στην ψηφιακή πληροφορία στον υβριδικό χώρο, μέσω αλληλεπίδρασης με φυσικούς υπερσυνδέσμους (Ορισμός 2) Ορισμός 2: Ένας φυσικός υπερσύνδεσμος είναι ένας μηχανισμός που συσχετίζει ένα φυσικό αντικείμενο ή σημείο του χώρου με ψηφιακή πληροφορία ή υπηρεσίες. Ο όρος φορητή συσκευή αναφέρεται σε πολλά είδη συσκευών με διαφορετικές δυνατότητες. Αναφορικά με την έρευνα που παρουσιάζεται σε αυτή τη διατριβή, ο όρος φορητή συσκευή αναφέρεται σε μια συσκευή αλληλεπίδρασης υβριδικού χώρου (Ορισμός 3). 5

6 Ορισμός 3: Μια συσκευή αλληλεπίδρασης υβριδικού χώρου είναι μια υπολογιστική συσκευή μικρού μεγέθους που έχει δυνατότητες εισόδου-εξόδου, δικτύωσης και είναι σε θέση να εκτελέσει λογισμικό κατασκευασμένο από τρίτους. Η άφιξη της φορητής υπολογιστικότητας έφερε νέες δυνατότητες αλληλεπίδρασης. Η φορητή υπολογιστικότητα αφορά τη δυνατότητα χρήσης τεχνολογίας υπολογιστών εν κινήσει. Συσκευές που τυπικά ανήκουν σε αυτή την κατηγορία είναι οι υπολογιστές παλάμης, τα έξυπνα τηλέφωνα, οι υπερφορητοί προσωπικοί υπολογιστές. Το επόμενο βήμα στην εξέλιξη είναι η διάχυτη υπολογιστικότητα. Ο Mark Weiser έπλασε αυτό τον όρο ως ubiquitous computing. Το όραμα του Weiser ήταν πως οι υπολογιστές με τη μορφή που μας είναι γνωστοί, ώς φορητοί ή προσωπικοί υπολογιστές, θα εξαφανιστούν, και η τεχνολογία των υπολογιστών θα αποτραβηχτεί και θα διαχυθεί σμικρυσμένη στην καθημερινότητά μας: Οι πιο βαθιές τεχνολογίες είναι αυτές που εξαφανίζονται. Υφαίνονται στη δομή της καθημερινότητάς μας μέχρις ώτου να μην ξεχωρίζονται από αυτήν. (Weiser, 1991) Υπάρχουν διάφορες κατευθύνσεις για τη διάχυτη υπολογιστικότητα που στοχεύουν στη βελτίωση των κοινωνικών, πολιτιστικών, εκπαιδευτικών, οικονομικών και ψυχαγωγικών πλευρών της ζωής μας. Αυτό το παράδειγμα αναφέρεται επίσης ως pervasive computing ή ambient intelligence (περιβάλλουσα νοημοσύνη). Ωστόσο η περιβάλλουσα νοημοσύνη είναι ένα πιο εξελιγμένο παράδειγμα το οποίο έχει εισαχθεί από την ISTAG1 (Ducatel, Bogdanowicz, Scapolo, Leijten, & Burgelman, 2001) στηρίζεται σε τρεις βασικές περιοχές: διάχυτη υπολογιστικότητα, διάχυτη επικοινωνία και έξυπνες και εύχρηστες διεπιφάνειες. Σήμερα υπάρχει η τάση να εξισώνονται οι τρεις αυτοί όροι, πιθανώς επειδή η διάχυτη επικοινωνία είναι παρούσα. Τα συστήματα περιβάλουσας νοημοσύνης εμπεριέχουν τεχνολογία που είναι ενσωματωμένη, πλαισιογνωστική, προσαρμοστική και προνοητική. Αυτή η υπολογιστική τεχνολογία η οποία είναι συγκολλημένη και ενσωματωμένη με το φυσικό χώρο που μας περιβάλλει επιτρέπει στους ανθρώπους να αλληλεπιδράσουν με φυσική ευκολία και με το φυσικό και με τον ψηφιακό κόσμο. 1 Information Society Technologies Advisory Group;Το ISTAG είναι ένα συμβουλευτικό σώμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην περιοχή των Τεχνολγιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ). 6

7 Καθώς το όραμα της περιβάλλουσας νοημοσύνης φαίνεται να είναι το μεγάλο μέλλον της τεχνολογίας υπολογιστών, δεν είναι τόσο διαδεδομένο ακόμη. Το κόστος τέτοιων συστημάτων τείνει να είναι υψηλό και απαγορευτικό για τη διάδοσή τους, ενώ υπάρχει ισχυρός σκεπτικισμός αναφορικά με κοινωνικά και ηθικά ζητήματα. Οι Bohn, Coroama, Langheinrich, Mattern, & Rohs (2005) ερευνούν πιθανές εμπλοκές της περιβάλλουσας νοημοσύνης σε κοινωνικό, οικονομικό και ηθικό επίπεδο. Επίσης οι Wright (2005) και Punie et al. (2006) ερευνούν τα πιθανά πεσιμιστικά σενάρια που μπορεί να φέρει η περιβάλλουσα υπολογιστικότητα. Για να επιτευχθούν οι στόχοι του οράματος, τα συστήματα περιβάλλουσας νοημοσύνης πρέπει να συλλέγουν πληθώρα δεδομένων από την συνεχή παρακολούθηση των χρηστών. Αυτά τα δεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία λεπτομερών προφίλ των χρηστών και να βελτιώσουν σημαντικά τις υπηρεσίες, αλλά μπορούν και να διαρρήξουν τον ιδιωτικό χώρο των χρηστών. Εικό να 1: Υβριδικός Χώρος Τόσο η φορητή υπολογιστικότητα όσο και η περιβάλλουσα νοημοσύνη είναι τεχνολογίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αλληλεπίδραση με τις υπηρεσίες στον υβριδικό χώρο. Στην Εικόνα I ο υβριδικός χώρος παρουσιάζεται σε σχέση με το είδος της αλληλεπίδρασης. Η αλληλεπίδραση μπορεί να υποστηριχτεί από μια φορητή συσκευή για την πρόσβαση στον ψηφιακό χώρο (φορητή υπολογιστικότητα) ή μπορεί να βασίζεται σε φυσική αλληλεπίδραση (περιβάλλουσα νοημοσύνη). Η αποκλειστική αλληλεπίδραση του χρήστη με τον ψηφιακό χώρο, περιλαμβάνει διάφορους τρόπους (modalities) αλληλεπίδρασης: 7

8 αναζήτηση (π.χ. ο χρήστης αναζητεί πληροφορίες στον ψηφιακό χώρο για να υποστηρίξει την εργασία του στον φυσικό χώρο), επιλογή (π.χ. ο χρήστης επιλέγει αντικείμενα από μια ψηφιακή αναπαράσταση του φυσικού χώρου ώστε να αντλήσει σχετικές πληροφορίες), διάδραση (π.χ. ο χρήστης διαδρά άμεσα με τα φυσικά αντικείμενα στο χώρο για να αντλήσει πληροφορίες). Στη δεξιά πλευρά, το κενό μεταξύ του φυσικού και του ψηφιακού είναι μικρότερο, αλλά και ο βαθμός του ελέγχου του χρήστη επίσης μικραίνει. Για την έμμεση αλληλεπίδραση έχουμε: αυτόματη (π.χ. η συσκευή του χρήστη αυτόματα επιλέγει και διαδρά με φυσικά αντικείμενα για να προβάλει σχετικές πληροφορίες), με φυσικά μέσα (π.χ. ο χρήστης δεν έχει συσκευή, το περιβάλλον τον τακτοποιεί και παρακολουθεί τις δράσεις του, σχετικές πληροφορίες εμφανίζονται αυτόματα πάνω από αντικείμενα, είτε επειδή προβάλλονται απ' ευθείας πάνω τους είτε επειδή εμφανίζονται σε επι κεφαλής οθόνες). Αυτά τα είδη αλληλεπίδρασης έχουν εφαρμοστεί σε έναν αριθμό συστημάτων και εργασιών που παρουσιάζονται στη βιβλιογραφία. Η απλή αναζήτηση πληροφορίας σχετικά με ένα φυσικό αντικείμενο δεν υπονοεί πως ο χώρος πρέπει να είναι απαραίτητα ενεργοποιημένος και υποστηριζόμενος από μια ομάδα υπηρεσιών. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί απλά με μια φορητή συσκευή με πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η επιλογή θα μπορούσε να εφαρμοστεί για έναν μικρό αριθμό αντικειμένων όπως στο παράδειγμα οικιακού αυτοματισμού που παρουσιάζεται από τους (Välkkynen & Tuomisto, 2005) όπου ο χρήστης μπορεί να επιλέξει ανάμεσα στις οικιακές συσκευές που είναι σε εμβάλεια για να εκτελέσει διάφορες εργασίες. Η άμεση αλληλεπίδραση με φυσικά αντικείμενα μπορεί να παρατεθεί με τα ενεργοποιημένα πόστερ που παρουσιάζονται από τους (Broll, Hamard, et al., 2007). Η αυτόματη αλληλεπίδραση με φυσικά αντικείμενα έχει εφαρμοστεί μεταξύ άλλων στο Electronic Guidebook στο Exploratorium του Σαν Φραντσίσκο (Fleck et al., 2002) όπου οι φορητές συσκευές φόρτωναν ψηφιακούς υπερσυνδέσμους που σχετίζονται με κοντινά εκθέματα μέσω μιας θύρας υπερύθρων. Τέλος η φυσική αλληλεπίδραση μπορεί να παρατεθεί μέσα από το project Aura (Garlan, Siewiorek, Smailagic, & Steenkiste, 2002). 8

9 Το μικρότερο κενό μεταξύ του φυσικού και του ψηφιακού χώρου, ενώ διατηρείται ο έλεγχος του χρήστη στο ψηφιακό του ίχνος, φαίνεται να επιτυγχάνεται με τη χρήση μιας φορητής συσκευής και άμεσης αλληλεπίδρασης με τα φυσικά αντικείμενα στο χώρο. Ένα από τα πιο διαδεδομένα παραδείγματα φορητής συσκευής, το κινητό τηλέφωνο, εξελίχθηκε σε μια ισχυρή φορητή υπολογιστική μηχανή. Αυτές οι προχωρημένες συσκευές χρησιμοποιούνται ευρέως και μεγάλος αριθμός ανθρώπων τις έχει μαζί του. Οι περισσότεροι έχουν στις τσέπες τους τουλάχιστον μια τέτοια συσκευή η οποία έχει πολύ περισσότερες δυνατότητες από την φωνητική επικοινωνία και την αποστολή και λήψη σύντομων μηνυμάτων κειμένου. Παράλληλα, η δικτυακή επικοινωνία έγινε διάχυτη, εξέλιξη που επιτρέπει στους ανθρώπους να είναι συνδεδεμένη συνεχώς και παντού. Οι φορητές εφαρμογές που εμπεριέχουν αλληλεπίδραση με το φυσικό κόσμο και τα αντικείμενά του είναι μια νέα κατηγορία εφαρμογών η οποία έχει εγκαινιαστεί από το Διαδίκτυο των πραγμάτων (Gershenfeld, Krikorian, & Cohen, 2004) και από τεχνολογίες για την υπερσύνδεση αντικειμένων και τους φυσικούς υπερσυνδέσμους (Rukzio, Wetzstein, & Schmidt, 2005). Καθώς το εξωτερικό περιβάλλον είναι μεταβλητό στον κόσμο της φορητής υπολογιστικότητας, το πλαίσιο επίγνωσης και η ικανότητα ανίχνευσης αλλαγών στο πλαίσιο αυτό είναι ουσιαστικά σημεία για τις φορητές εφαρμογές. Το πλαίσιο επίγνωσης (Dey & Abowd, 2000; Dix et al., 2000; Winograd, 2001) είναι σημαντικό στη φορητή αλληλεπίδραση επειδή οι εφαρμογές μπορούν να το χρησιμοποιήσουν ως φίλτρο προσαρμογής της σχετικής πληροφορίας. Ωστόσο στη βιβλιογραφία έχουν δοθεί διάφοροι ορισμοί και ερμηνίες για τον όρο αυτό. Στη δική μας περίπτωση υιοθετούμε τον ορισμό των (Dey et al., 2001): 9

10 Ορισμός 4: Πλαίσιο επίγνωσης: κάθε πληροφορία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να χαρακτηρίσει την κατάσταση οντοτήτων (δηλαδή ανθρώπου, χώρου ή αντικειμένου) η οποία μπορεί να είναι σχετική με την αλληλεπίδραση μεταξύ ενός χρήστη και μιας εφαρμογής, συμπεριλαμβανομένων του χρήστη και της εφαρμογής. Το πλαίσιο επίγνωσης είναι συνήθως η θέση, η ταυτότητα και η κατάσταση ανθρώπων, ομάδων και υπολογιστικών και φυσικών αντικειμένων. Μια εφαρμογή ή μια υπηρεσία που είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει πληροφορίες του πλαισίου επίγνωσης ώστε να προσαρμόσει τη συμπεριφορά της ονομάζεται εφαρμογή με επίγνωση πλαισίου (πλαισιογνωστική εφαρμογή). Οι φορητές πλαισιογνωστικές εφαρμογές είναι σύνθετα συστήματα που περιλαμβάνουν πολλά αλληλοσυσχετιζόμενα συστατικά. Το πιο απαιτητικό σημείο είναι αυτό που αφορά τις διαφορετικές τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για το λογισμικό και το υλικό των φορητών συσκευών. Ενώ γίνονται προσπάθειες τυποποίησης των τεχνολογιών αυτών, συνεχίζουν να αποτελούν μεταβαλλόμενο τοπίο. Οι διάφορες τεχνολογίες και οι σύντομες ζωές των φορητών συσκευών κάνουν δύσκολη τη μαζική εξάπλωση των εφαρμογών. Πέραν των τεχνολογικών προβλημάτων, υπάρχει και το γεγονός πως οι περισσότερες πλαισιογνωστικές εφαρμογές υστερούν στη μεταξύ τους διαλειτουργικότητα και συνέπεια. Ο σχεδιασμός πλαισιογνωστικών φορητών εφαρμογών είναι πολύ δύσκολο και σύνθετο έργο. Εργαλεία που να επιτρέπουν το σχεδιασμό και την ανάπτυξη τέτοιων εφαρμογών απαιτείται να μετατοπίζουν την εστίαση από τα τεχνολογικά ζητήματα προς τις ανάγκες και τις εργασίες των χρηστών. Τέτοια εργαλεία μπορούν να παρέχονται σε διάφορα επίπεδα αφαίρεσης, στη μορφή πλαισίων αναφοράς, αρχιτεκτονικής και υποδειγμάτων λογισμικού. 10

11 Ερευνητικοί στόχοι Η ετερογένεια στον κόσμο των εφαρμογών φορητών συσκευών εκτείνεται σε πολλά επίπεδα. Καταρχήν υπάρχουν διάφορες πλατφόρμες (π.χ. λειτουργικά συστήματα) που δυσκολεύουν την προσπάθεια για την δημιουργία μιας εφαρμογής που θα είναι δυνητικά διαθέσιμη σε όλους. Σε ένα άλλο επίπεδο κάθε συσκευή έχει διαφορετικές δυνατότητες (μερικές έχουν κάμερα, άλλες έχουν GPS, ενώ μερικές άλλες μπορεί να έχουν μετρητές επιτάχυνσης κ.τ.λ) σε αμέτρητους συνδυασμούς. Επιπροσθέτως, το εύρος ζωής των φορητών συσκευών είναι εξαιρετικά μικρό για διάφορους λόγους: η φορητότητα συνοδεύεται από αυξημένο κίνδυνο βλαβών και κινδύνων μόδα νέο-εμφανιζόμενα χαρακτηριστικά γνωρίσματα καθιστούν τη προηγούμενη έκδοση των συσκευών γρήγορα ξεπερασμένη η πολιτική των εταιρειών κατασκευής και χορήγησης υπηρεσιών για κινητές συσκευές να επιχορηγούν την απόκτηση νέων συσκευών Μία άλλη συνήθης τακτική είναι η απόκτηση και κατοχή περισσότερων από μία συσκευών για την ίδια χρήση. Η οπτική γωνία των παρόχων υπηρεσιών και οι των ιδιοκτητών των φυσικών χώρων είναι περιορισμένη στην αγορά. Οι χρήστες έχουν διαφορετική οπτική η οποία πηγάζει από το γεγονός ότι κάθε μέρα αλληλεπιδρούν σε μία πληθώρα χώρων. Αυτό οδηγεί σε μία σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία των χρηστών για μία συνεχή και ολοκληρωμένη εμπειρία και στις εγωκεντρικές (με την έννοια του ότι δεν είναι πρόσφορες για να ενσωματωθούν ευρύτερα στην εμπειρία του χρήστη) υπηρεσίες οι οποίες συχνά απαιτούν την διαχείριση προτιμήσεων, ρυθμίσεων, προφίλ χρηστών κ.τ.λ. Μία δομή που υποστηρίζει βασικές ενέργειες όπως ο εντοπισμός υπηρεσιών που σχετίζονται με έναν συγκεκριμένο χώρο ή η αλληλεπίδραση με ένα φυσικό αντικείμενο, μπορεί να παράσχει μία ομάδα βασικών αρχών οι οποίες να επιτρέπουν μια ομοιόμορφη εμπειρία χρήσης. Κάνοντας χρήση του όρου ομοιόμορφος δεν εννοούμε ότι ο χρήστης θα εκτελεί τις ίδιες ενέργειες σε ένα εστιατόριο και σε μία βιβλιοθήκη αλλά ότι οι εργασίες θα εκτελούνται χρησιμοποιώντας μία ομάδα πρωταρχικών και βασικών ενεργειών που διέπονται από συνέπεια ανεξαρτήτως του χώρου και ότι τα κοινά στοιχεία θα αντιμετωπίζονται με παρόμοιο τρόπο. 11

12 Σε ένα άλλο επίπεδο, οι διάφοροι χώροι είναι ετερογενείς τόσο ως προς την τεχνολογία όσο και ως προς τις διαθέσιμες υπηρεσίες. Οι εφαρμογές φορητών συσκευών είναι δυνατό να βελτιωθούν σημαντικά ως προς την δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν πληροφορίες σχετικά με το άμεσο περιβάλλον ή σχετικά με το χρήστη (να είναι πλαισιογνωστικές), την άμεση αλληλεπίδραση με διαθέσιμα φυσικά αντικείμενα και προφίλ χρηστών. Η ενασχόληση με τον σχεδιασμό και την επέκταση πλαισιογνωστικών, φυσικής αλληλεπίδρασης εξατομικευμένων υπηρεσιών είναι αρκετά πολύπλοκη και δύσκολη. Επιπλέον θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε τις κοστολογήσεις και τον αυξημένο χρόνο στην αγορά εξαιτίας αυτών των επιπλέον χαρακτηριστικών και λειτουργιών. Οι χρήστες ανησυχούν για το ιδιωτικό απόρρητο και την ανωνυμία τους κατά την χρήση υπηρεσιών οι οποίες δυνητικά αφήνουν ίχνη που μπορούν εξίσου να χρησιμοποιηθούν υπέρ ή εναντίον τους. Ο ερευνητικός μας σκοπός είναι να σχεδιάσουμε μία αρχιτεκτονική που θα διευκολύνει και θα επιταχύνει την κατασκευή πλαισιογνωστικών εφαρμογών για φορητές συσκευές οι οποίες θα γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ του φυσικού και του ψηφιακού κόσμου ικανοποιώντας τις ανάγκες για πληροφόρηση του ανθρώπου όπου και όταν είναι απαραίτητο. Η αρχιτεκτονική έχει τους ακόλουθους σκοπούς: α) την πραγματοποίηση μιας ομοιόμορφης και συνεπούς εμπειρίας χρήσης κατά μήκος των χώρων και των περιεχομένων για υπηρεσίες πλαισιογνωστικών φορητών συσκευών, β) τον εμπλουτισμό της εμπειρίας χρήσης ενσωματώνοντας την φυσική αλληλεπίδραση με ψηφιακά επαυξημένα φυσικά αντικείμενα, γ) την δυνατότητα να λαμβάνουμε υπόψη τα προφίλ των χρηστών και τις προτιμήσεις τους στις υπηρεσίες, τις συσκευές και το πλαίσιο επίγνωσης ενώ διατηρούμε ασφαλές το ιδιωτικό απόρρητο και την ανωνυμία τους και παρέχοντας πάντα τον έλεγχο στον χρήστη, δ) την διευκόλυνση στον σχεδιασμό και την επέκταση των πλαισιογνωστικών εφαρμογών. Προχωρώντας προς την επίτευξη αυτών των στόχων, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε επιτυχημένα παραδείγματα αλληλεπίδρασης και αρχιτεκτονικά σχέδια για εφαρμογές φορητών συσκευών. 12

13 Για την λύση πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τα κρίσιμα σημεία που έχουν αναγνωριστεί εξαιτίας της ετερογένειας, τον αντικρουόμενων οπτικών, της δυσκολίας επέκτασης υπηρεσιών και την απαίτηση για διατήρηση του ιδιωτικού απορρήτου και ανωνυμίας των χρηστών. Μια αρχιτεκτονική που προσανατολίζεται στις υπηρεσίες, υπερβαίνει τις διαφορετικές πλατφόρμες και τεχνολογίες επιτρέποντας την χαλαρή συνεργασία επιμέρους στοιχείων τα οποία έχουν κατασκευαστεί με διαφορετικές τεχνολογίες. Μία πλούσια υποδομή που συμπεριλαμβάνει έτοιμες λειτουργίες για φυσική αλληλεπίδραση φορητών συσκευών και πλαίσιο διαχείρισης περιεχομένου που διευκολύνει την κατασκευή πλαισιογνωστικών υπηρεσιών για φορητές συσκευές, επιτρέποντας έτσι στους παρόχους υπηρεσιών να επικεντρώνονται στην επιχειρηματική λογική των υπηρεσιών τους. Ερευνητική Μεθοδολογία Η μεθοδολογία ορισμού του πλαισίου εργασίας MobiAct και της αρχιτεκτονικής MobiAct Εικόνα 2: Φάσεις της Ερευνητικής Μεθοδολογίας περιλαμβάνει διάφορες φάσεις όπως φαίνεται στην Εικόνα 1 13

14 1. Κατά την αρχική φάση έγινε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας που είχε σκοπό να αναγνωριστούν συγκεκριμένες και σημαντικές απαιτήσεις και ποιότητες οι οποίες είναι επιθυμητές στις φορητές πλαισιογνωστικές εφαρμογές. 2. Κατά τη δεύτερη φάση της έρευνας αναπτύχθηκαν διάφορα πρωτότυπα μέσω μίας επαναληπτικής διαδικασίας. Κάθε πρωτότυπο αξιολογήθηκε μέσω μελετών και πειραμάτων ευχρηστίας. Η απαίτηση για ευχρηστία ήταν ένας από τους κύριους στόχους της επιστημονική μας ατζέντας. Οι γνώσεις που προέκυπταν από κάθε επανάληψη βοήθησαν στο να προσδιοριστούν οι απαιτήσεις αλλά και το συνολικό πλαίσιο εργασίας MobiAct. Κάθε πρωτότυπο είχε το δικό του συγκεκριμένο σκοπό και τις δικές του απαιτήσεις. Η πρόκληση ήταν να αναγνωριστούν εκείνες οι απαιτήσεις οι οποίες παρουσίαζαν αρχιτεκτονική συσχέτιση. Το πεδίο εφαρμογής των πρωτοτύπων συσχετίζεται με περιβάλλοντα πλούσια σε πληροφορία, όπως είναι ένα πολιτισμικόιστορικό μουσείο και μια ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη. 3. Στην τρίτη φάση ορίστηκε η αρχιτεκτονική η οποία βασίστηκε στις απαιτήσεις που συλλέχθηκαν καθώς επίσης και στο πλαίσιο εργασίας MobiAct. 4. Στην τελική φάση η αρχιτεκτονική που ορίστηκε προηγουμένως αξιολογήθηκε χρησιμοποιώντας μια μεθοδολογία ανάλυσης αρχιτεκτονικών λογισμικού που βασίζεται σε σενάρια και συζητήσεις με αντιπροσωπευτικούς συμμέτοχους καθώς και με μια ομάδα αξιολόγησης. Το πλαίσιο MOBIle InterACTion MobiAct Το γενικευμένο σενάριο περιλαμβάνει χρήστες φορητών συσκευών οι οποίοι δρουν σε μία ακολουθία από φυσικούς χώρους (Εικόνα III) κατά τη διάρκεια των καθημερινών δραστηριοτήτων τους. Κάποιους από τους φυσικούς χώρους τους επισκέπτονται καθημερινά (χώρος εργασίας, σχολείο), άλλους περιστασιακά (βιβλιοθήκη, λέσχη) και τέλος κάποιους άλλους σπανιότερα (μουσεία). Οι χρήστες έχουν μαζί τους μία κινητή συσκευή η οποία υποστηρίζει ένα σύνολο τεχνολογιών αλληλεπίδρασης με το σύνολο των διαθέσιμων τεχνημάτων σε ένα δεδομένο χώρο. 14

15 Εικόνα 3: Χρήστης κινούμενος μέσα σε διάφορους φυσικούς χώρους Ανάλογα με την εργασία που οι χρήστες έχουν να εκπληρώσουν σε κάθε χώρο υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν σχετικές υπηρεσίες από ένα σύνολο διαθέσιμων παρόχων υπηρεσιών, όταν τις χρειάζονται. Επίσης οι χρήστες προτιμούν να μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις ρυθμίσεις και τις προτιμήσεις τους, εφόσον αυτές οριστούν άπαξ, σε όλους τους χώρους. Οι χρήστες ενδιαφέρονται για την προστασία της ιδιωτικότητάς τους και επιθυμούν να επικοινωνούν ανώνυμα με τις υπηρεσίες έτσι ώστε να μη χρειάζονται απαραίτητα πληροφορίες αναγνώρισης. Το γενικευμένο αυτό σενάριο μπορεί να μοντελοποιηθεί με ένα ποιο αφαιρετικό τρόπο ως εξής: Ένας χρήστης U χρησιμοποιεί τη συσκευή D η οποία τρέχει την κινητή εφαρμογή MA και καταναλώνει υπηρεσίες που παρέχονται από τους παρόχους υπηρεσιών ενός συνόλου SP σε διάφορα πλαίσια επίγνωσης Cj (C = {C1, C2,... Cj,...}). Η χρήση των υπηρεσιών συμπεριλαμβάνει αλληλεπιδράσεις με φυσικούς υπερσυνδέσμους μέσω τεχνολογιών ενός συνόλου Τ. 15

16 Ο στόχος είναι να παραδοθούν στους χρήστες υπηρεσίες λαμβάνοντας υπόψιν παράλληλα πληροφορίες πλαισίου επίγνωσης. Οι κύριες έννοιες του πλαισίου εργασίας MobiAct είναι: υβριδικός χώρος, φυσικός υπερσύνδεσμος, υβριδικός χώρος αλληλεπίδρασης συσκευής, το πλαίσιο επίγνωσης και η δυναμική διασύνδεση υπηρεσιών. Η Εικόνα IV υποδεικνύει πως οι παραπάνω έννοιες Εικόνα 4: Οι σχέσεις εννοιών του πλαισίου εργασίας MobiAct συσχετίζονται με τις υπηρεσίες και τους χρήστες. Μία κεντρικής σημασίας έννοια είναι ο υβριδικός χώρος: ο χώρος που περιέχει φυσικά και ψηφιακά στοιχεία και όπου λαμβάνει χώρα η δράση. Στον φυσικό χώρο συμπεριλαμβάνονται: ο χρήστης και τα φυσικά τεχνήματα ενώ στο ψηφιακό χώρο οι πληροφορίες τα ψηφιακά τεχνήματα και η πληροφορία. Όλα αυτά τα στοιχεία του υβριδικού χώρου συνεισφέρουν στο να σχηματιστεί ένα πλαίσιο στο οποίο οι χρήστες αλληλεπιδρούν με τις υπηρεσίες. Χρήστες, υβριδικό χώρος αλλά και υπηρεσίες μπορούν να επιφέρουν αλλαγές στο πλαίσιο επίγνωσης. Παράδειγμα 16 πληροφορίας πλαισίου

17 επίγνωσης συσχετιζόμενης με το χρήστη αποτελούν οι εκπεφρασμένες προτιμήσεις, η ταυτότητα, ο ρόλος, ο τόπος της κάθε εργασίας. Πληροφορία πλαισίου επίγνωσης συσχετιζόμενη με το χώρο μπορεί να είναι η τοποθεσία πόρων ή τεχνημάτων. Τέλος, οι υπηρεσίες μπορούν να επηρεάσουν το πλαίσιο επίγνωσης μέσω διαφορετικών τρόπων λειτουργίας (για παράδειγμα αν ένας χρήστης επιλέξει να είναι ανώνυμος, τότε στη διάθεσή του να είναι μια μορφή της υπηρεσίας με λιγότερες δυνατότητες). Η ιδέα της δυναμικής αντιστοίχησης υπηρεσιών (dynamic service binding) σχετίζεται με τον τρόπο σύνδεσης των υπηρεσιών με το χώρο. Οι υπηρεσίες συνδέονται σε ένα φυσικό χώρο βάσει της συσχέτισης με αυτό το χώρο: η τοποθεσία καθορίζει σε κάποιο βαθμό το ποιες δραστηριότητες μπορούν λάβουν χώρα, έτσι ο υπηρεσίες οι οποίες υποστηρίζουν αυτές τις δραστηριότητες είναι πιο σχετικές με το χώρο. Οι διαθέσιμες υπηρεσίες παρουσιάζονται στο χρήστη βάση της τοποθεσίας και του προφίλ του χρήστη (δηλ. τις προτιμήσεις). Αφού επιλεχθεί μία συγκεκριμένη υπηρεσία, ο φυσικό υπερσύνδεσμος παίρνει ένα συγκεκριμένο νόημα, δεδομένης της δραστηριότητας. Έτσι υπηρεσίες δεσμεύονται δυναμικά σε ένα φυσικό χώρο και οι φυσικοί υπερσύνδεσμοι δεσμεύονται δυναμικά στην πληροφορία και/ή στις δράσεις. Η γεφύρωση του φυσικού και ψηφιακού κόσμου επιτυγχάνεται μέσω της συσκευής αλληλεπίδρασης με τον υβριδικό χώρο (μια φορητή συσκευή με συγκεκριμένες ελάχιστες ιδιότητες) και των φυσικών υπερσυνδέσμων. Οι φυσικοί υπερσύνδεσμοι στοχεύουν στην απλοποίηση της αλληλεπίδρασης με τις υπηρεσίες παρέχοντας έναν άμεσο τρόπο πρόσβασης στην πληροφορία η οποία σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο στοιχείο του φυσικού χώρου. Τέλος, η κινητή συσκευή λειτουργεί σαν ένα εργαλείο αλληλεπίδρασης με τις υπηρεσίες. Επίσης πληροφορίες επίγνωσης πλαισίου μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση της αλληλεπίδρασης με τη συσκευή. Η υπόθεση είναι ότι έχουμε υπηρεσίες οι οποίες συσχετίζονται με το φυσικό χώρο και τα τεχνήματα που εμπεριέχονται σε αυτόν. Ωστόσο, μία υπηρεσία που δεν σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο χώρο επίσης καλύπτεται από το πλαίσιο εργασίας MobiAct καθώς θεωρείται μία ειδική περίπτωση. Μία τέτοια υπηρεσία είναι μία υπηρεσία υβριδικού χώρου η οποία στερείται αλληλεπίδρασης με φορητή συσκευή. Στις παραγράφους που ακολουθούν θα περιγραφούν λεπτομερώς οι έννοιες που συνθέτουν το πλαίσιο εργασίας MobiAct. 17

18 Υβριδικός χώρος Ο ψηφιακός χώρος είναι ένας ψηφιακά ενεργοποιημένος χώρος που περιέχει αντικείμενα στα οποία έχει συσχετιστεί ψηφιακή πληροφορία, η οποία ορίζει ένα εικονικό χώρο. Η ανάγκη για πρόσβαση σε αυτό τον εικονικό χώρο προέρχεται από τις δραστηριότητες τις οποίες μπορεί να πραγματοποιήσει ο χρήστης ενώ βρίσκεται μέσα στο φυσικό χώρο. Ενώ λοιπόν ο χρήστης μπορεί άμεσα να αντιληφθεί την πληροφορία που βρίσκεται μέσα στο φυσικό χώρο, για να μπορέσει να έχει πρόσβαση στην συσχετισμένη ψηφιακή χρειάζεται μια φορητή συσκευή η οποία θα του παρουσιάζει σε κατάλληλη μορφή τη ψηφιακή πληροφορία. Εναλλακτικά, σε περίπτωση που είχαμε αλληλεπίδραση χωρίς τη χρήση συσκευής τότε θα έπρεπε να υπάρχει ένας μηχανισμός ο οποίος να καθιστά την ψηφιακή πληροφορία σε μια μορφή η οποία μπορεί να είναι επεξεργάσιμη από τους ανθρώπους. Ένα αντικείμενο το οποίο βρίσκεται μέσα σε ένα φυσικό χώρο μπορεί να έχει συσχετιστεί με πληροφορία/υπηρεσίες από πολλούς και διαφορετικούς παρόχους υπηρεσιών. Αυτό συνεπάγεται πως η συσχετισμένη πληροφορία μπορεί να προέρχεται από διαφορετικές και ανταγωνιστικές πηγές. Το κατά πόσο είναι σχετική η παρουσιαζόμενη πληροφορία εξαρτάται άμεσα και από τη σχέση του παρόχου με τον ίδιο το ψηφιακό χώρο όπου βρίσκεται το αντικείμενο. Για παράδειγμα, πληροφορίες για ένα βιβλίο μιας βιβλιοθήκης μπορεί να παρέχονται από πολλές βιβλιοθήκες, και πληροφορία για ένα πίνακα μιας γκαλερί μπορεί να προέρχεται από διάφορες εγκυκλοπαίδειες. Για τους παραπάνω λόγους ένα φυσικό αντικείμενο μπορεί να συνδέεται με πολλά σετ από ψηφιακές πληροφορίες. Επιπρόσθετα ο χρήστης χρειάζεται έναν μηχανισμό ο οποίος να επιτρέπει τη σύνδεση του φυσικού αντικειμένου με τη συσχετιζόμενη ψηφιακή πληροφορία (Rohs & Zweifel, 2005; Rukzio et al., 2005; Broll, Siorpaes, et al., 2007). Αυτός ο μηχανισμός ονομάζεται φυσικός υπερσύνδεσμος και παρουσιάζεται στη συνέχεια. Φυσικός υπερσύνδεσμος Ένας φυσικός υπερσύνδεσμος είναι ένας μηχανισμός που συσχετίζει ένα φυσικό αντικείμενο ή ένα σημείο μέσα στο φυσικό χώρο με ψηφιακή πληροφορία/υπηρεσία. Εάν Τ είναι το σύνολο των διαθέσιμων τεχνολογιών για τη δημιουργία φυσικών υπερσυνδέσμων, τότε η τεχνολογία T i T περιέχει πληροφορία με ένα μονοδιάστατο κωδικό (ID) σε μορφή η οποία είναι προσπελάσιμη είτε 18

19 κατευθείαν από τους ανθρώπους είτε με χρήση κάποιας συσκευής. Το Ti αποτελείται από ένα ζευγάρι πομπού-δέκτη και χαρακτηρίζεται από τη δυνατότητα να λειτουργεί σε μικρή απόσταση (π.χ. μερικά εκατοστά για τις παθητικές RFID κάρτες, και μερικά μέτρα, όσο είναι απαραίτητα ώστε να μπορούν να διαβαστούν από ανθρώπους). Το ID περνά από τη κινητή εφαρμογή στον πάροχο υπηρεσιών SP k SP ο οποίος το αναλύει σύμφωνα με το πλαίσιο επίγνωσης του χρήστη και απαντά με την κατάλληλη πληροφορία. Ένα ID χαρακτηρίζει μονοδιάστατα ένα αντικείμενο σε ένα δεδομένο πλαίσιο επίγνωσης Cj. Παραδείγματα τεχνολογιών του συνόλου T είναι: Στοιχεία που μπορούν να διαβαστούν κατευθείαν από τους ανθρώπους, όπως αριθμοί ή γράμματα, Στοιχεία που μπορούν να διαβαστούν από μηχανές, όπως γραμμωτοί κώδικες μιας ή δύο διαστάσεων, Μια RF ετικέτα όπως στην περίπτωση των RFID ή Bluetooth, Ένας πομπός φωτός (υπέρυθρος) Το γεγονός πως ένας φυσικός υπερσύνδεσμος αποτελεί αναπόφευκτα ένα φυσικό αντικείμενο έχει κάποιες συνέπειες. Για παράδειγμα, μπορεί να προστεθεί γύρω και πάνω στο φυσικό αντικείμενο ή να εμφυτευθεί μέσα του και κατά συνέπεια να κληρονομήσει κάποιες από τις ιδιότητές του ( για παράδειγμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως φορητό όταν έχει προσαρτηθεί σε ένα βιβλίο ή ως σταθερό όταν έχει προσαρτηθεί σε μια στάση λεωφορείου). Άλλα θέματα που σχετίζονται με τη φυσική του υπόσταση είναι: η ανάγκη για ενέργεια ενεργοί σύνδεσμοι (χρειάζονται ηλεκτρικό ρεύμα, π.χ. μπαταρίες) και παθητικοί (δε χρειάζονται πηγή ενέργειας) και ο αριθμός των χρηστών, ανάλογα με την τεχνολογία που έχει επιλεχθεί, που μπορεί ταυτόχρονα να τις προσπελάσει. Σε μια ιστοσελίδα η URL διεύθυνση χρησιμοποιείται από ένα φυλλομετρητή για να βρίσκει πληροφορίες. Στην περίπτωσή μας ένα URN ορίζεται από τον μοναδικό κωδικό (ID) σε συνδυασμό με το πλαίσιο χρήσης Cj και τον επιλεγμένο πάροχο υπηρεσιών SPk. Spk e είναι ο πάροχος από τον οποίο θα αναζητηθεί η πληροφορία. Το ID μπορεί να είναι ένα ενιαίο όνομα πόρου (URN) (Sollins & Masinter, 1994) όπως ο αριθμός ISBN ή ένας κωδικός UPC. Ο Kindberg (2002) προτείνει μια ετικέτα σαν μια νέα ενιαία ταυτότητα πόρου (URI) (Berners-Lee, Fielding, & Masinter, 2005) και μηχανισμούς για την εξόρυξη και έκδοση τέτοιων μοναδικών ταυτοποιητών. 19

20 Εικόνα 5: Πολυτροπικός φυσικός υπερσύνδεσμος σε ένα βιβλίο βιβλιοθήκης Ενώ όταν χρησιμοποιεί ένας χρήστης ένα φυλλομετρητή μπορεί να ακολουθήσει μόνο μια διεύθυνση κάθε φορά, με τους φυσικούς υπερσυνδέσμους υπάρχει η δυνατότητα να μπορεί να διαβάζει πολλαπλές διευθύνσεις ταυτόχρονα (ανάλογα με την τεχνολογία υλοποίησης). Για αυτό, κρίνεται απαραίτητη η ύπαρξη ενός μηχανισμού που θα επιλύει αυτή την κατάσταση. Κατά συνέπεια μια εφαρμογή για φορητές συσκευές θα πρέπει να παρουσιάζει στον χρήστη μια λίστα όλων των διαθέσιμων παρόχων ώστε να μπορεί να επιλέγει την πληροφορία που τον ενδιαφέρει. Στην Εικόνα V το βιβλίο περιέχει φυσικούς υπερσυνδέσμους κατάλληλους για σαρωτές γραμμωτού κώδικα, για συσκευές που διαθέτουν κάμερες και για να μπορούν να προσπελαστούν κατευθείαν από ανθρώπους. Για να έχει κάποιος πρόσβαση στο εικονικό κομμάτι ενός υβριδικού χώρου είναι απαραίτητη η ύπαρξη μιας συσκευής που να επιτρέπει τη σύνδεση στο δίκτυο. Συσκευή αλληλεπίδρασης με τον υβριδικό χώρο Ένα τυπικό παράδειγμα μιας συσκευής αλληλεπίδρασης με τον υβριδικό χώρο είναι ένα κινητό τηλέφωνο ή ένα PDA. Οι δυνατότητες που θα πρέπει απαραίτητα να έχουν είναι: Κύριες απαιτήσεις: ένα μηχανισμό δικτύωσης (GPRS, 3G, WiFi, etc), η δυνατότητα να τρέχουν διαφορετικές εφαρμογές, μηχανισμό εισόδου δεδομένων (π.χ. πληκτρολόγιο, οθόνη αφής, στυλό κτλ); 20

21 Η ύπαρξη της δυνατότητας σύνδεσης με το δίκτυο κρίνεται απαραίτητη ώστε να εξασφαλιστεί η επικοινωνία με τους παρόχους υπηρεσιών και η πρόσβαση στην αποθηκευμένη στον εικονικό χώρο πληροφορία. Κάθε μορφή δικτύωσης έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της (π.χ. Μια σύνδεση GSM θα έχει, σε κανονικές συνθήκες, μια αυξημένη περιοχή πρόσβασης αλλά για να τη χρησιμοποιήσει ο χρήστης θα πρέπει να χρεωθεί συνήθως με βάση τον όγκο της πληροφορίας; μια ad hoc wifi σύνδεση μπορεί να είναι χωρίς χρέωση, να καλύπτει πιθανότατα έναν ολόκληρο φυσικό χώρο αλλά δε θα λειτουργεί μόλις ο χρήστης απομακρυνθεί από αυτόν και υπάρχουν και τα προβλήματα που σχετίζονται με την ασφάλεια και την ιδιωτικότητα. Για να υπάρξει όφελος από την προστιθέμενη αξία των φορητών υπηρεσιών και των φυσικών υπερσυνδέσμων η συσκευή θα πρέπει να είναι σε θέση να εκτελεί εφαρμογές τρίτων. Με άλλα λόγια να επιτρέπει μετατροπές του λογισμικού που εγκαθίσταται καθώς και νέο λογισμικό (οι περισσότερες συσκευές που ανήκουν στην κατηγορία των κινητών τηλεφώνων και τον υπολογιστών παλάμης τώρα υποστηρίζουν τουλάχιστον Java ME). Τέλος, για να εξασφαλιστεί ότι ο χρήστης είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει τους φυσικούς υπερσυνδέσμους άμεσα και χωρίς τη διαμεσολάβηση συσκευής ανάγνωσης, θα χρειάζεται να παρέχονται από την αρχιτεκτονική δυνατότητες βασικής εισαγωγής κειμένου, ώστε να εισάγεται η ταυτότητα ενός πόρου μέσω πληκτρολογίου. Στην περίπτωση που η συσκευή έχει και άλλες δυνατότητες (κάμερα, άλλους αισθητήρες και αναγνώστες) ή πρόσθετα (σαρωτής RFID, γραμμωτού κώδικα) τότε αυτές θα πρέπει να είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται στην αλληλεπίδραση με το φυσικό χώρο. Πλαίσιο επίγνωσης Το πλαίσιο επίγνωσης (Dey & Abowd, 2000; Dix et al., 2000; Winograd, 2001) είναι σημαντικό στη φορητή αλληλεπίδραση καθώς οι εφαρμογές μπορούν να το χρησιμοποιήσουν και να φιλτράρουν μόνο πληροφορίες που είναι σχετικές. Ωστόσο, σε όλη τη βιβλιογραφία έχουν δοθεί διάφοροι ορισμοί και ερμηνείες. Σε αυτή τη διατριβή υιοθετούμε τον ορισμώ των (Dey et al., 2001): Πλαίσιο επίγνωσης: κάθε πληροφορία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να χαρακτηρίσει την κατάσταση οντοτήτων (δηλαδή ανθρώπου, χώρου ή αντικειμένου) η οποία μπορεί να είναι σχετική με την αλληλεπίδραση μεταξύ ενός χρήστη και μιας εφαρμογής, συμπεριλαμβανομένων του χρήστη και της εφαρμογής. Το πλαίσιο 21

22 επίγνωσης είναι συνήθως η θέση, η ταυτότητα και η κατάσταση ανθρώπων, ομάδων και υπολογιστικών και φυσικών αντικειμένων (Dey et al., 2001). Υπάρχουν διάφορα επίπεδα επιρροής που ασκεί το πλαίσιο επίγνωσης στην εμπειρία χρήστη. Μια ταξονομία του πλαισίου επίγνωσης προτείνται στον πίνακα 1 (Dix et al., 2000). Πρώτα, η θέση καθορίζει ως ένα βαθμό ποιές εργασίες και υπηρεσίες είναι πιο σχετικές. Σε ένα άλλο επίπεδο το προφίλ του χρήστη και οι προεπιλογές του μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά της υπηρεσίας όσον αφορά τον καθορισμό των σχετικών πληροφοριών από το πλαίσιο επίγνωσης. Άλλο παράδειγμα είναι πως το πλαίσιο επίγνωσης που αφορά στη συσκευή (τύπος συσκευής, δυνατότητες) επηρεάζει τον τρόπο αλληλεπίδρασης. Πλαίσιο Σχέση με Θέματα επίγνωσης υποδομή Εύρος ζώνης δικτύου, ανάλυση Μεταβλητότητα της υπηρεσίας, οθόνης και αξιοπιστία επίγνωση χρήστη για την υπηρεσία, ζωτικότητα των δεδομένων σύστημα Άλλες συσκευές, εφαρμογέρς Κατανεμημένες εφαρμογές, ρυθμός και χρήστες πεδίο πεδίο ανάδρασης, προκύπτουσα συμπεριφορά εφαρμογής, τρόπος Εγκαθιδρυμένη αλληλεπίδραση, χρήσης, ταυτοποίηση χρήστη φυσικό Φυσική υπόσταση συσκευής, περίγυρος, θέση προσωποποίηση, εργασία, ιδιωτικότητα της Φύση της φορητότητας, χώρο-ευαίσθητη πληροφορία, χρήση αισθητήρων περιβάλλοντος Πίνακας. 1: Ταξονομία πλαισίων επίγνωσης (Dix et al., 2000) Σύμφωνα με τους (Dey & Abowd, 2000) το πλαίσιο επίγνωσης κατηγοριοποιείται σε πρωτεύων πλαίσιο επίγνωσης (θέση, χρόνος, ταυτότητα και δραστηριότητα) και δευτερεύων πλαίσιο επίγνωσης (οτιδήποτε άλλο το οποίο προκύπτει μέσω του πρωτεύοντος πλαισίου). Από την ταυτότητα του χρήστη μπορούν να προκύψουν πληροφορίες όπως προτιμήσεις ή βιβλίο επαφών. Θα πρέπει να σημειωθεί πως η πρόσβαση σε πληροφορίες επίγνωσης πλαισίου θέτει θέματα ιδιωτικότητας και γι'αυτό απαιτείται ειδικός χειρισμός. Για παράδειγμα ένα εφικτός τρόπος θα μπορούσε να είναι να ρυθμίζεται η πρόσβαση σε ευαίσθητα δεδομένα μέσα μια έμπιστης αρχής. Αν ένας πάροχος υπηρεσιών χρειάζεται στην προτιμώμενη γλώσσα του χρήστη, τότε θα μπορούσε να αιτηθεί αυτή την 22

23 πληροφορία από την έμπιστη αρχή του χρήστη αντί να έχει απευθείας πρόσβαση στις πληροφορίες του χρήστη. Οι πληροφορίες του πλαισίου επίγνωσης γενικά κατανέμονται μεταξύ των διαφόρων συμμετοχών που εμπλέκονται. Ο πάροχος υπηρεσιών μπορεί να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες επίγνωσης πλαισίου σχετικές με τη δραστηριότητα (που προκύπτουν από τη λειτουργικότητα που χρησιμοποιεί ο χρήστης) και ενδεχομένως μπορεί να έχει πρόσβαση στο προφίλ του χρήστη (αν αυτό δεν το χειρίζεται μια ενδιάμεση έμπιστη αρχή) και το σύστημα του φυσικού χώρου θα μπορεί να έχει πρόσβαση σε άλλα στοιχεία του πλαισίου επίγνωσης που συλλέγονται από αισθητήρες ή από βάσεις δεδομένων. Οι συμμέτοχοι χρειάζεται να ανταλλάξουν πληροφορία επίγνωσης πλαισίου έτσι ώστε να επιτύχουν μια πιο πλήρη εικόνα της αλληλεπίδρασης και συνεπώς να προσφέρουν καλύτερη υπηρεσία στο χρήστη. Θα πρέπει να σημειωθεί πως τα στοιχεία του πλαισίου επίγνωσης χαρακτηρίζονται από διαφορετικούς ρυθμούς αλλαγών. Αναλογιζόμενοι τη σχέση ταυτότητας και τοποθεσίας. Η ταυτότητα απίθανο να αλλάξει, το αντίθετο η τοποθεσία. Με άλλα λόγια τα στοιχεία του πλαισίου επίγνωσης που προκύπτουν από αισθητήρες αλλάζουν πιθανώς με μεγαλύτερο ρυθμό από τα δεδομένα που ορίζονται από το χρήστη όπως είναι αποθηκευμένες ρυθμίσεις και προτιμήσεις. Μια άλλη σημαντική διάσταση είναι πως το πλαίσιο επίγνωσης μεταβάλλεται με κάθε νέο συμβάν πράγμα που καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη πλαισιογνωστικών υπηρεσιών. Ένας χρήστης που επιλέγει μια από τις διαθέσιμες υπηρεσίες που είναι σχετικές με την τοποθεσία του, αλλάζει το πλαίσιο επίγνωσης με την επιλογή του. Κάθε βήμα αυτής της διάδρασης με την υπηρεσία μπορεί να ανατροφοδοτηθεί στο μηχανισμό επεξεργασίας του πλαισίου επίγνωσης. Τα στοιχεία του πλαισίου επίγνωσης είναι σημαντικά σε σχέση με τον τρόπο με τον οποίο αντιστοιχίζονται οι υπηρεσίες σε ένα συγκεκριμένο φυσικό χώρο, δηλαδή τη δυναμική αντιστοίχηση υπηρεσιών, που παρουσιάζεται στη συνέχεια. Δυναμική αντιστοίχηση υπηρεσιών Ένα άλλο σημαντικό σημείο στην πρότασή μας είναι η δυναμική αντιστοίχηση υπηρεσιών. Η δυναμική αντιστοίχηση υπηρεσιών συνδέει τους φυσικούς υπερσυνδέσμους με τις κατάλληλες υπηρεσίες και/ή πληροφορίες. Η επιλογή των υπηρεσιών που παρέχονται στον χρήστη όταν διαλέγει 23

24 έναν συγκεκριμένο φυσικό υπερσύνδεσμο παράγεται από τον συνδυασμό αρκετών στοιχείων από το πλαίσιο επίγνωσης του χρήστη την ταυτότητα του χρήστη, τις προτιμήσεις του χρήστη ή το προφίλ του, τον πάροχο της εφαρμογής, την συσκευή που χρησιμοποιείται, την καθεαυτή εργασία. Ένα παράδειγμα του ρόλου που παίζει το πλαίσιο επίγνωσης της χρήσης στην επιλογή του φυσικού υπερσυνδέσμου είναι το εξής: σε ένα μουσείο η επιλογή του φυσικού υπερσυνδέσμου θα μπορούσε να σημάνει την έναρξη εμφάνισης γραπτής πληροφορίας ή αναπαραγωγή ηχητικών διηγήσεων όταν βρισκόμαστε σε τρόπο λειτουργίας ξενάγησης ή θα μπορούσε να σημάνει την έναρξη συλλογής στοιχείων, την δημιουργία συνδέσμων κτλ. στην περίπτωση ενός εκπαιδευτικού παιχνιδιού. Οι υπηρεσίες που παρέχονται για τον υβριδικό χώρο του χρήστη κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες: πληροφορίας: ο χρήστης συμβουλεύεται τις πληροφορίες που λαμβάνει χωρίς να αλλάζει την κατάσταση του συστήματος ή το περιεχόμενο, συναλλαγής: ο χρήστης μπορεί να εκτελέσει ενέργειες που αλλάζουν την κατάσταση του συστήματος και/ή το περιεχόμενο, περιήγησης: η υπηρεσία χρησιμοποιεί ήδη αποθηκευμένη γνώση για τη σημαντική του φυσικού χώρου προκειμένου να δοθεί στον χρήστη υποστήριξη για την περιήγηση, ελέγχου: ο χρήστης ελέγχει την κατάσταση των φυσικών αντικειμένων μέσω της υπηρεσίας. Για να διευκρινίσουμε περαιτέρω το προτεινόμενο πλαίσιο εργασίας τα πιο σημαντικά θέματα που αφορούν την αλληλεπίδραση με τον υβριδικό χώρο παρουσιάζονται στην επόμενη παράγραφο. Πρωτότυπα Το πλαίσιο εργασίας MobiAct χρησιμοποιήθηκε ως οδηγός για την ανάπτυξη ενός αριθμού πρωτοτύπων. Τα πρωτότυπα αναπτύχθηκαν μέσα στα πλαίσια διάφορων ερευνητικών προγραμμάτων και σαν συνέπεια, υπήρχαν απαιτήσεις που εξωτερικούς παράγοντες. Το γεγονός ότι η ομάδα σχεδιασμού και ανάπτυξης δεν μπορούσε να ελέγξει τις απαιτήσεις προσθέτει κύρος στην εγκυρότητα του προτεινόμενου πλαισίου. Σε όλα τα πρωτότυπα οι ψηφιακοί και φυσικοί χώροι συνδέονται με την βοήθεια μιας φορητής συσκευής. 24

25 Τα πρωτότυπα περιελάμβαναν τρία εκπαιδευτικά παιχνίδια τα οποία σχετίζονται με τις δραστηριότητες που συμβαίνουν σε ένα μουσείο: Μυστήριο στο μουσείο (Mystery in the museum) τα παιδιά συνεργάζονται προκειμένου να επιλύσουν γρίφους για να συλλέξουν στοιχεία τα οποία θα τα βοηθήσουν για να αποκαλύψουν ένα μυστήριο, Κληρονομιά/Δωρεά (Inheritance/Donation) τα παιδιά συνεργάζονται για να ανακαλύψουν κρυμμένα στοιχεία στις περιγραφές των εκθεμάτων του μουσείου προκειμένου να βοηθηθούν στον εντοπισμό ενός ιδιαίτερου εκθέματος, MuseumScrabble Εικόνα 6: Προεπισκόπηση πρωτοτύπων 25

26 Τα παιδιά ανταγωνίζονται στη δημιουργία σχετικών συνδέσμων ανάμεσα σε μία ομάδα πληροφοριών και μουσειακών εκθεμάτων έτσι ώστε να μαζέψουν πόντους για να αυξήσουν την τελική τους βαθμολογία. Τα υπόλοιπα πρωτότυπα περιλαμβάνουν εφαρμογές που υποστηρίζουν τυπικές εργασίες σε χώρους όπως μουσεία, ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες ή πολυκαταστήματα. Ο Ξεναγός Μουσείου (Museum Guide) είναι μία εφαρμογή που υποστηρίζει τους επισκέπτες ενός μουσείου παρέχοντάς τους ηχητικές και γραπτές περιγραφές για τα σχετικά, επιλεγμένα εκθέματα. Επιπλέον, ο Ξεναγός Μουσείου παρέχει περιήγηση στους εσωτερικούς χώρους του μουσείου που πραγματοποιείται με την χρήση χάρτη. Ο Φορητός Βοηθός Βιβλιοθήκης (Mobile Library Assistant) υποστηρίζει τους υπαλλήλους των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών να ανασύρουν πληροφορίες σχετικά με τα βιβλία με άμεση αλληλεπίδραση και επίσης επιτρέπει την αναζήτηση σε on-line κατάλογο. Τέλος, το BeNatural πρωτότυπο παρέχει εξατομικευμένη βοήθεια σε αγορές επιτρέποντας στους χρήστες να πιστοποιήσουν γρήγορα αν ένα προϊόν ταιριάζει με τις προκαθορισμένες προτιμήσεις τους. Το πρώτο πρωτότυπο, Μυστήριο στο Μουσείο, διερεύνησε την επιλογή ως μέθοδο αλληλεπίδρασης με τα φυσικά αντικείμενα και γι'αυτό δεν ενεπλάκησαν φυσικοί υπερσύνδεσμοι. Ακολούθως, μετά την αξιολόγηση αυτού του πρωτοτύπου το πλαίσιο έχει αναθεωρηθεί και επανασχεδιασθεί και ο φυσικός υπερσύνδεσμος έχει συμπεριληφθεί στις βασικές αρχές. Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας απέδειξε αφενός ότι οι εφαρμογές για φορητές συσκευές είναι πολύτιμες σε ένα εύρος πεδίων, και αφετέρου αποκάλυψε χρήσιμες απαιτήσεις, ποιοτικά στοιχεία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και εν τέλει τυπικά προβλήματα που πρέπει να λυθούν. Η διερεύνηση ενός μεγάλου πεδίου συστημάτων και εφαρμογών έχει το πλεονέκτημα να παρέχει την απαραίτητη ποικιλία για τον προσδιορισμό μιας αρκετά γενικής αρχιτεκτονικής. Παρόλα αυτά, όσο αυξάνει το πλήθος των απαιτήσεων, των συστάσεων, των συστημάτων κτλ. αυξάνει επίσης και η πολυπλοκότητα στην εξαγωγή ενός κοινού παρονομαστή και τελικά στην απόσταξη των σημαντικών αρχιτεκτονικών απαιτήσεων. Η Εικόνα VI απεικονίζει τις σχέσεις μεταξύ των πρωτοτύπων, του πλαισίου εργασίας MobiAct Framework και της αρχιτεκτονικής MobiAct. Τα τρία πρώτα πρωτότυπα διερευνούν βασικές πτυχές που σχετίζονται με τον υβριδικό χώρο, τον φυσικό υπερσύνδεσμο, τα συστήματα παλιότερης 26

27 τεχνολογίας, την διαχείριση πληροφορίας, το πλαίσιο επίγνωσης και την εξατομίκευση. Σε κάθε επαναληπτικό κύκλο τα αποτελέσματα των αξιολογήσεων έχουν χρησιμοποιηθεί για επανασχεδίαση του πλαισίου εργασίας MobiAct. Αυτά τα αρχικά πρωτότυπα έχουν χρησιμοποιηθεί ως βάση για την ανάπτυξη της εφαρμογής του Ξεναγού Μουσείου (Museum Guide) που ενσωμάτωσε όλα τα στοιχεία σε μία πρώτη απόπειρα ανάπτυξης μιας υποδομής για τέτοιου είδους συστήματα. Ακολούθως, με αυτή την υποδομή έχει επεκταθεί το παιχνίδι MuseumScrabble και έχει ενσωματωθεί στην εμπειρία χρήσης. Τέλος, στο πρωτότυπο BeNatural εγκαταλείπεται το μοντέλο ενός ιδιοκτήτη χώρου που βελτιώνει τον χώρο με νέες υπηρεσίες. Σε αυτό το τελικό πρωτότυπο μελετάται η εμπειρία χρήστη που επεκτείνεται σε παρόμοια πλαίσια επίγνωσης. Σε αυτή την περίπτωση ο ιδιοκτήτης ενός χώρου δεν έχει έλεγχο της υπηρεσίας και τα αντικείμενα είναι ήδη διαθέσιμα με φυσικούς υπερσύνδεσμους. Οι επαναλήψεις στην αρχιτεκτονική του λογισμικού των πρωτοτύπων παρέχουν μία σταθερή βάση για μία γενικεύσιμη αρχιτεκτονική η οποία έχει ρόλο υποδομής. Το γεγονός ότι το πλαίσιο εργασίας MobiAct και η βασική αρχιτεκτονική εφαρμόστηκαν επιτυχώς στο πρωτότυπο BeNatural είναι ένα δείγμα ότι η προσέγγισή μας είναι αρκετά γενική ώστε να καλύψει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογών. Η εξειδικευμένη βιβλιογραφία σε συνδυασμό με τα δεδομένα χρηστών αποτέλεσε την πηγή των απαιτήσεων. Παρατηρήσαμε και πήραμε συνεντεύξεις από τους χρήστες σε διάφορες μελέτες που αφορούσαν τα πρωτότυπα. Οι μελέτες αξιολόγησης με πραγματικούς χρήστες είχαν συνεισφέρει στην προσεκτική επιλογή των απαιτήσεων, όπως επίσης και στην καλύτερη κατανόηση του πως οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τους υβριδικούς χώρους. Αρχιτεκτονική MobiAct Βασιζόμενοι στο πλαίσιο εργασίας MobiAct, έχουμε σχεδιάσει μία αρχιτεκτονική που λαμβάνει υπόψη της την απαίτηση για επικοινωνία ανάμεσα στα πλαίσια επίγνωσης και στους χώρους, και την ανάγκη για εξατομίκευση, ανωνυμία, ιδιωτικότητα και ασφάλεια. 27

28 Συμμέτοχοι Οι συμμέτοχοι ενός συστήματος είναι οντότητες που διατηρούν ένα ενδιαφέρον ή έχουν κάποιο κέρδος από την χρήση ή την ύπαρξη του συστήματος αυτού. Συνεπώς ως συμμέτοχοι του συστήματος MobiAct έχουν αναγνωριστεί οι εξής: Οι τελικοί χρήστες (καταναλωτές της πληροφορίας και των υπηρεσιών), πχ. ο καθένας που έχει πρόσβαση στους υβριδικούς χώρους, που επιθυμεί να επωφεληθεί από τις υπηρεσίες των φορητών συσκευών και είναι κάτοχος φορητών συσκευών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το σύστημα. Οι εταιρείες παροχής υπηρεσιών, που μπορεί να είναι είτε εξωτερικές είτε εσωτερικές. Ένας ενδιάμεσο επίπεδο που θα υλοποιεί τον μηχανισμό αντιστοίχησης (επιτρέποντας πολλαπλές τεχνολογίες για τους φυσικούς υπερσυνδέσμους) απαιτείται για τους παροχείς εξωτερικών υπηρεσιών. Οι πάροχοι εσωτερικών ή εντόπιων υπηρεσιών του MobiAct μπορούν να εκτελέσουν την αντιστοίχηση ενός φυσικού υπερσυνδέσμου προς τον σχετικό πόρο για κάθε δεδομένη τεχνολογία. Με αυτούς σχετίζονται οι συγγραφείς του περιεχομένου, άνθρωποι ή οργανισμοί που προσλαμβάνονται για να δημιουργήσουν περιεχόμενο προκειμένου να υποστηριχθούν οι εργασίες του χρήστη. Οι ιδιοκτήτες φυσικών χώρων και διαχειριστές που θέτουν σε διάθεση και διαχειρίζονται τους χώρους τους. Αυτοί διαχειρίζονται τους φυσικούς υπερσυνδέσμους όταν είναι απαραίτητο. Οι ενδιάμεσες οντότητες των υπηρεσιών είναι συνδεδεμένες σε έναν συγκεκριμένο χώρο ή χώρους όπου οι υπηρεσίες τους έχουν ισχύ (πχ. μεσάζοντες για υπηρεσίες μουσείου) Τα πρακτορεία χρηστών (user agencies) παρέχουν αντιπροσώπευση ενός χρήστη στον εικονικό χώρο και έναν πανταχού παρόν διαθέσιμο προφίλ του χρήστη και επιπρόσθετα χρησιμοποιούν αυτά τα δεδομένα για να παρέχουν υπηρεσίες προσαρμογής και εξατομίκευσης. Πρακτορεία καταλόγων διατηρούν βάσεις δεδομένων που επιτρέπουν την ανακάλυψη υπηρεσιών και μεσαζόντων. 28

29 Σενάρια χρήσης Στις επόμενες παραγράφους παρουσιάζονται οι πιο βασικές περιπτώσεις χρήσης του συστήματος. Τελικοί χρήστες προς πρακτορεία χρηστών Ο τελικός χρήστης διαλέγει ένα πρακτορείο (agency) της προτίμησής του προκειμένου να τον αντιπροσωπεύσει στον εικονικό χώρο. Ο χρήστης εγγράφεται και δημιουργεί έναν λογαριασμό στο σύστημα του πρακτορείου και παρέχει τυπικά δεδομένα όπως όνομα χρήστη, κωδικό και διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Επίσης, και ανάλογα με την πολιτική του πρακτορείου για την παροχή αντιπροσώπευσης και προσαρμογής, ο χρήστης ενδέχεται να χρειαστεί να παρέχει επιπλέον στοιχεία για το προφίλ του και πιθανώς χρηματικό αντίτιμο. Ο τελικός χρήστης εκκινεί την συσκευή Ένας εγγεγραμμένος χρήστης, προκειμένου να αρχίσει να χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες φορητών συσκευών μέσα από το σύστημα MobiAct, πρέπει να εκκινήσει την συσκευή του. Ανάλογα με τον τύπο της συσκευής πρέπει να μεταφορτώσει και να εγκαταστήσει στη φορητή συσκευή την αντίστοιχη εφαρμογή φιλοξενίας. Αφού έχει ολοκληρωθεί επιτυχώς η εγκατάσταση του λογισμικού στην φορητή συσκευή, θα πρέπει να συνδυαστεί η συσκευή με ττο πρακτορείο χρήστη και να επιλεχθεί η μέθοδος ή οι μέθοδοι ταυτοποίησης (κάποιος μπορεί να επιλέξει να συνδέεται κάθε φορά που χρησιμοποιεί την εφαρμογή ή να συνδέεται αυτόματα, με βάση τον αριθμό ταυτότητας της συσκευής, κ.τ.λ). Ο τελικός χρήστης εισέρχεται στον χώρο Ο χρήστης αποφασίζει να χρησιμοποιήσει υπηρεσίες για φορητές συσκευές μέσα σε έναν συγκεκριμένο φυσικό χώρο. Για να εκκινήσει αυτή την δραστηριότητα και να πάρει σχετικές υπηρεσίες πρέπει να χρησιμοποιήσει την εφαρμογή εξυπηρετητή για να διαλέξει έναν από τους φυσικούς υπερσυνδέσμους εκκίνησης που είναι διαθέσιμοι στον χώρο. Σε αυτό το στάδιο, είναι σημαντικό να αναγνωρίσει το σύστημα σε τι χώρο βρίσκεται ο χρήστης. Κατόπιν, είναι δυνατόν κάθε επιλεγμένο πρακτορείο να ανακτήσει διαμεσολαβητές, σχετικούς με αυτόν τον χώρο. Στην συνέχεια 29

30 χρησιμοποιώντας το προφίλ και τις προτιμήσεις του χρήστη, ο πράκτορας μπορεί να φιλτράρει την επιστρεφόμενη λίστα διαθέσιμων μεσαζόντων ή πραγμάτων/δραστηριοτήτων/εργασιών που είναι δυνατόν να γίνουν. Ο τελικός χρήστης επιλέγει φυσικό υπερσύνδεσμο Όσο βρισκόμαστε σε έναν φυσικό χώρο, η εργασία του χρήστη περιλαμβάνει μία ακολυθεία επιλογών στους φυσικούς υπερσυνδέσμους. Ανάλογα με τον επιλεγμένο διαμεσολαβητή, η πληροφορία και οι πιθανές ενέργειες παρουσιάζονται στον χρήστη. Ο τελικός χρήστης διαχωρίζει την συσκευή από τον λογαριασμό πρακτορείου Αν ο χρήστης το επιθυμεί, πρέπει να είναι ικανός να διαχωρίσει τον λογαριασμό του από μία συγκεκριμένη συσκευή, χρησιμοποιώντας είτε μία δικτυακή διεπαφή με τον λογαριασμό του είτε την ίδια την συσκευή. Ο τελικός χρήστης διαχειρίζεται το προσωπικό του προφίλ Με τον όρο διαχείριση του προσωπικού προφίλ εννοούμε πως ο χρήστης μπορεί να επιθεωρεί και να τροποποιεί προσωπικά του στοιχεία (όνομα, διεύθυνση, προτιμούμενη γλώσσα κ.τ.λ) και πολιτικές σχετικές με την διάδοση αυτών των πληροφοριών σε άλλους ενδιαφερόμενους. Για παράδειγμα μπορεί να επιτραπεί σε έναν χρήστη να θέσει κανόνες και προεπιλεγμένες συμπεριφορές. Οι προεπιλεγμένες πολιτικές θα μπορούσαν να είναι για παράδειγμα βασισμένες στην ιδέα της λευκής λίστας (περιοριστική εξ' ορισμού, επιτρέποντας την πρόσβαση μόνο σε οντότητες που αναγράφονται στην λευκή λίστα) ή της μαύρης λίστας (επιτρεπόμενης εξ' ορισμού, απαγορεύοντας την πρόσβαση μόνο σε οντότητες που αναγράφονται στην μαύρη λίστα).οι πολιτικές θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε όλα τα δεδομένα ή σε συγκεκριμένες ομάδες ιδιοτήτων (π.χ πολιτική λευκής λίστας για χρέωση και μαύρης λίστας για τις υπόλοιπες πληροφορίες. Ο τελικός χρήστης διαχειρίζεται τα δεδομένα της αλληλεπίδρασης Όσο ο χρήστης αλληλεπιδρά με διάφορες υπηρεσίες, το πρακτορείο κρατά δεδομένα για το ιστορικό των αλληλεπιδράσεων σε ίχνη τα οποία ομαδοποιούνται σε επισκέψεις, και που πιθανώς 30

31 σχετίζονται με άλλα δεδομένα που έχουν συλλεχθεί (π.χ βίντεο, ήχος ή άλλοι αισθητήρες). Αυτά τα δεδομένα μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την εξατομίκευση της εμπειρίας του χρήστη. Όμως αυτά τα δεδομένα ανήκουν στον χρήστη και θα πρέπει να μπορεί αυτός να τα διαχειριστεί όπως επίσης και τις πολιτικές διαχείρισης των δεδομένων αλληλεπίδρασης. Πιθανές ενέργειες που σχετίζονται με τα ίχνη της αλληλεπίδρασης κατά την διάρκεια μιας επίσκεψης σε έναν συγκεκριμένο χώρο μπορεί να είναι: ανωνυμοποίηση (ο σύνδεσμος μεταξύ του χρήστη και της επίσκεψης διαγράφεται μόνιμα και τα δεδομένα δωρίζονται για την δημιουργία ενός συλλογικού προφίλ χρήστη του χώρου), διαγραφή (τα ίχνη διαγράφονται μόνιμα). Οι πολιτικές που σχετίζονται με τα ίχνη της αλληλεπίδρασης θα μπορούσαν επίσης να βασιστούν σε κανόνες και προεπιλεγμένες συμπεριφορές, π.χ ένας χρήστης θα μπορούσε να επιλέξει εξ' ορισμού τα ίχνη του να καταγράφονται και να ανωνυμοποιούνται, εκτός από συγκεκριμένους χώρους που βρίσκονται καταγεγραμμένοι στην λευκή λίστα του. Συγγραφέας περιεχομένου Διαχείριση περιεχομένου που σχετίζεται με τους φυσικούς υπερσυνδέσμους Οι συγγραφείς περιεχομένου δημιουργούν περιεχόμενο (υπερκείμενο, βίντεο, ηχητικές διηγήσεις κ.τ.λ), το οποίο μπορεί να συσχετισθεί με τους φυσικούς υπερσυνδέσμους σε έναν χώρο. Ανάλογα με την περίπτωση, οι συγγραφείς μπορούν να έχουν απευθείας πρόσβαση στον χώρο και την ιδιότητα να χρησιμοποιούν ένα εργαλείο για να συνδέσουν απευθείας φυσικούς υπερσυνδέσμους σε ψηφιακούς πόρους. Ιδιοκτήτης χώρου Διάθεση χώρου Με τον όρο διάθεση χώρου εννοούμε την εκτέλεση των απαραίτητων αλλαγών προκειμένου να συμπεριληφθούν οι φυσικοί υπερσύνδεσμοι (εξίσου οι σύνδεσμοι ταυτοποίησης του χώρου οι σύνδεσμοι εκκίνησης - και οι σύνδεσμοι περιεχομένου). Ο χώρος και οι σύνδεσμοι εκκίνσηση πρέπει να είναι διαθέσιμοι δημόσια με την μορφή υπηρεσιών καταλόγων. Μετά την εγγραφή στον κατάλογο και την οργάνωση των φυσικών υπερσυνδέσμων, ο χώρος θα πρέπει να έχει τουλάχιστον έναν σχετιζόμενο μεσάζοντα και τουλάχιστον έναν πάροχο υπηρεσίας ο οποίος να παρέχει πληροφορία για τους φυσικούς υπερσυνδέσμους στον χώρο. 31

32 Διάγραμμα πλαίσιο συστήματος Τα διαγράμματα πλαίσιο συστήματος (System context diagrams) είναι γραφικές αναπαραστάσεις που δείχνουν τις εξωτερικές οντότητες που μπορούν να διαδρούν με ένα σύστημα. Στην Εικόνα VII φαίνεται το διάγραμμα πλαίσιο για το σύστημά μας. Οι εξωτερικές οντότητες είναι: τελικοί χρήστες, συντάκτες περιεχομένου, ιδιοκτήτες φυσικού χώρου, προγραμματιστές, πάροχοι υπηρεσιών και παλιότερα εγκατεστημένα συστήματα. Πρώτα έχουμε τους τελικούς χρήστες, οι οποίοι μεσω του MobiAct μπορούν να αλληλεπιδρούν με το φυσικό χώρο και να ωφεληθούν από τις σχετικές υπηρεσίες και πληροφορίες που καταλήγουνς στις φορητές συσκευές. Οι συντάκτες περιεχομένου δημοσιεύουν και διαχειρίζονται περιεχόμενο στο σύστημα. Ο πολυτιμότερος πόρος του συστήματος είναι η πληροφορία που παρέχεται από τους συντάκτες. Το σύστημα πρέπει να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει εξωτερικές υπηρεσίες και να επωφεληθεί του δυναμικού των προεγκατεστημένων συστημάτων. Επιπλέον, θα πρέπει να επιτρέψει στους ιδιοκτήτες του χώρου να διαθέσουν τοπικές υπηρεσίες και σημασιολογικές πληροφορίες σχετικά με το χώρο. Εικόνα 7: Διάγραμμα πλαίσιο του Συστήματος MobiAct Οι προγραμματιστές δημιουργούν τμήματα του συστήματος και τα ενοποιούν και ενσωματώνουν. Τέτοια τμήματα είναι πράκτορες, διαμεσολαβητές, υπηρεσίες και φορητές εφαρμογές και σχετικά πρόσθετα (plug-ins). 32

33 Επισκόπηση αρχιτεκτονικής Η Εικόνα VIII δείχνει τη γενική επισκόπηση της αρχιτεκτονικής MobiAct. Ο χρήστης βρίσκεται σε έναν υβριδικό ενεργοποιημένο χώρο και εκτελεί μια συγκεκριμένη εργασία. Στο φυσικό χώρο υπάρχουν τεχνήματα που επιτρέπουν την αλληλεπίδραση μέσω φυσικών υπερσυνδέσμων. Οι κύριες οντότητες στην αρχιτεκτονική μας είναι, χρήστης, πρακτορείο χρηστών, διαχειριστής φυσικού χώρου, σημαντική της υπηρεσίας χώρου, διαμεσολαβητής, κατάλογος. Εικόνα 8: Προεπισκόπηση Αρχιτεκτονικής MobiAct Η Εικόνα VIII εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο στιγμιότυπο φυσικού χώρου. Ο χρήστης βρίσκεται σε ένα ψηφιακά επαυξημένοχώρο (πχ. μια γκαλερί) και εκτελεί μια εργασία. Στο φυσικό χώρο υπάρχουν τεχνήματα που επιτρέπουν στο χρήστη να αλληλεπιδράσει μέσω φυσικών υπερσυνδέσμων. Στα δεξιά, παρουσιάζονται τα στοιχεία του ψηφιακού χώρου. Το πρακτορείο του χρήστη και ο διαμεσολαβητής παρουσιάζονται σαν ένα στιγμιότυπο για λόγους απλοποίησης. Ένας 33

34 άλλος χρήστης θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει κάποιο άλλο πρακτορείο ή και περισσότερα. Με τον ίδιο τρόπο, μπορούν να υπάρχουν περισσότεροι διαμεσολαβητές που ανταγωνίζονται για υπηρεσίες. Ωστόσο, σε μια δεδομένη στιγμή, ο χρήστης έχει να κάνει με ένα διαμεσολαβητή και πράκτορα χρήστη. Στην επισκόπηση της αρχιτεκτονικής ο χρήστης κρατά μια φορητή συσκευή και θεωρείται πως έχει επιλέξει ένα πράκτορα και έχει ορίσει της προτιμήσεις του. Ο χρήστης αντιπροσωπεύεται στον ψηφιακό χώρο από το πρακτορειο χρήστη το οποίο μεσολαβεί στην αλληλεπίδραση με τις άλλες οντότητες του ψηφιακού χώρου. Ο χρήστης ξεκινά την αλληλεπίδραση με ένα τέχνημα και μια τυπική σειρά δράσεων λαμβάνει χώρα. Ας περιγράψουμε το σενάριο αλληλεπίδρασης: Στο φυσικό χώρο υπάρχουν φυσικοί υπερσύνδεσμοι που διευκολύνουν την ταυτοποίηση του τρέχοντος φυσικού χώρου και άλλοι υπερσύνδεσμοι που αντιστοιχούν σε πόρους όπως ψηφιακή πληροφορία και υπηρεσίες. Υπάρχουν διάφορες φάσεις αλληλεπίδρασης. Πρώτα υπάρχει η φάση εκκίνησης (εύρεση υπηρεσιών) όταν ο χρήστης εκκινεί την αλληλεπίδραση με μια αρχική δήλωση ώστε να ανακαλύψει τις διαθέσιμες πληροφορίες και υπηρεσίες. Σε αυτή τη φάση εκτελούνται τα ακόλουθα βήματα: 1. Η φορητή εφαρμογή στέλνει τον ανεγνωσμένο σύνδεσμο στο πρακτορείο. 2. Το πρακτορείο αναζητά στην υπηρεσία καταλόγου και βρίσκει την ταυτότητα του τρέχοντος χώρου και ένα σύνολο διαθέσιμων διαμεσολαβητών. 3. Το πρακτορείο εφαρμόζει τις προτιμήσεις από το προφίλ του χρήστη για να φιλτράρει τη λίστα των διαμεσολαβητών. 4. Η φορητή εφαρμογή μπαίνει στη φάση κατανάλωσης υπηρεσιών. 5. Μια σειρά δράσεων εκτελούνται που περιλαμβάνουν αλληλεπίδραση με ενεργοποιημένα τεχνήματα που βρίσκονται στο χώρο. 6. Κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασης ο χρήστης μπορεί να επιλέξει άλλο διαμεσολαβητή. Κατά τη διάρκεια της φάσης κατανάλωσης υπηρεσίας η τυπική αλληλεπίδραση με ένα φυσικό τέχνημα εμπεριέχει τα ακόλουθα βήματα: 34

35 1. Ο χρήστης, μέσω της φορητής συσκευής, αλληλεπιδρά με το φυσικό υπερσύνδεσμο ενός τεχνήματος. 2. Το λογισμικό της φορητής συσκευής συνδέεται με ένα πρακτορείο χρηστών και ζητά το σχετικό ψηφιακό πόρο. Υπάρχουν δύο δυνατότητες για την αίτηση υπηρεσία για ένα συγκεκριμένο αντικείμενο: (α) να γίνει σύνδεση μέσω ενός ανεξάρτητου δικτύου (πχ. ενός δικτύου 3G) ή (β) χρησιμοποιώντας δικτυακή πρόσβαση που παρέχεται από τον ιδιοκτήτη του χώρου. 3. Το πρακτορείο χρηστών εφαρμόζει τα κατάλληλα στοιχεία του προφίλ (πχ. πολιτική ιδιωτηκότητας, κανόνες που εξάγονται από ίχνη αλληλεπίδρασης) στην αίτηση και το στέλνει στο διαμεσολαβητή. 4. Ο διαμεσολαβητής εκδίδει ένα αίτημα στους διαθέσιμους παρόχους υπηρεσιών που είναι καταχωρημένοι. Ο διαμεσολαβητής συνθέτει τις απαντήσεις των παρόχων και τις προωθεί στο πρακτορείο χρηστών. 5. Το πρακτορείο χρηστών εφαρμόζει τα κατάλληλα στοιχεία από τις προτιμήσεις και το προφίλ του χρήστη στην απάντηση και την προωθεί στο χρήστη. Η οντότητα του καταλόγου επιτρέπει την αναζήτηση διαμεσολαβητών που είναι σχετικοί με ένα συγκεκριμένο χώρο. Στη βάση δεδομένων του καταλόγου πρέπει να υπάρχουν αποθηκευμένες περιγραφές και τοποθεσίες διαμεσολαβητών και χώρων. Ένας χώρος μπορεί να αντιστοιχεί σε πολλούς διαμεσολαβητές. Οι φυσικοί υπερσύνδεσμοι που λειτουργούν ως σημείο εισόδου σε έναν χώρο έχουν τον ίδιο το χώρο ως αντιστοιχισμένο πόρο. Το πλαίσιο και η αρχιτεκτονική MobiAct στοχεύει στην παροχή μιας ανεξάρτητης λύσης για την παροχή και κατανάλωση φορητών υπηρεσιών. Η παροχή έτοιμης λειτουργικότητας για τα κοινά στοιχεία των πλαισιογνωστικών φορητών υπηρεσιών είναι ευεργετική από διάφορες οπτικές γωνίες. Μια τέτοια προσέγγιση έχει την δυναμική να μειώσει το κόστος για την ανάπτυξη και διάθεση φορητών υπηρεσιών και επίσης να επιτρέψει υψηλό βαθμό διαλειτουργικότητας και μια ομαλή εμπειρία χρήσης. Το βασικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής, για προσωποποίηση και προσαρμογή, είναι το πρακτορείο χρηστών. Το πρακτορείο χρηστών παρέχει ένα διάχυτα προσβάσιμο μοντέλο χρήστη και 35

36 παρέχει επίσης τα μέσα να χρησιμοποιηθεί αυτό σε ένα συγκεκριμένο χώρο, ή σε περισσότερους. Επιπλέον οι χρήστες είναι σε θέση να ελέγξουν τα δεδομένα τους, καθώς μπορούν να ορίσουν πολιτικές πρόσβασης στα δεδομένα του προφίλ τους. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο βασίζεται σε μια σειρά αρχών ηθικής ανάπτυξης φορητών και διάχυτων υπηρεσιών, ένα πλαίσιο αλληλεπίδρασης - το πλαίσιο εργασίας MobiAct και σε απαιτήσεις που προέκυψαν μέσω μιας διαδικασίας επαναληπτικής ανάπτυξης πρωτοτύπων. Οι οντότητες στις οποίες δομείται η προτεινόμενη αρχιτεκτονική στοχεύουν στην παροχή της βάσης για ένα ευέλικτο επιχειρηματικό μοντέλο που επιτρέπει την πλούσια αλληλεπίδραση και κερδοφόρες συναλλαγές με τελικό στόχο την παροχή μιας ομοιόμορφης εμπειρίας χρήσης. Πρότυπα Το προτεινόμενο πλαίσιο και αρχιτεκτονική MobiAct βασίζονται σε έρευνα που περιλαμβάνει πρακτική υλοποίηση φορητών πλαισιογνωστικών εφαρμογών σε διάφορους υβριδικούς χώρους. Κατά τη διάρκεια των προσπαθειών για τον ορισμό και αφαίρεση της προτεινόμενης αρχιτεκτονικής, εντοπίστηκαν διάφορα επαναλαμβανόμενα προβλήματα σε έναν αριθμό συστημάτων. Η διαδικασία αφαίρεσης από συγκεκριμένες περιπτώσεις προβλημάτων και η εξαγωγή κοινών παραγόντων οδηγεί σε πρότυπα. Έχουμε εντοπίσει διάφορα αρχιτεκτονικά πρότυπα τα οποία ικανοποιούν μια η περισσότερες από τις απαιτήσεις. Τα πρότυπα είναι χρήσιμα κατασκευάσματα τα οποία υποστηρίζουν και διευκολύνουν την ανάπτυξη αρχιτεκτονικών λογισμικού. Τα πρότυπα που παρουσιάζονται στη συνέχεια του κεφαλαίου είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας ανάπτυξης διαφόρων εφαρμογών σχεδιασμένων για υβριδικούς χώρους. Δεν υποστηρίζουμε πως αποτελούν ένα πλήρες σύνολο λύσεων για το σχεδιασμό και ανάπτυξη πλαισιογνωστικών φορητών εφαρμογών υβριδικού χώρου αλλά τα βλέπουμε ως σημείο εκκίνησης για τέτοια συστήματα. Τα πρότυπα Φτιάξε-Επισύναψε-Χρησιμοποίησε, Σημασιολογία του χώρου και Πολυτροπία αλληλεπίδρασης προτείνονται ως λύσεις για υβριδικούς χώρους. Τα τελευταία δύο πρότυπα ( διαμεσολαβούμενη παροχή υπηρεσίας και εμπιστο πρακτορείο χρηστών ) έχουν να κάνουν με της λεπτομέρειες της παροχής υπηρεσιών. 36

37 Αξιολόγηση Φάση Α. Αξιολόγηση μεμονωμένων προτωτύπων μέσω μελετών από χρήστες και ειδικούς. Στην πρώτη φάση έλαβε χώρα μία έμμεση αξιολόγηση μέσω των αξιολογήσεων των μεμονωμένων πρωτοτύπων και των εφαρμογών. Όλα τα πρωτότυπα και οι εφαρμογές είχαν ως βασικό πυρήνα τους σχεδιαστικές αρχές και στοιχεία αρχιτεκτονικής από την αρχιτεκτονική του MobiAct. Το γεγονός ότι η δημιουργία των πρωτοτύπων και των εφαρμογών έχει επιτυχώς καλύψει τις απαιτήσεις ήταν ένας καλός δείκτης του ότι η αρχιτεκτονική που χρησιμοποιήθηκε ως υποδομή είναι σωστή. Φάση Β. Αξιολόγηση με χρήση σεναρίου για την ισχύ και την σχετικότητα της αρχιτεκτονικής βασισμένη στη διαδικασία ΑΤΑΜ (Kazman, Klein, & Clements, 2000) Η ομάδα αξιολόγησης αποτελείτω από τρία μέλη με εμπειρία στην αρχιτεκτονική και στον σχεδιασμό λογισμικού. Εξαιτίας της σκόπιμης γενικότητας της αρχιτεκτονικής οι συμμετέχοντες επιλέχτηκαν έτσι ώστε να δοκιμαστούν οι περισσότερες από τις δυνατότητες. Η ομάδα των συμμετεχόντων είχε τέσσερα μέλη: έναν τυπικό τελικό χρήστη, έναν υπεύθυνο φυσικού χώρου, έναν υπεύθυνο για την ανάπτυξη υπηρεσιών πληροφοριών και έναν μηχανικό λογισμικού από μία εταιρία που θα μπορούσε εν δυνάμει να αναλάβει τον ρόλο του παρόχου υπηρεσιών ή τελικά του μεσάζοντα. Όταν η διαδικασία ΑΤΑΜ ολοκληρώθηκε, λάβαμε τα εξής δεδομένα: μία περιγραφή των επιχειρηματικών στόχων που είναι κρίσιμα για την επιτυχία του συστήματος, μία λίστα αρχιτεκτονικών όψεων που απεικονίζουν την αρχιτεκτονική, ένα δένδρο χρησιμότητας, μία λίστα κινδύνων, μία λίστα κρίσιμων σημείων και μία λίστα αντισταθμίσεων (trade-offs). Αποτελέσματα του ATAM Επιχειρηματικοί στόχοι Η αρχιτεκτονική MobiAct παρέχει υποσυστήματα που ανταποκρίνονται σε επιχειρηματικούς ρόλους που ήδη υπάρχουν στην αγορά, όπως ιδιοκτήτες χώρων και παρόχους υπηρεσιών. Η αρχιτεκτονική θεωρείται ότι απευθύνεται σε επιχειρηματικές οντότητες οι οποίες είναι δυνατόν να κινητοποιηθούν ώστε να αναλάβουν ρόλους όπως ορίζονται από την αρχιτεκτονική. 37

38 Θα πρέπει να προτείνεται ένα πιο συγκεκριμένο επιχειρηματικό μοντέλο το οποίο θα παρακινεί τους συμμετέχοντες να συνεργάζονται στην ανταλλαγή επεξεργασμένων πληροφοριών που προέρχονται από την χρήση του συστήματος με σκοπό να βελτιωθεί η ποιότητα των υπηρεσιών. Σημεία αντισταθμίσεων Το γεγονός ότι τα αιτήματα των χρηστών και οι απαντήσεις των υπηρεσιών δρομολογούνται μέσω των πρακτορείων, οδηγεί σε μια αντιστάθμιση μεταξύ του χρόνου ανταπόκρισης και της κίνησης του δικτύου για ιδιωτικότητα και ανωνυμία. Η σκοπιμότητα της αλληλεπίδρασης οδηγεί σε ένα μια αντιστάθμιση μεταξύ του επιπέδου του ελέγχου που έχει ο χρήστης και την ανάγκη για δυναμική συμπεριφορά του συστήματος. Οι μεσάζοντες προσθέτουν ένα νέο επίπεδο στην αρχιτεκτονική και αυτό οδηγεί σε μια αντιστάθμιση στην απόδοση. Το γεγονός ότι υπάρχει μία εφαρμογή-εξυπηρετητής (host application) για φορητή συσκευή δημιουργεί μια αντιστάθμιση μεταξύ ευχρηστίας και ευελιξίας. Κρίσιμα σημεία Ανάλογα με την περίπτωση, ο ιδιοκτήτης χώρου χρειάζεται μηχανισμούς για την ρύθμιση και τον έλεγχο των πληροφοριών που σχετίζονται με τα αντικείμενα που του ανήκουν. Το κτίσιμο εμπιστοσύνης και η συντήρηση των μηχανισμών θα πρέπει να δημιουργηθεί καθώς αυτά επηρεάζουν τις σχέσεις των οντοτήτων (π.χ των παρόχων υπηρεσιών και των ιδιοκτητών χώρων). Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί σε δραστηριότητες εκτός του χώρου όπως η προετοιμασία μίας επίσκεψης σε έναν συγκεκριμένο χώρο. Οι κατάλογοι είναι ένα σημείο που δυσχεραίνει την παροχή υπηρεσιών της αρχιτεκτονικής. Κίνδυνοι Αν το πρακτορείο χρήστη αναλάβει έναν ενεργό ρόλο στο φιλτράρισμα και στην κρίση του περιεχομένου, υπάρχει ο κίνδυνος οι πάροχοι υπηρεσιών, οι μεσάζοντες ή οι ιδιοκτήτες χώρων να προσπαθήσουν να επηρεάσουν και να εξαναγκάσουν την λήψη αποφάσεων 38

39 διακινδυνεύοντας κατά συνέπεια τον ρόλο της αμερόληπτης αντιπροσώπευσης και προστασίας του χρήστη. Μία μερική υπηρεσία καταλόγου όσον αφορά μεσάζοντες και υπηρεσίες μπορεί να επηρεάσει την εμπιστοσύνη των χρηστών στην ποιότητα των υπηρεσιών. Συμπεράσματα Περίληψη των κύριων αποτελεσμάτων Η συμβολή αυτού του ερευνητικού έργου έχει τρείς άξονες: ένα εννοιολογικό πλαίσιο εργασίας το οποίο ασχολείται με την αλληλεπίδραση με ένα ψηφιακά επαυξημένο φυσικό χώρο (πλαίσιο εργασίας MobiAct), μία αρχιτεκτονική προσανατολισμένη στις υπηρεσίες για την παράδοση πλαισιογνωστικών υπηρεσιών για φορητές συσκευές σε ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους (αρχιτεκτονική MobiAct) και τελικά την καταγραφή μιας ομάδας υποδειγμάτων αρχιτεκτονικών λογισμικού για τον σχεδιασμό πλαισιογνωστικών εφαρμογών για φορητές συσκευές. Το πλαίσιο εργασίας MobiAct αναγνώρισε τις βασικές αρχές που παίζουν ρόλο στους ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους (υβριδικούς χώρους) σε σχέση με τις πλαισιογνωστικές εφαρμογές για φορητές συσκευές και έδωσε διορατικές ιδέες για τις ιδιαιτερότητες στην αλληλεπίδραση με τέτοιους χώρους. Το framework αναγνώρισε τον υβριδικό χώρο, τον φυσικό υπερσύνδεσμο, την συσκευή αλληλεπίδρασης με τον υβριδικό χώρο, το πλαίσιο επίγνωσης και την δυναμική αντιστοίχηση υπηρεσιών ως τις βασικές ιδέες που εμπλέκονται με την παράδοση πλαισιογνωστικών υπηρεσιών για φορητές συσκευές στους χρήστες των υβριδικών χώρων. Η αρχική έκδοση που ορίστηκε χρησιμοποιώντας της περίκλειστης γνώσης δεν περιλάμβανε την ιδέα του φυσικού υπερσυνδέσμου. Όμως, μετά τις πρώτες εμπειρικές μελέτες έχει αναπροσαρμοστεί ώστε να συμπεριληφθεί και αυτή η ιδέα. Το βασικό συμπέρασμα για το πλαίσιο εργασίας MobiAct είναι ότι οι προθέσεις του χρήστη και η αλληλεπίδραση μέσω συσκευής είναι κρίσιμες όσον αφορά στην ιδιωτικότητα του χρήστη και την ασφάλεια. Το πλαίσιο εργασίας MobiAct παρέχει ένα δοκιμασμένο παράδειγμα αλληλεπίδρασης με υπηρεσίες σε ψηφιακά επαυξημένους φυσικούς χώρους. 39

40 Τα πρωτότυπα και οι εφαρμογές που βασίστηκαν στο πλαίσιο εργασίας MobiAct έχουν αξιολογηθεί επιτυχώς σε μεγάλο αριθμό μελετών και επιβεβαιώνουν το προτεινόμενο πλαίσιο εργασίας ως καλό παράδειγμα για αλληλεπίδραση χρησιμοποιώντας τέτοιες συσκευές. Η αρχιτεκτονική MobiAct παρείχε μία πιθανή λύση για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση πλαισιογνωστικών εφαρμογών για φορητές συσκευές η οποία ικανοποιούσε τους στόχους και τις απαιτήσεις που προέρχονταν από την αρχική, πρωτότυπη επαναληπτική διεργασία. Η αρχιτεκτονική παρέχει μία ομοιόμορφη εμπειρία χρήσης στους χώρους κάνοντας χρήση του πρακτορείου χρηστών που επιτρέπει την ύπαρξη ενός πανταχού παρόντος προφίλ χρήστη και μία δεδομένη διεπιφάνεια αλληλεπίδρασης με τις υπηρεσίες. Η εφαρμογή εξυπηρετητή φορητής συσκευής παρέχει λειτουργικότητα για διαχείριση προφίλ και αλληλεπίδραση με τα ενεργοποιημένα φυσικά αντικείμενα όπως επίσης και με παρεχόμενες βασικές δυνατότητες. Τέλος, κατά την διάρκεια της μελέτης αυτών των θεμάτων και της ανάπτυξης απαιτήσεων, δημιουργώντας και αξιολογώντας τα πρωτότυπα και ορίζοντας και σχεδιάζοντας την προτεινόμενη αρχιτεκτονική, αρκετά δομικά στοιχεία έχουν αναγνωριστεί. Τα πέντε προτεινόμενα αρχιτεκτονικά υποδείγματα είναι ένα μία δυνάμει χρήσιμη ομάδα εργαλείων για την υποστήριξη σχεδίασης παρόμοιων συστημάτων. Πρωτοποριακές Πτυχές Η έρευνα θέτει κάποια πρωτοποριακά θέματα: Η αλληλεπίδραση του χρήστη με πολλαπλούς, πλούσιους σε πληροφορίες χώρους έχει αναλυθεί εννοιολογικά και οι κύριες πτυχές των χωρικά εξαρτώμενων υπηρεσιών και της αλληλεπίδρασης με αυτούς έχουν αναγνωριστεί (πλαίσιο εργασίας MobiAct ). Το πλαίσιο εργασίας και η αρχιτεκτονική έχουν αναπτυχθεί με έναν αύξοντα τρόπο μελετώντας διάφορες εφαρμογές για κινητές συσκευές σε διάφορα πεδία και κατά συνέπεια ορίζοντας τις απαιτήσεις που έχουν εμφανιστεί κατά την διάρκεια αντίστοιχων εμπειρικών μελετών. Το εννοιολογικό πλαίσιο εργασίας υποστηρίζεται από μία ανεξάρτητη τεχνολογικά αρχιτεκτονική και τα σενάρια χρήσης του στον σχεδιασμό μελλοντικών εφαρμογών για φορητές συσκευές έχει αναλυθεί και συζητηθεί (υποδείγματα σχεδιασμού). 40

41 Η προτεινόμενη αρχιτεκτονική MobiAct βασίζεται σε στοιχεία που έχουν μερική οπτική της δραστηριότητα. Η ανταλλαγή αυτής της πληροφορίας διευκολύνει την δημιουργία μίας πλούσιας και λειτουργικής οπτικής, ικανής να παρέχει στους χρήστες ικανοποιητική εμπειρία χωρίς να παραβιάζει την ιδιωτικότητά τους. Η αρχιτεκτονική MobiAct παρέχει έναν μηχανισμό που συνδυάζει την χωρικά ανεξάρτητη πληροφορία (π.χ προφίλ χρήστη) με τις υπηρεσίες που σχετίζονται με έναν χώρο κάνοντας δυνατή την επιλογή της πιο κατάλληλης για την περίσταση, υπηρεσίας για τον συγκεκριμένο χρήστη. Οι χρήστες αντιπροσωπεύονται στο MobiAct από μία συλλογική οντότητα (πρακτορείο χρήστη) που συνδυάζει τις πληροφορίες πολλαπλών χρηστών και κατά συνέπεια εξυπηρετεί τον μεμονωμένο χρήστη καλύτερα όταν χρειαστεί μία συγκεκριμένη υπηρεσία. Μελλοντικές κατευθύνσεις Ως μελλοντική εργασία προβλέπεται η τέλεια υλοποίηση της προτεινόμενης λύσης κάνοντας χρήση των δικτυακών υπηρεσιών ως τεχνολογία καθοδήγησης για τα διάφορα στοιχεία πέραν της απόδειξης της πρωτότυπης ιδέας. Μία πλήρως υλοποιημένη αρχιτεκτονική MobiAct που είναι υλοποιήσιμη σε έναν αριθμό φυσικών χώρων μπορεί να παρέχει τα προαπαιτούμενα για μία εκτενή και βαθύτερη μελέτη και αξιολόγηση των δυνατοτήτων του. Άλλες ενδιαφέρουσες κατευθύνσεις για μελλοντικές μελέτες είναι: Περαιτέρω μελέτη και ολοκλήρωση εργαλείων υποδομής για τον σχεδιασμό και την προετοιμασία δραστηριοτήτων εκτός σκηνικού. Επέκταση της υλοποίησης της MobiAct εφαρμογής φιλοξενίας για φορητές συσκευές για τις περισσότερες σύγχρονες πλατφόρμες (π.χ iphone, android). Μελέτη συγκεκριμένης υλοποίησης της αρχιτεκτονικής σε τομείς ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Περαιτέρω ανάπτυξη του επιχειρηματικού μοντέλου και του πρωτοκόλλου διαπραγμάτευσης που αναπτύχθηκε στον μηχανισμό δυναμικής διασύνδεσης υπηρεσιών 41

42 Publications Conference papers Cabrera, J. S., Frutos, H. M., Stoica, A. G., Avouris, N., Dimitriadis, Y., Fiotakis, G., et al. (2005). Mystery in the museum: collaborative learning activities using handheld devices. In Proceedings of the 7th international conference on Human computer interaction with mobile devices & services (pp ). ACM New York, NY, USA. Stoica, A., Fiotakis, G., Simarro Cabrera, J., Muñoz Frutos, H., Avouris, N., & Dimitriadis, Y. (2005). Usability evaluation of handheld devices: A case study for a museum application. Proceedings PCI A. Stoica, D. Raptis, C. Sintoris, N. Avouris, Designing an indoor mobile museum application, Proceedings of the Third International Conference of Museology, ICOM-AVICOM Annual Conference, 5-9 June, 2006, Mytilene, Greece Veronikis S., Stoica A. and Tsakonas G., Συστήματα πανταχού παρόντος υπολογιστή σε περιβάλλοντα υβριδικών βιβλιοθηκών (Ubiquitous Computing Systems for Hybrid Libraries Environments), In Proceedings of The 15th Panhellenic Conference of Academic Libraries, 1-3 November 2006, Patras, Greece C. Sintoris, D. Raptis, A. Stoica and N. Avouris, Delivering Multimedia Content in Enabled Cultural Spaces,Proceedings of 3rd International Mobile Multimedia Communications Conference, Mobimedia 2007, August 27-29, 2007, Nafpaktos, Greece, ACM press. 42

43 Stoica, A., & Avouris, N. (2009). MobiAct: Supporting Personalized Interaction with Mobile Contextaware Applications. In L. Iliadis, I. Vlahavas, & M. Bramer (Eds.), Artificial Intelligence Applications and Innovations III, IFIP Advances in Information and Communication Technology (Vol. 296, pp ). Boston: Springer. Retrieved September 14, 2009, from Book chapters and journal papers Stoica A., Fiotakis G., Raptis D., Papadimitriou I., Komis V., Avouris N.(2007), Field evaluation of collaborative mobile applications, chapter LVIX in J. Lumsden (ed.), Handbook of Research on User Interface Design and Evaluation for Mobile Technology, pp , Hershey, PA, IGI Global Sintoris, C., Stoica, A., Papadimitriou, I., Yannoutsou, N., Komis, V., & Avouris, N. (2009). MuseumScrabble: Design of a mobile game for children's interaction with a digitally augmented cultural space. International Journal of Mobile Human Computer Interaction, (Special Issue on Mobile Interaction Design and Children (M-IDC)). Stoica, A., & Avouris, N. (2009), An architecture to support personalized interaction across multiple enabled spaces, accepted for publication in International Journal on Artificial Intelligence Tools. 43

44 Bibliography Adomavicius, G., & Tuzhilin, A. (2005). Toward the next generation of recommender systems: A survey of the state-of-the-art and possible extensions. IEEE transactions on knowledge and data engineering, 17(6), Aittola, M., Ryhänen, T., & Ojala, T. (2003). SmartLibrary - Location-Aware Mobile Library Service. In Proceedings of the Fifth International Symposium on Human Computer Interaction with Mobile Devices and Services (pp ). Udine, Italy. Albin, S. T. (2003). The Art of Software Architecture: Design Methods and Techniques. John Wiley & Sons. Ancey, P. (2005). Ambient functionality in MIMOSA from technology to services. In Proceedings of the 2005 joint conference on Smart objects and ambient intelligence: innovative context-aware services: usages and technologies (pp ). Grenoble, France: ACM. doi: / Avouris, N., Komis, V., Margaritis, M., & Fiotakis, G. (2004). An environment for studying collaborative learning activities. Journal of Educational Technology and Society, 7, Baek, J., Kim, S., Kim, H., Cho, J., & Yun, B. (2007). Recognition of User Activity for User Interface on a Mobile Device. In Procs. of the 24th South East Asia Regional Computer Conference. Bangkok, Thailand. Bass, L., Clements, P. C., & Kazman, R. (2003). Software Architecture in Practice (2nd Edition) (2nd ed.).

45 Addison-Wesley Professional. Bass, L., John, B. E., & Kates, J. (2001). Achieving Usability through software architecture (Software Architecture No. CMU/SEI-2001-TR-005) (p. 103). Retrieved from Bass, L., & John, B. E. (2003). Linking usability to software architecture patterns through general scenarios. Journal of Systems and Software, 66(3), doi: /s (02) Bengtsson, P., Lassing, N., Bosch, J., & van Vliet, H. (2004). Architecture-level modifiability analysis (ALMA). Journal of Systems and Software, 69(1-2), doi: /s (03) Berners-Lee, T., Fielding, R., & Masinter, L. (2005). RFC 3986: Uniform resource identifier (URI): Generic syntax. The Internet Society. Beyer, H., & Holtzblatt, K. (1998). Contextual Design - Defining Customer-Centered Systems. Morgan Kaufmann Publishers. Bødker, K., Kensing, F., & Simonsen, J. (2004). Participatory IT Design: Designing for Business and Workplace Realities. The MIT Press. Bohn, J., Coroama, V., Langheinrich, M., Mattern, F., & Rohs, M. (2005). Social, economic, and ethical implications of ambient intelligence and ubiquitous computing. Ambient intelligence, Boström, F., Nurmi, P., Floréen, P., Liu, T., Oikarinen, T., Vetek, A., & Boda, P. (2008). Capricorn - an intelligent user interface for mobile widgets. In Proceedings of the 10th international conference on Human computer interaction with mobile devices and services (pp ).

46 Amsterdam, The Netherlands: ACM. doi: / Brewster, S. (2002). Overcoming the Lack of Screen Space on Mobile Computers. Personal and Ubiquitous Computing, 6(3), doi: /s Broll, G., Hamard, J., et al. (2007). Mobile interaction with web services through associated real world objects. In Proceedings of the 9th international conference on Human computer interaction with mobile devices and services (pp ). Singapore: ACM. doi: / Broll, G., Siorpaes, S., Rukzio, E., Paolucci, M., Hamard, J., Wagner, M., & Schmidt, A. (2007). Supporting Mobile Service Usage through Physical Mobile Interaction. In Pervasive Computing and Communications, PerCom '07. Fifth Annual IEEE International Conference on (pp ). Presented at the Pervasive Computing and Communications, PerCom '07. Fifth Annual IEEE International Conference on. doi: /percom Büring, T., Gerken, J., & Reiterer, H. (2006). Usability of overview-supported zooming on small screens with regard to individual differences in spatial ability. In Proceedings of the working conference on Advanced visual interfaces (pp ). Venezia, Italy: ACM. doi: / Buschmann, F., Meunier, R., Rohnert, H., Sommerlad, P., & Stal, M. (1996). Pattern-Oriented Software Architecture Volume 1: A System of Patterns (1st ed.). Wiley. Cabrera, J. S., Frutos, H. M., Stoica, A. G., Avouris, N., Dimitriadis, Y., Fiotakis, G., & Liveri, K. D. (2005). Mystery in the museum: collaborative learning activities using handheld devices. In Proceedings of the 7th international conference on Human computer interaction with mobile

47 devices & services (pp ). ACM New York, NY, USA. Cabri, G., Leonardi, L., Mamei, M., & Zambonelli, F. (2003). Location-dependent services for mobile users. Systems, Man and Cybernetics, Part A: Systems and Humans, IEEE Transactions on, 33(6), doi: /tsmca Chen, G., Li, M., & Kotz, D. (2008). Data-centric middleware for context-aware pervasive computing. Pervasive Mob. Comput., 4(2), Chittaro, L. (2006). Visualizing Information on Mobile Devices. Computer, 39(3), Clements, P., Bachmann, F., Bass, L., Garlan, D., Ivers, J., Little, R., Nord, R., et al. (2002). Documenting Software Architectures: Views and Beyond. Addison-Wesley Professional. Clements, P. C., Kazman, R., & Klein, M. (2001). Evaluating Software Architectures: Methods and Case Studies. Addison-Wesley Professional. Cranor, L. F., & Garfinkel, S. (2005). Security and Usability: Designing Secure Systems That People Can Use (1st ed.). O'Reilly Media. Davies, N., & Gellersen, H. (2002). Beyond Prototypes: Challenges in Deploying Ubiquitous Systems. IEEE Pervasive Computing, 1(1), De Souza e Silva, A. (2006). From cyber to hybrid: Mobile technologies as interfaces of hybrid spaces. Space and culture, 9(3), 261. Dey, A. K., & Abowd, G. D. (2000). Towards a better understanding of context and context-awareness. In CHI 2000 Workshop on the What, Who, Where and How of Context Awareness (pp ). Presented at the CHI Dey, A. K., Abowd, G. D., & Salber, D. (2001). A conceptual framework and a toolkit for supporting the

48 rapid prototyping of context-aware applications. Human-Computer Interaction, 16(2), Dix, A., Rodden, T., Davies, N., Trevor, J., Friday, A., & Palfreyman, K. (2000). Exploiting space and location as a design framework for interactive mobile systems. ACM Transactions on Computer-Human Interaction (TOCHI), 7(3), Dobrica, L., & Niemelä, E. (2002). A survey on software architecture analysis methods. IEEE Trans. Softw. Eng., 28(7), Dolan, T. J., Wortmann, J. (., & Hammer, D. K. (2001). Architecture assessment of information-system families : a practical perspective. Technische Universiteit Eindhoven. Retrieved from Ducatel, K., Bogdanowicz, M., Scapolo, F., Leijten, J., & Burgelman, J. (2001). Scenarios for Ambient Intelligence in 2010 (ISTAG) (p. 58). Seville: Information Society Technology Advisory Group. Retrieved from ftp://ftp.cordis.lu/pub/ist/docs/istagscenarios2010.pdf Edwards, W., & Grinter, R. (2001). At Home with Ubiquitous Computing: Seven Challenges. In Ubicomp 2001: Ubiquitous Computing (pp ). Retrieved from Ellis, G., & Dix, A. (2007). A taxonomy of clutter reduction for information visualisation. IEEE Transactions on Visualization and Computer Graphics, 13(6), doi: /tvcg European Parliament. (2002). EUR-Lex L EN. text/html; charset=unicode-1-1-utf-8,. Retrieved January 25, 2010, from uri=celex:32002l0058:en:html

49 Exploratorium. (2001). Electronic Guidebook Forum Report. San Francisco. Retrieved from Exploratorium. (2005). Electronic Guidebook Forum Report. San Francisco. Retrieved from Figge, S. (2004). Situation-dependent services--a challenge for mobile network operators. Journal of Business Research, 57(12), doi: /s (02) Fleck, M., Frid, M., Kindberg, T., O'Brien-Strain, E., Rajani, R., & Spasojevic, M. (2002). From Informing to Remembering: Ubiquitous Systems in Interactive Museums. IEEE Pervasive Computing, 1(2), Freitas, J., Calado, A., Barros, M., & Sales Dias, M. (2009). Spoken Language Interface for Mobile Devices. In Human Language Technology. Challenges of the Information Society (pp ). Retrieved from Gamma, E., Helm, R., Johnson, R., & Vlissides, J. M. (1994). Design Patterns: Elements of Reusable Object-Oriented Software (illustrated edition.). Addison-Wesley Professional. Garlan, D., & Shaw, M. (1993). An introduction to software architecture. Advances in Software Engineering and Knowledge Engineering, 1, Garlan, D., Siewiorek, D., Smailagic, A., & Steenkiste, P. (2002). Project Aura: Toward Distraction-Free Pervasive Computing. IEEE Pervasive Computing, 1(2), Gelissen, J. (2005). OZONE Project - Final Report. Retrieved February 3, 2010, from Gershenfeld, N., Krikorian, R., & Cohen, D. (2004). The Internet of Things. Scientific American, 291(4),

50 Gorton, I. (2006). Essential Software Architecture (1st ed.). Springer. Greenfield, A. (2008). Some guidelines for the ethical development of ubiquitous computing. Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 366(1881), doi: /rsta Gu, T., Pung, H. K., & Zhang, D. Q. (2004). Toward an OSGi-Based Infrastructure for Context-Aware Applications. IEEE Pervasive Computing, 3(4), Gu, T., Pung, H. K., & Zhang, D. Q. (2005). A service-oriented middleware for building context-aware services. Journal of Network and Computer Applications, 28(1), doi: /j.jnca Hackos, J. T., & Redish, J. C. (1998). User and Task Analysis for Interface Design (1st ed.). Wiley. Heckmann, D. (2006). Ubiquitous User Modeling: Volume 297 Dissertations in Artificial Intelligence DISKI. IOS Press. Henricksen, K., Indulska, J., & Rakotonirainy, A. (2001). Infrastructure for pervasive computing: Challenges. Informatik, Holmquist, L. E., Höök, K., Juhlin, O., & Persson, P. (2002). Challenges and opportunities for the design and evaluation of mobile applications. In workshop Main issues in designing interactive mobile services, Mobile HCI (Vol. 2002). Hong, J. I., & Landay, J. A. (2001). An infrastructure approach to context-aware computing. Hum.Comput. Interact., 16(2), Hornbæk, K., & Frokjaer, E. (2004). Usability inspection by metaphors of human thinking compared to

51 heuristic evaluation. International Journal of Human-Computer Interaction, 17(3), Ionita, M. T., Hammer, D. K., & Obbink, H. (2004). Scenario-based software architecture evaluation methods: an overview. Analysis, 5, 6. ISO - International Organization for Standardization. (1998). ISO 9241 Ergonomic requirements for office work with visual display terminals (VDTs) -- Part 11: Guidance on usability. Text,. Retrieved September 14, 2009, from John, B. E., Bass, L., Sanchez-Segura, M., & Adams, R. J. (2005). Bringing Usability Concerns to the Design of Software Architecture. In Engineering Human Computer Interaction and Interactive Systems (pp. 1-19). Retrieved from Kamba, T., Elson, S. A., Harpold, T., Stamper, T., & Sukaviriya, P. (1996). Using small screen space more efficiently. In Proceedings of the SIGCHI conference on Human factors in computing systems: common ground (pp ). Vancouver, British Columbia, Canada: ACM. doi: / Katsanos, C., Tselios, N., & Avouris, N. (2008). Automated semantic elaboration of web site information architecture. Interact. Comput., 20(6), Kazman, R., Asundi, J., & Klein, M. (2001). Quantifying the costs and benefits of architectural decisions. In Proceedings of the 23rd International Conference on Software Engineering (pp ). Toronto, Ontario, Canada: IEEE Computer Society. Retrieved from Kazman, R., Bass, L., Abowd, G., & Webb, M. (1994). SAAM: A Method for Analyzing the Properties

52 Software Architectures. In Proceedings of the 16th International Conference on Software Engineering (pp ). Presented at the The 16th International Conference on Software Engineering, Sorrento, Italy. Kazman, R., Klein, M., & Clements, P. C. (2000). ATAM: Method for architecture evaluation. Carnegie Mellon University, Software Engineering Institute. Kensing, F., & Blomberg, J. (1998). Participatory Design: Issues and Concerns. Computer Supported Cooperative Work (CSCW), 7(3), doi: /a: Kim, E., & Choi, J. (2007). A Context-Awareness Middleware Based on Service-Oriented Architecture. In Ubiquitous Intelligence and Computing (pp ). Retrieved from Kindberg, T. (2002). Implementing physical hyperlinks using ubiquitous identifier resolution. In Proceedings of the 11th international conference on World Wide Web (pp ). Honolulu, Hawaii, USA: ACM. doi: / Kindberg, T., & Barton, J. (2000). Towards a real-world wide web. In Proceedings of the 9th workshop on ACM SIGOPS European workshop: beyond the PC: new challenges for the operating system (pp ). Kolding, Denmark: ACM. doi: / Koile, K., Tollmar, K., Demirdjian, D., Shrobe, H., & Darrell, T. (2003). Activity Zones for Context-Aware Computing. In UbiComp 2003: Ubiquitous Computing (pp ). Retrieved from Korhonen, J. (2000). Understanding the socio-technical implications of cellspace in the design of public spaces. Case: Aula. Retrieved December 20, 2009, from

53 Kruchten, P. B. (1995). The 4+ 1 view model of architecture. IEEE software. Kung, A. (2008). Architecture and Design Patterns for Ambient Intelligence: an Industry Perspective. In Developing Ambient Intelligence (pp ). Retrieved from Küpper, A. (2005). Location-Based Services: Fundamentals and Operation. Wiley. Kusunoki, F., Sugimoto, M., Yatani, K., & Nishimura, T. (2003). PI-BOOK: Collaborative Learnin Tool at a Museum. IEIC Technical Report (Institute of Electronics, Information and Communication Engineers), 103(166), Landay, J. A., & Kaufmann, T. R. (1993). User interface issues in mobile computing. In Proc. Fourth Workshop on Workstation Operating Systems (pp ). Napa, California, USA: IEEE Computer Society. Langheinrich, M. (2002). A Privacy Awareness System for Ubiquitous Computing Environments. In UbiComp 2002: Ubiquitous Computing (pp ). Retrieved from Leung, A., & Mitchell, C. (2007). Ninja: Non Identity Based, Privacy Preserving Authentication for Ubiquitous Environments. In UbiComp 2007: Ubiquitous Computing (pp ). Retrieved from Liang, J., Liu, T., Wang, H., Chang, B., Deng, Y., Yang, J., Chou, C., et al. (2005). A few design perspectives on one-on-one digital classroom environment. Journal of Computer Assisted Learning, 21(3), doi: /j x

54 Linjama, J., & Kaaresoja, T. (2004). Novel, minimalist haptic gesture interaction for mobile devices. In Proceedings of the third Nordic conference on Human-computer interaction (pp ). Tampere, Finland: ACM. doi: / Lund, A. (2001). Measuring Usability with the USE Questionnaire. Usability Interface - The Usability SIG Newsletter, 8(2). Retrieved from Lyytinen, K., & Yoo, Y. (2002). Issues and challenges in ubiquitous computing - Introduction. Commun. ACM, 45(12), doi: / MacKenzie, I. S., & Soukoreff, R. W. (2002). Text entry for mobile computing: Models and methods, theory and practice. Human-Computer Interaction, 17(2), Mantoro, T., & Ayu, M. (2008). Toward the Recognition of User Activity Based on User Location in Ubiquitous Computing Environments. International Journal of Computer Science and Security, 2(3). Mantyjarvi, J., Paternò, F., Salvador, Z., & Santoro, C. (2006). Scan and tilt: towards natural interaction for mobile museum guides. In Proceedings of the 8th conference on Human-computer interaction with mobile devices and services (pp ). Helsinki, Finland: ACM. doi: / Mehta, N. (2008). Mobile Web Development: Building mobile websites, SMS and MMS messaging, mobile payments, and automated voice call systems with XHTML MP, WCSS, and mobile AJAX. Birmingham, UK: Packt Publishing. mexpress Project. (n.d.).. Retrieved September 5, 2009, from

55 Michotte, B., & Vanderdonckt, J. (2008). GrafiXML, A Multi-Target User Interface Builder based on UsiXML. In Proc. of 4th Int. Conf. on Autonomic and Autonomous Systems ICAS (pp ). Gosier, Guadeloupe: IEEE Computer Society. Microsoft Corporation. (2004). Service Orientation and Its Role in Your Connected Systems Strategy. Retrieved January 22, 2010, from Milgram, P., & Colquhoun, H. (1999). A taxonomy of real and virtual world display integration. Mixed reality-merging real and virtual worlds, MIMOSA. (n.d.). MIMOSA Project. text,. Retrieved February 10, 2010, from Mistry, P., Maes, P., & Chang, L. (2009). WUW - wear Ur world: a wearable gestural interface. In Proceedings of the 27th international conference extended abstracts on Human factors in computing systems (pp ). Boston, MA, USA: ACM. doi: / mobilevce. (2010). Mobile VCE. Retrieved January 25, 2010, from Mokbel, M. F., & Levandoski, J. J. (2009). Toward context and preference-aware location-based services. In Proceedings of the Eighth ACM International Workshop on Data Engineering for Wireless and Mobile Access (pp ). Providence, Rhode Island: ACM. doi: / Mozer, M. C. (2005). Lessons from an adaptive home. In D. Cook & R. Das (Eds.), Smart Environments: Technology, Protocols, and Applications (pp ). Hoboken, NJ: J. Wiley & Sons. Myles, G., Friday, A., & Davies, N. (2003). Preserving Privacy in Environments with Location-Based

56 Applications. IEEE Pervasive Computing, 2(1), Natchetoi, Y., Kaufman, V., & Shapiro, A. (2008). Service-oriented architecture for mobile applications. In Proceedings of the 1st international workshop on Software architectures and mobility (pp ). Leipzig, Germany: ACM. doi: / Nielsen, J. (2009). Mobile Usability (Jakob Nielsen's Alertbox). Jakob Nielsen's Website. Retrieved January 11, 2010, from Nielsen, J., & Mack, R. L. (1994). Usability Inspection Methods (1st ed.). Wiley. Niemelä, E., & Latvakoski, J. (2004). Survey of requirements and solutions for ubiquitous software. In Proceedings of the 3rd international conference on Mobile and ubiquitous multimedia (pp. 7178). College Park, Maryland: ACM. doi: / O Grady, M. J., & O Hare, G. M. (2008). Intelligent user interfaces for mobile computing. In J. Lumsden (Ed.), Handbook of Research on User Interface Design and Evaluation for Mobile Technology (pp ). IGI Global. Ojala, T., Korhonen, J., Aittola, M., Ollila, M., Koivumäki, T., Tähtinen, J., & Karjaluoto, H. (2003). SmartRotuaari-Context-aware mobile multimedia services. In Proceedings of the 2nd International Conference on Mobile and Ubiquitous Multimedia (pp. 9-18). Norrköping, Sweden. O Neill, E., Kaenampornpan, M., Kostakos, V., Warr, A., & Woodgate, D. (2006). Can we do without GUIs? Gesture and speech interaction with a patient information system. Personal and Ubiquitous Computing, 10(5), doi: /s Oxygen, M. I. T. (n.d.). Project Oxygen, Pervasive, Human-centered Computing. Retrieved February 9,

57 2009, from Papazoglou, M., Traverso, P., Dustdar, S., & Leymann, F. (2007). Service-Oriented Computing: State of the Art and Research Challenges. Computer, 40(11), Parikh, T. S., & Lazowska, E. D. (2006). Designing an architecture for delivering mobile information services to the rural developing world. In Proceedings of the 15th international conference on World Wide Web (pp ). Edinburgh, Scotland: ACM. doi: / Pirhonen, A., Brewster, S., & Holguin, C. (2002). Gestural and audio metaphors as a means of control for mobile devices. In Proceedings of the SIGCHI conference on Human factors in computing systems: Changing our world, changing ourselves (pp ). Minneapolis, Minnesota, USA: ACM. doi: / Price, B. A., Adam, K., & Nuseibeh, B. (2005). Keeping ubiquitous computing to yourself: A practical model for user control of privacy. International Journal of Human-Computer Studies, 63(1-2), doi: /j.ijhcs Price, S., & Rogers, Y. (2004). Let's get physical: The learning benefits of interacting in digitally augmented physical spaces. Computers & Education, 43(1-2), doi: /j.compedu Punie, Y., Delaitre, S., Maghiros, I., Wright, D., Alahuhta, P., De Hert, P., Friedewald, M., et al. (2006). Dark scenarios in ambient intelligence: Highlighting risks and vulnerabilities. Deliverable D2. Safeguards in a World of Ambient Intelligence (SWAMI). Raatikainen, K., Christensen, H. B., & Nakajima, T. (2002). Application requirements for middleware for mobile and pervasive systems. SIGMOBILE Mob. Comput. Commun. Rev., 6(4),

58 doi: / Rekimoto, J., & Ayatsuka, Y. (2000). CyberCode: designing augmented reality environments with visual tags. In Proceedings of DARE 2000 on Designing augmented reality environments (pp. 1-10). Elsinore, Denmark: ACM. doi: / Riekki, J., Salminen, T., & Alakärppä, I. (2006). Requesting Pervasive Services by Touching RFID Tags. IEEE Pervasive Computing, 5(1), Robertson, S., & Robertson, J. (1999). Mastering the Requirements Process. Harlow, UK: AddisonWesley Professional. Rohs, M., & Gfeller, B. (2004). Using camera-equipped mobile phones for interacting with real-world objects. Advances in Pervasive Computing, Rohs, M., & Zweifel, P. (2005). A conceptual framework for camera phone-based interaction techniques. In Pervasive Computing: Third International Conference, PERVASIVE (Vol. 3468). Springer. Roschelle, J., & Pea, R. (2002). A walk on the WILD side: How wireless handhelds may change CSCL. Computer Support for Collaborative Learning: Foundations for A Cscl Community (cscl 2002 Proceedings), Roussos, G., Tuominen, J., Koukara, L., Seppala, O., Kourouthanasis, P., Giaglis, G., & Frissaer, J. (2002). A case study in pervasive retail. In Proceedings of the 2nd international workshop on Mobile commerce (pp ). Atlanta, Georgia, USA: ACM. doi: / Rudolph, L. (2001). Project Oxygen: Pervasive, Human-Centric Computing An Initial Experience. In Advanced Information Systems Engineering (pp. 1-12). Retrieved from

59 Rudström, A. (2005). Co-Construction of Hybrid Spaces. Stocholm University. Retrieved from Rukzio, E., Broll, G., Leichtenstern, K., & Schmidt, A. (2007). Mobile Interaction with the Real World: An Evaluation and Comparison of Physical Mobile Interaction Techniques. In Ambient Intelligence (pp. 1-18). Retrieved from Rukzio, E., Wetzstein, S., & Schmidt, A. (2005). A Framework for Mobile Interactions with the Physical World. In Proceedings of Wireless Personal Multimedia Communication (WPMC'05). Sacramento, V., Endler, M., Rubinsztejn, H. K., Lima, L. S., Goncalves, K., Nascimento, F. N., & Bueno, G. A. (2004). MoCA: A Middleware for Developing Collaborative Applications for Mobile Users. IEEE Distributed Systems Online, 5(10), 2. Satyanarayanan, M. (2001). Pervasive computing: vision and challenges. Personal Communications, IEEE, 8(4), doi: / Scheible, J., Ojala, T., & Coulton, P. (2008). MobiToss: a novel gesture based interface for creating and sharing mobile multimedia art on large public displays. In Proceeding of the 16th ACM international conference on Multimedia (pp ). Vancouver, British Columbia, Canada: ACM. doi: / Schilit, W. N. (1995). A system architecture for context-aware mobile computing. Columbia University. Retrieved from Schiller, J., & Voisard, A. (2004). Location-Based Services (1st ed.). San Francisco CA: Morgan

60 Kaufmann. Schmidt, A. (2000). Implicit human computer interaction through context. Personal and Ubiquitous Computing, 4(2), doi: /bf van Sinderen, M., van Halteren, A., Wegdam, M., Meeuwissen, H., & Eertink, E. (2006). Supporting context-aware mobile applications: an infrastructure approach. Communications Magazine, IEEE, 44(9), doi: /mcom Sintoris, C., Raptis, D., Stoica, A., & Avouris, N. (2007). Delivering multimedia content in enabled cultural spaces. In Proceedings of the 3rd international conference on Mobile multimedia communications. ICST (Institute for Computer Sciences, Social-Informatics and Telecommunications Engineering) ICST, Brussels, Belgium, Belgium. Sintoris, C., Stoica, A., Papadimitriou, I., Yannoutsou, N., Komis, V., & Avouris, N. (2009). MuseumScrabble: Design of a mobile game for children's interaction with a digitally augmented cultural space. International Journal of Mobile Human Computer Interaction, (Special Issue on Mobile Interaction Design and Children (M-IDC)). Sollins, K., & Masinter, L. (1994). RFC1737: Functional Requirements for Uniform Resource Names. RFC Editor United States. Sommerville, I., & Sawyer, P. (1997). Requirements Engineering: A Good Practice Guide. Wiley. Stoica, A., & Avouris, N. (2009). MobiAct: Supporting Personalized Interaction with Mobile Contextaware Applications. In L. Iliadis, I. Vlahavas, & M. Bramer (Eds.), Artificial Intelligence Applications and Innovations III, IFIP Advances in Information and Communication Technology (Vol. 296, pp ). Boston: Springer. Retrieved from

61 _46 Stoica, A., & Avouris, N. (2010). An architecture to support personalized interaction across multiple digitally augmented spaces. International Journal on Artificial Intelligence Tools, 19(2), Stoica, A., Fiotakis, G., Raptis, D., Papadimitriou, I., Komis, V., & Avouris, N. (2007). Field evaluation of collaborative mobile applications. In J. Lumsden (Ed.), Handbook of Research on User Interface Design and Evaluation for Mobile Technology (pp ). Hershey, PA: IGI Global. Stoica, A., Fiotakis, G., Simarro Cabrera, J., Muñoz Frutos, H., Avouris, N., & Dimitriadis, Y. (2005). Usability evaluation of handheld devices: A case study for a museum application. Proceedings PCI Stoica, A., Raptis, D., Sintoris, C., & Avouris, N. (2006). Designing an indoor mobile museum application. In Proceedings of the Third International Conference of Museology. Presented at the ICOM-AVICOM Annual Conference, Mytilene, Greece. TOGAF. (2006). Architecture Patterns. In The Open Group Architecture Framework. Retrieved from Truchat, S., Hielscher, K. S., & Pflaum, A. (2004). Towards Cost Efficient Mobile Services. In Proceedings of The Second International Conference On Advances in Mobile Multimedia (MoMM) (pp ). Presented at the The Second International Conference On Advances in Mobile Multimedia (MoMM), Bali, Indonesia. Retrieved from Tselios, N., Papadimitriou, I., Raptis, D., Yiannoutsou, N., Komis, V., & Avouris, N. (2007). Designing for

62 Mobile Learning in Museums. In J. Lumsden (Ed.), Handbook of Research on User Interface Design and Evaluation for Mobile Technology. Hershey, PA: IGI Global. UDDI Version (n.d.).. Retrieved May 19, 2009, from Välkkynen, P., Korhonen, I., Plomp, J., Tuomisto, T., Cluitmans, L., Ailisto, H., & Seppä, H. (2003). A user interaction paradigm for physical browsing and near-object control based on tags. In Proceedings of Physical Interaction Workshop on Real-world User Interfaces (pp ). Välkkynen, P., & Tuomisto, T. (2005). Physical browsing research. In Workshop Pervasive Mobile Interaction Devices (PERMID 2005), Munich, Germany. Waldner, J. (2007). Nano-informatque et intelligence ambiante : inventer l'ordinateur du XXIe siecle. Paris: Hermes science publicatons ;Lavoisier. Want, R., Fishkin, K. P., Gujar, A., & Harrison, B. L. (1999). Bridging physical and virtual worlds with electronic tags. In Proceedings of the SIGCHI conference on Human factors in computing systems: the CHI is the limit (pp ). Pittsburgh, Pennsylvania, United States: ACM. doi: / Wasinger, R., Krüger, A., & Jacobs, O. (2005). Integrating Intra and Extra Gestures into a Mobile and Multimodal Shopping Assistant. In Pervasive Computing (pp ). Retrieved from Weiser, M. (1991). The computer for the twenty-first century. Scientific American, 265(3), Wibisono, W., Zaslavsky, A., & Ling, S. (2008). Towards a Service-Oriented Approach for Managing Context in Mobile Environment. In Service-Oriented Computing ICSOC 2008 (pp ). Retrieved from

63 Winograd, T. (2001). Architectures for context. Human-Computer Interaction, 16(2), Wright, D. (2005). The dark side of ambient intelligence. Info, 7(6), doi: / Yang, X., & Bouguettaya, A. (2009). Access to Mobile Services (1st ed.). Springer. Yatani, K., Sugimoto, M., & Kusunoki, F. (2004). Musex: a system for supporting children's collaborative learning in a museum with PDAs. In Wireless and Mobile Technologies in Education, Proceedings. The 2nd IEEE International Workshop on (pp ). Presented at the Wireless and Mobile Technologies in Education, Proceedings. The 2nd IEEE International Workshop on. doi: /wmte Zhang, S., & Laprie, Y. (2006). The Implementation of Service Enabling with Spoken Language of a Multi-modal System Ozone. In Chinese Spoken Language Processing (pp ). Retrieved from Zhu, L., Babar, M. A., & Jeffery, R. (2004). Distilling Scenarios from Patterns for Software Architecture Evaluation A Position Paper. In Software Architecture (pp ). Retrieved from Zimmermann, A., Specht, M., & Lorenz, A. (2005). Personalization and Context Management. User Modeling and User-Adapted Interaction, 15(3), doi: /s Zurita, G., & Nussbaum, M. (2004). Computer supported collaborative learning using wirelessly interconnected handheld computers. doi: /j.compedu Computers & Education, 42(3),

64

65 Appendices Appendix A: Usability Evaluation for Mobile Library Assistant Έκθεση αξιολόγησης ευχρηστίας της εφαρμογής QRLibrary v1.0 σύμφωνα με το πρότυπο CIF version 1.1 Εφαρμογή QRLibrary version 1.0 Υπεύθυνος πειραματικής αξιολόγησης Adrian Stoica Ημερομηνία διεξαγωγής πειραματικής αξιολόγησης 5/3/2007 Υπεύθυνοι σύνταξης τεχνικής έκθεσης αξιολόγησης ευχρηστίας Γεώργιος Φιωτάκης, Adrian Stoica Ημερομηνία σύνταξης τεχνικής έκθεσης 13/6/2007 Πληροφορίες σχετικά με την τεχνική έκθεση Γεώργιος Φιωτάκης, Adrian Stoica Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών & Τεχνολογίας Υπολογιστών, Πανεπιστήμιο Πατρών, GR Ρίο Πάτρας, Ελλάδα

66 Τηλ: Γενική Περιγραφή Στόχος της δραστηριότητας υπήρξε η αξιολόγηση ευχρηστίας της εφαρμογής QRLibrary v1.0. Η εφαρμογή αυτή επιτρέπει την ανάγνωση και συλλογή πληροφορίας από βιβλία που βρίσκονται ταξιθετημένα στα ράφια μιας βιβλιοθήκης με στόχο να βοηθήσει τους χρήστες των υπηρεσιών της βιβλιοθήκης να εντοπίσουν και να επιλέξουν το βιβλίο που ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες τους. Η εφαρμογή QRLibrary v1.0 είναι κατάλληλα σχεδιασμένη και ανεπτυγμένη ώστε να εγκαθίσταται και να λειτουργεί σε φορητές συσκευές κινητών τηλεφώνων τα οποία μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν στους εσωτερικούς χώρους μίας τυπικής βιβλιοθήκης. Bass, L., Clements, P., & Kazman, R. (2003). Software Architecture in Practice (2nd Edition) (2nd ed.). Addison-Wesley Professional. Berners-Lee, T., Fielding, R., & Masinter, L. (2005). RFC 3986: Uniform resource identifier (URI): Generic syntax. The Internet Society. Clements, P., Bachmann, F., Bass, L., Garlan, D., Ivers, J., Little, R., et al. (2002). Documenting Software Architectures: Views and Beyond. Addison-Wesley Professional. Dey, A. K., & Abowd, G. D. (2000). Towards a better understanding of context and context-awareness CHI In Workshop on the What, Who, Where and How of Context Awareness (pp ). Dey, A. K., Abowd, G. D., & Salber, D. (2001). A conceptual framework and a toolkit for supporting the rapid prototyping of context-aware applications. Human-Computer Interaction, 16(2), Dix, A., Rodden, T., Davies, N., Trevor, J., Friday, A., & Palfreyman, K. (2000). Exploiting space and location as a design framework for interactive mobile systems. ACM Transactions on Computer-Human Interaction (TOCHI), 7(3),

67 Kindberg, T. (2002). Implementing physical hyperlinks using ubiquitous identifier resolution. In Proceedings of the 11th international conference on World Wide Web (pp ). Honolulu, Hawaii, USA: ACM. doi: / Kruchten, P. B. (1995). The 4+ 1 view model of architecture. IEEE software. Rohs, M., & Zweifel, P. (2005). A conceptual framework for camera phone-based interaction techniques. In Pervasive Computing: Third International Conference, PERVASIVE (Vol. 3468). Springer. Rukzio, E., Wetzstein, S., & Schmidt, A. (2005). A Framework for Mobile Interactions with the Physical World. In Proceedings of Wireless Personal Multimedia Communication (WPMC'05). Winograd, T. (2001). Architectures for context. Human-Computer Interaction, 16(2), Zimmermann, A., Specht, M., & Lorenz, A. (2005). Personalization and Context Management. User Modeling and User-Adapted Interaction, 15(3), doi: /s Bass, L., Clements, P., & Kazman, R. (2003). Software Architecture in Practice (2nd Edition) (2nd ed.). Addison-Wesley Professional. Berners-Lee, T., Fielding, R., & Masinter, L. (2005). RFC 3986: Uniform resource identifier (URI): Generic syntax. The Internet Society. Clements, P., Bachmann, F., Bass, L., Garlan, D., Ivers, J., Little, R., et al. (2002). Documenting Software Architectures: Views and Beyond. Addison-Wesley Professional. Dey, A. K., & Abowd, G. D. (2000). Towards a better understanding of context and context-awareness CHI In Workshop on the What, Who, Where and How of Context Awareness (pp ). Dey, A. K., Abowd, G. D., & Salber, D. (2001). A conceptual framework and a toolkit for supporting the

68 rapid prototyping of context-aware applications. Human-Computer Interaction, 16(2), Dix, A., Rodden, T., Davies, N., Trevor, J., Friday, A., & Palfreyman, K. (2000). Exploiting space and location as a design framework for interactive mobile systems. ACM Transactions on Computer-Human Interaction (TOCHI), 7(3), Kindberg, T. (2002). Implementing physical hyperlinks using ubiquitous identifier resolution. In Proceedings of the 11th international conference on World Wide Web (pp ). Honolulu, Hawaii, USA: ACM. doi: / Kruchten, P. B. (1995). The 4+ 1 view model of architecture. IEEE software. Rohs, M., & Zweifel, P. (2005). A conceptual framework for camera phone-based interaction techniques. In Pervasive Computing: Third International Conference, PERVASIVE (Vol. 3468). Springer. Rukzio, E., Wetzstein, S., & Schmidt, A. (2005). A Framework for Mobile Interactions with the Physical World. In Proceedings of Wireless Personal Multimedia Communication (WPMC'05). Winograd, T. (2001). Architectures for context. Human-Computer Interaction, 16(2), Zimmermann, A., Specht, M., & Lorenz, A. (2005). Personalization and Context Management. User Modeling and User-Adapted Interaction, 15(3), doi: /s φηκε κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μέσα από πολλαπλές πηγές τόσο βίντεο όσο και ήχου. Εισαγωγή Αναλυτική περιγραφή συστήματος Όνομα εφαρμογής: QRLibrary Έκδοση: 1.0 Η έκδοση v1.0 της εφαρμογής QRLibrary αποτελεί το πρώτο πρωτότυπο προς χρήση. Πρόκειται για μία J2ME MIDlet εφαρμογή σχεδιασμένη ώστε να λειτουργεί σε κινητά τηλέφωνα τύπου NOKIA

69 που διαθέτουν λειτουργικό σύστημα Symbian. Η εφαρμογή έχει άμεση πρόσβαση στην κεντρική βάση δεδομένων μιας βιβλιοθήκης και μπορεί να προσπελάσει οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά με βιβλία και πολλές άλλες σημειώσεις. Η αξιολόγηση της εφαρμογής QRLibrary είχε ως στόχο να εξακριβωθεί η καλή λειτουργία όλης της εφαρμογής και όχι συγκεκριμένων τμημάτων της. Εξάλλου στην πρωτότυπη μορφή της δεν διαθέτει πληθώρα σύνθετων λειτουργιών αλλά μονάχα βασικές λειτουργίες. Η ομάδα χρηστών για την οποία είναι σχεδιασμένη η εφαρμογή είναι ενήλικες οι οποίοι αποτελούν και το κύριο μέρος των χρηστών του χώρου μιας βιβλιοθήκης. Οι τύποι των χρηστών μπορούν να διακριθούν σε 2 κύριες κατηγορίες, τους φοιτητές επισκέπτες της βιβλιοθήκης και τους βιβλιοθηκονόμους. Οι φοιτητές μπορούν να χρησιμοποιήσουν την εφαρμογή προκειμένου να αναζητήσουν βιβλία που χρειάζονται. Χρησιμοποιώντας κατάλληλες λέξεις κλειδιά μπορούν να κάνουν αναζήτηση πληροφορίας είτε με βάση τον τίτλο, το όνομα του συγγραφέα, είτε την περιγραφή του βιβλίου και να δημιουργήσουν μία λίστα με βιβλία που περιέχουν χρήσιμη προς αυτούς πληροφορία. Οι βιβλιοθηκονόμοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν την εφαρμογή προκειμένου να επιτύχουν ταχύτερη ταξιθέτηση των βιβλίων μιας και η εφαρμογή τους βοηθά προς αυτό το σκοπό ενημερώνοντας για την θέση των βιβλίων. Αντικείμενο της αξιολόγησης Αντικείμενο της πειραματικής διαδικασίας ήταν να αξιολογηθεί η λειτουργία της εφαρμογής από την συγκεκριμένη κατηγορία χρηστών σε συνάρτηση βέβαια με την καταλληλότητα τόσο του χώρου όσο και του χρησιμοποιούμενου εξοπλισμού. Για τον σκοπό αυτό η ανάλυση που ακολουθεί καταλήγει σε παρατηρήσεις που αφορούν σφάλματα των χρηστών με την χρήση της συσκευής, σφάλματα με τη χρήση της εφαρμογής αλλά και παρατηρήσεις που αφορούν το χώρο και πώς αυτός επηρεάζει τη χρήση της εφαρμογής. Οι χρήστες χρησιμοποίησαν όλες τις λειτουργίες και components της εφαρμογής μιας και όπως προαναφέρθηκε πρόκειται για την πρώτη πρωτότυπη έκδοση αυτής χωρίς πολυάριθμες λειτουργίες. Μέθοδος Αξιολόγησης - Μελέτη Πεδίου με πραγματικούς χρήστες

70 Για την αξιολόγηση ευχρηστίας της εφαρμογής QRLibrary κρίθηκε προτιμότερο να γίνει μία πραγματική μελέτη πεδίου σε έναν χώρο αντίστοιχο με αυτόν που πρόκειται να τεθεί σε χρήση καθώς και από μία ομάδα χρηστών που ανταποκρίνεται σε πραγματικούς χρήστες μιας τέτοιας εφαρμογής. Ο λόγος για τον οποίο επιλέχθηκε η μέθοδος αξιολόγησης της μελέτης πεδίου είναι ότι τέτοιου είδους μελέτες λαμβάνουν χώρα στον πραγματικό κόσμο. Οι μελέτες πεδίου μπορεί να αφορούν είτε εθνογραφικές μελέτες οι οποίες εξετάζουν την αλληλεπίδραση των χρηστών με τα συστήματα συναρτήσει του κοινωνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος στο οποίο δρούν είτε πειραματικές μελέτες στις οποίες υπάρχει μερικώς ελεγχόμενος χειρισμός πολλών παραμέτρων που μπορεί να επηρεάσουν την αλληλεπίδραση χρήστη συστήματος. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα των μελετών πεδίου στη αξιολόγηση ευχρηστίας των σύγχρονων υπολογιστικών συστημάτων είναι ότι λαμβάνουν υπόψη το δυναμικό και συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον χρήσης τους καθώς και την ύπαρξη μη αξιόπιστων ασύρματων δικτύων, κάτι που δεν μπορεί να εξομοιωθεί σε ένα εργαστηριακό περιβάλλον. Με τις μελέτες πεδίου, η αξιολόγηση ευχρηστίας των εφαρμογών που παρουσιάζουν χαρακτηριστικά φορητότητας βασίζεται στην αληθινή και όχι στημένη εμπειρία των χρηστών που δρουν σε ένα περιβάλλον πιο ρεαλιστικό και πιο αξιόπιστο. Από την παραπάνω συζήτηση γίνεται φανερό ότι οι μελέτες πεδίου μπορούν να δώσουν μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα της αλληλεπίδρασης χρήστη υπολογιστικού συστήματος στην περίπτωση εφαρμογών με χαρακτηριστικά φορητότητας μιας και καλύπτουν και εξωγενείς επεμβατικούς παράγοντες που προέρχονται από το πραγματικό περιβάλλον χρήσης του και οι οποίοι δεν μπορούν να προβλεφθούν σε πειραματικές μελέτες. Παρ'όλα αυτά η εφαρμογή τους είναι μια διαδικασία ιδιαίτερα επίπονη που απαιτεί διακριτικότητα και σεβασμό κυρίως στον τρόπο και στα μέσα με τα οποία θα γίνει η παρατήρηση και η συλλογή των δεδομένων. Συμμετέχοντες Οι χρήστες της δρατηριότητας ήταν 4 φοιτητές (2 προπτυχιακοί και 2 μεταπτυχιακοί) ηλικίας ετων. Όλοι από αυτούς ήταν χρήστες πολυσυσκευών κινητής τηλεφωνίας καθώς επίσης και πολύ καλοί χρήστες υπολογιστών. Κανείς όμως από αυτούς δεν είχε ξαναχρησιμοποιήσει μία φορητή

71 συσκευή κινητού τηλεφώνου για σκοπούς αναζήτησης πληροφορίας όπως έγινε στη συγκεκριμένη δραστηριότητα. Κριτήριο επιλογής των χρηστών αποτέλεσε κυριώς η φοιτητική τους ιδιότητα που τους καθιστά συχνούς επισκέπτες του χώρου μιας βιβλιοθήκης προκειμένου να έχουν πρόσβαση σε πληροφορία που τους ενδιαφέρει. Οι συμμετέχοντες δούλεψαν ατομικά προκειμένου να φέρουν σε πέρας τη δραστηριότητα που της ανατέθηκε. Σενάρια αξιολόγησης Οι συμμετέχοντες είχαν να εκτελέσουν ένα σενάριο κατά την διαδικασία της αξιολόγησης. Η περιγραφή του ακολουθεί παρακάτω. Σενάριο αξιολόγησης: Αναζητήστε πληροφορία για τις γνωστότερες γλώσσες προγραμματισμού και γράψτε αναλυτική αναφορά στην οποία συγκρίνετε τις γλώσσες αυτές μεταξύ τους. Η επιλογή του σεναρίου έγινε με βάση τις τυπικές ανάγκες ενός φοιτητή που χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες μιας βιβλιοθήκης. Έτσι είναι αρκετά συνηθισμένη κατάσταση ένας φοιτητής να πρέπει στα πλαίσια μίας πανεπιστημιακής εργασίας να κάνει βιβλιογραφική αναζήτηση που αφορά ένα συγκεκριμένο θέμα. Η ιδέα μιας εφαρμογής που τρέχει σε ένα κινητό τηλέφωνο και μπορεί να αναζητήσει την παραπάνω πληροφορία, απαλλάσσει τον χρήστη από την αναμονή στην ουρά των υπολογιστών αναζήτησης ενώ παράλληλα του δίνει ευελιξία κίνησης και αίσθηση ελευθερίας στο χώρο της βιβλιοθήκης. Χώρος: Η διαδικασία αξιολόγησης έλαβε χώρα σε ένα από τα αναγνωστήρια της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Πατρών. Οι συμμετέχοντες έιχαν μπορούσαν να κινηθούν αναμεσα στις βιβλιοθήκες του αναγνωστηρίου και να αναγνώσουν με τις φορητές συσκευές των κινητών τηλεφώνων πληροφορίες σχετικά με τα βιβλία που επιθυμούν. Ο χώρος ήταν μεγάλος και η κίνηση των συμμετεχόντων μπορούσε να γίνει με αρκετή άνεση. Η πειραματική διαδικασία έλαβε χώρα σε

72 απόλυτα ρεαλιστικές συνθήκες καθώς μαζί με τους χρήστες στο χώρο της αξιολόγησης συνυπήρχαν εργαζόμενοι που κινούνταν ή μιλούσαν με αποτέλεσμα να υπάρχει αρκετός θόρυβος. Εξοπλισμός: Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιήθηκε για να διευκολύνει τόσο την διεξαγωγή της πειραματικής διαδικασίας όσο και την καταγραφή της ήταν: Συσκευές διεξαγωγής δραστηριότητας: 2 συσκευές κινητών τηλεφώνων (ΝΟΚΙΑ Ν70-1) Συσκευές καταγραφής δραστηριότητας: 1 ψηφιακές κάμερες (Sony Handycam κινούμενη με την βοήθεια χειριστή) 2 φορητοί υπολογιστές (Sony Vaio, Acer Aspire 1603LM) 1 access point 1 Ψηφιακή φωτογραφική μηχανή (Canon) Περιγραφή διαδικασίας αξιολόγησης Η πειραματική διαδικασία ξεκίνησε με εισαγωγή από την βοηθό σε κάθε έναν από τους συμμετέχοντες της διαδικασίας αξιολόγησης. Η βοηθός τους εξήγησε το σκοπό της δραστηριότητας που θα λάμβανε μέρος καθώς και την εργασία την οποία είχαν να κάνουν. Η εισαγωγή διήρκεσε αρκετή ώρα έτσι ώστε να λυθούν τυχόν απορίες σχετικά με το σενάριο αλλά και με τη χρήση των συγκεκριμένων κινητών τηλεφώνων. Στη συνέχεια ο κάθε φοιτητής κλήθηκε να φέρει σε πέρας το σενάριο που περιγράφηκε παραπάνω. Η δραστηριότητα των φοιτητών στο χώρο της βιβλιοθήκης καταγραφόταν από τον εξοπλισμό που προαναφέρθηκε ενώ ένας καμεραμάν παρακολουθούσε διακριτικά την δραστηριότητα των φοιτητών από απόσταση έτσι ώστε να μην επηρεάζει την απόδοσή τους αλλά και τη συμπεριφορά τους. Σε περίπτωση που υπήρχαν απορίες, ο φοιτητής μπορούσε να ρωτά την υπεύθυνη βοηθό ώστε να προχωρά χωρίς εμπόδια στην εκτέλεση της εργασίας που του είχε ανατεθεί.

73 Ο κάθε φοιτητής μπορούσε κατά τη διάρκεια χρήσης της υπό εξέταση εφαρμογής να κινηθεί οπουδήποτε στο χώρο της αίθουσας, ανάμεσα σε ράφια και βιβλία όπως εξάλλου θα συνέβαινε και σε περίπτωση κανονικής επίσκεψης και αναζήτησης στο χώρο της Βιβλιοθήκης. Μέθοδος ανάλυσης δεδομένων παρατήρησης Η πειραματική διαδικασία που μόλις περιγράψαμε οδήγησε στην συλλογή πολλαπλών και ετερογενών πηγών δεδομένων (αρχεία βίντεο καθώς και αρχεία καταγραφής συμβάντων). Προκειμένου να εξαχθούν πολύτιμα συμπεράσματα σχετικά με την χρήση της εφαρμογής ακολούθησε εκτενής μελέτη των δεδομένων χρησιμοποιώντας κατάλληλο λογισμικό παρατήρησης και ανάλυσης της αλληλεπίδρασης του χρήστη με ένα υπολογιστικό σύστημα. Το λογισμικό το οποίο χρησιμοποιήθηκε στην ανάλυση των δεδομένων είναι το ActivityLens του οποίου περιγραφή δίνεται στην παράγραφο που ακολουθεί. ActivityLens ένα εργαλείο ανάλυσης δραστηριοτήτων που σχετίζονται με διεπιφάνειες χρήσης Το περιβάλλον ActivityLens είναι ένα σύστημα ειδικά σχεδιασμένο προκειμένου να διευκολύνει την παρατήρηση και ανάλυση δεδομένων που προέρχονται από τη μελέτη της αλληλεπίδρασης χρηστών με ένα συγκεκριμένο υπολογιστικό σύστημα. Απευθύνεται σε όλους εκείνους που εκτελούν μελέτες παρατήρησης δραστηριοτήτων που σχετίζονται με διεπιφάνειες χρήσης και αναζητούν ένα κατάλληλο μέσο προκειμένου να εξάγουν πολύτιμη πληροφορία από ετερογενή δεδομένα πολυμέσων καθώς και αρχεία καταγραφής συμβάντων. Το ActivityLens ενσωματώνει κατάλληλα σχήματα ανάλυσης της δραστηριότητας (ιεραρχικά μοντέλα ανάλυσης) που βοηθούν τον αναλυτή να σχολιάσει τις ενέργειες της παρατηρούμενης δραστηριότητας συσχετίζοντάς τες με χαμηλού επιπέδου μετρικές. Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνεται η κύρια οθόνη του ActivityLens.

74 A B C D Εικόνα B.1. Η κύρια οθόνη του περιβάλλοντος ανάλυσης ActivityLens Το παράθυρο Α αποτελεί το παράθυρο στο οποίο προβάλλονται οι ενέργειες των υποκειμένων έτσι όπως έχουν καταγραφεί από το αρχείο καταγραφής συμβάντων και έτσι όπως έχουν σχολιαστεί από τον εκάστοτε αναλυτή. Το παραθυρο Β αποτελεί το παράθυρο προβολής των πολυμεσικών αρχείων βίντεο και ήχου. Το ActivityLens υποστηρίζει την ταυτόχρονη προβολή πολλών πολυμεσικών αρχείων προκειμένου να υποστηρίξει καλύτερα τον αναλυτή δίνοντάς του τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την δραστηριότητα με ένα υπολογιστικό σύστημα από πολλές οπτικές γωνίες μαζί. Το παράθυρο C αποτελεί το παράθυρο του φιλτραρίσματος των ενεργειών των υποκειμένων. Ο αναλυτής μπορεί να σχηματίσει με απευθείας χειρισμό έξυπνα κριτήρια αναζήτης βασιζόμενος είτε στα υποκείμενα, είτε στα εργαλεία, είτε στους τύπους των συμβάντων κατά τη διάρκεια της παρατηρούμενης δραστηριότητας και να αναδείξει τα συμβάντα που εκείνος θέλει. Η λειτουργία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιμη και δίνει στον αναλυτή τη δυνατότητα να εστιάσει σε συγκεκριμένους

75 τύπους και ακολουθίες συμβάντων που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον παραλείποντας έτσι κάποια άλλα που μπορεί να είναι θόρυβος. Το παράθυρο D αποτελεί ένα από τα πολλά παράθυρα οπτικής αναπαράστασης της πληροφορίας που επιτρέπει το ActivityLens. Στο συγκεκριμένο παράθυρο απεικονίζεται με γραφικό τρόπο η εναλλαγή της αλληλεπίδρασης των χρηστών στον άξονα του χρόνου. Όλα τα παραπάνω παράθυρα είναι συγχρονισμένα και δυναμικά διασυνδεδεμένα μεταξύ τους δίνοντας στον αναλυτή τη δυνατότητα να πλοηγηθεί είτε από το βίντεο, είτε από το αρχείο καταγραφής συμβάντων, είτε από τα διαγράμματα και να παρακολουθήσει τη δρστηριότητα που τον ενδιαφέρει. Άξονες αποτίμησης ευχρηστίας Στη συνέχεια περιγράφουμε τον τρόπο με τον οποίο έγινε η αποτίμηση της ευχρηστίας του συγκεκριμένου συστήματος, διακρίνοντας συγκεκριμένους άξονες και χρησιμοποιώντας το περιβάλλον ActivityLens προκειμένου να τους μετρήσουμε. Με άλλα λόγια οι άξονες που περιγράφονται στη συνέχεια αποτελούν το ιεραρχικό μοντέλο ανάλυσης και σχολιασμού της δραστηριότητας. Οι άξονες αυτοί έχουν καθοριστεί με βάση τους τύπους της αλληλεπίδρασης κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης δραστηριότητας στο χώρο της Βιβλιοθήκης. Έτσι το μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των συλλεχθέντων από την πειραματική διαδικασία δεδομένων περιγράφεται σχηματικά στην εικόνα που ακολουθεί και πιο αναλυτικά στη συνέχεια της παραγράφου.

76 Εικόνα B.2. Τύποι αλληλεπίδρασης στο χώρο της βιβλιοθήκης κατά την πειραματική διαδικασία Α) Αλληλεπίδραση χρήστη-καθοδηγητή - Αυθόρμητες παρεμβάσεις βοηθού - Προβλήματα που οδηγούν σε κλήση βοήθειας (απορίες προς την κοπέλα που κατήυθυνε την δραστηριότητα) Β) Αλληλεπίδραση χρήστη-συσκευής - Λάθη χειρισμού συσκευής (αφορούν τη χρήση της συσκευής και όχι της εφαρμογής) Γ) Αλληλεπίδραση χρήστη-εφαρμογής - Λάθη από μη διατήρηση συνέπειας (αφορούν τα λάθη τα οποία οφείλονται σε λειτουργίες του συστήματος που δεν εκτελούνται κατά το συνήθη τρόπο όπως γίνεται σε άλλα συστήματα ή και σε άλλες υπηρεσίες του ίδιου συστήματος) - Λάθη από ακατάλληλη πλοηγησιμότητα του συστήματος (αφορούν αδυναμίες του συστήματος σχετικά με την δυνατότητα πλοήγησης που παρέχει μεταξύ των υπηρεσιών του)

77 - Λάθη από αδυναμία κατανόησης και αντίληψης εννοιών (conceptual problems) (αφορούν παρανοήσεις που οφείλονται σε εννοιολογικά λάθη λόγω ακατάλληλης σχεδίασης της διαθέσιμης πληροφορίας του συστήματος) - Μη κατάλληλη ορολογία εφαρμογής (Αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου η ορολογία κάποιων τμημάτων κειμένου της εφαρμογής δεν είναι σαφής και προκαλεί σύγχυση στους μαθητές) Δ) Αλληλεπίδραση χρήστη-περιβάλλοντα χώρου - Προβλήματα λόγω επίδρασης από τον περιβάλλοντα χώρο (συμπεριλαμβάνοντας παρεμβάσεις από χώρο, βιβλιοθήκες, βιβλία, επισκέπτες, παρατηρητές κλπ) Ε) Αλληλεπίδραση συσκευής-εφαρμογής - Προβλήματα λόγω κακής συνεργασίας συσκευής με εφαρμογή. (αφορούν προβλήματα στη λειτουργία της εφαρμογής που εμφανίζονται σε ορισμένες συσκευές όπως μικρή ανάλυση, περιορισμένος αριθμός χρωμάτων κλπ) ΣΤ) Αλληλεπίδραση συσκευής-περιβάλλοντα χώρου - Προβλήματα με φυσικό περιβάλλοντα χώρο (περιλαμβάνει φυσικές συνθήκες, όπως φωτισμό, θερμοκρασία κλπ) - Προβλήματα αλληλεπίδρασης με τεχνολογικό εξοπλισμό (περιλαμβάνει προβλήματα σύνδεσης με server, ανάγνωσης καρτών, φωτογράφησης και αναγνώρισης κωδικών κλπ) Παράλληλα προκειμένου να αξιολογήσουμε κατά πόσο ήταν επιτυχής ή όχι η ολοκλήρωση της εργασίας που ανατέθηκε σε κάθε φοιτητή ορίστηκαν με τη βοήθεια του Activitylens οι παρακάτω τυπολογίες: - Επιτυχής εκπλήρωση σεναρίου (ολοκλήρωση) - Ανεπιτυχής εκπλήρωση σεναρίου (μη ολοκλήρωση)

78 Τέλος προκειμένου να αντληθεί πληροφορία σχετικά με την υποκειμενική ικανοποίηση των χρηστών, πραγματοποιήθηκε ελεύθερου τύπου συνέντευξη στον χώρο της βιβλιοθήκης μετά το πέρας της πειραματικής διαδικασίας. Αποτελέσματα αξιολόγησης Η αξιολόγηση έγινε με βάση τους άξονες που περιγράφηκαν παραπάνω. Τα αποτελέσματα αξιολόγησης προέκυψαν από προσεκτική παρατήρηση και ανάλυση των συλλεχθέντων δεδομένων με τη βοήθεια του εργαλείου ActivityLens. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει γίνει ποσοτικού τύπου ανάλυση μιας και το πλήθος των υποκειμένων που συμμετείχαν στη διαδικασία δεν είναι επαρκές για τέτοιου τύπου ανάλυση. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων που ακολουθεί είναι ποιοτικού τύπου και βασίζεται στο μοντέλο ανάλυσης του οποίου περιγραφή έγινε στην προηγούμενη ενότητα. Σχετικά με την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής, όλοι οι φοιτητές κατόρθωσαν να ολοκληρώσουν με επιτυχία την εργασία που τους είχε ανατεθεί. Σχετικά με τον χρόνο κατά τον οποίο οι φοιτητές κατόρθωσαν να φέρουν σε πέρας την εργασία που τους είχε ανατεθεί (13 λεπτά κατά μέσο όρο ) μπορεί να χαρακτηριστεί ικανοποιητικός στα πλαίσια μιας τέτοιας δραστηριότητας αναζήτησης βιβλιογραφικής πληροφορίας. Ωστώσο μιας και κάθε χρήστης ήταν ελεύθερος να αναζητήσει όσα βιβλία ήθελε, ο χρόνος ολοκλήρωσης δεν λαμβάνεται ιδιαίτερα υπόψην στην αξιολόγηση του συγκεκριμένου συστήματος μιας και δεν αποτελεί αξιόπιστο κριτήριο για την επιτυχή ολοκλήρωση της εργασίας. Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνεται ένα στιγμιότυπο της διαδικασίας της ανάλυσης χρησιμοποιώντας το ActivityLens.

79 Εικόνα B.3. Στιγμιότυπο ανάλυσης δεδομένων παρατήρησης με χρήση του ActivityLens Στη συνέχεια γίνεται καταγραφή και σχολιασμός των προβλημάτων που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας σύμφωνα με τους άξονες που έχουν συζητηθεί παραπάνω. Α) Αλληλεπίδραση χρήστη-καθοδηγητή - Αυθόρμητες παρεμβάσεις βοηθού Η βοηθός που κατηύθυνε την δραστηριότητα δεν χρειάστηκε να επέμβει σε καμία περίπτωση ώστε να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να ξεπεράσουν τυχόν δυσκολίες - Προβλήματα που οδηγούν σε κλήση βοήθειας (απορίες προς την κοπέλα που κατήυθυνε την δραστηριότητα) Οι φοιτητές κατέφυγαν 4 φορές συνολικά στην βοηθό ζητώντας να τους δώσει βοήθεια. Στις 2 περιπτώσεις η βοήθεια αφορούσε την εισαγωγή και πάλι στο περιβάλλον της υπό εξέταση εφαρμογής μιας και είχαν άθελά τους αποσυνδεθεί, ενώ στις άλλες 2 περιπτώσεις ζητούσαν

80 βοήθεια σχετικά με το πώς μπορούν να δουν τα στοιχεία που έχουν ήδη καταχωρήσει στη λίστα των βιβλίων που τους παρείχε η εφαρμογή. Έπειτα από τις υποδείξεις τις βοηθού φάνηκε να ξεπέρασαν το πρόβλημα αφού στις υπόλοιπες περιπτώσεις που χρειάστηκε να προσπελάσουν την αντίστοιχη λίστα δε συνάντησαν κανένα πρόβλημα και το έκαναν μόνοι τους. Β) Αλληλεπίδραση χρήστη-συσκευής - Λάθη χειρισμού συσκευής (αφορούν τη χρήση της συσκευής και όχι της εφαρμογής) Το πρόβλημα που παρατηρήθηκε ήταν η επανειλημένη επιλογή συγκεκριμένων πλήκτρων που δεν οδηγούσαν στο αναμενόνενο αποτέλεσμα και προκαλούσαν την έξοδο από την υπό εξέταση εφαρμογή. Ο λάθος αυτός χειρισμός των συγκεκριμένων πλήκτρων μπορεί να αποδωθεί στο γεγονός ότι η συσκευή κινητού τηλεφώνου που χρησιμοποιήθηκε (NOKIA N70-1) έχει τοποθετημένα τα κουμπιά πολύ κοντά με αποτέλεσμα να επιλέγονται σε μερικές περιπτώσεις κατά λάθος. Παρ όλα αυτά οι χρήστες αντιμετώπισαν το παραπάνω πρόβλημα στην αρχή της πειραματικής διαδικασίας και δεν φάνηκε να επαναλαμβάνεται στη συνέχεια, γεγονός που σημαίνει ότι εξοικειώθηκαν σύντομα με τη χρήση της συσκευής. Γ) Αλληλεπίδραση χρήστη-εφαρμογής - Λάθη από μη διατήρηση συνέπειας Κατά τη χρήση της εφαρμογής προέκυψε ότι μερικές από τις βασικές οθόνες του συστήματος δεν παρουσιάζουν συνέπεια ως προς τον τρόπο επιλογής μίας λειτουργίας. Έτσι σε μερικές περιπτώσεις οι χρήστες μπορούσαν να εκτελέσουν μία λειτουργία πατώντας το κεντρικό κουμπί (έχει το ρόλο του joystick), σε άλλες περιπτώσεις όπου η υπηρεσία ήταν διαφορετική αλλά η λειτουργία παρόμοια, πατώντας το επάνω αριστερό κουμπί της συσκευής και σε άλλες περιπτώσεις πατώντας οποιοδήποτε από τα δύο. Το πρόβλημα αυτό φαίνεται καλύτερα στην εικόνα που ακολουθεί.

81 Εικόνα Γ.4. Μη διατήρηση συνέπειας στον τρόπο επιλογής μιας λειτουργίας μεταξύ των παρεχόμενων υπηρεσιών της εφαρμογής - Λάθη από ακατάλληλη πλοηγησιμότητα του συστήματος Κατά τη χρήση της εφαρμογής όλοι οι χρήστες αντιμετώπισαν ένα πρόβλημα όταν προσπάθησαν να βγουν από την υπηρεσία της λίστας των διαθέσιμων βιβλίων. Ενώ περίμεναν ότι η εφαρμογή θα τους οδηγήσει στο κεντρκό μενού του συστήματος, η εφαρμογή τους οδηγούσε στην υπηρεσία προσθήκης νέου βιβλίου στην ήδη υπάρχουσα λίστα. - Λάθη από αδυναμία κατανόησης και αντίληψης εννοιών (conceptual problems) Όπως προέκυψε από την αναλυτική μελέτη των δεδομένων μέσω του ActivityLens σε μία μόνο περίπτωση αντιμετωπίστηκε το πρόβλημα της αδυναμίας κατανόησης εννοιών κατά την αλληλεπίδρασή των χρηστών με τη διεπιφάνεια του συστήματος. Πιο συγκεκριμένα το πρόβλημα υπήρξε στο εικονίδιο της υπηρεσίας που έδινε στο χρήστη τη δυνατότητα φωτογράφησης και προσθήκης νέου βιβλίου. Στο εικονίδιο αυτό υπήρχε σχεδιασμένο ένα μεγάλο ερωτηματικό το οποίο προκαλούσε σύγχυση αφού η εννοιολογική αυτή μεταφορά

82 παραπέμπει συνήθως σε αναζήτηση βοήθειας. Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται η οθόνη του συστήματος και το εικονίδιο που προκάλεσε το παραπάνω πρόβλημα. Εικόνα Γ.5. Εικονίδιο με μη κατάλληλη εννοιολογική μεταφορά - Μη κατάλληλη ορολογία εφαρμογής Από τη μελέτη των δεδομένων παρατήρησης δεν προέκυψε ότι η ορολογία της εφαρμογής ήταν ακατάλληλη ώστε να μπερδέψει τους χρήστες. Αντίθετα τα μηνύματα του συστήματος ήταν σαφή και οι χρήστες αντιδρόυσαν με ακρίβεια και ταχύτητα. Δ) Αλληλεπίδραση χρήστη-περιβάλλοντα χώρου - Προβλήματα λόγω επίδρασης από τον περιβάλλοντα χώρο (συμπεριλαμβάνοντας παρεμβάσεις από χώρο, θόρυβο, εργαζόμενους, παρατηρητές κλπ) Όσο αφορά τις παρεμβάσεις που παρατηρήσαμε από το περιβάλλον προς τους συμμετέχοντες της διαδικασίας αξιολόγησης, δεν είναι καθοριστικές και δεν φαίνεται ότι επηρέασαν σε κάποιο βαθμό τη δραστηριότητα τους. Σε μερικές περιπτώσεις υπήρξε μικρός θόρυβος από τους εργαζόμενους της Βιβλιοθήκης οι οποίοι μιλούσαν και κινούνταν σε κοντινές από τους χρήστες αποστάσεις αλλά δεν φάνηκε να επηρεάζουν την απόδοσή τους. Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται ένα στιγμιότυπο από την αλληλεπίδραση ενός χρήστη με το υπό εξέταση σύστημα αλλά και το χώρο της βιβλιοθήκης.

83 Εικόνα Γ.6. Στιγμιότυπο αλληλεπίδρασης χρήστη με σύστημα και χώρο Ε) Αλληλεπίδραση συσκευής-εφαρμογής - Προβλήματα λόγω κακής συνεργασίας συσκευής με εφαρμογή. (αφορούν προβλήματα στη λειτουργία της εφαρμογής που εμφανίζονται σε ορισμένες συσκευές όπως μικρή ανάλυση, περιορισμένος αριθμός χρωμάτων κλπ) Στην συγκεκριμένη εφαρμογή δεν παρατηρήθηκαν τέτοιου είδους προβλήματα. Τόσο η υπολογιστική ισχύς, η τεχνολογία της οθόνης, η ανάλυση της οθόνης κλπ ήταν επαρκή για να υποστηρίξουν την σωστή λειτουργία της εξεταζόμενης εφαρμογής. Θα πρέπει όμως να επαναλάβουμε οτι η αξιολόγηση έγινε μόνο με έναν συγκεκριμένο τύπο συσκευής κινητού τηλεφώνου (NOKIA N70-1). Σε επόμενες εκδόσεις του λογισμικού QRLibrary θα γίνει αξιολόγηση χρησιμοποιώντας διαφορετικού τύπου συσκευές προκειμένου να εξασφαλιστεί η άρτια λειτουργία του συστήματος σε οποιαδήποτε συσκευή. ΣΤ) Αλληλεπίδραση συσκευής-περιβάλλοντα χώρου

84 - Προβλήματα με φυσικό περιβάλλοντα χώρο (περιλαμβάνει φυσικές συνθήκες, όπως φωτισμό, θερμοκρασία κλπ) Ένα από τα προβλήματα που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια της πειραματικής διαδικασίας ήταν ο μη επαρκής φωτισμός. - Προβλήματα αλληλεπίδρασης με τεχνολογικό εξοπλισμό (περιλαμβάνει προβλήματα σύνδεσης με server, ανάγνωσης καρτών κλπ) Παρατηρήθηκε ότι σε πάρα πολλές περιπτώσεις οι συμμετέχοντες δεν μπορούσαν να αναγνώσουν με ευκολία τις κάρτες με τους QR κωδικούς που ήταν προσαρτημένοι επάνω στα βιβλία. Συγκεκριμένα σε 6 περιπτώσεις, χρειάστηκε προκειμένου να φωτογραφήσουν και να προσθέσουν ένα βιβλίο στη λίστα, να προσπαθήσουν τουλάχιστον 2 φορές και να σπαταλήσουν χρόνο περισσότερο από 30 δευτερόλεπτα, γεγονός που φάνηκε να τους ενοχλεί. Το γεγονός αυτό μπορεί να αποδοθεί στην αδυναμία του φωτογραφικού φακού της συσκευής να φωτογραφήσει με ικανοποιητική ευκρίνεια σε συνθήκες μη επαρκούς φωτισμού. Το πρόβλημα αυτό θα μπορούσε να έχει ξεπεραστεί αν η εφαρμογή υποστήριζε τη λειτουργία της λυχνίας υποστηρικτικού φωτισμού (φλας) που ήδη διέθετε η χρησιμοποιούμενη συσκευή. Ένας άλλος επίσης ανασταλτικός παράγοντας στην επιτυχή φωτογράφηση και αναγνώριση των βιβλίων ήταν το κόρδονι που διέθετε η φορητή συσκευή προκειμένου να μην φύγει από τα χέρια των χρηστών. Σε πολλές όμως περιπτώσεις οι χρήστες δεν το χρησιμοποίησαν με αποτέλεσμα αυτό να μπαίνει μπροστά από τον φωτογραφικό φακό και να τους εμποδίζει στην επιτυχή ανάγνωση των βιβλίων. Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνεται ένα στιγμιότυπο από το πρόβλημα που μόλις περιγράψαμε.

85 Εικόνα Γ.7. Στιγμιότυπο αλληλεπίδρασης χρήστη συσκευής Παρατηρήσεις από ερωτηματολόγια χρηστών Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η παρούσα αξιολόγηση δεν αφορά ένα τελικό προϊόν ώστε να έχει ως στόχο μόνο να αποτιμήσει την καλή ή κακή του χρήση. Αφορά ένα πρωτότυπο μιας εφαρμογής, άρα οφείλει να συμπεριλάβει όχι μόνο παρατηρήσεις που αφορούν την βελτίωση σε υπάρχουσες λειτουργίες αλλά και παρατηρήσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε καθορισμό νέων απαιτήσεων και λειτουργιών. Για το λόγο αυτό στη συνέχεια παραθέτουμε εν συντομία όχι μόνο τις παρατηρήσεις των χρηστών που αφορούν θετική ή αρνητική κριτική για το σύστημα αλλά και αυτές που αποτελούν ιδέες για υποστήριξη νέων λειτουργιών και υπηρεσιών. Οι παρατηρήσεις αυτές προέρχονται από τα ερωτηματολόγια που συπλήρωσε κάθε ένας από τους χρήστες μετά τέλος της διαδικασίας αξιολόγησης. Θετικά σημεία εφαρμογής σύμφωνα με συμμετέχοντες:

86 Η χρήση μιας τέτοιας εφαρμογής είναι πολύ βολική επειδή σου επιτρέπει να χρησιμοποιήσεις τη δική σου ατομική φορητή συσκευή χωρίς να είσαι αναγκασμένος να περιμένεις στην ουρά για να χρησιμοποιήσεις τους κοινόχρηστους υπολογιστές. Η υπηρεσία που προτείνει βιβλία σχετικά με την αναζήτηση των χρηστών είναι πολύ σημαντική επειδή σου δίνει τη δυνατότητα να μελετήσεις και βιβλία που πιθανότατα δεν είχες σκεφτεί Το σύστημα είναι εύκολο χωρίς να απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις εκμάθησης. Το σύστημα ανταποκρίνεται άμεσα στις εντολές του χρήστη χωρίς καθυστέρηση. Αρνητικά σημεία εφαρμογής σύμφωνα με συμμετέχοντες: Τα κουμπιά της συσκευής με τα οποία εκτελούνται παρόμοιες λειτουργίες σε διαφορετικές υπηρεσίες θα πρέπει να είναι τα ίδια και να μην μεταβάλλονται ανάλογα με την υπηρεσία. Δεν υπάρχει διατήρηση συνέπειας. Η υπηρεσία προσθήκης νέου βιβλίου μέσω φωτογράφησης δεν λειτουργεί ικανοποιητικά μιας και πρέπει να επαναλάβεις αρκετές φορές την ίδια διαδικασία μέχρι η ληφθείσα εικόνα να αναγνωριστεί από το σύστημα. Νέες υπηρεσίες προτεινόμενες από συμμετέχοντες: Να προστεθεί περισσότερη πληροφορία σχετικά με το κάθε βιβλίο όπως για παράδειγμα μία εικόνα του εξώφυλλου ώστε να δίνει και οπτική ανάδραση στο χρήστη. Ο χρήστης να μπορεί να ενημερωθεί στη συσκευή του από την κεντρική βάση της βιβλιοθήκης σχετικά με τη διαθεσιμότητα κάθε βιβλίου που έχει προσθέσει στη λίστα του.

87 Να υπάρχει δυνατότητα αποθήκευσης της λίστας των βιβλίων καθώς και των σχετιζόμενων με αυτά σύμφωνα με το σύστημα, ώστε ο χρήστης να μπορεί να έχει και πάλι πρόσβαση σε αυτά χωρίς να χρειάζεται να επαναλάβει τη διαδιακασία αναζήτησης. Να υπάρχει η πληροφορία σχετικά με το που βρίσκονται τα προτεινόμενα από το σύστημα βιβλία τα οποία σχετίζονται με την αναζήτηση του χρήστη. Μέχρι τώρα υπάρχει μόνο ο τίτλος και ο χρήστης πρέπει να τα αναζητήσει μόνος του. Σχολιασμός των αποτελεσμάτων Τα αποτελέσματα της παραπάνω αξιολόγησης φαίνονται με μια σύντομη ματιά θετικά. Η αξιολόγηση έδειξε ότι η εφαρμογή QRLibrary v1.0 μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά στον χώρο μίας βιβλιοθήκης και από χρήστες αντίστοιχους με αυτούς στους οποίους απευθύνεται η εφαρμογή. Οι φοιτητές πέρα από το πρόβλημα με τα πλήκτρα που προαναφέρθηκε δεν αντιμετώπισαν ουσιαστικά προβλήματα κατά την χρήση των συσκευών. Η ίδια η εφαρμογή βέβαια σε αρκετές περιπτώσεις όπως περιγράψαμε και παραπάνω δημιούργησε σύγχυση στους χρήστες της και χρειάζεται αλλαγές έτσι ώστε να μην υπάρχουν τέτοιου είδους φαινόμενα σε επόμενες εκδόσεις. Έτσι οι επόμενες εκδόσεις θα πρέπει να συμπεριλάβουν αλλαγές της διεπαφής της εφαρμογής ώστε να διευκολύνουν τη χρήση της. Οι αλλαγές αυτές αφορούν τόσο τον επανασχεδιασμό των βασικών οθονών και λειτουργιών της εφαρμογής όσο και τον τρόπο επικοινωνίας της με τα βιβλία ώστε να μην υπάρχει το πρόβλημα φωτογράφησης και ανάγνωσής τους. Ο χώρος φάνηκε να μην επηρεάζει καθοριστικά την δραστηριότητα των φοιτητών, καθώς αυτοι δεν να επηρεάστηκαν από την παρουσία ούτε των παρατηρητών αλλά ούτε και των εργαζομένων. Παρά όμως τον παραπάνω θετικό σχολιασμό η εφαρμογή πρέπει να βελτιωθεί σε πολλά από στους άξονες που εξετάσαμε παραπάνω ώστε να επιτρέπει στους χρήστες της καλύτερη απόδοση και ικανοποίηση. Παράλληλα μιας και η παρούσα αξιολόγηση αφορά την πρωτότυπη έκδοση της εφαρμογής QRLibrary θα πρέπει να ληφθούν υπ όψη οι παρατηρήσεις των χρηστών σχετικά με την υποστήριξη νέων υπηρεσιών ώστε η εφαρμογή να καλύπτει τις πραγματικές τους ανάγκες.

88

89 Appendix B: Expert Usability Evaluation for LIS MobiCAT Prototype Εισαγωγή Αντικείμενο του παραδοτέου είναι η αξιολόγηση της ευχρηστίας της υπηρεσίας LIS MobiCAT που δημιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος ΠΕΝΕΔ Στόχος του παραδοτέου είναι η ανίχνευση και καταγραφή προβλημάτων που σχετίζονται με σφάλματα ευχρηστίας καθώς και η διατύπωση προτάσεων προς επίλυση των προβλημάτων αυτών. Για την επίτευξη αυτού του στόχου πραγματοποιήθηκαν αξιολογήσεις ευχρηστίας από ειδικούς σε θέματα αλληλεπίδρασης ανθρώπουυπολογιστή, τα αποτελέσματα των οποίων μελετήθηκαν σε βάθος και παρατίθενται αναλυτικά στην συνέχεια. Στη συνέχεια γίνεται αρχικά μια σύντομη εισαγωγή στις βασικές έννοιες που σχετίζονται με την ευχρηστία και την τεχνική αξιολόγησης που εφαρμόστηκε, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της αξιολόγησης, και τέλος κάποιες προτάσεις για επανασχεδιασμό και βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Ευχρηστία Λογισμικού Σύμφωνα με το διεθνές πρότυπο ISO η ευχρηστία ορίζεται ως: «ο βαθμός στον οποίο ένα σύστημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί από συγκεκριμένους χρήστες προκειμένου να επιτευχθούν συγκεκριμένοι στόχοι με αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα και υποκειμενική ικανοποίηση σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο χρήσης.» Η αποτελεσματικότητα μετράται με βάση τους συγκεκριμένους στόχους καθώς και την πληρότητα και ακρίβεια εκτέλεσης αυτών. Η αποδοτικότητα εκφράζει την αποτελεσματικότητα επίτευξης των στόχων προς τους απαιτούμενους πόρους για την επίτευξη τους. Η υποκειμενική ικανοποίηση περιλαμβάνει την γνώμη του χρήστη για την συνολική ή επιμέρους αλληλεπίδραση του με το σύστημα και αρνητικές ή θετικές του στάσεις απέναντι στην εμπειρία χρήσης του συστήματος. Τυπικές μετρικές της αποτελεσματικότητας αποτελούν η ποιότητα της παρεχόμενης λύσης και η συχνότητα εμφάνισης λανθασμένων επιλογών κατά την αλληλεπίδραση του χρήστη με το σύστημα,

90 ενώ τυπικές μετρικές της αποδοτικότητας αποτελούν ο χρόνος ολοκλήρωσης της εργασίας και ο χρόνος εκμάθησης του συστήματος. Όσον αφορά την υποκειμενική ικανοποίηση, αυτή συνήθως ποσοτικοποείται με την βοήθεια ερωτηματολογίων και την καταγραφή αρνητικών και θετικών σχολίων που κάνουν οι χρήστες κατά την αλληλεπίδραση τους με το υπό εξέταση σύστημα. Η ευχρηστία μπορεί να αναλυθεί περεταίρω σε συγκεκριμένους σχεδιαστικούς στόχους και στόχους ευχρηστίας (Usability Objectives) ενός συστήματος οι οποίοι στην συνέχεια να αποτελέσουν μετρήσιμες παραμέτρους κατά την φάση αξιολόγησης του συστήματος. Σύμφωνα με τον Nielsen (1993) - ένας από τους ανθρώπους που θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους σε θέματα ευχρηστίας η έννοια της ευχρηστίας περιγράφεται με βάση πέντε βασικές παραμέτρους; Ευκολία και ταχύτητα εκμάθησης χρήσης του συστήματος Υψηλή απόδοση εκτέλεσης των λειτουργιών του Ικανότητα διατήρησης της ικανότητας χρήσης του συστήματος με την πάροδο του χρόνου από τον χρήστη Μικρός αριθμός εσφαλμένων χειρισμών κατά την χρήση του συστήματος και εύκολος τρόπος ανάνηψης από αυτά Υποκειμενική ικανοποίηση των χρηστών από την επαφή τους με το σύστημα Σε αυτό το σημείο αξίζει να υπογραμμιστεί ότι η έννοια της ευχρηστίας αφορά εξίσου συμβατικές εφαρμογές λογισμικού (standalone applications) και διαδικτυακές εφαρμογές (web applications). Όπως άλλωστε ο Nielsen (2000) έχει εύγλωττα τονίσει «η ευχρηστία είναι ένα από τα πιο σημαντικά επιθυμητά χαρακτηριστικά ενός δικτυακού τόπου και είναι αυτή που καθορίζει την επιτυχία ενός δικτυακού τόπου αφού οι ανταγωνιστές είναι μόνο ένα κλικ μακριά». Η ιδιαιτερότητα σε σχέση με συμβατικές εφαρμογές λογισμικού είναι ότι στην ανάπτυξη δικτυακών εφαρμογών ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα εγγενή δυισμό. Ένας δικτυακός τόπος είναι ταυτόχρονα μια εφαρμογή με την οποία αλληλεπιδρά ο χρήστης αλλά και ένας πληροφοριακός χώρος, του οποίου η βέλτιστη δόμηση και παρουσίαση του περιεχομένου χρήζει ειδικής πρόνοιας. Η ιδιαιτερότητα αυτή απεικονίζεται στην Εικόνα 1.

91 Εικόνα 1 Ο δικτυακός τόπος ως διεπιφάνεια χρήσης και υπερκειμενικό σύστημα (Garret, 2002) Όπως φαίνεται, η πρόνοια για την αποτελεσματική σχεδίαση της διεπιφάνειας χρήσης (software interface) χαρακτηρίζεται από δράσεις κατανόησης των απαιτούμενων λειτουργιών που πρέπει να υποστηρίζει ο δικτυακός τόπος, κατανόησης των εργασιών, σχεδίασης της ροής της εφαρμογής, σχεδίασης των αντικειμένων για υποβοήθηση της αλληλεπίδρασης και τέλος παρουσίασής τους στις ιστοσελίδες. Οι δράσεις αυτές, ξεκινούν από ένα υψηλότερο, αφαιρετικό επίπεδο εννοιολογικού σχεδιασμού για να καταλήξουν στην αποτύπωσή τους στο φυσικό επίπεδο, δηλαδή στην εκδοχή του δικτυακού τόπου όπως τη βλέπει ο χρήστης στην οθόνη του υπολογιστή. Για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας της υπερκειμενικής διάστασης του δικτυακού τόπου απαιτούνται δράσεις όπως η καταγραφή των απαιτήσεων του περιεχομένου (είδος και βάθος της πληροφορίας, τρόπος παρουσίασής της), η δόμηση της πληροφορίας, η σχεδίαση αντικειμένων (υπερσύνδεσμοι, λίστες περιεχομένων) που υποβοηθούν την πλοήγηση στον υπερκειμενικό χώρο και τέλος η διασφάλιση της αποτελεσματικής τους απεικόνισης στις ιστοσελίδες (χρήση κατάλληλων χρωμάτων και γραμματοσειρών, οπτικός διαχωρισμός του περιεχομένου κλπ).

92 Μεθοδολογία Αξιολόγησης Ευχρηστίας για την υπό εξέταση υπηρεσία Στα πλαίσια της αξιολόγησης ευχρηστίας της υπηρεσίας LIS MobiCAT εφαρμόστηκε η πλέον διαδεδομένη τεχνική της Ευρετικής Αξιολόγησης (Nielsen, 1994), η οποία ανήκει στην ευρύτερη οικογένεια των μεθόδων αξιολόγησης από ειδικούς ή μεθόδων επιθεώρησης ευχρηστίας. Στις μεθόδους αυτές, το κοινό χαρακτηριστικό είναι οι αξιολογητές: άτομα με γνώση κανόνων και μεθοδολογιών χρηστοκεντρικού σχεδιασμού που αξιολογούν την διεπιφάνεια χρήσης με τη χρήση μεθόδων που συχνά προσομοιώνουν την αναμενόμενη τυπική χρήση του συστήματος από τους τελικούς χρήστες. Οι μέθοδοι αυτές γνωρίζουν ευρείας αποδοχής καθώς παρουσιάζουν συγκριτικά χαμηλότερο κόστος και απαιτούν λιγότερο χρόνο εκπόνησης από άλλες τεχνικές αξιολόγησης ευχρηστίας. Αυτό συμβαίνει γιατί οι τεχνικές επιθεώρησης ευχρηστίας δεν απαιτούν την συμμετοχή χρηστών και άρα δεν περιλαμβάνουν τα κόστη (χρηματικά και χρονικά) που σχετίζονται με τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός πειράματος ευχρηστίας. Οι προαναφερθέντες τεχνικές βασίζονται σε σχεδιαστικές οδηγίες και εμπειρικούς κανόνες, γνωστικές θεωρίες και άλλα θεωρητικά πλαίσια. Ευρετική Αξιολόγηση Η τεχνική της Ευρετικής Αξιολόγησης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη σε ομάδες ανάπτυξης διαδραστικών συστημάτων και στηρίζεται στην εφαρμογή μικρού αριθμού γνωστών κανόνων σχεδιασμού διαδραστικών συστημάτων. Η αξιολόγηση, στην περίπτωση αυτή, γίνεται από πεπειραμένους αξιολογητές ευχρηστίας οι οποίοι όμως δεν έχουν εμπλακεί στην ανάπτυξη του συστήματος. Η μέθοδος παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα της γενικευμένης εφαρμοσιμότητάς της σε διαδραστικά συστήματα ποικίλου σκοπού, ακόμη και σε πολύ αρχικά στάδια του σχεδιασμού και το σχετικά χαμηλό κόστος διεξαγωγής της. Βασίζεται επίσης σε ένα σχετικά μικρό αριθμό «ευρετικών κανόνων», σε αντίθεση με τη χρήση κατευθυντήριων γραμμών (guidelines), όπου το πλήθος των οδηγιών-κανόνων καθιστούν δύσκολη την αξιοποίησή τους για σχεδιασμό ή και αξιολόγηση διεπιφάνειας χρήσης. Η αξιολόγηση με τη μέθοδο αυτή εστιάζεται σε 2 βασικά σημεία: Τη γενική σχεδίαση των οθονών του συστήματος.

93 Τη ροή διαλόγων, μηνυμάτων και ενεργειών που απαιτούνται για να γίνει μια συγκεκριμένη διεργασία. Οι πιο διαδεδομένοι κανόνες που συνήθως χρησιμοποιούνται στην Ευρετική αξιολόγηση, όπως έχουν διαμορφωθεί και διατυπωθεί εμπειρικά παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Οι πεπειραμένοι αξιολογητές, εξετάζουν διαδοχικά τη διεπιφάνεια χρήσης του προς αξιολόγηση συστήματος για ανεπάρκεια σε κάθε ένα από τους ευρετικούς κανόνες. 1. Αποφυγή περιττών στοιχείων. Αποφυγή κατά το δυνατόν πολυλογίας, σύνθετων γραφικών, κλπ. Η επιπλέον πληροφορία διασπά την προσοχή του χρήστη από το στόχο του. 2. Χρήση κατανοητής προς τους χρήστες γλώσσας. Αποφυγή χρήσης όρων συστήματος και υπολογιστών. Αντίθετα επιδίωξη χρήσης όρων και φράσεων κατανοητών στο χρήστη, κατανόηση νοητικού μοντέλου χρήστη, προσοχή στη χρήση μεταφορών. 3. Ελαχιστοποίηση του μνημονικού φορτίου του χρήστη. Υποστήριξη στον χρήστη ώστε να αναγνωρίζει και όχι να θυμάται. Εμφανή χειριστήρια. Χρήση προκαθορισμένων τιμών, παραδείγματα χρήσης 4. Διατήρηση συνέπειας σε ολόκληρη την διεπιφάνεια. Ακολουθήστε τις συμβάσεις του συστήματος, πάντα οι όροι και οι ενέργειες θα πρέπει να έχουν το ίδιο νόημα σε όλη τη διεπιφάνεια 5. Παροχή ανάδρασης. Πληροφόρηση στον χρήστη για το τι συμβαίνει στο σύστημα αν η αναμονή > 10 s. ένδειξη προόδου εργασίας, αν 1-10s αλλαγή σχήματος δρομέα.

94 6. Παροχή εύκολων και σαφών Εξόδων Διαφυγής. Χρήση σύντομης εξόδου από εσφαλμένη κατάσταση. Παροχή δυνατότητας Cancel, Undo, Redo 7. Παροχή συντομεύσεων για γρήγορη εκτέλεση εργασιών από πεπειραμένους χρήστες. (π.χ. πλήκτρα εντολών, πρόβλεψη πληκτρολόγησης, επανάληψη πρόσφατων εντολών, πρόσφατα αρχεία, macros). Οι συντομεύσεις, δεν πρέπει να είναι εμφανείς σε πρωτόπειρους χρήστες 8. Παροχή σαφών μηνυμάτων λάθους. Αποφυγή κωδικοποίησης μηνυμάτων σφάλματος. Όχι επιθετική ή προσβλητική γλώσσα, ακριβής έκφραση, εποικοδομητικός χαρακτήρας- υποδείξεις, σύνδεση με βοηθήματα 9. Σχεδιασμός για αποτροπή σφαλμάτων χρήστη π.χ. επιλογή ονόματος αρχείου αντί για πληκτρολόγηση του, επιβεβαίωση πριν από επικίνδυνη ενέργεια, αποφυγή χρήσης της ίδιας εντολής με διαφορετική σημασία σε διαφορετική κατάσταση κλπ. 10. Επαρκής υποστήριξη - Βοήθεια και Εγχειρίδια Στα εγχειρίδια πρέπει να είναι εύκολη η αναζήτηση, να δομούνται σύμφωνα με τις εργασίες του χρήστη, αν γίνεται εκτεταμένη χρήση παραδειγμάτων κλπ. Πίνακας 1 Οι ευρετικοί κανόνες αξιολόγησης ευχρηστίας όπως έχουν προταθεί από τον Nielsen (1994)

95 Συμμετέχοντες Ειδικοί Ευχρηστίας Τρεις ειδικοί ευχρηστίας με εκτεταμένη εμπειρία σε θέματα αλληλεπίδρασης ανθρώπουυπολογιστή γενικά αλλά και στην διεξαγωγή ευρετικών αξιολογήσεων ευχρηστίας συμμετείχαν στην μελέτη. Συγκεκριμένα οι υπεύθυνοι της αξιολόγησης ήταν οι Χρήστος Κατσάνος, Ελευθέριος Παπαχρήστος και Δημήτριος Ράπτης. Κανένας από τους συμμετέχοντες ειδικούς δεν είχε έρθει σε επαφή με την υπό αξιολόγηση υπηρεσία πριν από την διαδικασία της επιθεώρησης ευχρηστίας. Διαδικασία Αξιολόγησης Αρχικά, οι ειδικοί ευχρηστίας συναντήθηκαν για να συζητήσουν τους κανόνες που θα χρησιμοποιηθούν, τον τρόπο παρουσίασης των ευρημάτων ευχρηστία και την διαδικασία βαθμολόγησης της σημαντικότητας των εν λόγω ευρημάτων. Οι αξιολογητές συμφώνησαν να χρησιμοποιήσουν για την αξιολόγηση το σύνολο των ευρετικών κανόνων που έχει προταθεί από τον Instone (1997). Οι κανόνες αυτοί αποτελούν μία ειδικά προσαρμοσμένη για δικτυακούς τόπους έκδοση των αρχικών κανόνων του Nielsen που παρουσιάστηκαν προηγουμένως. Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία. Είναι σχεδίαση απλή, εύκολη στην εκμάθηση και ευχάριστη αισθητικά; Είναι το site απαλλαγμένο από μη απαραίτητα στοιχεία που σου αποσπούν την προσοχή; Είναι τα εικονίδια εύληπτα και η χρήση των γραφικών χειριστηρίων προφανής; Έχει αποφευχθεί η υπερβολική χρήση scripts, applets, γραφικών και εικόνων; Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του χρήστη Είναι οι λέξεις και οι έννοιες που χρησιμοποιούνται κατανοητές προς τους χρήστες; Η αλληλουχία των ζητούμενων ενεργειών ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των χρηστών; Παρουσιάζεται η πληροφορία με απλό και εύληπτο τρόπο;

96 Οι μεταφορές που χρησιμοποιούνται γίνονται κατανοητές από τους χρήστες; Ελαχιστοποίηση του μνημονικού φορτίου του χρήστη Έχουν οι υπερσύνδεσμοι κατάλληλες και περιγραφικές ετικέτες; Μπορούν οι χρήστες να καταλάβουν ανά πάσα στιγμή που βρίσκονται μέσα στο site χωρίς να χρειάζεται να θυμηθούν ποια διαδρομή ακολούθησαν; Διατήρηση συνέπειας και προτύπων Χρησιμοποιούνται με συνέπεια η ορολογία και τα γραφικά για να υποδηλώσουν τις ίδιες έννοιες σε όλο το site; Παραπέμπουν οι υπερσύνδεσμοι σε σελίδες ή επικεφαλίδες με την ίδια περιγραφή με αυτούς; Υπάρχει ένα ενιαίο look and feel σε όλο το site; Χρησιμοποιούνται οι καθιερωμένες συμβάσεις για την παρουσίαση των υπερσυνδέσμων; Ικανοποιούνται οι προδιαγραφές των προτύπων HTML; Γνώση της κατάστασης του συστήματος Ξέρει ο χρήστης που είναι τώρα και τι μπορεί να κάνει στην συνέχεια; Παρέχεται κατάλληλη ανάδραση για την κατάσταση του συστήματος; Υποστήριξη ευελιξίας και αποδοτικότητας Υποστηρίζει το site εξίσου ευκαιριακούς αλλά και συχνούς χρήστες; Έχουν αποφευχθεί οι χωρίς προφανή λόγο διαδικασίες εγγραφής σε υπηρεσίες; Έχουν ληφθεί τα κατάλληλα μέτρα ώστε τουλάχιστον οι πιο σημαντικές σελίδες να μπορούν να γίνουν bookmark; Διατήρηση ελέγχου και ελευθερία κινήσεων του χρήστη Παρέχονται λειτουργίες που υποστηρίζουν την ελευθερία κινήσεων του χρήστη; (π.χ. links back to homepage, links back to top)

97 Θα πρέπει να αποφεύγεται όσο το δυνατόν να εξαναγκάζεται ο χρήστης να χρησιμοποιήσει άλλους browsers, παλαιότερες εκδόσεις browser, συγκεκριμένα μέγεθος οθόνης, συγκεκριμένα fonts και συγκεκριμένα χρώματα για να μπορεί να χρησιμοποιήσει την κάθε σελίδα. Παροχή σαφών μηνυμάτων λάθους Τα μηνύματα λάθος επιτρέπουν στον χρήστη να καταλάβει το πρόβλημα και να ανανήψει από αυτό; Σχεδιασμός για αποτροπή σφαλμάτων χρήστη Έχει προτιμηθεί όπου είναι δυνατό η παρουσίαση τιμών στον χρήστη από τις οποίες μπορεί να επιλέξει αντί να τις εισάγει ο ίδιος; Ζητείται η συναίνεση του χρήστη πριν οποιαδήποτε πιθανώς επικίνδυνη ενέργεια; (π.χ. να χαθούν οι πληροφορίες που εισήγαγε σε μία φόρμα) Ελέγχεται η πληροφορία που παρέχει ο χρήστης για πιθανά λάθη έγκαιρα; Βοήθεια Κατά κανόνα καλό είναι να αποφεύγεται η βοήθεια, αν όμως χρειάζεται εξαιτίας της πολυπλοκότητας της αλληλεπίδρασης με ένα site τότε πρέπει: Τα βασικά σημεία της να είναι ενσωματωμένα στην κάθε σελίδα. Να υπάρχουν επίπεδα βοήθειας και προφανής τρόποι να οδηγηθείς σε αυτά. Να είναι όσο πιο σύντομη, απλή και περιεκτική γίνεται. Πλοηγισιμότητα και Αρχιτεκτονική Πληροφορίας Έχει οργανωθεί κατάλληλα η πληροφορία/υπηρεσίες του site; Κάθε σελίδα πρέπει να περιλαμβάνει μία βασική ιδέα και οι πιο σημαντικές πληροφορίες να είναι γραμμένες στην αρχή (pyramid writing style) Υπάρχουν υπερσύνδεσμοι σε σχετικές πληροφορίες; (related links); Παρέχονται κατάλληλοι μηχανισμοί υποστήριξης της πλοήγησης σε ένα site (π.χ. μηχανή αναζήτησης, quick links);

98 Έχει αποφευχθεί το άνοιγμα νέων παραθύρων χωρίς σημαντικό λόγο; (ουσιαστικά καταργεί το πιο κλασσικό εργαλείο πλοήγησης ενός χρήστη στο web: το BACK) Πίνακας 2 Οι ευρετικοί κανόνες αξιολόγησης ευχρηστίας που χρησιμοποιήθηκαν (Instone, 1997) Όσον αφορά την διαδικασία βαθμολόγησης των προβλημάτων που εντοπίστηκαν με βάση το επίπεδο σημαντικότητας τους, χρησιμοποιήθηκε η παρακάτω κλίμακα: Καταστροφικό: Το πρόβλημα που εντοπίστηκε είναι τόσο σοβαρό που οι χρήστες πιθανότατα δεν θα μπορέσουν να το ξεπεράσουν και είναι πιθανό να εγκαταλείψουν την αναζήτηση τους ή ακόμη και τον δικτυακό τόπο. Σοβαρό: Οι χρήστες θα καταφέρουν να φέρουν εις πέρας την επιτελούμενη εργασία αλλά με σημαντική ενόχληση και μη απαραίτητα βήματα. Οι χρήστες πιθανότατα θα αντιμετωπίσουν σοβαρές δυσκολίες για να ξεπεράσουν τον εν λόγω πρόβλημα. Μέτριο: Οι χρήστες θα φέρουν εις πέρας την επιτελούμενη εργασία αλλά θα χρειαστεί να καταλάβουν κάποια επιπρόσθετη προσπάθεια για να επιλύσουν το εμφανιζόμενο πρόβλημα. Για παράδειγμα μπορεί να χρειαστεί να ακολουθήσουν πολλούς υπερσυνδέσμους ή διάφορες διαδρομές για να βρούνε τελικά την σωστά διαδρομή. Το πρόβλημα σε αυτή την κατηγορία αναμένεται να δυσκολέψει τους χρήστες μόνο την πρώτη φορά καθώς πιθανότατα στην επόμενη επίσκεψη τους θα θυμούνται πώς να το αποφύγουν. Δευτερεύων: Το πρόβλημα εμφανίζεται ορισμένες φορές και είναι απλά ενοχλητικό ή είναι πρόβλημα κακής αισθητικής. Στην συνέχεια ο κάθε αξιολογητής εξέτασε ανεξάρτητα από τους άλλους την υπό αξιολόγηση υπηρεσία για περίπου 1 ώρα, χρησιμοποιώντας ένα Dell AXIM x51v, και έγραψε μια αναφορά στην οποία συμπεριελάμβανε τα προβλήματα ευχρηστίας που εντόπισε, τους κανόνες που παραβίαζαν, πόσο σημαντικά τα θεωρούσε στην υιοθετημένη κλίμακα ταξινόμησης και πιθανές προτάσεις για να επιλυθούν. Τέλος, οι αξιολογητές συναντήθηκαν υπό την επίβλεψη και καθοδήγηση του συντονιστή Adrian Stoica ώστε να συζητήσουν τα προβλήματα που εντόπισε ο καθένας, να συμφωνήσουν για την σημαντικότητα του κάθε προβλήματος και να δημιουργήσουν την τελική αναφορά.

99 Αποτελέσματα Αξιολόγησης Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήματα ευχρηστίας κατάλληλα διαμορφωμένα σε πίνακες και ομαδοποιημένα ανά σελίδα/υπηρεσία. Στην πρώτη στήλη κάθε πίνακα περιλαμβάνεται ο βαθμός σημαντικότητας του κάθε προβλήματος σύμφωνα με την προαναφερθείσα κλίμακα ταξινόμησης. Στην δεύτερη στήλη περιλαμβάνεται το πρόβλημα που εντοπίστηκε και όπου κρίνεται απαραίτητο πιθανές προτάσεις για την βελτίωση του. Τέλος, στην τρίτη στήλη το κάθε πρόβλημα αντιστοιχίζεται στον κανόνα ή στους κανόνες ευχρηστίας που παραβιάζει. Γενικά σχόλια Δεν έχει γίνει αντιληπτή στους αξιολογητές η αξία που προσθέτει η υπό αξιολόγηση εφαρμογή στην εμπειρία χρήσης ενός ανθρώπου που αναζητεί βιβλία σε μία βιβλιοθήκη με την χρήση μιας φορητής συσκευής. Κατά την γνώμη τους οι υπηρεσίες που προσφέρει η συγκεκριμένη εφαρμογή φαίνεται να προσπαθούν να «ανταγωνιστούν» υπάρχουσες υπηρεσίες/πληροφορίες (π.χ. web site βιβλιοθήκης για αναζήτηση πληροφοριών, ταμπέλες/σήμανση στην βιβλιοθήκη, κτλ.) ενώ θα μπορούσαν να βελτιώνουν σημαντικά την εμπειρία χρήσης με υπηρεσίες όπως: 1. Οπτική ανάδραση πάνω στο χάρτη για την τοποθεσία (δωμάτιο, ράφι) και την κατάσταση δανεισμού (αυτό υπάρχει) ενός συγκεκριμένου βιβλίου που αναζητείται. 2. Οπτική ανάδραση πάνω στο χάρτη για την τοποθεσία (δωμάτιο, ράφι) μιας θεματικής κατηγορίας (π.χ. Βιβλία για Βάσεις Δεδομένων). 3. Δημιουργία λίστας βιβλίων με εύκολο τρόπο (π.χ. με ένα εικονίδιο δίπλα από το κάθε αποτέλεσμα) για την περαιτέρω διαχείριση τους (π.χ. σύνταξη βιβλιογραφίας για εργασία, προσωπικό αρχείο, λίστα βιβλίων προς μελλοντικό δανεισμό καθώς δεν είναι τώρα διαθέσιμα κλπ). 4. Την ώρα που βρίσκομαι μπροστά σε ένα βιβλίο να μπορώ να μάθω για άλλα βιβλία

100 που πιθανόν να με ενδιαφέρουν (τύπου Amazon) ή να είναι σχετικά. 5. Ο χρήστης να μπορεί να δανειστεί ένα βιβλίο κατευθείαν μέσα από την εφαρμογή.

101 Αναλυτική παρουσίαση αποτελεσμάτων Κεντρική Σελίδα Σοβαρότητα Σοβαρό Μέτριο Δευτερεύων Δευτερεύων Πρόβλημα Χρησιμοποιείται ο όρος Dewey που είναι πολύ πιθανό να μην είναι γνωστός στους αντιπροσωπευτικούς χρήστες της βιβλιοθήκης. Θα ήταν προτιμότερο να χρησιμοποιούνται όροι κοντά στο λεξιλόγιο των χρηστών (π.χ. Subjects). Δεν είναι ξεκάθαρο γιατί χρειάζεται ο χρήστης μία συντόμευση προς το του, και μάλιστα κάνοντας πάντα την υπόθεση ότι έχει google . Αν θα υπήρχε κάποια συντόμευση σε λογαριασμό θα έπρεπε μάλλον να ήταν στο upnet που έχουν οι περισσότεροι χρήστες της βιβλιοθήκης. Κανόνας που παραβιάζει Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του χρήστη Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του χρήστη Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία Οι επιλογές Sitemap και Help οδηγούν στην ίδια Βοήθεια σελίδα. Η σελίδα αυτή μοιάζει σαν μια πρώτη προγνώση της σπάθεια για sitemap που είναι ακόμα υπό διαμόρφωκατάστασης του ση. συστήματος Το εικονίδιο του Dewey δεν ταιριάζει αισθητικά με τα Αισθητικός σχεδιασμός υπόλοιπα και φαίνεται κακής ποιότητας. χωρίς περιττά στοιχεία Πίνακας 1. Προβλήματα Ευχρηστίας στην Κεντρική Σελίδα Maps Σοβαρότητα Σοβαρό Κανόνας που παραβιάζει Μετά την επιλογή του Lookup Dewey Numbers, Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του Πρόβλημα

102 παρά το γεγονός ότι ο χρήστης έχει ήδη δηλώσει ότι ενδιαφέρεται για ένα συγκεκριμένο τμήμα των χρήστη Dewey αριθμών (π.χ ) εμφανίζονται και πάλι όλοι οι αριθμοί διαθέσιμοι προς επιλογή. Στην οθόνη που εμφανίζεται αμέσως μετά την επιλογή ενός χώρου (π.χ. Α) δεν είναι ευδιάκριτα τα νούμερα που αντιστοιχούν στο κάθε ράφι όταν ο χρήστης χρησιμοποιεί μια φορητή συσκευή. Επίσης ένας από τους αξιολογητές δεν αντιλήφθηκε καν ότι πρόκειται για αναπαράσταση των ραφιών του συγκεκριμένου χώρου. Μέτριο Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του χρήστη Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία Μέτριο Ο χάρτης δεν φαίνεται να αναπαριστά τον πραγ- Συμφωνία συστήματος ματικό χώρο της βιβλιοθήκης. Συγκεκριμένα δεν με τους στόχους του χρήστη φαίνονται όλοι οι όροφοι. Μέτριο Θα ήταν χρήσιμο οι χρωματισμένες ετικέτες με τα ράφια (Α, Β κλπ) να είναι διαδραστικές καθώς είναι το πιο εμφανές σημείο το οποίο ο χρήστης θα Γνώση της κατάστασης προσπαθήσει να επιλέξει. Επιπρόσθετα οι υπερ- του συστήματος σύνδεσμοι από κάτω είναι δυσδιάκριτοι λόγω μικρής γραμματοσειράς. Μέτριο Μετά την επιλογή του Lookup Dewey Numbers Διατήρηση συνέπειας και προτύπων χάνεται η ανάδραση μονοπατιού (breadcrumbs)

103 που υπήρχε μέχρι πριν και εμφανίζονται ξαφνικά 3 links στον ίδιο χώρο (Home, Search, FloorPlans). Καλό είναι να διατηρείται η συνέπεια σε όλη την εφαρμογή και να υπάρχει παντού η ανάδραση μονοπατιού. Μάλιστα ένας από τους αξιολογητές θεώρησε ότι το Search αναφέρεται σε αναζήτηση στα Dewey Numbers το οποίο ίσως θα μπορούσε να είναι και χρήσιμη υπηρεσία. Δευτερεύων Στην αρχική σελίδα η συγκεκριμένη σελίδα αναδιατήρηση συνέπειας φέρεται ως Maps ενώ στην συνέχεια αναφέρεκαι προτύπων ται ως Floorplans. Δευτερεύων Οι χάρτες δεν είναι ευανάγνωστοι. Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία Πίνακας 2. Προβλήματα Ευχρηστίας στην εφαρμογή Maps Search Σοβαρότητα Πρόβλημα Κανόνας που παραβιάζει Στην προχωρημένη αναζήτηση δεν είναι σαφές σε όλους τι σημαίνουν οι επιλογές που εμφανίζονται (TI, AU κλπ). Καταστροφικό Σοβαρό Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του χρήστη Η προεπιλεγμένη επιλογή στο search θα πρέπει Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του

104 να είναι τα τοπικά βιβλία της βιβλιοθήκης καθώς πρόκειται για το κύριο σενάριο της εφαρμογής. Δεν μας είναι ξεκάθαρο γιατί θα ήθελε κάποιος χρήστη να ψάξει για online άρθρα από ξεχωριστές πύλες αναζήτησης σε ένα PDA την ώρα που βρίσκεται στην βιβλιοθήκη. Στην επισκόπηση των αποτελεσμάτων της αναζήτησης το πιο σημαντικό τμήμα της διεπιφάνειας, δηλαδή τα αποτελέσματα, εμφανίζονται μετά από έναν συνοπτικό πίνακα που περιγράφει την πηγή προέλευσης του κάθε αποτελέσματος. Ο πίνακας αυτός δεν προσφέρει κάτι ουσίας στον Συμφωνία συστήματος χρήστη και θα μπορούσε κάλλιστα να παραλημε τους στόχους του φθεί (ή εναλλακτικά να ανοίγει με κάποιο σχετιχρήστη κό link). Σοβαρό Υποστήριξη ευελιξίας και αποδοτικότητας Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία Σοβαρό Έπειτα από μία αναζήτηση οι λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν για τα αποτελέσματα εξαφανίζονται από το πεδίο αναζήτησης. Αυτό έχει ως συνέπεια να χρειάζεται η επαναπληκτρολόγηση όλων των όρων ακόμη και αν ο χρήστης θέλει να αλλάξει μόνο μία λέξη στην προηγούμενη αναζήτηση. Επίσης το πεδίο αναζήτησης είναι το πρώτο σημείο στο οποίο οι χρήστες ψάχνουν οπτικά για να θυμηθούν τι λέξεις-κλειδιά έχουν βάλει. Υποστήριξη ευελιξίας και αποδοτικότητας Ελαχιστοποίηση του μνημονικού φορτίου του χρήστη

105 Σοβαρό Δεν είναι ξεκάθαρο τι ακριβώς κάνει το πεδίο τα- Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του ξινόμησης Recommended. Προτεινόμενο από χρήστη ποιον και με βάση ποια κριτήρια; Γνώση της κατάστασης του συστήματος Σοβαρό Δεν είναι αρκετά σαφής ο διαχωρισμός books και pdfs που υπάρχει στο Search in. Ίσως θα ήταν καλύτερο να χρησιμοποιούνται οι πιο ευρέως γνωστοί όροι hardcopy και electronic Συμφωνία συστήματος copy. Για παράδειγμα ένα διδακτορικό μπορεί με τους στόχους του να είναι και σε pdf και σε έντυπη μορφή, και τα χρήστη δύο αποτελέσματα πρέπει να παρουσιάζονται μαζί και να υπάρχει η επιλογή σε hardcopy ή electronic copy. Στο advanced search αν κάνεις μία αναζήτηση ενώ δεν είναι ενεργοποιημένες όλες οι επιλογές από τα Databases σου εμφανίζει αποτελέσματα από όλες. Καλό θα ήταν να φαίνεται με το All ότι είναι ενεργοποιημένες όλες οι επιλογές στο Databases. Σοβαρό Γνώση της κατάστασης του συστήματος Μέτριο Δεν υπάρχει ανάδραση μονοπατιού (bread- Διατήρηση συνέπειας και προτύπων crumbs) που υπάρχει σε άλλα σημεία της εφαρμογής. Γνώση της κατάστασης του συστήματος

106 Μέτριο Αφού επιλεχθεί ένα φίλτρο (limit results) θα έπρεπε να φαίνεται ακριβώς πάνω από τα αποτελέσματα ότι έχει εφαρμοστεί το επιλεγμένο φίλτρο. Επίσης ως φίλτρο θα ήταν χρήσιμο να υπάρχει search within results. Ελαχιστοποίηση του μνημονικού φορτίου του χρήστη Γνώση της κατάστασης του συστήματος Δευτερεύων Είναι μάλλον περιττό να εμφανίζονται links για να πας κατευθείαν στην 25 σελίδα των αποτελεσμάτων. Καλό θα ήταν μειωθεί ο αριθμός αυτός Αισθητικός σχεδιασμός σε 10 όπως συνηθίζεται στις περισσότερες μηχα- χωρίς περιττά στοιχεία νές αναζήτησης με τι οποίες είναι εξοικειωμένοι οι χρήστες. Δευτερεύων Στο advanced search το κουμπί go καλύτερα να Διατήρηση συνέπειας μετονομαστεί σε search και να τοποθετηθεί κάτω και προτύπων από όλες τι δυνατές επιλογές. Δευτερεύων Στο advanced search το κείμενο or choose... δεν έχει νόημα γιατί οι επιλογές All (books ή pdfs) και list of databases είναι συμπληρωματικές και δεν Αποφυγή λαθών αναιρούν η μία την άλλη. Επίσης το list of databases θα πρέπει να μετονομαστεί σε sources. Το παράδειγμα στο tab basic search είναι μάλλον περιττό καθώς όλοι οι χρήστες είναι εξοικειωμένοι με μηχανές αναζήτησης. Δευτερεύων Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία Δευτερεύων Στο help στην αναζήτηση σε κάποιο σημείο αναφέρει να κάνεις logout κάτι που δεν υπάρχει στην Βοήθεια εφαρμογή. Δευτερεύων Στην αναζήτηση δεν είναι εμφανής η ανάδραση Γνώση της κατάστασης

107 της επιλογής που είναι ενεργοποιημένη (βασική ή προχωρημένη) την τρέχουσα στιγμή. Η μόνη του συστήματος διαφορά είναι ότι γίνεται άσπρο το κείμενο που δεν είναι ευδιάκριτο. Όταν ο χρήστης κοιτάει τα αποτελέσματα μιας αναζήτησης δεν έχει νόημα σε κάθε αποτέλεσμα να υπάρχει η επιλογή π.χ. (Search IEEE) εφόσον αν επιλεγεί κάνει την ίδια αρχική αναζήτηση. Αισθητικός σχεδιασμός χωρίς περιττά στοιχεία Δευτερεύων Αποφυγή λαθών Δευτερεύων Όταν ο χρήστης επιλέξει ένα αποτέλεσμα για να Υποστήριξη ευελιξίας κάνει ξανά αναζήτηση θα πρέπει να πατήσει αρκαι αποδοτικότητας κετές φορές το Back. Πίνακας 3. Προβλήματα Ευχρηστίας στο Search Dewey Σοβαρότητα Καταστροφικό Κανόνας που παραβιάζει Συμφωνία Όταν ο χρήστης επιλέγει μία υποκατηγορία από τις συστήματος με διαθέσιμες απλά του εμφανίζεται ένα στατικό κείτους στόχους του Πρόβλημα

108 μενο με επιπρόσθετες κατηγορίες. Θα ήταν προτιμότερο με ένα κλικ να δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη να έχει οπτική ανάδραση για το που βρίσκεται η κατηγορία που έχει διαλέξει μέσα στην βιχρήστη βλιοθήκη (π..χ επισημειώνεται στον χάρτη το δωμάτιο και αναφέρεται το ράφι). Αλλιώς οι πληροφορίες που υπάρχουν στο Dewey στερούνται νοήματος. Ορισμένοι αριθμοί Dewey (π.χ. 900) δεν υπάρχουν πουθενά στο χάρτη (ίσως να μην υπάρχουν στη βιβλιοθήκη). Καταστροφικό Σοβαρό Συμφωνία συστήματος με τους στόχους του χρήστη Δεν είναι προφανής ο συσχετισμός των αριθμών Συμφωνία συστήματος με Dewey με τον φυσικό χώρο. τους στόχους του χρήστη Πίνακας 4. Προβλήματα Ευχρηστίας στην εφαρμογή Dewey

109 References Garrett, J. (2002). The elements of user experience: User-centered design for the web. New Riders Press. Instone K. (1997). Site Usability Heuristics for the Web. Retrieved October 2006, from Nielsen (2001) Search: Visible and Simple, Alert Box Nielsen, J. (1993). Usability Engineering. London: Academic Press Nielsen, J. (1994). Heuristic evaluation. In J. Nielsen & R. L. Mack (Eds.),Usability inspection methods (pp ). New York: Wiley. Nielsen, J. (2000). Designing web usability. Indianapolis, IN: New Riders. Nielsen, J., and Molich, R. (1990). Heuristic evaluation of user interfaces, Proc. ACM CHI'90 Conf. (Seattle, WA, 1-5 April), Pirolli, P. (2004). The Use of Proximal Information Scent to Forage for Distal Content on the World Wide Web. Working with Technology in Mind: Brunswikian Resources for Cognitive Science and Engineering. Oxford University Press.

110 Εκτεταμένη περίληψη διδακτορικής διατριβής Μελέτη Παραμέτρων Σχεδίασης Συστημάτων Πανταχού Παρόντος Υπολογιστή για την Ανάπτυξη και Αξιολόγηση Υπηρεσιών σε Περιβάλλοντα Υβριδικών Βιβλιοθηκών του Σπυρίδωνος Η. Βερονίκη Ιόνιο Πανεπιστήμιο Τμήμα Αρχειονομίας - Βιβλιοθηκονομίας

111 Περίληψη Στην παρούσα διατριβή μελετούνται οι παράμετροι ανάπτυξης μιας νέας υπηρεσίας πληροφόρησης κατά την οποία οι χρήστες της αλληλεπιδρούν με υβριδικούς χώρους πληροφόρησης, δηλαδή συνδυασμούς ψηφιακών βιβλιοθηκών και φυσικών χώρων βιβλιοθηκών μέσω κοινής διεπαφής χρήσης. Αν και ο σκοπός συγκέντρωσης, διατήρησης και διάθεσης πληροφοριακού υλικού προς τους τελικούς χρήστες είναι κοινός και για τους δύο πληροφοριακούς χώρους (ψηφιακό και φυσικό), εντούτοις οι υπηρεσίες, τα εργαλεία και οι τεχνικές πρόσβασης και αναζήτησης στους δύο χώρους διαφέρουν. Για παράδειγμα, ο χρήστης μιας φυσικής συλλογής έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί μεταξύ των τεκμηρίων σχηματίζοντας έτσι μια καλύτερη εικόνα των διαθέσιμων πόρων σε αντίθεση με ένα σύστημα ψηφιακής βιβλιοθήκης στο οποίο αναγκάζεται να βασιστεί περισσότερο στη μνήμη του και λιγότερο σε οπτικά ερεθίσματα από το περιβάλλον του για να σχηματίσει ένα νοητικό μοντέλο για τους διαθέσιμους πόρους. Απ' την άλλη, το περιεχόμενο μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης είναι πάντοτε διαθέσιμο (ανεξαρτήτως χρόνου), δεν υπάρχει περιορισμός για το πλήθος των διαθέσιμων τεκμηρίων και ο χρήστης έχει στη διάθεσή του πανίσχυρα εργαλεία αναζήτησης και ανάκτησης τεκμηρίων. Με αφορμή τις πρόσφατες εξελίξεις στην τεχνολογία υπολογιστών με τη μορφή ασύρματων φορητών τερματικών συσκευών, όπως Personal Digital Assistants (PDAs), Smartphones, και ασύρματων δικτύων επικοινωνιών, εξετάζεται κατά πόσο έχει αξία η εκμετάλλευση των υποδομών αυτών για μια ενοποιημένη πρόσβαση στους δύο πληροφοριακούς χώρους, υπερβαίνοντας έτσι τους περιορισμούς που φέρει κάθε χώρος από τη φύση του. Στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής μελετάται η δημιουργία μιας νέας υπηρεσίας πληροφόρησης για την ενοποίηση των δύο αυτών προσεγγίσεων σε μια ενιαία ανθρώπινη εμπειρία καθώς και η αποτίμηση του βαθμού στον οποίο εκπληρώνει η υπηρεσία αυτή το σκοπό της. Ειδικότερα, η διατριβή προσανατολίζεται στη μελέτη δύο αλληλένδετων αντικειμένων: Περιεχόμενο του πρώτου αντικειμένου αποτελεί η διαδικασία σχεδίασης ενός μοντέλου ολοκλήρωσης ψηφιακών και συμβατικών υπηρεσιών πληροφόρησης. Αφορά δηλαδή στη συγκέντρωση, μελέτη, ανάλυση και επεξεργασία όλων των απαραίτητων στοιχείων και παραμέτρων που θα οδηγήσουν στην κατασκευή ενός πρωτότυπου μοντέλου περιγραφής και κατασκευής του πληροφοριακού συστήματος το οποίο θα υποστηρίζει τη νέα υπηρεσία. Το δεύτερο αντικείμενο αφορά στον προσδιορισμό των μεθόδων

112 και κριτηρίων αξιολόγησης της νέας υπηρεσίας (π.χ. ευχρηστία, αποτελεσματικότητα, πρόθεση χρήσης, κ.α.). Εξετάζονται δηλαδή η σημαντικότητα και βαρύτητα κάθε κριτηρίου αξιολόγησης για την αποδοχή και χρήση της νέας υπηρεσίας, και οι επιδράσεις μεταξύ των κριτηρίων αξιολόγησης καθώς εξετάζονται οι ερευνητικές μας υποθέσεις. Το πληροφοριακό σύστημα στο οποίο βασίζεται η νέα υπηρεσία πληροφόρησης εγκαταστάθηκε και αξιολογήθηκε στο χώρο της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης (ΒΚΠ) του Πανεπιστημίου Πατρών (Π.Π.) προκειμένου να αξιοποιηθεί η μεγάλη διαθέσιμη συλλογή τόσο των φυσικών τεκμηρίων (βιβλία, περιοδικά, λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, κλπ) όσο και των συνδρομών σε ηλεκτρονικά επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. Η ΒΚΠ του Π.Π. αποτελεί μια πρωτοποριακή βιβλιοθήκη υβριδικής μορφής, παρέχοντας ένα πλούσιο σύνολο υπηρεσιών πληροφόρησης ώστε να ενισχύεται η αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα των επισκεπτών της. Η συλλογή της εκτείνεται σ' ένα νέο κτίριο έκτασης 8.000m2, το οποίο φιλοξενεί περισσότερους από τόμους βιβλίων, περιοδικών και οπτικοακουστικού υλικού. Παράλληλα η ΒΚΠ συμμετέχει στην κοινοπραξία Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών παρέχοντας έτσι στους επισκέπτες της πρόσβαση σε περισσότερα από ηλεκτρονικά περιοδικά και ισάριθμα ηλεκτρονικά βιβλία, καθιστώντας την μία από τις μεγαλύτερες υβριδικές βιβλιοθήκες της χώρας. Περιγραφή του ερευνητικού προβλήματος Στην παράγραφο αυτή δίνεται μια σύντομη περιγραφή των συνθηκών που προσδιορίζουν το ερευνητικό πρόβλημα με το οποίο ασχολείται η διατριβή. Αυτές αφορούν στη φύση του ίδιου του πληροφοριακού υλικού, στις πληροφοριακές ανάγκες των χρηστών των διαθέσιμων συλλογών αλλά και στον τρόπο ανάκτησης πληροφοριών σ> έναν υβριδικό χώρο πληροφόρησης. Μεγάλος όγκος μη δομημένων πληροφοριακών πηγών Είναι γνωστό ότι ο στόχος δημιουργίας, συλλογής, διατήρησης και διαχείρισης δεδομένων δεν είναι η παραγωγή περισσότερων δεδομένων παρά η χρήση τους προς κάποιο σκοπό. Όλα αυτά τα δεδομένα πρέπει να είναι προσπελάσιμα από εκείνους οι οποίοι τα χρειάζονται, όταν τα χρειάζονται και στην

113 μορφή που επιθυμούν. Όμως, καθώς οι διαθέσιμες συλλογές των υβριδικών βιβλιοθηκών διευρύνονται, αυξάνεται κατά τάξεις μεγέθους και το πληροφοριακό υλικό στο οποίο παρέχουν πρόσβαση, περιλαμβάνοντας και άλλους τύπους δεδομένων πέραν των εξαιρετικά δομημένων (π.χ. σχήματα μεταδεδομένων, πίνακες, ευρετήρια, κλπ). Αρκεί να αναλογιστούμε πως ο μεγαλύτερος όγκος διαθέσιμων πληροφοριών είναι σε μορφή κειμένων (έντυπων ή και ηλεκτρονικών) τα οποία συνήθως δεν ακολουθούν αυστηρές αρχές οργάνωσης της πληροφορίας που περιέχουν. Για παράδειγμα, γραμμένα σε πιο ελεύθερη μορφή συγκριτικά με τους πίνακες, μπορεί να περιγράφουν σύνθετες και πολύπλοκες έννοιες ή αρχές καθιστώντας έτσι δυσχερή την άμεση και γρήγορη εξαγωγή πληροφοριών και δημιουργία γνώσης. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται εν μέρει στις ηλεκτρονικές πηγές των ψηφιακών βιβλιοθηκών όπου πανίσχυρες μηχανές αναζήτησης και αλγόριθμοι εξαγωγής πληροφοριών μπορούν να προσπελάσουν το πλήρες κείμενο των τεκμηρίων (Baeza & Neto, 1999) (Meadow, 1992). Τέτοια όμως εργαλεία δεν διατίθενται για τα μη ψηφιακά/ψηφιοποιημένα (έντυπα) τεκμήρια, καθιστώντας το πρόβλημα εντονότερο στις τεράστιες συλλογές των υβριδικών βιβλιοθηκών. Κάλυψη διαφορετικών τύπων αναζήτησης πληροφορίας από τους χρήστες Οι ίδιες οι συμπεριφορές των χρηστών για την ανάκτηση πληροφοριών από τις συλλογές κάθε βιβλιοθήκης μπορούν να διαφέρουν, καθιστώντας εντονότερο το πρόβλημα της εύρεσης πληροφοριών από τεράστιες μη δομημένες πληροφοριακές πηγές. Οι συμπεριφορές αυτές μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες (Rosenfeld & Morville, 2002): απλές: είναι αυτές κατά τις οποίες ο χρήστης διατυπώνει ένα ευθύ και απλό ερώτημα και λαμβάνει μια άμεση απάντηση. Π.χ. Ποιός ήταν ο πληθυσμός της Ελλάδας κατά την τελευταία απογραφή; λαμβάνοντας την απάντηση2 11,257,285. Η περίπτωση αυτή συχνά αναφέρεται και ως αναζήτηση γνωστού τεκμηρίου ή known-item-seeking. γενικές: στις περιπτώσεις αυτές οι χρήστες αναζητούν περισσότερες από μία απαντήσεις οι οποίες ενδέχεται να μην είναι και απλές. Για παράδειγμα, το ζητούμενο μπορεί να είναι οι προτεινόμενοι τρόποι μελέτης και καταγραφής κριτικής ικανότητας υπό καταστάσεις έντονου 2 Total population. Eurostat, Retrieved

114 άγχους (Hammond, 2000). Ο ερευνητής στην περίπτωση αυτή δεν γνωρίζει αρκετά γι' αυτό που αναζητά και δεν σκοπεύει να ανακτήσει περισσότερα από μερικά χρήσιμα τεκμήρια ή προτάσεις προς περισσότερες πληροφορίες. Στην πραγματικότητα, είτε το αντιλαμβάνεται είτε όχι, προσπαθεί να μάθει κάτι από την ίδια τη διαδικασία αναζήτησης και περιήγησης στο διαθέσιμο υλικό. Αυτό το είδος έρευνας αναφέρεται και ως διερευνητική αναζήτηση ή exploratory searching. Είναι ένα είδος αναζήτησης το οποίο είναι συνήθως ανοικτό, δηλαδή δεν αναμένεται μια ξεκάθαρη απάντηση, ούτε και γνωρίζει εκ των προτέρων ο χρήστης τι ακριβώς είναι αυτό που αναζητά. ιδιαίτερες: στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι απαιτητικοί χρήστες όπως ερευνητές και αναλυτές που επιθυμούν να συλλέξουν όλες τις διαθέσιμες πληροφοριακές πηγές που διατίθενται, προκειμένου να σχηματίσουν την καλύτερη δυνατή εικόνα για το θέμα που τους ενδιαφέρει. Πρόκειται δηλαδή για μια εκτενή έρευνα (exhaustive research) κατά την οποία ο απαιτητικός ερευνητής έχει συνήθως διάφορους τρόπους και επιλογές για να εκφράσει τις ερευνητικές του ανάγκες, διατυπώνοντας τα κατάλληλα ερωτήματα. Και πάλι δεν υπάρχει απαραίτητα η σωστή απάντηση γι' αυτό και ο ερευνητής πρέπει να έχει την υπομονή να διερευνήσει περισσότερα αποτελέσματα αναζήτησης απ' ότι σε μια τυπική (απλή) αναζήτηση. Φυσικός διαχωρισμός των δύο πληροφοριακών χώρων Στο περιβάλλον μιας υβριδικής βιβλιοθήκης ο χρήστης έχει τη δυνατότητα αναζήτησης πληροφοριών σε ψηφιακό/ψηφιοποιημένο αλλά και έντυπο υλικό, αλλά συνήθως όχι ταυτόχρονα. Ο χρήστης μπορεί να εντοπίσει στο βιβλιοστάσιο ενδιαφέροντα τεκμήρια και εν συνεχεία να χρησιμοποιήσει έναν Η/Υ για τον εντοπισμό περισσότερων και συναφών τεκμηρίων από τις ηλεκτρονικές συλλογές. Η σειρά αυτή των βημάτων μπορεί να είναι και η αντίστροφη ή να περιέχει συνεχείς εναλλαγές μέχρι του σημείου όπου τα ανακτηθέντα τεκμήρια ικανοποιούν τις ανάγκες του χρήστη. Τα σημεία προσπέλασης του ηλεκτρονικού χώρου είναι οι Η/Υ οι οποίοι βρίσκονται συνήθως σ> έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο της βιβλιοθήκης (computer room), ενώ η προσπέλαση του φυσικού πληροφοριακού χώρου ο οποίος περιλαμβάνει τις συμβατικές συλλογές γίνεται απ' ευθείας στον ίδιο τον χώρο του βιβλιοστασίου όπου βρίσκονται τα έντυπα τεκμήρια. Δημιουργείται έτσι μια κατάσταση

115 κατά την οποία αν και οι δύο πληροφοριακοί χώροι συνυπάρχουν, εντούτοις είναι διαχωρισμένοι, μη σχηματίζοντας έναν ενιαίο χώρο πληροφόρησης. Ως αποτέλεσμα του διαχωρισμού αυτού, ο χρήστης των συλλογών χρειάζεται να μετακινείται μεταξύ των δύο σημείων προσπέλασης (χώρου Η/Υ και βιβλιοστασίου) καθώς αναζητά πληροφορίες ανεξάρτητα με το μέσο στο οποίο είναι αποθηκευμένες, καθιστώντας δυσχερή την εξερεύνηση του υβριδικού πληροφοριακού χώρου. Αν και τα εργαλεία αναζήτησης (On-line κατάλογοι και μηχανές αναζήτησης) τα οποία βρίσκονται στους Η/Υ είναι παρόμοια και πολλές φορές κοινά σε μια προσπάθεια ενοποίησης της εμπειρίας αναζήτησης και ανάκτησης των διαθέσιμων τεκμηρίων, εντούτοις αυτό δεν αρκεί για την καλύτερη (αν όχι πλήρη) κατανόηση του διαθέσιμου, υβριδικού πληροφοριακού χώρου (Teevan κ.α., 2004), δημιουργώντας ρήγματα σε μια ιδεατή ομαλοποιημένη και αδιατάρακτη αλληλεπίδραση του χρήστη με τον χώρο αυτό. Παρατηρείται δηλαδή το ανακόλουθο γεγονός από τη μία πλευρά της αύξησης της διαθέσιμης πληροφορίας με τα δυνητικά απεριόριστα σημεία προσπέλασης και από την άλλη πλευρά της περιοριστικής αντίληψης του διαθέσιμου υβριδικού πληροφοριακού χώρου όπως αυτός εκλαμβάνεται μέσα από τους διαθέσιμους επιτραπέζιους Η/Υ. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι χρήστες ενδιαφέρονται περισσότερο για την πληροφορία παρά για το ίδιο το τεκμήριο στο οποίο περιέχεται, πρέπει να μπορούν να μελετήσουν τις σχέσεις μεταξύ διάφορων δεδομένων προκειμένου να καταλάβουν τη φύση του προβλήματος το οποίο αντιμετωπίζουν. Οι μηχανές αναζήτησης περιορίζονται στην ανάκτηση τεκμηρίων και αδυνατούν να συσχετίσουν μη δομημένα δεδομένα και τεκμήρια προκειμένου να εξάγουν πληροφορίες. Προκειμένου ο χρήστης να μπορεί να εξάγει πληροφορίες από τα διαθέσιμα τεκμήρια, χρειάζεται έρθει σε άμεση επαφή με αυτά για να αλληλεπιδράσει μαζί τους, να τα εξερευνήσει και να τα βιώσει (Jain, 2004). Η εξερεύνηση και όχι η επερώτηση (querying) είναι ο κύριος τρόπος αλληλεπίδρασης με τον διαθέσιμο πληροφοριακό χώρο. Το ανθρώπινο μυαλό με την ικανότητά του να φιλτράρει δεδομένα και να συνάπτει σχέσεις μεταξύ αυτών, ξεπερνά κάθε γνωστό σύστημα ανάκτησης πληροφοριών από μη δομημένες πηγές, με την επεξεργασία σε πραγματικό χρόνο των ανακτηθέντων

116 δεδομένων να είναι ο περισσότερο αποδοτικός τρόπος. Για τους λόγους αυτούς είναι ιδιαίτερα σημαντικό να διατηρηθεί και ενισχυθεί η διαδικασία εξερεύνησης του υβριδικού πληροφοριακού χώρου, διατηρώντας τον χρήστη στο επίκεντρο της διαδικασίας ανάκτησης τεκμηρίων και πληροφοριών. Συνοψίζοντας, αναφέρεται ότι στα περιβάλλοντα υβριδικών βιβλιοθηκών, εφ' όσον εξασφαλίζεται η ποιότητα των πληροφοριών τις οποίες περιλαμβάνουν τα τεκμήρια, οι χρήστες δεν ενδιαφέρονται για τη φυσική τους θέση παρά για το περιεχόμενό τους, ανεξαρτήτως του μέσου και της πηγής στην οποία περιέχεται. Οι σύνθετες πληροφοριακές ανάγκες των χρηστών, η περιορισμένη αποτελεσματικότητα των εργαλείων εξαγωγής πληροφορίας από τον τεράστιο διαθέσιμο όγκο μη δομημένων δεδομένων, και η ασυνέχεια στην αλληλεπίδραση με τους δύο χώρους λόγω του φυσικού διαχωρισμού των σημείων πρόσβασης σε αυτούς, δημιουργούν συνθήκες διερεύνησης και αντιμετώπισης των προβλημάτων αυτών και συνθέτουν το αντικείμενο της παρούσας διατριβής η οποία αποσκοπεί στην μελέτη, κατανόηση και προσπάθεια ενοποίησης του υβριδικού χώρου πληροφόρησης, δημιουργώντας μια νέου τύπου εμπειρία αλληλεπίδρασης και ανάκτησης πληροφοριών. Συμβολή της διατριβής Οι τυπικοί στόχοι ενός χρήστη μέσα σ' ένα υβριδικό περιβάλλον πληροφόρησης είναι η ανάκτηση χρήσιμης πληροφορίας, η οποία επιτυγχάνεται με δύο κύριες τεχνικές, την αναζήτηση (searching) και την περιήγηση (browsing). Με την αντικατάσταση των δελτιοκαταλόγων των συμβατικών βιβλιοθηκών από ηλεκτρονικές βάσεις καταλόγων έντυπου αλλά και ηλεκτρονικού πληροφοριακού υλικού (On-line Public Access Catalogs - OPACs) και την εισαγωγή των μηχανών αναζήτησης, η τεχνική διαδοχικής αναζήτησης με την περιγραφή κατάλληλων ερωτημάτων (queries) προς τις βάσεις αυτές γίνεται με τρόπο ομαλό και συνεχή. Η εναλλαγή δηλαδή του πληροφοριακού χώρου στον οποίο αναζητούνται πληροφορίες γίνεται αβίαστα, προσδιορίζοντας ως παράμετρο στη μηχανή αναζήτησης τη συλλογή του ενδιαφέροντός μας, είτε αυτή είναι συμβατική είτε είναι ηλεκτρονική. Κάτι τέτοιο

117 όμως δεν είναι εφικτό κατά την τεχνική της προσπέλασης ή περιήγησης μεταξύ των τεκμηρίων, αφού αυτή γίνεται στο χώρο του βιβλιοστασίου για τις έντυπες συλλογές και στο χώρο των υπολογιστών (computer rooms) για τις ηλεκτρονικές συλλογές. Όπως περιγράφηκε νωρίτερα είναι ιδιαίτερης σημασίας να υποστηριχθεί και η δεύτερη αυτή μέθοδος ανάκτησης πληροφοριών (Teevan κ.α., 2004), ώστε να ενοποιηθεί η αναζήτηση και αλληλεπίδραση του χρήστη με τους δύο πληροφοριακούς χώρους. Χρειάζεται δηλαδή οι χρήστες των συλλογών να διατηρούν την επαφή τους με τα εργαλεία αναζήτησης στις ηλεκτρονικές πηγές ακόμη και όταν βρίσκονται στο βιβλιοστάσιο, δηλαδή μακριά από τους χώρους των επιτραπέζιων Η/Υ. Στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής διερευνάται ο βαθμός στον οποίο φορητές υπολογιστικές συσκευές (π.χ. PDAs, TabletPCs, smartphones, κλπ) μπορούν να συμβάλλουν στην ενοποίηση της αλληλεπίδρασης των χρηστών με τους δύο διαθέσιμους πληροφοριακούς χώρους. Οι τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων ετών στην τεχνολογία των φορητών υπολογιστών (Mobile Computing3, Talukder, 2006) τους προσδίδουν νέες δυνατότητες, κυρίως σε θέματα απεικόνισης, αποθήκευσης και ασύρματης διασύνδεσης με υπάρχοντα δίκτυα υπολογιστών. Έτσι, χάρη στη φορητότητά τους, μπορούν να χρησιμοποιηθούν από οποιοδήποτε σημείο του χώρου του βιβλιοστασίου μιας υβριδικής βιβλιοθήκης διατηρώντας την επαφή με τις διαθέσιμες ηλεκτρονικές πηγές και υπηρεσίες αναζήτησης και ανάκτησης πληροφοριών. Παράλληλα υποστηρίζεται έτσι η άμεση επαφή του χρήστη με τα διαθέσιμα τεκμήρια, ενισχύοντας τον χρηστο-κεντρικό χαρακτήρα της διαδικασίας αναζήτησης πληροφοριών (information seeking), η σπουδαιότητα του οποίου αναφέρθηκε παραπάνω. H διατριβή προσανατολίζεται στη μελέτη δύο αλληλένδετων αντικειμένων. Περιεχόμενο του πρώτου αντικειμένου αποτελεί η διαδικασία σχεδίασης ενός πιλοτικού συστήματος (prototype) ολοκλήρωσης συμβατικών και ψηφιακών βιβλιοθηκών καθώς και των υπηρεσιών που μπορούν αυτές να παρέχουν. Αφορά δηλαδή στη συγκέντρωση, μελέτη, ανάλυση και επεξεργασία όλων των απαιτήσεων και παραμέτρων που θα οδηγήσουν στην κατασκευή ενός πρωτότυπου συστήματος. Το δεύτερο αντικείμενο αφορά στην ανάπτυξη μοντέλου αξιολόγησης (επιλογή κατάλληλης μεθόδου, κριτήρια αξιολόγησης, συλλογή δεδομένων, κλπ) η οποία θα χρησιμοποιηθεί για την αποτίμηση της 3

118 αποδοχής και πρόθεσης χρήσης του νέου τρόπου αλληλεπίδρασης με τον υβριδικό χώρο πληροφόρησης μιας ακαδημαϊκής βιβλιοθήκης. Η αποτίμηση αυτή αποσκοπεί όχι μόνον στην αποτύπωση των παραγόντων που επηρεάζουν την τελική αποδοχή μιας καινοτόμου, τεχνολογικής υπηρεσίας πληροφόρησης αλλά και στον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι παράγοντες αλληλεπιδρούν καθώς και στην ιεραρχική ταξινόμηση βάσει της ισχύος επίδρασης που έχουν στην τελική αποδοχή και πρόθεση χρήσης της υπηρεσίας. Έτσι γίνεται ευκολότερο να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι χρήστες αλληλεπιδρούν με τον υβριδικό χώρο πληροφόρησης και να προσδιορισθούν κατά προτεραιότητα στα σημεία εκείνα του μοντέλου αλληλεπίδρασης τα οποία χρήζουν βελτίωσης. Τα παραπάνω διαμορφώνουν τα ερευνητικά ερωτήματα και τους επιμέρους στόχους τα οποία αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσας διατριβής, και συνοψίζονται ως εξής: (i) Μπορεί η χρήση φορητών υπολογιστικών συσκευών να καλύψει το κενό που υπάρχει κατά την αλληλεπίδραση με τις δύο πτυχές ενός υβριδικού χώρου πληροφόρησης, δημιουργώντας έτσι υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας; (ii) Ποιοι παράγοντες και με ποιον τρόπο επηρεάζουν την αποδοχή τέτοιων υπηρεσιών; (iii) Πώς αλληλεπιδρούν οι παράγοντες αυτοί μεταξύ τους; (iv) Ποια εργαλεία και ποιες λειτουργίες χρειάζεται να παρέχονται στους χρήστες; (v) Πώς θα επικοινωνούν οι συσκευές με το διαθέσιμο πληροφοριακό περιεχόμενο, δηλαδή τι διεπαφές χρειάζονται για την αλληλεπίδραση με άλλα υπολογιστικά συστήματα αλλά και με τους ίδιους τους χρήστες; Πώς πρέπει να είναι η αρχιτεκτονική του πρωτότυπου μοντέλου; (vi) Πώς θα μορφοποιείται και απεικονίζεται το παρεχόμενο υλικό στην μικρή οθόνη των φορητών τερματικών; Μεθοδολογία Έρευνας Προκειμένου να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα η εκπόνηση της εργασίας αυτής διαχωρίστηκε σε 4 φάσεις οι οποίες περιγράφονται σύντομα παρακάτω. Φάση επισκόπησης: η φάση αυτή αφορά στην επισκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας προκειμένου να εξετασθούν οι τρέχουσες προσεγγίσεις ενοποίησης χώρων πληροφόρησης με τη βοήθεια

119 φορητών υπολογιστικών συσκευών. Η παρακολούθηση της χρονικής εξέλιξης των προσεγγίσεων (ιστορική αναδρομή) βοηθά στην κατανόηση των συνθηκών διαμόρφωσης των αρχικών προβλημάτων και της δυναμικής που αναπτύσσεται καθώς η τεχνολογία δίνει νέες προοπτικές και λύσεις. Από την επισκόπηση αυτή αποκαλύπτονται τα ισχυρά και τα αδύνατα σημεία των διάφορων προσεγγίσεων, η καλύτερη κατανόηση του υβριδικού χώρου πληροφόρησης, οι τρόποι αλληλεπίδρασης με αυτόν καθώς και οι υπηρεσίες οι οποίες μπορούν να συσταθούν μέσα σ> ένα πλαίσιο τεχνολογίας φορητών υπολογιστών. Είναι η φάση στην οποία προσδιορίζονται οι απαιτήσεις και προδιαγράφονται οι λειτουργικότητες τις οποίες πρέπει να υποστηρίζει το πρωτότυπο μοντέλο που θα αναπτυχθεί. Στα πλαίσια της φάσης αυτής συγκροτήθηκε μια ομάδα εστίασης (focus group) με ειδικούς από τον ελληνικό χώρο των Επιστημών Πληροφόρησης και της Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνιών, προκειμένου να συζητηθούν τα χαρακτηριστικά του πρωτοτύπου που θα αναπτυχθεί (υποστηριζόμενες λειτουργίες, σενάρια χρήσης, κλπ) και οι τεχνολογικές προκλήσεις τις οποίες θα αντιμετωπίσει ο σχεδιαστής κατά την ανάπτυξη του προτύπου. Επίσης, στη φάση αυτή προσδιορίζεται η μέθοδος και τα κριτήρια αξιολόγησης, το μοντέλο αλληλεπίδρασης αυτών, τα εργαλεία συλλογής μετρήσεων και ο πειραματικός σχεδιασμός ο οποίος θα ακολουθηθεί στη φάση της αξιολόγησης. Φάση ανάπτυξης πρωτοτύπου: στη φάση αυτή υλοποιήθηκε ένα πρωτότυπο σύστημα βασισμένο στις φορητές υπολογιστικές συσκευές το οποίο χρησιμοποιείται για την ενοποίηση της αλληλεπίδρασης του χρήστη στον υβριδικό πληροφοριακό χώρο. Το σύστημα αυτό σχεδιάστηκε βάσει των απαιτήσεων και προδιαγραφών οι οποίες προέκυψαν από την προηγούμενη φάση της μεθοδολογίας και εγκαταστάθηκε στο χώρο της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης (ΒΚΠ) του Παν. Πατρών. Επειδή για πρακτικούς λόγους δεν ήταν δυνατή η παρέμβαση στο υπάρχον πληροφοριακό σύστημα και πληροφοριακό περιεχόμενο της βιβλιοθήκης, αναπτύχθηκαν διεπαφές διασύνδεσης με τις υπάρχουσες υποδομές προκειμένου να το πρωτότυπο σύστημα να λειτουργήσει παράλληλα και ανεξάρτητα από το υπάρχον, επικοινωνώντας με αυτό και αντλώντας πληροφοριακό υλικό το οποίο στη συνέχεια προωθείται προς τους χρήστες του. Με τον τρόπο αυτό δεν αντικαθίστανται παρά επεκτείνονται οι υπάρχουσες υποδομές, διατηρώντας τις ήδη γνωστές

120 λειτουργικότητες που παρέχονται στους χρήστες των συλλογών. Πέραν των διεπαφών επικοινωνίας και ανταλλαγής δεδομένων, αναπτύχθηκαν και διαδικτυακές διεπαφές χρήσης οι οποίες χρησιμοποιούνται για την αλληλεπίδραση του χρήστη με τα εργαλεία και υπηρεσίες τα οποία παρέχονται μέσω της φορητής τερματικής συσκευής. Παράλληλα, παραμετροποιούνται και επεκτείνονται οι μηχανισμοί μορφοποίησης για την παρουσίαση των ανακτηθέντων τεκμηρίων, ώστε να μπορεί ο χρήστης της συσκευής να αναγνώσει εύκολα το υλικό του ενδιαφέροντός στη μικρή οθόνη της συσκευής που χρησιμοποιεί. Τέλος, αναπτύχθηκε μηχανισμός που επέτρεπε την εύκολη και γρήγορη μεταφορά του ανακτηθέντος πληροφοριακού υλικού σε επιτραπέζιο ή άλλο Η/Υ της βιβλιοθήκης για να μπορεί ο χρήστης να συνεχίσει τις διεργασίες έρευνάς του (λεπτομερή ανάγνωση, σχολιασμό, διασταυρώσεις, κλπ). Φάση αξιολόγησης: στη φάση αυτή μελετάται η χρήση των νέων ηλεκτρονικών υπηρεσιών και του πρωτοτύπου συστήματος για την αλληλεπίδραση με τον υβριδικό χώρο πληροφόρησης κατά τη διαδικασία αναζήτησης και ανάκτησης πληροφοριών. Αρχικώς έγιναν πιλοτικοί έλεγχοι τόσο του πρωτοτύπου συστήματος όσο και των εργαλείων καταγραφής και συλλογής μετρήσεων που χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση. Στα πλαίσια των ελέγχων αυτών έγινε μια ποιοτική αξιολόγηση καταγράφοντας παρατηρήσεις και γνώμες ειδικών του χώρου αλλά και μελλοντικών χρηστών του συστήματος και αφού εντοπίστηκαν τα όποια προβλήματα, επιλύθηκαν προκειμένου να επιτευχθεί μια βελτιωμένη έκδοση του πρωτοτύπου και να χρησιμοποιηθεί σε μια ποσοτική αξιολόγηση μεγάλης κλίμακας. Στην αξιολόγηση αυτή συλλέχθηκαν μετρήσεις από διάφορες ομάδες τυπικών επισκεπτών της ΒΚΠ σε μια μελέτη πεδίου (field study) οι οποίες τροφοδοτούν την επόμενη φάση, αυτή της επεξεργασίας και ανάλυσης των μετρήσεων. Φάση ανάλυσης: στη φάση αυτή επεξεργάζονται και αναλύονται τα δεδομένα και οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν κατά τη φάση της αξιολόγησης. Η τεχνική στατιστικής ανάλυσης η οποία επιλέχθηκε ονομάζεται ανάλυση διαδρομών (Path Analysis) (Duncan, 1966) (Olobatuyi, 2006). Πρόκειται για μια επέκταση των μοντέλων παλινδρόμησης η οποία χρησιμοποιείται για να ελέγξει κατά πόσο ταιριάζει η καταγεγραμμένη από μετρήσεις συμπεριφορά των χρηστών σ' αυτήν την

121 οποία προβλέπει το ερευνητικό μας μοντέλο. Εξετάζεται έτσι η πληρότητα και επάρκεια του μοντέλου αξιολόγησης, από το οποίο προκύπτουν οι ερμηνείες συμπεριφοράς και αποδοχής του πρωτότυπου συστήματος, καθώς και νέες ερευνητικές κατευθύνσεις για μελλοντική εργασία. Αναλύονται επίσης θέματα ευχρηστίας και ικανοποίησης των χρηστών από την αλληλεπίδρασή τους με το πρωτότυπο και τις υπηρεσίες στις οποίες μπορούν να έχουν πρόσβαση. Έργα υβριδικών βιβλιοθηκών Ένα από τα πρώτα βήματα ανάπτυξης Υβριδικών Βιβλιοθηκών, ήταν τα έργα που ξεκίνησαν το 1998 στο πλαίσιο του προγράμματος elib, στο Ηνωμένο Βασίλειο της Μ. Βρετανίας. Η έρευνα και τα αποτελέσματα που παρήχθησαν από τα έργα αυτά, αποτέλεσαν και την απαρχή της ανάπτυξης υπηρεσιών πληροφόρησης για οργανισμούς που διαθέτουν έντυπες αλλά και ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης. Το έργο Agora αποσκοπούσε στη δημιουργία μιας πλατφόρμας ανοικτών προτύπων για την κατανεμημένη διαχείριση πληροφοριών που είναι αποθηκευμένες σε φυσικά και ηλεκτρονικά μέσα. Παράλληλα στόχος του ήταν η δημιουργία ενός πλαισίου περιγραφής για χρηστο-κεντρικές υπηρεσίες και μιας υποδομής η οποία θα μπορεί να κλιμακωθεί, σχηματίζοντας έτσι έναν κύριο σκελετό στον οποίο θα βασίζεται η πρόσβαση στις κατανεμημένες συλλογές, σε εθνικό επίπεδο. Το έργο εκπονήθηκε από το πανεπιστήμιο University of East Anglia με την αρωγή των UK Office for Library and Information Networking, CERLIM (University of Central Lancashire) και Fretwell-Downing Informatics Limited. Το έργο Builder (Birmingham University Integrated Development and Electronic Resource) στόχευε στη δημιουργία ενός μοντέλου εργασίας για την υβριδική βιβλιοθήκη στο πλαίσιο της διδασκαλίας και της έρευνας, ολοκληρώνοντας με διαφανή τρόπο την πρόσβαση σε μια μεγάλη έκταση έντυπων και ηλεκτρονικών πληροφοριακών πηγών, τοπικών ή απομακρυσμένων, χρησιμοποιώντας μια διαδικτυακή διεπαφή χρήσης. Το μοντέλο αυτό εστίαζε σε μια σειρά έξι αλληλοσυνδεόμενων βαθμίδων (εγγραφή χρήστη και ενημέρωση, ζήτηση και παράδοση υλικού, ευρετήριο μεταδεδομένων για έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές, διδασκαλία και μάθηση, δημοσίευση και

122 ψηφιοποίηση, πύλες πρόσβασης) οι οποίες αναπτύχθηκαν και εφαρμόστηκαν σε έξι επιστημονικά πεδία (ιστορία και αρχαιολογία, επιχειρηματικότητα, εκπαίδευση, φυσική, αθλητικές επιστήμες και ιατρική). Αναλυτικότερα, σκοπός του έργου ήταν η βελτίωση και παρότρυνση της ανακάλυψης πληροφοριακών πηγών από τους τελικούς χρήστες, σε μια ευρεία μορφή αποθηκευτικών μέσων, τοπικά αποθηκευμένων ή απομακρυσμένων. Παράλληλα, το έργο αποσκοπούσε στη διερεύνηση της δυνατότητας των υβριδικών βιβλιοθηκών να βελτιώσουν την υποστήριξη της διδακτικής εμπειρίας των φοιτητών, στην αύξηση της αντίληψης και πρόσβασης των διαθέσιμων πληροφοριακών πηγών για τους τελικούς χρήστες, στη βελτίωση της εφαρμογής και χρήσης των διαθέσιμων πόρων και τεχνολογιών πληροφόρησης, και τέλος στην υποστήριξη των ειδικών πληροφόρησης στους νέους ρόλους τους σ> ένα υβριδικό περιβάλλον. Το έργο Headline (Hybrid Electronic Access and Delivery in the Library Networked Environment) είχε ως στόχο να βελτιώσει τις δραστηριότητες της διδασκαλίας, μάθησης και έρευνας στις βαθμίδες υψηλότερης εκπαίδευσης της Μ. Βρετανίας. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη διαχείριση και παρουσίαση πληροφοριακών πηγών προς το χρήστη, καθώς και στην ολοκλήρωση ενός μεγάλου εύρους διαθέσιμων πόρων αλλά και επιλογών ανάκτησης. Το μοντέλο που προτάθηκε για την υβριδική βιβλιοθήκη είναι χρηστο-κεντρικό και η κύρια αρχή σχεδίασης ήταν πως ο χρήστης των συλλογών αναζητά και ανακτά πληροφορίες σ> ένα περιβάλλον διαχείρισης στενά συνδεδεμένο με τον ίδιο. Το σύστημα έχει πρόσβαση (μέσω της λειτουργίας επώνυμης σύνδεσης) στα χαρακτηριστικά του προφίλ του χρήστη όπως τρέχουσα κατάσταση, θεματικές περιοχές ενδιαφέροντος, εγγεγραμμένα μαθήματα, κ.α. και χρησιμοποιεί τις πληροφορίες αυτές για να παρέχει ένα εξατομικευμένο περιβάλλον υποστήριξης, ικανό να ανταποκρίνεται στις εσκεμμένες επιλογές του χρήστη αλλά και να μπορεί να προτείνει νέες πληροφοριακές πηγές (βασισμένες στις συνδέσεις μεταδεδομένων των θεματικών πεδίων) καθώς ο χρήστης εκτείνει την έρευνά του. Τα τεκμήρια τα οποία εντοπίζονται ή προτείνονται μπορεί να προέρχονται είτε από τις ηλεκτρονικές συλλογές της βιβλιοθήκης είτε από τις συμβατικές (έντυπες) συλλογές, ανάλογα με τις προτιμήσεις του χρήστη. Το έργο HyLife (Hybrid Library of the Future) πραγματεύθηκε την ολοκλήρωση ηλεκτρονικών υπηρεσιών και μεγάλης κλίμακας συμβατικών (έντυπων) συλλογών, διαμέσου μιας ηλεκτρονικής

123 διεπαφής χρήσης. Το επίκεντρο είναι στους χρήστες και σε οργανωτικά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά θέματα, παρά σε τεχνολογικά. Η αξιολόγηση και διάχυση των παραγόμενων πληροφοριών αποτελούν κύριους στόχους του έργου. Στο πλαίσιο του έργου αναπτύχθηκε μια σειρά χρηστοκεντρικών ηλεκτρονικών διεπαφών οι οποίες παρέχουν πρόσβαση στις συμβατικές και ηλεκτρονικές υπηρεσίες των συμμετεχόντων φορέων. Το έργο Malibu (MAnaging the hybrid LIbrary for the Benefit of Users) στόχευε στην δημιουργία παραδειγμάτων υβριδικών βιβλιοθηκών, ιδιαίτερα από το χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών. Το έργο Malibu διερευνά πώς μπορούν οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες (σε τοπικό, εθνικό ή διεθνές επίπεδο) να ολοκληρωθούν με τις έντυπες και άλλου τύπου πηγές πληροφόρησης, στο πλαίσιο των υπηρεσιών που παρέχουν οι βιβλιοθήκες. Επισκόπηση χρήσεων των φορητών υπολογιστικών συσκευών σε υπηρεσίες πληροφόρησης Τα PDAs μπορούν να χρησιμοποιηθούν για πολύ περισσότερες εφαρμογές πέραν από το να αναζητούν στους δημόσιους κατάλογους (On-line Public Access Catalogs - OPACs) και τις ιστοσελίδες των βιβλιοθηκών. Οι χρήσεις τους στο πλαίσιο της πληροφόρησης μπορούν να είναι ποικίλες. Οι πρώτες εφαρμογές προέρχονται από το χώρο των επιστημών Υγείας όπου οι φορητές υπολογιστικές συσκευές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για: να βοηθήσουν το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό στην άμεση και επι τόπου ανάκτηση πληροφοριών και οδηγιών ή πρωτοκόλλων για νέες θεραπείες. να επιτρέψουν τη γρήγορη πρόσβαση στον ιατρικό φάκελο ασθενούς και να προσθέσουν νέες πληροφορίες (patient tracking) να επιτρέψουν μια άμεση και σύντομη βιβλιογραφική επισκόπηση καθώς και τη δυνατότητα αναφοράς σε σχετικές πηγές, βοηθώντας έτσι στην ελάττωση σφαλμάτων (Kohn, Corrigan, & Molla, 2000) να διερευνήσουν άμεσα και να αποσαφηνίσουν τυχόν επιπλοκές μεταξύ πολλαπλών χορηγούμενων φαρμάκων.

124 να εξοικονομηθεί χρόνος από τις μετακινήσεις που απαιτούνται για τη μετάβαση σε καθορισμένους χώρους στους οποίους φυλάσσονται πληροφορίες να μπορούν να λάβουν οι χρήστες τους άμεσες ειδοποιήσεις ή ανακοινώσεις (σχετικά με τη διαθεσιμότητα νέας βιβλιογραφίας ή δραστηριοτήτων και ενεργειών των φορέων στους οποίους εργάζονται) να χρησιμοποιήσουν λογισμικό το οποίο διευκολύνει τη διάγνωση ιατρικών προβλημάτων (evidence-based medicine) να μπορούν οι χρήστες τους εύκολα να μεταφέρουν πληροφορίες και μετρήσεις από τα σημεία συλλογής σε άλλα υπολογιστικά συστήματα πληροφοριών (data centers, servers, κλπ) να αποστείλουν σύντομες πληροφορίες σε άλλα πρόσωπα μέσω εφαρμογών όπως και IM. Στους χώρους των βιβλιοθηκών, οι φορητές υπολογιστικές συσκευές μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους χρήστες των συλλογών προκειμένου: - να αναζητήσουν σε πολλαπλές βιβλιογραφικές βάσεις (ή καταλόγους) ταυτόχρονα (π.χ. διασυλλογικός κατάλογος WorldCat και Ζέφυρος4) - να προσπελάσουν τις πλέον ενημερωμένες διαδικτυακές βάσεις δεδομένων, καθώς και να λάβουν ενημερώσεις για νέα διαθέσιμα τεκμήρια της βιβλιογραφίας του ενδιαφέροντός τους - να λάβουν πληροφορίες και ειδήσεις σχετικά με την ίδια τη βιβλιοθήκη - να λάβουν μηνύματα σχετικά με τη διαθεσιμότητα βιβλίων καθώς και τυχόν εκκρεμοτήτων τους με το τμήμα δανεισμού - να απευθύνουν αιτήματα κρατήσεων, ή ανανέωσης του χρόνου δανεισμού για τεκμήρια του ενδιαφέροντός τους - να μεταφορτώσουν στη συσκευή τους όχι μόνον μεταδεδομένα πληροφοριακών πηγών άλλα και τα ίδιο το πλήρες περιεχόμενο (π.χ. κείμενο, εικόνα, βίντεο, κλπ) - να απευθύνουν στο προσωπικό της βιβλιοθήκης σύντομα ερωτήματα σχετικά με τις πηγές και τα τεκμήρια του ενδιαφέροντός τους (σύγχρονη/ασύγχρονη επικοινωνία απ> οπουδήποτε) και να λάβουν γρήγορα και εύκολα τις αντίστοιχες απαντήσεις. 4

125 - να καταγράψουν σημειώσεις σχετικά με τεκμήρια, συγγραφείς και θεματικές ενότητες που εντοπίζονται κατά τη φάση αναζήτησης και εν συνεχεία να τις μεταφέρουν σε προσωπικό χώρο αποθήκευσης - να ελέγξουν το ιστορικό δανεισμού τους - να καταχωρίσουν σχόλια και κριτικές για πληροφοριακές πηγές και τεκμήρια τα οποία εντοπίζουν Ανεξάρτητα δηλαδή από τη μορφή στην οποία είναι αποθηκευμένα τα διαθέσιμα τεκμήρια (έντυπη ή ηλεκτρονική), διαπιστώνεται από τη βιβλιογραφική επισκόπηση πως οι φορητές υπολογιστικές συσκευές χρησιμοποιούνται από τους χρήστες των συλλογών, κυρίως προκειμένου (α) να προσπελάσουν τοπικές ή απομεμακρυσμένες, ελεύθερες και υπό εξουσιοδότηση πηγές πληροφόρησης και άλλο υλικό αναφοράς; (β) να αναζητήσουν σε αυτές ανατρέχοντας σε περιλήψεις ή χρησιμοποιώντας μηχανές αναζήτησης, πίνακες περιεχομένων και άλλα ευρετήρια; (γ) να μεταφέρουν (διαχύσουν και συγχρονίσουν) ανακτηθέντα δεδομένα/πληροφορίες όπως αποτελέσματα αναζήτησης σε άλλους υπολογιστές; (δ) να επικοινωνήσουν άμεσα σε πραγματικό (ή μη) χρόνο με εξειδικευμένο προσωπικό της βιβλιοθήκης ή με συνεργάτες; (ε) να εντοπίσουν γενικές πληροφορίες για τον ίδιο τον οργανισμό πληροφόρησης; (στ) να διαβάσουν άμεσα στη συσκευή τους ανακοινώσεις και άλλες ειδοποιήσεις ακριβώς τη στιγμή που δημοσιεύονται; Παρατηρείται δηλαδή ότι οι χρήσεις των φορητών υπολογιστικών συσκευών ταξινομούνται σε τέσσερις κυρίως κατηγορίες: (α) την εύρεση και ανάκτηση πληροφοριών, (β) την αποθήκευση και μεταφορά υλικού αναφοράς, (γ) την επικοινωνία με άλλα άτομα και (δ) τη διακίνηση και διάχυση ανακτηθέντων πληροφοριών (Jones κ.α., 2000) (McCullough, 2003) (Loo, 2004). Στο σημείο αυτό σημειώνεται ότι προκειμένου να είναι η χρήση των φορητών υπολογιστικών συσκευών ουσιαστική και αποτελεσματική, πρέπει οι διευθύνσεις των οργανισμών πληροφόρησης να κατανοήσουν πώς οι επισκέπτες τους αλληλεπιδρούν και ολοκληρώνουν τους πολλαπλούς τρόπους συλλογής πληροφοριών σε μια τέτοια συσκευή. Ο Peterson σημειώνει πως...προκειμένου να είναι πραγματικά αποτελεσματική η χρήση τους, πρέπει οι βιβλιοθηκονόμοι να κατανοήσουν πολύ καλά πώς λειτουργούν οι χρήστες των συλλογών σε μια βιβλιοθήκη, τι άλλου είδους συστήματα

126 χρησιμοποιούν, τι είδους πληροφορίες χρειάζονται, πότε τις χρειάζονται και που θα τις χρησιμοποιήσουν (Peterson, 2002) (Bridges, 2002). Σενάρια χρήσης εφαρμογών Στην παράγραφο αυτή περιγράφονται, υπό μορφή σεναρίων καθημερινής χρήσης, οι τρόποι με τους οποίους συνδυάζονται οι δυνατότητες και λειτουργικότητες των φορητών υπολογιστικών συσκευών με σκοπό την υποστήριξη της αναζήτησης και ανάκτησης πληροφοριών σε ακαδημαϊκούς χώρους πληροφόρησης. Σενάριο 1 Ο φοιτητής εισέρχεται στη βιβλιοθήκη και πηγαίνει στο γραφείο υποδοχής. Από εκεί δανείζεται μια φορητή συσκευή την οποία θα χρησιμοποιήσει καθώς ψάχνει για πληροφορίες. Η συσκευή του επιτρέπει να αναζητήσει στο δημόσιο κατάλογο (OPAC) των διαθέσιμων συλλογών, από όλες τις θέσεις του κτιρίου. Επίσης, μπορεί χρησιμοποιώντας τη συσκευή να αλληλεπιδράσει με άλλους συνδεδεμένους χρήστες στο δίκτυο του πανεπιστημίου, να στείλει/λάβει ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, να κρατήσει κάποιες σημειώσεις σχετικά με τεκμήρια που έχει ανακτήσει, και τέλος να μεταφέρει τις σημειώσεις και άλλες πληροφορίες που έχει συλλέξει σε προσωπικό αποθηκευτικό μέσο ή κάποιον άλλο επιτραπέζιο υπολογιστή. Σενάριο 2 Μια φοιτήτρια καθώς διαβάζει στο πάρκο του πανεπιστημίου συναντά μια ενδιαφέρουσα παραπομπή. Προκειμένου να ελέγξει αν η βιβλιοθήκη έχει το συγκεκριμένο τεκμήριο, χρησιμοποιεί τη φορητή της συσκευή για να συνδεθεί ασύρματα στο πανεπιστημιακό δίκτυο και ελέγχει τις διαθέσιμες συλλογές. Αφού εντοπίσει το τεκμήριο, αποθηκεύει τις σχετικές πληροφορίες (μεταδεδομένα) στην βιβλιογραφική βάση που διατηρεί και καταχωρεί μια υπενθύμιση για να παραλάβει αργότερα το τεκμήριο από τη βιβλιοθήκη.

127 Σενάριο 3 Ο φοιτητής Α εκπονεί έρευνα σε συνεργασία με τον φοιτητή Β, ο οποίος βρίσκεται σε διαφορετικό τμήμα (ή πανεπιστήμιο). Ενόσω ο φοιτητής Α βρίσκεται στη βιβλιοθήκη μπορεί μέσω της φορητής του συσκευής να στείλει s ή ακόμη και να ανταλλάξει μηνύματα σε πραγματικό χρόνο (chatting) με το συνεργάτη του, ακριβώς τη στιγμή που εντοπίζει αναφορές και πηγές σχετικές με την έρευνά τους. Σενάριο 4 Μια φοιτήτρια έρχεται στη βιβλιοθήκη και κατευθύνεται στην υποδοχή. Από εκεί χρεώνεται μια φορητή συσκευή εξοπλισμένη με ειδικούς σαρωτές συλλογής πληροφοριών (πχ. φωτογραφική μηχανή (image scanner) ή ανιχνευτή προσδιορισμού ταυτότητας αντικειμένου - πχ. barcode ή RFID5. Όταν εντοπίσει ένα τεκμήριο του ενδιαφέροντός της, χρησιμοποιεί τον σαρωτή για να συλλέξει πληροφορίες είτε από το ίδιο το τεκμήριο είτε από μια βάση δεδομένων με πληροφορίες σχετικά με το τεκμήριο. Οι πληροφορίες αυτές αποθηκεύονται στη φορητή συσκευή, απ> όπου εύκολα στη συνέχεια μπορούν να μεταφερθούν σε προσωπικό μέσο αποθήκευσης ή άλλο υπολογιστή. Σενάριο 5 Καθώς ο φοιτητής εισέρχεται στη βιβλιοθήκη και ανιχνεύεται η προσωπική του φορητή συσκευή, αυτόματα μεταφορτώνονται ανακοινώσεις και πληροφορίες για νέες προσκτήσεις της βιβλιοθήκης σχετικές με τα ερευνητικές περιοχές τις οποίες έχει ο ίδιος δηλώσει. Επιπλέον, η λίστα που έχει προηγουμένως συντάξει με τις παραπομπές/αναφορές που τον ενδιαφέρουν, αποστέλλεται στο πληροφοριακό σύστημα της βιβλιοθήκης, το οποίο τις εντοπίζει και στέλνει πίσω περιγραφές αυτών (πχ. εγγραφή bibtex) ή ακόμη και το ίδιο το πλήρες κείμενο εφ' όσον διατίθεται σε ηλεκτρονική μορφή. Σενάριο 6 5 Radio Frequency IDentification scanner

128 Από την αίθουσα αναμονής ενός αεροδρομίου, ένας ερευνητής χρησιμοποιεί την εφαρμογή άμεσης γραπτής επικοινωνίας (Instant Messaging) για να υποβάλλει σε πραγματικό χρόνο ένα ερώτημα στον on-line βιβλιοθηκονόμο της τοπικής βιβλιοθήκης. Αφού λάβει το ερώτημα ο βιβλιοθηκονόμος συνδέεται επώνυμα σε πηγές συλλογών αντίστοιχου περιεχομένου, βρίσκει ένα συναφές άρθρο, και αντιγράφει την διεύθυνση τοποθεσίας του (URL) και την περίληψή του. Τα στοιχεία αυτά τα στέλνει στον ενδιαφερόμενο. Παράλληλα, εξετάζει τις παραπομπές του άρθρου και συλλέγει μερικά κείμενα σε ηλεκτρονική μορφή τα οποία θα στείλει στον ενδιαφερόμενο μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μόλις τελειώσει η σύντομη επικοινωνία τους. Το ιστορικό της επικοινωνίας αυτής καταγράφεται, αποθηκεύεται ώστε να είναι διαθέσιμο (από τον βιβλιοθηκονόμο αλλά και τον ενδιαφερόμενο) σε μεταγενέστερους χρόνους. Σχεδίαση προτύπου και νέας υπηρεσίας Η αποτίμηση της προστιθέμενης αξίας των φορητών υπολογιστικών συσκευών για την ολοκλήρωση των υπηρεσιών πληροφόρησης σε υβριδικά περιβάλλοντα προαπαιτεί την εγκατάσταση και λειτουργία ενός κατάλληλου συστήματος υποστήριξης των υπηρεσιών αυτών. Ένας από τους στόχους της παρούσας διατριβής είναι η σχεδίαση, υλοποίηση και αξιολόγηση από τελικούς χρήστες ενός πρωτοτύπου συστήματος ολοκλήρωσης φυσικών και ηλεκτρονικών πληροφοριακών χώρων. Η ανάπτυξη πιλοτικών συστημάτων ενδείκνυται στις πρώιμες φάσεις σχεδίασης και ελέγχου συστημάτων επειδή υλοποιούν με χαμηλό κόστος βασικά στοιχεία του συστήματος, επιτρέποντας έτσι τη στοιχειώδη λειτουργία του, ώστε να μπορούν να συλλεχθούν τα πρώτα δεδομένα αξιολόγησης. Τα δεδομένα αυτά επεξεργάζονται και αναλύονται προκειμένου να γίνουν οι απαραίτητες τροποποιήσεις στη δομή και λειτουργία του νέου συστήματος, ώστε να πάρει την τελική του μορφή.

129 Η ομαδική συζήτηση εστίασης Η επισκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας ήταν απαραίτητη για την κατανόηση του είδους των υπηρεσιών πληροφόρησης μέσω φορητών υπολογιστικών συσκευών καθώς και των προσεγγίσεων ολοκλήρωσης των υπηρεσιών αυτών σε χώρους υβριδικών συλλογών και πηγών πληροφόρησης. Προκειμένου να ακολουθήσει η φάση της σχεδίασης και υλοποίησης ενός πρωτότυπου συστήματος ολοκλήρωσης φυσικών και ηλεκτρονικών πληροφοριακών χώρων, αποφασίστηκε η σύγκλιση μιας ομαδικής συζήτησης εστίασης (focus group) με τη συμμετοχή ειδικών από τον χώρο των Επιστημών Πληροφόρησης και Τεχνολογίας Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) και με στόχο την επιλογή των υποστηριζόμενων λειτουργιών της νέας υπηρεσίας πληροφόρησης. Η ομαδική συζήτηση εστίασης είναι μια ποιοτική μέθοδος έρευνας η οποία εκτός από τον συντονιστή (moderator) της συζήτησης εμπλέκει περισσότερους από έναν συμμετέχοντες, προκειμένου, μέσα από την ομαδική συζήτηση και τις διασταυρούμενες απόψεις, να διερευνηθεί σταδιακά και διεξοδικά το αντικείμενο συζήτησης. Δίνεται δηλαδή έμφαση σε ένα συγκεκριμένο θέμα συζήτησης και καλλιεργείται (προάγεται) ένα κλίμα αλληλεπίδρασης και συζήτησης μεταξύ των μελών της ομάδας ώστε να αναδειχθούν πτυχές και θέματα του αντικειμένου συζήτησης και τελικώς να διαμορφωθεί μια συλλογική άποψη. Η ομαδική συζήτηση εστίασης εμπεριέχει τόσο στοιχεία μιας ομαδικής συνέντευξης (group interview) κατά την οποία πολλαπλοί συμμετέχοντες συζητούν διάφορα θέματα όσο και στοιχεία μιας εστιασμένης συνέντευξης (focused interview), κατά την οποία οι συμμετέχοντες επιλέγονται λόγω προηγούμενης εμπειρίας τους σχετικά με το αντικείμενο συζήτησης. Τα δεδομένα και οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια της συζήτησης προέρχονται από οπτικοακουστικό υλικό στο οποίο καταγράφηκε η συζήτηση (χρησιμοποιήθηκαν 2 βιντεοκάμερες), από τις σημειώσεις του παρατηρητή καθώς και από τα ερωτηματολόγια τα οποία συμπλήρωσαν και παρέδωσαν οι συμμετέχοντες στο τέλος της συζήτησης. Για την επεξεργασία των πληροφοριών που συλλέχθηκαν, χρησιμοποιήθηκε ένας πίνακας του οποίου οι γραμμές αντιστοιχούν στα ειδικότερα θέματα συζήτησης και οι στήλες (9 στο σύνολο) αντιστοιχούν στους συμμετέχοντες της συζήτησης. Έτσι, κατά την απομαγνητοφώνηση του οπτικο-

130 ακουστικού υλικού, καταγράφονται στα κελιά του πίνακα οι θέσεις των ομιλητών για τα αντίστοιχα θέματα συζήτησης. Η μέθοδος αυτή επιτρέπει την εύκολη και γρήγορη επισκόπηση των θέσεων των συμμετεχόντων για τα θέματα που συζητήθηκαν. Υποστηριζόμενες λειτουργίες και σενάρια χρήσης Για τον πρώτο κύκλο σχεδίασης του πρωτοτύπου αποφασίστηκε να επιλεχθούν εκείνες οι λειτουργικότητες για τις οποίες υπήρχε μια σαφής, θετική θέση των συμμετεχόντων. Επειδή οι απόψεις των χρηστών είναι υποκειμενικές και μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικές, επιλέχθηκε να μην λαμβάνεται ως κριτήριο επιλογής μόνον ο μέσος όρος βαθμολογίας που συγκεντρώνει κάθε χαρακτηριστικό (functionality), παρά να λαμβάνονται υπ' όψιν στοιχεία απ' όλη την κατανομή αποτίμησης των χαρακτηριστικών (Nielsen, 1993). Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ένα τρίπτυχο κριτήριο επιλογής, σύμφωνα με το οποίο προκειμένου να επιλεχθεί κάποια λειτουργικότητα για το πρωτότυπο σύστημα, πρέπει: ο μέσος όρος που συγκεντρώνει να είναι περισσότερο από 4 (στην κλίμακα βαθμολόγησης από 1 έως 5) περισσότεροι από 80% των μελών (δηλαδή περισσότεροι από 7) πρέπει να το έχουν αξιολογήσει με τις δύο κορυφαίες βαθμολογίες (4 ή 5) λιγότεροι από 5% των μελών (δηλαδή κανένας) να το έχουν αξιολογήσει με την χαμηλότερη βαθμολογία Εννέα από τις λειτουργικότητες που συζητήθηκαν πληρούν τα παραπάνω κριτήρια και είναι οι εξής: Δυνατότητα επερώτησης στον OPAC (AVG= 4.63). Προκειμένου να μπορούν οι χρήστες των φορητών συσκευών να υποβάλλουν ερωτήματα προς τον κατάλογο τεκμηρίων της έντυπης συλλογής από οποιοδήποτε σημείο του βιβλιοστασίου, πρέπει να διαθέτουν οι φορητές συσκευές ικανότητα ασύρματης διασύνδεσης με το δίκτυο και τις υπάρχουσες υπολογιστικές δομές του χώρου. Επιπλέον, απαιτείται ραδιοκάλυψη όλων των περιοχών από τις οποίες πρόκειται να χρησιμοποιηθούν οι συσκευές.

131 Εύρεση έντυπων τεκμηρίων με υπόδειξη σε χάρτη (AVG= 4.25). Ο ταξινομικός αριθμός κάθε έντυπου τεκμηρίου αποτελεί μεταδεδομένο αυτού και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό της φυσικής του θέσης. Η ακρίβεια προσδιορισμού της θέσης γίνεται σε επίπεδο ραφιού, δηλαδή οι χρήστες μπορούν να προσδιορίσουν τη φυσική θέση του προσδιορίζοντας το ράφι στο οποίο βρίσκεται το τεκμήριο. Ο προσδιορισμός αυτός γίνεται με την οπτική σήμανση του αντίστοιχου ραφιού, επί χάρτη κατόψεως του αντίστοιχου χώρου του βιβλιοστασίου. Αναγνωρίσιμα σημεία στον χάρτη (π.χ. κλιμακοστάσια, είσοδοι, γραφεία, κ.α.) χρησιμοποιούνται ως βοηθήματα για να βοηθήσουν τους χρήστες να αντιληφθούν ευκολότερα τη θέση των ραφιών αναφορικά με τη δική τους. Συλλογή στοιχείων για τη δημιουργία προφίλ χρήστη (AVG= 4.25), δηλαδή συγκέντρωση προσωπικών προτιμήσεων και αξιοποίηση αυτών για την παροχή εξατομικευμένων υπηρεσιών πληροφόρησης. Η συγκέντρωση δεδομένων από τις ενέργειες του χρήστη και τις δεδηλωμένες προτιμήσεις του, παρέχει απαραίτητες πληροφορίες για τη δημιουργία ενός προφίλ το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί σε επόμενες περιόδους χρήσης του πρωτοτύπου προκειμένου να παρέχονται εξατομικευμένες υπηρεσίες. Οι πληροφορίες αυτές μπορούν να συλλεχθούν άμεσα με προσωπικές συνεντεύξεις & ερωτηματολόγια είτε έμμεσα από την καταγραφή των συναλλαγών τους (log transactions) με το ίδιο το πρωτότυπο σύστημα για ένα επαρκές χρονικό διάστημα. Η συλλογή τέτοιας φύσεως πληροφοριών προϋποθέτει την εξασφάλιση προστασίας και ιδιωτικότητας προκειμένου να παραμείνουν τα στοιχεία αυτά προσωπικά. Πρόσβαση στο Διαδίκτυο (AVG= 5.00) (απ' οποιοδήποτε σημείο της βιβλιοθήκης). Για την πρόσβαση στο διαδίκτυο πρέπει οι συσκευές να διαθέτουν κατάλληλο λογισμικό πλοήγησης. Επιπλέον, πρέπει να χρησιμοποιηθεί κατάλληλος μηχανισμός πιστοποίησης ταυτότητας (authentication) των φορητών συσκευών για την ένταξή τους στο τοπικό δίκτυο επικοινωνιών και μεταφοράς δεδομένων, προκειμένου να κληρονομήσουν τα προνόμια και δικαιώματα των σταθερά συνδεδεμένων συσκευών, όπως π.χ. την πρόσβαση σε συνδρομητικές πηγές πληροφόρησης που βρίσκονται σε απομακρυσμένους εξυπηρετητές.

132 Δυνατότητα αποθήκευσης ηλεκτρονικών αρχείων στη φορητή συσκευή (AVG= 4.38). Προκειμένου να μπορούν οι χρήστες των συσκευών να μεταφέρουν ή μεταφορτώσουν πληροφοριακό υλικό ηλεκτρονικής μορφής το οποίο αντλούν από τις διαθέσιμες πηγές πληροφόρησης, χρειάζεται να διαθέτουν οι συσκευές επαρκή αποθηκευτικό χώρο ή δυνατότητα χρήσης αποσπώμενου αποθηκευτικού μέσου. Έτσι, μπορούν να μεταφέρονται εύκολα και γρήγορα πληροφορίες από τη συσκευή προς άλλους υπολογιστές (π.χ. σταθμούς εργασίας, προσωπικούς υπολογιστές, κ.α.). Αξιοποίηση της τεχνολογίας RFID για τη γρήγορη ανάκτηση μεταδεδομένων φυσικών τεκμηρίων (AVG= 4.13). Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει την εκχώρηση κωδικών (RFID tags) για κάθε τεκμήριο, την περιγραφή της αντιστοίχισης τεκμηρίου--κωδικού σε μια on-line βάση δεδομένων, και την διασύνδεση των μεταδεδομένων του τεκμηρίου (τα οποία βρίσκονται στο υπάρχον πληροφοριακό σύστημα) με τη βάση αντιστοίχισης. Επιπλέον, απαιτείται να προσαρμοστούν στις φορητές συσκευές ανιχνευτές σάρωσης και αναγνώρισης των κωδικών αυτών (RFID readers), κατάλληλοι για το πρότυπο του κωδικού που χρησιμοποιείται. Αξιοποίηση της τεχνολογίας RFID για τη γρήγορη σάρωση και εντοπισμό καθορισμένων τεκμηρίων (AVG= 4.13). Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση απαιτείται η σήμανση των τεκμηρίων και ο κατάλληλος εξοπλισμός αναγνώρισης των κωδικών (tags). Επιπλέον, για τη σάρωση των τεκμηρίων, πρέπει ο ανιχνευτής να μπορεί να αναγνωρίζει πολλαπλούς κωδικούς σε αρκετά σύντομο χρονικό διάστημα (π.χ /sec). Για τον προσδιορισμό της θέσης του τεκμηρίου με ηχητικό σήμα κατόπιν σάρωσης, πρέπει ο ανιχνευτής να έχει αρκετά αυξημένη διακριτική ικανότητα, να ανιχνεύει δηλαδή μόνον τους πολύ κοντινούς προς αυτόν κωδικούς. Δημιουργία σημειώσεων για τα μεταδεδομένα τεκμηρίων (notes & bookmarking) (AVG= 4.13). Για την εφαρμογή αυτή οι σημειώσεις μπορούν να αποθηκεύονται τοπικά στη συσκευή και να μεταφέρονται στη συνέχεια σε άλλο Η/Υ. Εναλλακτικά, η φορητή συσκευή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αποθήκευσή τους σε απομακρυσμένους Η/Υ (π.χ. σε μια διαδικτυακή βάση δεδομένων για να είναι προσβάσιμα και μέσω άλλων Η/Υ).

133 Ανταλλαγή σύντομων σύντομων μηνυμάτων με άλλα άτομα (AVG= 4.13).} Η υπηρεσία αυτή προϋποθέτει κατάλληλους διακομιστές και λογισμικό το οποίο φορτώνεται στις φορητές συσκευές. Η δημοφιλής εφαρμογή MSN είναι εγκατεστημένη σε κάθε φορητή υπολογιστική μηχανή που διαθέτει το λειτουργικό σύστημα της Microsoft, και για το λόγο αυτό δεν προτείνεται η ανάπτυξη μιας νέας. Υπάρχουσες υποδομές Στην ενότητα αυτή δίνεται μια περιγραφή των υπολογιστικών υποδομών που υπάρχουν στα πληροφοριακά συστήματα της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης (ΒΚΠ) του Πανεπιστημίου Πατρών. Οι υποδομές αυτές είναι αντιπροσωπευτικές των περισσότερων ελληνικών ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών και αφορούν κυρίως στο περιεχόμενο (έντυπο και ηλεκτρονικό) το οποίο διατίθεται, στην αρχιτεκτονική των παρεχόμενων υπηρεσιών πληροφόρησης καθώς και στα δίκτυα διακίνησης δεδομένων μεταξύ των υπολογιστικών συστημάτων. Περιγράφονται επίσης οι απαραίτητες επεκτάσεις οι οποίες πρέπει να γίνουν προκειμένου να εγκατασταθεί και να λειτουργήσει το πρωτότυπο σύστημα υποστήριξης της λειτουργίας των φορητών συσκευών. Πηγές Πληροφόρησης Η εγκατάσταση του πρωτότυπου συστήματος για την υποστήριξη της διερεύνησης υβριδικών πληροφοριακών χώρων με φορητές υπολογιστικές συσκευές καθορίσθηκε να γίνει σε μια μεγάλη και σύγχρονη ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη; τη Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης (ΒΚΠ) του Πανεπιστημίου Πατρών. Η βιβλιοθήκη συγκεντρώνει μεγάλο πλήθος συμβατικών τεκμηρίων αλλά και ηλεκτρονικών συλλογών και πηγών, μεγάλο μέρος των οποίων είναι προσβάσιμες μέσω της Κοινοπραξίας Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (HEALink6). Η Κοινοπραξία εξασφαλίζει μέσω 6 Hellenic Academic Libraries Link (

134 συνδρομών πρόσβαση σε επιστημονικά περιοδικά, βάσεις δεδομένων και άλλες πηγές πληροφόρησης που διατίθενται από μεγάλους εκδοτικούς οίκους7. Τα μεταδεδομένα τα οποία χρησιμοποιούνται για την περιγραφή τόσο των συμβατικών τεκμηρίων όσο και των ηλεκτρονικών διαχειρίζονται από πληροφοριακά συστήματα βασισμένα στο μοντέλο αρχιτεκτονικής πελάτη--εξυπηρετητή, για το οποίο περισσότερες πληροφορίες παρουσιάζονται στην επόμενη ενότητα. Για λόγους πολιτικής διαχείρισης του περιεχομένου και κυρίως ασφάλειας και διασφάλισης της καλής και αποτελεσματικής λειτουργίας των συστημάτων αυτών, η αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών από μηχανές αναζήτησης γίνεται μόνον με χρήση συγκεκριμένων διεπαφών εφαρμογών (Application Programming Interfaces - APIs). Αναλυτικότερα, η διάθεση μεταδεδομένων για τα συμβατικά τεκμήρια (τα οποία περιγράφονται στον OPAC) γίνεται μέσω ενός εξυπηρετητή (διακομιστή) ο οποίος βρίσκεται στο χώρο της Βιβλιοθήκης και χρησιμοποιεί το πρωτόκολλο Z Πρόκειται για ένα πρωτόκολλο το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως σε πληροφοριακά συστήματα βιβλιοθηκών και χρησιμοποιείται για την αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών από βάσεις δεδομένων που βρίσκονται σε απομακρυσμένους υπολογιστές. Συχνά, τα αποτελέσματα των αιτημάτων αναζήτησης προωθούνται προς ένα διακομιστή ιστοσελίδων (web-server) ο οποίος αναλαμβάνει τη μορφοποίηση και διάθεσή τους προς τους τελικούς χρήστες. Όσον αφορά στον ηλεκτρονικό πληροφοριακό χώρο, ο χρήστης χρησιμοποιεί τις διαδικτυακές διεπαφές αναζήτησης τις οποίες διαθέτουν οι εκδοτικοί οίκοι διάθεσης ηλεκτρονικών τεκμηρίων και δεδομένων (π.χ. ACM, IEEE, Elsevier, Emerald, Sage, κ.α.). Οι εκδοτικοί οίκοι παρέχουν στους συνδρομητές τους μηχανές αναζήτησης οι οποίες προωθούν τα αιτήματά τους προς τους διακομιστές αποθήκευσης των διαθέσιμων συλλογών και δεδομένων και στη συνέχεια τα προωθούν σε εξυπηρετητές ιστοσελίδων (web-servers) οι οποίοι ακολούθως προωθούν τα αποτελέσματα αναζήτησης στους χρήστες υπό μορφή ιστοσελίδων. Πρόκειται δηλαδή για κλειστά συστήματα, με 7 Τελευταία πρόσβαση Νοέμβριος 28, 2009

135 τα οποία ο χρήστης αλληλεπιδρά μόνον μέσω των παρεχόμενων μηχανών αναζήτησης και των ιστοσελίδων τους. Τοπική δικτύωση Το κτίριο της ΒΚΠ του Παν. Πατρών διαθέτει δομημένη καλωδίωση και σταθμούς εργασίας με Η/Υ από τους οποίους οι επισκέπτες μπορούν να αναζητήσουν στον OPAC και στις ηλεκτρονικές πηγές οι οποίες διατίθενται. Το 90% των συμβατικών τεκμηρίων βρίσκεται σε έναν και μόνον όροφο, στον οποίο υπάρχουν οι σταθμοί εργασίας και ένας εγκατεστημένος κόμβος ασύρματης διασύνδεσης (WiFi hotspot) γύρω απ' την περιοχή του οποίου οι επισκέπτες της βιβλιοθήκης μπορούν να χρησιμοποιήσουν τους προσωπικούς τους υπολογιστές για την αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών. Προτεινόμενη σχεδίαση Από την ομαδική συζήτηση εστίασης (focus group) έγινε φανερό πως προκειμένου το νέο σύστημα και η νέα υπηρεσία πληροφόρησης να γίνει γρήγορα και εύκολα αποδεκτό από τους τελικούς χρήστες πρέπει να αξιοποιήσει τη γνώση που έχουν ήδη οι χρήστες για το υπάρχον σύστημα πληροφόρησης. Σκοπός δηλαδή δεν είναι η αντικατάσταση της υπάρχουσας υποδομής με μια νέα στην οποία θα πρέπει εκ νέου να εκπαιδευτούν οι χρήστες, αλλά η επέκταση των δυνατοτήτων της προκειμένου να διευκολυνθεί και να γίνει αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη η αναζήτηση πόρων στους δύο διακριτούς πληροφοριακούς χώρους. Αρχιτεκτονική πρωτότυπου συστήματος Ένας από τους προαπαιτούμενους στόχους για την αποτίμηση της προστιθέμενης αξίας που εισάγει η χρήση φορητών συσκευών για την ενοποίηση της αναζήτησης, εύρεσης και ανάκτησης πληροφοριών από υβριδικά περιβάλλοντα πληροφόρησης, είναι η διατήρηση προσπέλασης στις

136 διαθέσιμες συλλογές πληροφόρησης. Σε διαφορετική περίπτωση, ο περιορισμός των προσπελάσιμων πηγών και των πληροφοριών που μπορούν να ανακτηθούν, περιορίζει (έως και καταλύει) τη χρησιμότητα της νέας προσέγγισης. Όσον αφορά δηλαδή στο πληροφοριακό περιεχόμενο, το πρωτότυπο σύστημα πρέπει: να μπορεί να απευθύνει αιτήματα και να ανακτήσει πληροφορίες από εξυπηρετητές τύπου Ζ39.50 στους οποίους αποθηκεύονται μεταδεδομένα για τις συμβατικές συλλογές (έντυπες εκδόσεις) να μπορεί να εξάγει τις ζητούμενες από το χρήστη πληροφορίες από τις ιστοσελίδες των εκδοτικών οίκων που παρέχουν ηλεκτρονικούς πόρους. Σημειώνεται στο σημείο αυτό πως τα πληροφοριακά συστήματα των οίκων αυτών είναι κλειστά, δηλαδή δεν διαθέτουν διεπαφές αλληλεπίδρασης (APIs) για την ανταλλαγή πληροφοριών με άλλα πληροφοριακά συστήματα. Οι ανωτέρω απαιτήσεις και περιορισμοί οδήγησαν στην επιλογή του λογισμικού dbwiz 8 το οποίο επιτρέπει την ενοποιημένη αναζήτηση σε πολλαπλές πηγές πληροφόρησης, συμβατικές αλλά και ηλεκτρονικές. Το λογισμικό dbwiz είναι μια μηχανή παράλληλης αναζήτησης (μετα-μηχανή αναζήτησης), ανοικτού κώδικα (open-source), η οποία αναπτύχθηκε από τη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Simon Fraser (SFU Library). Το λογισμικό επιτρέπει στους χρήστες του να αναζητήσουν ταυτόχρονα σε πολλαπλές βάσεις δεδομένων, ιστότοπους, κατάλογους και άλλες online πηγές πληροφόρησης χρησιμοποιώντας μια κοινή διεπαφή χρήσης. Τα αποτελέσματα της αναζήτησης παρουσιάζονται στον χρήστη ομαδοποιημένα ανά πηγή πληροφόρησης. 8 dbwiz (Database Wizard),

137 Εικόνα 1. Η αρχιτεκτονική 3 επιπέδων του λογισμικού αναζήτησης Όπως απεικονίζεται και στο παραπάνω σχήμα η αρχιτεκτονική βάσει της οποίας λειτουργεί το λογισμικό dbwiz είναι τύπου πελάτη-εξυπηρετητή, 3 επιπέδων στα οποία διαχωρίζονται η παρουσίαση πληροφοριών, η λογική επεξεργασίας δεδομένων και η αποθήκευση δεδομένων. Υποστηριζόμενες πηγές πληροφόρησης Για τη δημιουργία του πρωτότυπου συστήματος δημιουργήθηκαν και παραμετροποιήθηκαν modules για τις παρακάτω πηγές πληροφόρησης: Association for Computing Machinery (ACM9): πρόκειται για έναν από τους μεγαλύτερους πάροχους εκπαιδευτικού και επιστημονικού ηλεκτρονικού πληροφοριακού υλικού σε υπολογιστικά θέματα (Computing). Το σύστημα ψηφιακής βιβλιοθήκης το οποίο διαθέτει 9

138 στους συνδρομητές του, παρέχει πρόσβαση σε δημοσιεύσεις τεχνολογίας αιχμής, πρακτικά συνεδρίων, επιστημονικά περιοδικά, κ.α. Elsevier10: είναι ο μεγαλύτερος εκδοτικός οίκος διάθεσης βιβλιογραφίας σε θέματα Υγείας και Επιστημών Τεχνολογίας. Ο οίκος εξυπηρετεί περισσότερους από 30εκ. επιστήμονες, φοιτητές και επαγγελματίες στους χώρους της Υγείας και Πληροφόρησης παγκοσμίως. Δημοσιεύει περισσότερα από άρθρα ετησίως σε επιστημονικά περιοδικά. Το ηλεκτρονικό του αρχείο διαθέτει περισσότερες από 7εκ. δημοσιεύσεις. Institute for Electrical and Electronics Engineers (IEEE11): πρόκειται για το μεγαλύτερο, διεθνή, μη-κερδοσκοπικό, επαγγελματικό οργανισμό με στόχο την προαγωγή της τεχνολογίας που σχετίζεται με τα ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά συστήματα. Διαθέτει περίπου το 30% της παγκόσμιας βιβλιογραφίας επί των θεμάτων αυτών και δημοσιεύει ετησίως περίπου 100 επιστημονικά περιοδικά και τα πρακτικά εκατοντάδων συνεδρίων, το περιεχόμενο των οποίων διατίθεται στους συνδρομητές του μέσω του on-line συστήματος ψηφιακής βιβλιοθήκης (IEEE Xplore). Νηρέας (OPAC12 Παν. Πατρών): } πρόκειται για το δημόσιο κατάλογο της κεντρικής Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης του Παν. Πατρών, ο οποίος περιλαμβάνει τις περιγραφικές πληροφορίες (μεταδεδομένα) των διαθέσιμων, έντυπων βιβλίων και άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά. Ζέφυρος13: πρόκειται για σύστημα αναζήτησης και ανάκτησης βιβλιογραφικών εγγραφών έντυπων τεκμηρίων των Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, το οποίο βασίζεται στην υλοποίηση του πρωτοκόλλου Ζ Google: πρόκειται για τη δημοφιλή μηχανή αναζήτησης η οποία συχνά εκλαμβάνεται ως μια πηγή εύρεσης και ανάκτησης πληροφοριών και ηλεκτρονικών τεκμηρίων, χάρη στην αμεσότητα με την οποία ο χρήστης οδηγείται στη ζητούμενη πληροφορία, ηλεκτρονικών ή ψηφιοποιημένων τεκμηρίων

139 Ο χρήστης της φορητής συσκευής έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει το πρόγραμμα πλοήγησης στο Διαδίκτυο για να επισκεφθεί κάθε ιστότοπο των παραπάνω πηγών ξεχωριστά. Επειδή όμως οι ιστότοποι αυτοί δεν είναι σχεδιασμένοι για τη μικρή οθόνη της φορητής συσκευής, η χρήση των απεικονιζόμενων διεπαφών αλληλεπίδρασης είναι δυσχερής και επιπλέον οι όροι αναζήτησης πρέπει να εισάγονται εκ νέου κάθε φορά σε κάθε ιστότοπο. Η μετα-μηχανή αναζήτησης υπερβαίνει τα παραπάνω προβλήματα, παρέχοντας τη δυνατότητα στο χρήστη της συσκευής να αναζητήσει πληροφορίες εύκολα και γρήγορα σε όλες ή σε επιλεγμένες από τις παραπάνω πηγές πληροφόρησης και ταξινομώντας τα αποτελέσματα ανά πηγή πληροφόρησης ή χρονολογία δημοσίευσης. Κατά την παραμετροποίηση και προσαρμογή της μηχανής αναζήτησης λήφθηκε μέριμνα, ώστε να μπορούν οι χρήστες να χρησιμοποιήσουν και ελληνικούς όρους αναζήτησης στις 3 τελευταίες πηγές πληροφόρησης. Συνοπτική περιγραφή του πρότυπου συστήματος Η αρχική οθόνη Η αρχική σελίδα της νέας υπηρεσίας είναι η πρώτη όψη με την οποία έρχονται σε επαφή οι χρήστες όταν χρησιμοποιούν τις φορητές συσκευές. Για το λόγο αυτό πρέπει να είναι καλαίσθητα σχεδιασμένη, και να παρέχει άμεση πρόσβαση στις κύριες λειτουργικότητες (εργαλεία) που υποστηρίζει η υπηρεσία. Η αρχική οθόνη λειτουργεί ως σημείο εκκίνησης και αναφοράς της αλληλεπίδρασης των χρηστών με τη νέα υπηρεσία, γι' αυτό και δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη γρήγορη και εύκολη μετάβαση από όλες τις άλλες διεπαφές και ακόλουθες όψεις (subsequent views) προς την αρχική σελίδα. Η διεπαφή αναζήτησης Η διεπαφή αναζήτησης αποτελείται από μια φόρμα την οποία χρησιμοποιούν οι χρήστες για να διατυπώσουν τα ερωτήματά τους (queries) προς το πληροφοριακό σύστημα. Χρησιμοποιείται δηλαδή για την εισαγωγή των όρων (ή φράσεων) αναζήτησης και επιλέγεται το πεδίο και η συλλογή

140 στην οποία πρόκειται να αναζητηθούν. Η φόρμα διατίθεται σε δύο μορφές; βασικής και σύνθετης αναζήτησης. Η βασική μορφή μοιάζει με αυτή των δημοφιλέστερων μηχανών αναζήτησης, όπου ο χρήστης εισάγει έναν όρο και πατώντας στο κουμπί αναζήτησης ξεκινά τη διεργασία εύρεσης συναφών τεκμηρίων. Οι χρήστες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις επιλογές μιας λίστας τύπου καταρράκτη για να επιλέξουν τον τύπο της ομάδας των πηγών (έντυπου, ηλεκτρονικού ή και των δύο) στον οποίο θα αναζητηθούν τεκμήρια. Επιπλέον, οι έμπειροι χρήστες μπορούν να χρησιμοποιήσουν ειδικούς κωδικούς (π.χ. AU για αναζήτηση κατά συγγραφέα) πριν από τους όρους αναζήτησης και λογικούς τελεστές (AND/OR/NOT) για να διαμορφώσουν σύνθετα ερωτήματα αναζήτησης (π.χ. AU Mukherjee AND TI Indexing and searching systems ). Η διεπαφή χάρτη βιβλιοστασίου Η διεπαφή του χάρτη χρησιμοποιείται για την αντιστοίχιση των ταξινομικών αριθμών Dewey (και κατ' επέκταση της θεματικής ενότητας στην οποία εντάσσεται κάθε τεκμήριο) στη φυσική θέση στην οποία βρίσκονται τα αντίστοιχα τεκμήρια. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης του πρωτοτύπου, περιγράφηκε μόνον ο 2ος όροφος της ΒΚΠ του Παν. Πατρών, στον οποίο σχεδιάστηκε να διεξαχθεί η φάση της αξιολόγησης επειδή περιλαμβάνει το κύριο μέρος των έντυπων συλλογών. Η διεπαφή πίνακα αντιστοίχισης αριθμών Dewey και θεματικών περιοχών Ο πίνακας αντιστοίχισης των ταξινομικών αριθμών Dewey και των θεματικών περιοχών στις οποίες εντάσσονται τα τεκμήρια της έντυπης συλλογής της ΒΚΠ του Παν. Πατρών αποτελεί ένα ακόμη εργαλείο αναφοράς το οποίο παρέχεται στους χρήστες σε κάθε στιγμή και θέση, μέσω της φορητής συσκευής. Επειδή ο πίνακας αυτός είναι πολύ μακρύς (περιέχει 1000 περίπου αντιστοιχίσεις) η απεικόνισή του στη μικρή οθόνη των φορητών συσκευών γίνεται σταδιακά, ακολουθώντας το ιεραρχικό σχήμα ταξινόμησης. Αρχικά δηλαδή παρουσιάζονται στο χρήστη οι 10 κύριες θεματικές κλάσεις και ακολουθώντας συνδέσμους ο χρήστης οδηγείται στις υποομάδες και τα τμήματα των θεματικών περιοχών.

141 H διεπαφή σημειωματάριου Για την εφαρμογή του σημειωματάριου και της ανταλλαγής γραπτών μηνυμάτων μεταξύ on-line χρηστών δεν αναπτύχθηκαν εκ νέου κάποιες διεπαφές χρήσης. Χρησιμοποιήθηκαν οι προεγκατεστημένες εφαρμογές του λειτουργικού συστήματος (Windows Mobile) των φορητών συσκευών. Η εφαρμογή του σημειωματάριου είναι ιδιαίτερα απλή. Ο χρήστης μπορεί να επικολλήσει πληροφορίες τις οποίες έχει αντιγράψει προηγουμένως στη μνήμη (π.χ. μεταδεδομένα ενός τεκμηρίου), είτε ακόμη και να τις δημιουργήσει εκ νέου. Οι χαρακτήρες εισάγονται με το εικονικό πληκτρολόγιο το οποίο παρέχεται ή μπορούν να εισαχθούν με τη γραφίδα της συσκευής και να αποθηκευθούν ως μια εικόνα. Ο χρήστης έχει την ευχέρεια να αναζητήσει όρους-κλειδιά στα μηνύματα τα οποία έχει δημιουργήσει, να τα ταξινομήσει (π.χ. κατα χρονολογική σειρά), να διαχειριστεί τα αντίστοιχα ηλεκτρονικά αρχεία (π.χ. αντιγραφή, τροποποίηση, μετακίνηση, κ.α.) ακόμη και να τα επισυνάψει σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή άμεσης επικοινωνίας μέσω της εφαρμογής MSN. Η διεπαφή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και άμεσης ανταλλαγής γραπτών μηνυμάτων Ο χρήστης της συσκευής μπορεί να χρησιμοποιήσει επώνυμα ή ανώνυμα την on-line υπηρεσία ανταλλαγής ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και ανταλλαγής σύντομων μηνυμάτων, να ελέγξει ποιοι άλλοι χρήστες είναι συνδεδεμένοι (π.χ. reference librarian) και να στείλει ή να λάβει πληροφορίες μέσω των γραπτών μηνυμάτων. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα επισύναψης ηλεκτρονικών αρχείων στα μηνύματα που ανταλλάσσονται (π.χ. ο βιβλιοθηκονόμος μπορεί να αποστείλει ένα αρχείο περιγραφής της βιβλιογραφικής αναφοράς (Endnote/Bibtex format) για το βιβλίο με τον συγκεκριμένο αριθμό ISBN που του στάλθηκε από το χρήστη).

142 Εικόνα 2. Η αρχική οθόνη Εικόνα 3. Η διεπαφή αναζήτησης στις συλλογές πληροφόρησης Εικόνα 4. Η διεπαφή κάτοψης (χάρτης) της βιβλιοθήκης

143 Εικόνα 5. Η διεπαφή σημειωματάριου Εικόνα 6. Ο πίνακας Εικόνα 7. Η διεπαφή της αντιστοίχισης θεματικών εφαρμογής ηλεκτρονικού κεφαλίδων και ταξινομικών ταχυδρομείου αριθμών

144 Εικόνα 8. Η διεπαφή της εφαρμογής ανταλλαγής σύντομων μηνυμάτων σε πραγματικό χρόνο Η σχεδίαση έρευνας της παρούσας μελέτης Σύμφωνα με τους Bryman και Bell (Bryman & Bell, 2007) η σχεδίαση της έρευνας (ή ερευνητικός σχεδιασμός) περιγράφει μια δομή βάσει της οποίας οδηγείται η εκτέλεση μιας ερευνητικής μεθόδου και ακολούθως η ανάλυση των δεδομένων που συλλέγονται. Ο ερευνητικός σχεδιασμός παρέχει το πλαίσιο για τη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων. Έτσι, οι διαθέσιμες επιλογές καθορίζουν τις αποφάσεις σχετικά με την προσέγγιση που επιλέγεται για τη μελέτη του προβλήματος, τις αποφάσεις για την επιλογή των παραγόντων που μελετώνται, κ.α. Οι ερευνητικές μέθοδοι περιγράφουν τις τεχνικές οι οποίες χρησιμοποιούνται για τη συλλογή των δεδομένων, όπως π.χ. η χρήση ερωτηματολογίων, οι συνεντεύξεις, η παρατήρηση των χρηστών μιας υπηρεσίας ή συστήματος, κ.α. Επειδή οι υβριδικές βιβλιοθήκες έχουν εμφανιστεί στο προσκήνιο των πηγών και υπηρεσιών πληροφόρησης μόλις την τελευταία δεκαετία, και επειδή για ακόμη λιγότερα έτη χρησιμοποιούνται και μελετώνται οι δυνατότητες που μπορούν να παρέχουν οι φορητές υπολογιστικές συσκευές ως

145 ένα μέσο ενοποίησης της αναζήτησης και εύρεσης πληροφοριών μεταξύ φυσικών και ηλεκτρονικών πηγών, η ερευνητική προσέγγιση της παρούσας διατριβής είναι διερευνητική (exploratory). Προκειμένου να προκύψουν έγκυρα ερευνητικά αποτελέσματα, ελαττώνοντας το ποσοστό αβεβαιότητας και το περιθώριο σφάλματος των ευρημάτων της έρευνας, αποφασίστηκε η αξιολόγηση του πρότυπου συστήματος υπό πραγματικές συνθήκες λειτουργίας. Οι αντιδράσεις δηλαδή των χρηστών του συστήματος θα αποτιμηθούν κατόπιν χρήσης του νέου τρόπου αναζήτησης πληροφοριών σε υβριδικά περιβάλλοντα πληροφόρησης, ώστε να αποτυπωθούν οι πραγματικές και όχι οι υποθετικές θέσεις, απόψεις και πεποιθήσεις τους προς το νέο τρόπο αναζήτησης. Η πειραματική αυτή σχεδίαση γίνεται με απώτερο στόχο μια εκτεταμένη ποσοτική μελέτη αποτίμησης των αντιδράσεων (αποδοχή και χρήση) των χρηστών προς το πρότυπο σύστημα, της οποίας προηγείται μια ποιοτική μελέτη μικρής έκτασης (από την οποία ζητούμενο είναι ο σαφής προσδιορισμός του πλαισίου της παρούσας έρευνας). Ποιοτική αξιολόγηση Η προκαταρκτική, ποιοτική προσέγγιση γίνεται προκειμένου να προετοιμαστεί καλύτερα η κύρια προσπάθεια αξιολόγησης η οποία θα έχει ποσοτικό χαρακτήρα. Από την πρώτη αυτή προσέγγιση συλλέγονται πολύτιμες πληροφορίες από τους ίδιους τους τελικούς χρήστες της νέας υπηρεσίας αναζήτησης σχετικά με τα ερευνητικά ερωτήματα τα οποία εξετάζονται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, τη βελτίωση των χαρακτηριστικών της υπηρεσίας, καθώς και των εργαλείων συλλογής δεδομένων (π.χ. ερωτηματολογίων) τα οποία χρησιμοποιούνται στην επόμενη φάση αξιολόγησης. Η ποιοτική προσέγγιση αποσκοπεί στη συλλογή πληροφοριών οι οποίες αφορούν κυρίως στα εξής 3 σημεία: στην αποτύπωση της γνώμης των χρηστών για τη νέα υπηρεσία και ειδικότερα όσον αφορά σε θέματα ευχρηστίας, χρησιμότητας και ικανοποίησης από τη χρήση των φορητών υπολογιστικών συσκευών ως ένα μέσο ολοκλήρωσης της αναζήτησης σε υβριδικούς πληροφοριακούς χώρους. στον προσδιορισμό τυχόν νέων αναγκών και επιθυμιών των χρηστών προκειμένου να γίνουν οι απαραίτητες προσθήκες και τροποποιήσεις στον νέο τρόπο αναζήτησης για να

146 υποστηρίζονται οι χρήστες με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, βελτιώνοντας και επιταχύνοντας το έργο της συλλογής πληροφοριών από υβριδικά περιβάλλοντα. στην παρατήρηση των ενεργειών των χρηστών προκειμένου να γίνει αντιληπτός ο τρόπος και οι στρατηγικές με τις οποίες οι χρήστες χρησιμοποιούν τις φορητές συσκευές για να αναζητήσουν και να ανακτήσουν πληροφορίες από υβριδικά περιβάλλοντα πληροφόρησης. Για τη συλλογή δεδομένων κατά την ποιοτική προσέγγιση έρευνας αποφασίστηκε η χρήση των τεχνικών (α) μερικώς δομημένων συνεντεύξεων και (β) παρατήρησης. Μερικώς δομημένες συνεντεύξεις Μια μερικώς δομημένη συνέντευξη (semi-structured interview) είναι μια συζήτηση η οποία καθοδηγείται από τον ερευνητή βάσει ενός πλάνου (πχ. μιας λίστας θεμάτων), το οποίο καθορίζει τα θέματα συζήτησης. Έτσι ο ερευνητής διατηρεί τον έλεγχο της συζήτησης εστιάζοντας σε συγκεκριμένα θέματα ενδιαφέροντος, δίνοντας παράλληλα τη δυνατότητα στο άτομο που συμμετέχει στη συνέντευξη να επιλέξει τον τρόπο με τον οποίο θα απαντήσει. Το πλάνο συνέντευξης μπορεί να αποτελείται από μερικές προτάσεις οι οποίες θα υπενθυμίζουν στον ερευνητή τα θέματα και τις πτυχές οι οποίες πρέπει να συζητηθούν ή να είναι περισσότερο δομημένο περιλαμβάνοντας ομάδες ερωτήσεων (ανοικτές ή κλειστές) και θεμάτων που πρέπει να συζητηθούν προκειμένου να συλλεχθούν οι απαραίτητες πληροφορίες. Στην περίπτωση διαδοχικών συνεντεύξεων πολλαπλών ατόμων, το πλάνο (ή οδηγός) συνέντευξης βοηθά τον ερευνητή να διατηρήσει μια ομοιομορφία μεταξύ των συνεντεύξεων, συζητώντας για τα ίδια θέματα και διατυπώνοντας με τον ίδιο τρόπο τα ερωτήματά του. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί στις ελεύθερες συνεντεύξεις (unstructured interviews) με αποτέλεσμα να μην μπορούν να γίνουν συγκρίσεις μεταξύ των απαντήσεων των υποκειμένων. Παρατήρηση Η παρατήρηση είναι μια ακόμη τεχνική η οποία χρησιμοποιείται ευρέως κατά τη συλλογή δεδομένων στις ποιοτικές έρευνες. Προκειμένου να εμπλουτιστούν οι πληροφορίες οι οποίες συλλέγονται κατά την ποιοτική προσέγγιση αποφασίστηκε η καταγραφή της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων και των φορητών υπολογιστικών συσκευών, ώστε να είναι δυνατή η μετέπειτα μελέτη (παρατήρηση,

147 ανάλυση και ερμηνεία) των ενεργειών των ατόμων. Ένα από τα κύρια πλεονεκτήματα της τεχνικής παρατήρησης είναι πως επιτρέπει την απ' ευθείας καταγραφή της συμπεριφοράς των χρηστών, σε αντίθεση με άλλες τεχνικές (π.χ. συνεντεύξεις, ερωτηματολόγια, κ.α.) κατά τις οποίες η συμπεριφορά περιγράφεται κατόπιν συνεπαγωγών και σύμφωνα με τα δεδομένα που συλλέχθηκαν. Εφ' όσον αντιμετωπιστούν επαρκώς τα εγγενή μειονεκτήματα της μεθόδου, είναι δυνατή η πληρέστερη κατανόηση της συμπεριφοράς που καταγράφεται. Επειδή οι χρήστες των φορητών συσκευών βρίσκονται σε διαρκή κίνηση κατά τη φάση αναζήτησης πληροφοριών στον υβριδικό χώρο πληροφόρησης, δεν είναι δυνατή η παρατήρηση της αλληλεπίδρασής τους με τη φορητή συσκευή χρησιμοποιώντας κάμερες τοποθετημένες σε σταθερά σημεία. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίστηκε χρησιμοποιώντας το λογισμικό SOTI14 το οποίο μεταφορτώνεται στη φορητή συσκευή και αποστέλλει διαρκώς, μέσω ασύρματου δικτύου επικοινωνιών, στιγμιότυπα της οθόνης της φορητής συσκευής στον απομακρυσμένο Η/Υ του παρατηρητή. Τα στιγμιότυπα αυτά αποθηκεύονται στον Η/Υ υπό μορφή αρχείου τύπου video προκειμένου να είναι μετέπειτα διαθέσιμα για ανάλυση. Το εργαλείο ανάλυσης των ποιοτικών δεδομένων Για την ευκολότερη και αποδοτικότερη ανάλυση των δεδομένων που συλλέγονται κατά τις συνεντεύξεις και τις παρατηρήσεις (σημειώσεις ερευνητή, ηχητικά αρχεία, αρχεία video, κ.α.) χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό Activity Lens το οποίο αναπτύχθηκε από την ερευνητική ομάδα Αλληλεπίδρασης Ανθρώπου - Υπολογιστή, του τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Τεχνολογίας Υπολογιστών, στο πανεπιστήμιο Πατρών (Fiotakis κ.α., 2004). Πρόκειται για ένα εργαλείο σχεδιασμένο για την επεξεργασία και ανάλυση σύνθετων, μη αριθμητικών και μη-δομημένων δεδομένων, το οποίο διευκολύνει τους ερευνητές να ταξινομήσουν, να οργανώσουν και να παρουσιάσουν μεγάλο πλήθος πληροφοριών. Κατ' επέκταση, μπορούν να εντοπιστούν μη προφανείς σχέσεις μεταξύ των δεδομένων που έχουν καταγραφεί, και να γίνουν λογικές συνεπαγωγές οι οποίες οδηγούν σε ερμηνείες της καταγεγραμμένης συμπεριφοράς. Επίσης, δίνεται η δυνατότητα στον ερευνητή να αναπαριστά και να εξετάζει τα δεδομένα των πηγών πληροφόρησης υπό διαφορετικές 14

148 προοπτικές, συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης εικόνας για τη συμπεριφορά που μελετάται. Προκειμένου να γίνει ευκολότερη η ανάλυση της συμπεριφοράς που καταγράφεται, ορίζεται μια ιεραρχική δομή βάσει της Θεωρίας Δραστηριοτήτων (Activity Theory15). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να αναλυθεί σε 3 επιμέρους ιεραρχικά επίπεδα: το επίπεδο στόχων (goals): είναι το υψηλότερο ιεραρχικό επίπεδο και περιγράφει τους γενικότερους στόχους της συμπεριφοράς που περιγράφεται (π.χ. εύρεση και ανάκτηση πληροφοριών). το επίπεδο εργασιών (tasks): είναι το μεσαίο ιεραρχικό επίπεδο το οποίο περιλαμβάνει το πλήθος των εργασιών στις οποίες αναλύεται κάθε στόχος και είναι απαραίτητο να ολοκληρωθούν για την επίτευξη του στόχου (π.χ. εύρεση ορισμένων έντυπων ή ηλεκτρονικών πηγών πληροφόρησης όπως τα επιστημονικά περιοδικά). το επίπεδο ενεργειών (actions): αποτελεί το χαμηλότερο ιεραρχικά επίπεδο στο οποίο αναλύεται κάθε εργασία του μεσαίου επιπέδου και περιγράφει το σύνολο των απαραίτητων ενεργειών οι οποίες πρέπει να εκτελεστούν για την ολοκλήρωση της εργασίας (π.χ. επιλογή και εισαγωγή κατάλληλων όρων σε μια μηχανή αναζήτησης). Η ιεραρχική αυτή ταξινόμηση επιτρέπει στον ερευνητή να μπορεί να παρακολουθήσει το σύνολο των ενεργειών του ατόμου σε 3 αφαιρετικά επίπεδα (abstract levels) διευκολύνοντας κατά τον τρόπο αυτό την κατανόηση των εκτελούμενων δραστηριοτήτων του ατόμου και βελτιώνοντας την ερμηνεία της καταγεγραμμένης συμπεριφοράς. Η πειραματική διαδικασία ποιοτικής προσέγγισης Η πειραματική διαδικασία αποφασίστηκε να γίνει στο χώρο της Βιβλιοθήκης και Υπηρεσίας Πληροφόρησης του Πάντειου Πανεπιστημίου, η οποία διαθέτει μια πλούσια συλλογή έντυπων τεκμηρίων η οποία εκτείνεται σε 4 επίπεδα ενός νεοκλασικού κτιρίου. Η συλλογή αυτή περιλαμβάνει περισσότερους από τόμους βιβλίων και 700 τίτλους περιοδικών που αφορούν θέματα 15

149 πολιτικών επιστημών (φιλοσοφία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, πολιτική επιστήμη, οικονομία, δίκαιο, διοίκηση & οργάνωση, ιστορία, λογοτεχνία) καθώς και πληροφορική, κοινωνική ανθρωπολογία, εγκληματολογία, θετικές επιστήμες, και λογιστική. Επίσης, μέσω της Κοινοπραξίας των Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, παρέχεται πρόσβαση σε περισσότερα από ηλεκτρονικά περιοδικά, δημιουργώντας έτσι ένα εξαιρετικά πλούσιο, υβριδικό περιβάλλον πληροφόρησης. Κάθε ένας από τους 10 φοιτητές που είχαν παρακολουθήσει τη σύντομη παρουσίαση μπορούσε να συνεχίσει λαμβάνοντας μέρος στην πειραματική διαδικασία. Αφού αρχικά ενημερώθηκε σχετικά με αυτή κάθε φοιτητής έλαβε μια περιγραφή του σεναρίου χρήσης καθώς και τη φορητή υπολογιστική συσκευή προκειμένου να τη χρησιμοποιήσει για 30 περίπου λεπτά αναζητώντας τεκμήρια και πληροφορίες στον διαθέσιμο, υβριδικό χώρο πληροφόρησης. Καθ' όλη τη διάρκεια χρήσης της φορητής συσκευής η αλληλεπίδραση του χρήστη με τη συσκευή καταγράφεται και αποστέλλεται στον Η/Υ του παρατηρητή σε πραγματικό χρόνο. Αμέσως μετά την ολοκλήρωση της πειραματικής διαδικασίας, ακολούθησε η ατομική συνέντευξη. Ποσοτική αξιολόγηση Η ποσοτική προσέγγιση είναι η κύρια μέθοδος συλλογής και ανάλυσης δεδομένων της παρούσας μελέτης. Σε συνέχεια της ποιοτικής προσέγγισης, η ποσοτική προσέγγιση αποσκοπεί στην αξιόπιστη και τεκμηριωμένη απάντηση των ερευνητικών ερωτημάτων, δηλαδή στην αποτίμηση της πρόθεσης χρήσης των φορητών υπολογιστικών συσκευών ως ενός μέσου ολοκλήρωσης της αναζήτησης, εύρεσης και ανάκτησης τεκμηρίων σε υβριδικούς χώρους πληροφόρησης καθώς και στην αποτίμηση και διερεύνηση της αλληλεπίδρασης των παραγόντων που επιδρούν στην πρόθεση χρήσης της νέας τεχνολογίας. Για τη συλλογή δεδομένων αποφασίστηκε η σχεδίαση και εκτέλεση μιας πειραματικής μελέτης επισκόπησης (experimental survey). Στην πειραματική αυτή διαδικασία δεν γίνεται αντιπαραβολή συμπεριφορών διαχωρίζοντας τους χρήστες σε μια ομάδα ελέγχου (control group) και μια ομάδα υπό εξέταση (test group), παρά χρησιμοποιείται μία και μόνη ομάδα χρηστών (δείγμα του πληθυσμού των χρηστών του υβριδικού χώρου πληροφόρησης της Βιβλιοθήκης του Παν. Πατρών). Ο λόγος για την επιλογή αυτή είναι πως η νέα προσέγγιση αναζήτησης χρησιμοποιείται διερευνητικά και όχι για

150 να επαληθεύσει ή διαψεύσει ορισμένες ερευνητικές υποθέσεις. Προκειμένου να είναι βάσιμα και αξιόπιστα τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, απαιτείται ένα ικανοποιητικό (σε μέγεθος) δείγμα του πληθυσμού της βιβλιοθήκης, το οποίο λαμβάνει μέρος στην πειραματική διαδικασία. Κριτήρια και μοντέλο αξιολόγησης Ο Venkatesh κ.α. έδειξαν πως το ενοποιημένο μοντέλο UTAUT έχει μεγαλύτερη ερμηνευτική δύναμη από κάθε άλλο μοντέλο το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί για την ερμηνεία των παραγόντων που επιδρούν στην αποδοχή και χρήση μιας νέας τεχνολογίας (Venkatesh, 2003), γι' αυτό και υιοθετήθηκε στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης. Ωστόσο, στο μοντέλο περιλαμβάνονται οι παράγοντες (factors) (α) κοινωνική επιρροή (social influence), (β) συνθήκες υποδομών (facilitating conditions) και (γ) συμπεριφορά χρήσης (use behavior). Οι τρεις αυτοί παράγοντες βρίσκονται εκτός του πλαισίου έρευνας της παρούσας μελέτης. Η συμμετοχή των ατόμων στην πειραματική διαδικασία αξιολόγησης είναι εθελοντική και όχι επιβεβλημένη από κάποιο άτομο σε υψηλότερη ιεραρχική βαθμίδα, με αποτέλεσμα να μην μεταφέρεται κάποια ψυχολογική πίεση στους συμμετέχοντες. Επίσης, πρόκειται για μια στιγμιαία αποτύπωση συμπεριφοράς (πρόθεσης χρήσης και σχετικών παραγόντων), δηλαδή οι συμμετέχοντες θα χρησιμοποιήσουν τη νέα τεχνολογία για μία μόνον φορά και όχι κατ' εξακολούθηση ώστε να έχει σημασία και επίδραση η κοινωνική επιρροή. Η αποτίμηση της χρήσης της νέας τεχνολογίας γίνεται για πρώτη φορά, στο πλαίσιο μιας διερευνητικής μελέτης και δεν πρόκειται για μια καθιερωμένη και επί μακρόν χρησιμοποιούμενη υπηρεσία της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του Παν. Πατρών η οποία θα έθετε το ερευνητικό πρόβλημα σε διαφορετική βάση. Το γεγονός αυτό, αποκλείει και το ενδεχόμενο της πρόθεσης χρήσης της νέας τεχνολογίας για λόγους κοινωνικής τάσης (μόδας) αφού δεν υπήρξε ποτέ στον παρελθόν η απαραίτητη, μακρόχρονη χρήση η οποία θα διαμόρφωνε αντίστοιχες τάσεις. Όσον αφορά στις συνθήκες υποδομών και την συμπεριφορά (πραγματικής) χρήσης, επειδή ακριβώς δεν πρόκειται για μια καθιερωμένη και επί μακρόν χρησιμοποιούμενη υπηρεσία της ΒΚΠ του Παν. Πατρών, δεν υπάρχει το σύνολο εκείνο των υποδομών και το κατάλληλο χρονικό διάστημα χρήσης το οποίο θα ενθάρρυναν και διευκόλυναν τη μακροχρόνια χρήση της νέας τεχνολογίας, ώστε να καταγραφούν οι

151 δύο αυτοί παράγοντες. Συνεπώς, η συμπερίληψη των τριών παραγόντων θα οδηγούσε σε πόλωση (bias) των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Τελικώς, οι παράγοντες οι οποίοι αποτελούν τα κριτήρια αξιολόγησης της πειραματικής διαδικασίας είναι οι εξής: πρόθεση χρήσης (behavioral intention BI): είναι ο βαθμός στον οποίο το άτομο σκοπεύει να επιδείξει συγκεκριμένη συμπεριφορά, δηλαδή αυτή της αποδοχής και μελλοντικής χρήσης της νέας τεχνολογίας. προσδόκιμο επιδόσεων (performance expectancy - PE): είναι ο βαθμός στον οποίο ένα άτομο πιστεύει πως η χρήση της νέας τεχνολογίας θα τον βοηθήσει να αυξήσει την επίδοσή του στην εκτέλεση των απαραίτητων εργασιών ολοκλήρωσης της αναζήτησης σε συμβατικούς και ηλεκτρονικούς χώρους πληροφόρησης. προσδόκιμο προσπάθειας (effort expectancy - EE): είναι ο βαθμός ευκολίας ο οποίος αφορά στη χρήση του συστήματος. Οι παράγοντες αυτοί επηρεάζονται από δευτερογενείς παράγοντες οι οποίοι αποτελούν επίσης κριτήρια αξιολόγησης της πειραματικής προσέγγισης. Πρόκειται για τους εξής: προδιάθεση προς τη χρήση τεχνολογίας (attitude towards using technology - ATUT): εκφράζει το βαθμό στον οποίο το άτομο είναι θετικό προς τη χρήση της νέας τεχνολογίας για την επίτευξη των στόχων του (ολοκλήρωση της αναζήτησης σε υβριδικά περιβάλλοντα πληροφόρησης). εκλαμβανόμενη χρησιμότητα (perceived usefulness - PU): εκφράζει το βαθμό στον οποίο η νέα τεχνολογία εκλαμβάνεται ως χρήσιμη. καταλληλότητα της τεχνολογίας για την εκτέλεση σχετικών εργασιών (job fit - JF):} εκφράζει την εκλαμβανόμενη καταλληλότητα της τεχνολογίας για την εκτέλεση των εργασιών αναζήτησης σε υβριδικά περιβάλλοντα πληροφόρησης.

152 συγκριτικό πλεονέκτημα (relative advantage -- RA): εκφράζει την εκλαμβανόμενη υπεροχή της νέας τεχνολογίας έναντι άλλων τεχνολογιών εύρεσης σε υβριδικά περιβάλλοντα πληροφόρησης. προσωπική επίδοση (outcome expectations - OE): εκφράζει το σύνολο των προσδοκώμενων αποτελεσμάτων σχετικά με τη βελτίωση της επίδοσης χρησιμοποιώντας τη νέα τεχνολογία για την εκτέλεση των απαραίτητων εργασιών. εκλαμβανόμενη ευκολία χρήσης (perceived ease of use - PEoU): εκφράζει τον βαθμό κατά τον η νέα τεχνολογία εκλαμβάνεται ως εύκολη στη χρήση. πολυπλοκότητα (complexity CO): εκφράζει το βαθμό στον οποίο η νέα τεχνολογία εκλαμβάνεται ως δύσκολη στην κατανόηση και χρήση Το μοντέλο αξιολόγησης Το μοντέλο αξιολόγησης χρησιμοποιείται για να συνδέσει τα κριτήρια αξιολόγησης, περιγράφοντας τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. Για παράδειγμα, το μοντέλο UTAUT το οποίο απεικονίζεται στο ακόλουθο σχήμα περιλαμβάνει 6 κριτήρια αξιολόγησης, τα οποία αντιστοιχούν σε 4 ανεξάρτητες μεταβλητές (predictors) και 2 εξαρτημένες (outcomes). Περιλαμβάνονται επίσης και 4 ακόμη παράμετροι (σε ρόλο ρυθμιστή - moderator) για να διερευνηθεί η επίδρασή τους στις σχέσεις (εξαρτήσεις) των μεταβλητών. Τα βέλη υποδεικνύουν τη φορά επίδρασης μεταξύ των μεταβλητών και περιγράφουν τους τρόπους (διαδρομές) με τους οποίους αλληλεπιδρούν οι αντίστοιχοι παράγοντες (ή κριτήρια αξιολόγησης). Η αποτίμηση της βαρύτητας (έντασης) των επιδράσεων αυτών προσδιορίζεται με την τεχνική της ανάλυσης διαδρομών (path analysis - PA). Η μέθοδος αυτή έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στην κοινωνιολογία και από πολλές απόψεις, η ανάλυση διαδρομών αφορά στην ταυτόχρονη επίλυση ενός συνόλου εξισώσεων παλινδρόμησης το οποίο περιγράφει τις σχέσεις μεταξύ των καταγεγραμμένων μεγεθών που περιλαμβάνονται στο μοντέλο διαδρομών. Κατ' αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξετάζεται ένα οποιοδήποτε πλήθος ανεξάρτητων και αλλά και εξαρτημένων μεταβλητών. Όπως η μέθοδος παλινδρόμησης έτσι και η μέθοδος της ανάλυσης διαδρομών εξετάζει τις σχέσεις και όχι το αίτιο και αιτιατό μεταξύ των μεταβλητών, στοχεύοντας στην περιγραφή των άμεσων και έμμεσων επιδράσεων μεταξύ των

153 μεταβλητών του μοντέλου. Πρόκειται δηλαδή για μια μέθοδο η οποία δεν χρησιμοποιείται για την ανακάλυψη αιτιών παρά για τον θεωρητικό έλεγχο και αποτίμηση των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων. Εικόνα 9. Το μοντέλο αξιολόγησης Ερωτηματολόγια αποτίμησης κριτηρίων Για τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων που συλλέγονται κατά την ποσοτική προσέγγιση είναι απαραίτητη η αποτίμηση των κριτηρίων αξιολόγησης και η αντιστοίχισή τους σε μαθηματικές μεταβλητές. Οι τιμές των μεταβλητών αυτών προκύπτουν από τις απαντήσεις των ερωτημάτων τα οποία υποβάλλονται στους συμμετέχοντες κατά την πειραματική διαδικασία. Τα ερωτήματα αυτά υιοθετήθηκαν από την εργασία των Venkatesh κ.α. (2003) κατά τη δημιουργία του ενοποιημένου μοντέλου UTAUT. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά συλλέγονται με ερωτηματολόγια τα οποία διανέμονται στους συμμετέχοντες της πειραματικής διαδικασίας και στα οποία οι ίδιοι εκφράζουν τις υποκειμενικές τους θέσεις.

154 Το ερωτηματολόγιο αποτίμησης ευχρηστίας Η ικανοποίηση από τη χρήση ενός συστήματος αποτελεί, βάσει του προτύπου ISO 9241/Part 11 (general guidance on the specification and measurement of usability), συνιστώσα της ευχρηστίας του συστήματος. Επειδή η ικανοποίηση επιδρά στην πρόθεση χρήσης μιας νέας τεχνολογίας αποφασίστηκε η διερεύνηση της συνιστώσας αυτής καθώς και γενικότερα των παραγόντων εκείνων που σχετίζονται με την ευχρηστία της αλληλεπίδρασης με το πρότυπο σύστημα. Στο πλαίσιο της σχεδιαζόμενης μελέτης επισκόπησης, αποφασίστηκε η διανομή στους συμμετέχοντες και ενός ερωτηματολογίου ευχρηστίας, προκειμένου να συλλεχθούν επιπλέον δεδομένα για την ευκολία χρήσης των φορητών υπολογιστικών συσκευών. Το ερωτηματολόγιο το οποίο χρησιμοποιήθηκε ακολουθεί την ιεραρχική δομή του ερωτηματολογίου QUIS (Chin, 1988; Harper, 1993), κατά την οποία τα ερωτήματα ευχρηστίας παρατίθενται σε υποομάδες, κάθε μία εκ των οποίων συνιστά μια ανεξάρτητη, ψυχομετρική κλίμακα αποτίμησης 6 διαστάσεων της ευχρηστίας. Αναλυτικότερα, οι ανεξάρτητες αυτές κλίμακες αφορούν στα εξής: Ικανοποίηση του συστήματος, γενικώς Θέματα οθόνης και απεικόνισης Θέματα εισαγωγής κειμένου Θέματα ορολογίας και πληροφοριών ανάδρασης από το σύστημα Θέματα μάθησης Θέματα δυνατοτήτων του συστήματος Συγκέντρωση δείγματος και πειραματική αξιολόγηση Προκειμένου να συγκεντρωθεί ένα ικανοποιητικό μέγεθος δείγματος επαρκές για να υποστηρίξει τις στατιστικές αναλύσεις που περιγράφηκαν στις παραπάνω ενότητες, προσκλήθηκαν προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές από τα τμήματα Μηχανικών, Κοινωνικών Επιστημών και Επιστημών Κλάδων Υγείας του Πανεπιστημίου Πατρών. Οι προσκλήσεις έγιναν με ανακοινώσεις στο χώρο του αναγνωστηρίου της κεντρικής Βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου, στις λίστες ηλεκτρονικής αλληλογραφίας των τμημάτων καθώς και επικοινωνώντας με διδάσκοντες και ερευνητικό προσωπικό του πανεπιστημίου. Επιπλέον, προκειμένου να αυξηθεί το πλήθος συμμετεχόντων, αποφασίστηκε η

155 διάθεση ενός μικρού δώρου16. ως κινήτρου συμμετοχής στην πειραματική διαδικασία. Η πρόσκληση συμμετοχής διήρκεσε 4 εβδομάδες στο διάστημα των οποίων συγκεντρώθηκαν και έλαβαν μέρος στην πειραματική διαδικασία 111 συμμετέχοντες. Όταν ο φοιτητής/-τρια προσέρχονταν στο χώρο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης του Παν. Πατρών, στον προκαθορισμένο χρόνο συμμετοχής, πραγματοποιούνταν μια σύντομη ενημέρωση σχετικά με την πειραματική διαδικασία. Στην φάση αυτή οι χρήστες των φορητών συσκευών είχαν επίσης το χρόνο να αλληλεπιδράσουν με τη φορητή συσκευή (hands-on experience) προκειμένου να εξοικειωθούν με τις λειτουργικότητες της φορητής συσκευής. Ύστερα από ένα σύντομο χρονικό διάστημα αλληλεπίδρασης με τη συσκευή (περίπου 10 λεπτών της ώρας) ο φοιτητής λάμβανε και συμπλήρωνε το ερωτηματολόγιο με τα ερωτήματα σχετικά με το προφίλ του. Στη συνέχεια λάμβανε το σενάριο χρήσης το οποίο προέκυψε από την ομαδική συνέντευξη καθώς και τη φορητή υπολογιστική συσκευή την οποία μπορούσε να χρησιμοποιήσει για διάστημα περίπου 30 λεπτών. Μετά την ολοκλήρωση του διαθέσιμου χρόνου, ο φοιτητής επέστρεφε τη συσκευή και λάμβανε τα ερωτηματολόγια αποδοχής και πρόθεσης χρήσης της νέας τεχνολογίας καθώς και το ερωτηματολόγιο ευχρηστίας τα οποία και συμπλήρωνε άμεσα. Αποτελέσματα ανάλυσης Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται η διαδικασία ανάλυσης και τα αποτελέσματα των πειραματικών προσεγγίσεων. Αρχικώς παρουσιάζονται τα ευρήματα της ποιοτικής προσέγγισης η οποία προηγήθηκε της κύριας μεθόδου αξιολόγησης και τα οποία αφορούν σε θέματα ευχρηστίας, χρησιμότητας και ικανοποίησης. Τα αποτελέσματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την ανασχεδίαση του πρότυπου συστήματος και των εργαλείων καταγραφής υποκειμενικών θέσεων (ερωτηματολογίων). Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης των δεδομένων τα οποία καταγράφηκαν κατά την πειραματική διαδικασία επισκόπησης. Οι επιδράσεις μεταξύ των παραγόντων που επιδρούν στην αποδοχή και χρήση της τεχνολογίας φορητών υπολογιστικών συσκευών εξετάζονται και αναλύονται με τη μέθοδο της ανάλυσης διαδρομών. Την ανάλυση αυτή 16 Σε κάθε συμμετέχοντα προσφέρθηκε μια φορητή μνήμη (USB memory stick) χωρητικότητας 4GB

156 ακολουθεί μια εκτενέστερη επισκόπηση των μετρήσεων ευχρηστίας του πρότυπου συστήματος (within-subjects and between subjects analysis). Ευρήματα ποιοτικής προσέγγισης Ευρήματα σχετικά με την ευχρηστία Οι αποκρίσεις των συμμετεχόντων σχετικά με την ευχρηστία των διεπαφών χρήσης και την ευκολία με την οποία μπορούν οι χρήστες να χρησιμοποιούν τη φορητή συσκευή για να βρίσκουν και να ανακτούν γρήγορα πληροφορίες σ' ένα υβριδικό περιβάλλον πληροφόρησης βρέθηκαν ενθαρρυντικές. Ωστόσο, καθώς οι εργασίες εύρεσης και ανάκτησης πληροφοριών μέσω μιας φορητής συσκευής ήταν για αυτούς μια νέα εμπειρία, υπήρξαν παράγοντες οι οποίοι δυσχέραιναν την αλληλεπίδρασή τους με τη συσκευή. Στο παρακάτω σχήμα απεικονίζονται οι μέσες τιμές ευχρηστίας τις οποίες απέδωσαν οι χρήστες στα παρεχόμενα εργαλεία (οι θετικότερες αντιδράσεις απεικονίζονται με τους μεγαλύτερους αριθμούς). Εικόνα 10. Αποτιμήσεις ευχρηστίας διεπαφών

157 Καμία από τις διεπαφές χρήσης των παρεχόμενων εργαλείων δεν δυσκόλεψε ιδιαίτερα τους χρήστες. Οι διεπαφές αναζήτησης, και επικοινωνίας εκλαμβάνονται ως οι περισσότερο εύκολες στη χρήση γεγονός το οποίο αποδόθηκε στην ομοιότητά τους με τις αντίστοιχες διεπαφές σε επιτραπέζιους Η/Υ τις οποίες οι χρήστες χρησιμοποιούσαν συχνά. Οι διεπαφές σημειωματάριου και διαχείρισης μεταφορτωμένων (ηλεκτρονικών) αρχείων και χαρτών κατόψεων της βιβλιοθήκης, προβλημάτισαν σε ένα μικρό βαθμό τους χρήστες επειδή διαφοροποιούνταν από τις αντίστοιχες που χρησιμοποιούσαν (οι επιλογές ήταν λιγότερες, η διάταξη των μενού ελαφρώς διαφορετική, τα στοιχεία απεικόνισης στο χάρτη δεν ήταν εμφανή). Ωστόσο, καμία από τις 3 διεπαφές δεν εκλήφθηκε ως δύσχρηστη σε σημείο που οι χρήστες να επιλέξουν να μην την χρησιμοποιήσουν. Ευρήματα σχετικά με τη χρησιμότητα Η αξιοποίηση των φορητών υπολογιστικών συσκευών για την εύρεση και ανάκτηση πληροφοριών σε υβριδικά περιβάλλοντα αξιολόγησης αποκτά χρηστική αξία όταν συμβάλει θετικά στην ολοκλήρωση των στόχων (π.χ. αυξάνει την αποτελεσματικότητα των αντίστοιχων διεργασιών). Μια διάσταση χρησιμότητας η οποία εξετάσθηκε ήταν η εξοικονόμηση χρόνου την οποία εξασφάλιζαν τα παρεχόμενα εργαλεία για την εκτέλεση των ενεργειών εύρεσης τεκμηρίων. Στο ακόλουθο σχήμα παρουσιάζεται η αποτίμηση της εξοικονόμησης χρόνου (επάνω ράβδος) και χρησιμότητας (κάτω ράβδος) των εργαλείων αυτών. Η αποτίμηση έγινε χρησιμοποιώντας επίσης κλειστού τύπου ερωτήματα 5 πολλαπλών επιλογών.

158 Εικόνα 11. Αποτίμηση χρησιμότητας (βαθύ γκρι) και εξοικονόμησης χρόνου (ανοιχτό γκρι) παρεχόμενων εργαλείων Οι χρήστες θεώρησαν πως η δυνατότητα (α) γρήγορης αποθήκευσης των ηλεκτρονικών τεκμηρίων και (β) αποστολή τους σε προσωπικό αποθηκευτικό χώρο είναι ιδιαίτερα χρήσιμη αφού τους εξοικονομεί σημαντικό χρόνο στη συνολική διαδικασία εύρεσης και συλλογής τεκμηρίων. Η ικανότητα αναζήτησης τεκμηρίων από οποιοδήποτε σημείο της 4όροφης βιβλιοθήκης του Πάντειου Πανεπιστημίου, χωρίς περιορισμούς χώρου ή χρόνου εκλήφθηκε ως ιδιαίτερα χρήσιμη. Κατά δήλωση των συμμετεχόντων, αυτό αποδίδεται στο γεγονός πως δεν χρειάζεται να ακολουθήσουν μια γραμμική στρατηγική αναζήτησης (π.χ. εξερεύνηση, αναζήτηση, επικοινωνία, ανάκτηση) παρά μπορούν χάρη στην ελευθερία κινήσεων να εναλλάσσονται μεταξύ των τεχνικών αυτών με τρόπο μηγραμμικό, επιλέγοντας τη βέλτιστη κάθε φορά τεχνική ανάλογα με τις ανάγκες τους.

159 Τα εργαλεία σημειωματάριου, άμεσης επικοινωνίας με on-line προσωπικό ή συνεργάτες, και κατόψεων των ορόφων της βιβλιοθήκης στις οποίες απεικονίζεται η θέση των έντυπων τεκμηρίων (στοιχείο των μεταδεδομένων τους) εκλαμβάνονται ως λιγότερο χρήσιμα και αποτιμώνται με ακόμη χαμηλότερο βαθμό ως προς την εξοικονόμηση χρόνου την οποία εξασφαλίζει η χρήση τους. Πρόκειται ακριβώς για τα ίδια εργαλεία για τα οποία αποτυπώθηκε και η ελαττωμένη ευχρηστία, γεγονός που υποδεικνύει μια συσχέτιση μεταξύ χρησιμότητας και ευχρηστίας. Στην εξοικείωση με το χώρο και τις ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης της Βιβλιοθήκης οφείλεται επίσης και η μειωμένη εκλαμβανόμενη χρησιμότητα των χαρτών κατόψεων μέσω των οποίων υποδεικνύεται η θέση των έντυπων τεκμηρίων. Ωστόσο, αναγνωρίζουν τη λειτουργικότητα αυτή ως χρήσιμη για τους μη εξοικειωμένους με το χώρο χρήστες των συλλογών, καθώς επίσης και για μεγαλύτερους σε έκταση χώρους. Ευρήματα σχετικά με την ικανοποίηση και αποδοχή Οι συμμετέχοντες δήλωσαν ικανοποιημένοι και ενθουσιώδεις από την νέα προσέγγιση εξερεύνησης και ανάκτησης πληροφοριών από τον υβριδικό χώρο, χαρακτηρίζοντάς την ως χρήσιμη, ευχάριστη και πρωτοποριακή. Οι συμμετέχοντες θεωρούν πως τα προτερήματα αυτά επισκιάζουν τα προβλήματα ευχρηστίας τα οποία μπορούν εύκολα να ξεπεραστούν με τη συχνότερη χρήση των φορητών συσκευών. Υπό την προϋπόθεση πως η Βιβλιοθήκη θα παρείχε αρκετές φορητές συσκευές στους επισκέπτες της, θα χρησιμοποιούσαν και θα πρότειναν σε φίλους και συνεργάτες τον νέο τρόπο αναζήτησης πληροφοριών. Σημειώθηκε επίσης πως στην περίπτωση που η Βιβλιοθήκη μπορούσε να παρέχει στους επισκέπτες της τις παραπάνω λειτουργικότητες μέσω των προσωπικών φορητών συσκευών των επισκεπτών της (π.χ. έξυπνα κινητά τηλέφωνα), τότε η ενέργεια αυτή θα ενεργούσε ως καταλύτης για την αποδοχή και χρήση τους για την έρευνα αφού οι χρήστες θα τα είχαν πάντοτε διαθέσιμα και δεν θα αντιμετώπιζαν ιδιαίτερα προβλήματα ευχρηστίας, λόγω εξοικείωσης.

160 Τα παραπάνω ευρήματα καθώς και τα σχόλια των χρηστών αποτέλεσαν πολύτιμες πληροφορίες για την ανασχεδίαση του προτύπου το οποίο χρησιμοποιήθηκε κατά την ποσοτική προσέγγιση αξιολόγησης. Ευρήματα ποσοτικής προσέγγισης Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζεται η ποσοτική ανάλυση των μετρήσεων που καταγράφηκαν κατά την πειραματική διαδικασία, με την τεχνική της ανάλυσης διαδρομών. Αρχικώς το μοντέλο αποτιμάται και ελέγχεται η καλή προσαρμογή του στις πειραματικές μετρήσεις (δηλαδή η ικανότητα αναπαραγωγής και ερμηνείας της καταγεγραμμένης συμπεριφοράς). Στη συνέχεια γίνονται οι απαραίτητες τροποποιήσεις του μοντέλου για τη βελτίωση της καλής προσαρμογής του. Αποτίμηση και έλεγχος του μοντέλου αξιολόγησης Η αποτίμηση των συντελεστών βαρύτητας (διαδρομών) του μοντέλου αξιολόγησης πραγματοποιήθηκε με το λογισμικό AMOS. Έχοντας υπολογίσει τις τιμές των παραμέτρων του μοντέλου εξετάστηκε ο βαθμός στον οποίο υποστηρίζεται το μοντέλο που προέκυψε από τα δεδομένα που καταγράφηκαν κατά την πειραματική διαδικασία. Βρέθηκε πως η τιμή χ2 (η οποία αποτελεί ένα δείκτη προσαρμογής μεταξύ μοντέλου και μετρήσεων) είναι ίση προς 82.55, με df= 35 βαθμούς ελευθερίας και τιμή στατιστικής σημαντικότητας p<.000, υποδεικνύοντας μη ικανοποιητική προσαρμογή του μοντέλου και των πειραματικών δεδομένων. Για το λόγο αυτό χρειάστηκε να επαναπροσδιοριστεί το μοντέλο αξιολόγησης προκειμένου να υποστηρίζεται ικανοποιητικά από τις πειραματικές μετρήσεις. Το λογισμικό AMOS περιλαμβάνει μια διαδικασία αναζήτησης προσδιορισμού των μοντέλων διαδρομών, σύμφωνα με την οποία δημιουργούνται εναλλακτικά (πιθανώς ικανοποιητικά) μοντέλα μόλις υποδειχθούν πιθανές, εναλλακτικές διαδρομές. Από τη διαδικασία αυτή προέκυψε το νέο μοντέλο το οποίο απεικονίζεται στο ακόλουθο σχήμα.

161 Εικόνα 12. Η τελική μορφή του μοντέλου αξιολόγησης Ανάλυση μετρήσεων ερωτηματολογίου ευχρηστίας Στην παράγραφο αυτή παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της επεξεργασίας του ερωτηματολογίου ευχρηστίας το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την αποτίμηση της υποκειμενικής ικανοποίησης των χρηστών από την αλληλεπίδρασή τους με τη φορητή υπολογιστική συσκευή καθώς και για την αποτίμηση χαρακτηριστικών ευχρηστίας (ευκολία μάθησης, ικανότητες συστήματος, απεικόνιση, ορολογία, κ.α.) του πρότυπου συστήματος. Σκιαγράφηση (Profiling ή within-subjects-analysis) Η σκιαγράφηση αποκαλύπτει τα δυνατά αλλά και αδύναμα σημεία μιας διεπαφής, απεικονίζοντας τις αποκλίσεις των μέσων όρων των αποκρίσεων ως προς το γενικό μέσο όρο (overall mean). Κατ' αυτόν τον τρόπο εντοπίζονται οι διαστάσεις ευχρηστίας στις οποίες το εξεταζόμενο σύστημα είναι εντάξει ή χρειάζεται βελτίωση. Οι τελευταίες, προσδιορίζονται από τα ερωτήματα με μέση τιμή πλησιέστερα προς την αρνητική πλευρά τις κλίμακας. Εστιάζοντας στο θέμα του αντίστοιχου ερωτήματος,

162 εξετάζεται το σύστημα προκειμένου να εντοπιστούν οι λόγοι οι οποίοι οδήγησαν στην χαμηλή μέση τιμή και στη συνέχεια αποκαθίστανται τυχόν προβλήματα.

163 Ερωτήματα Αποτέλεσμα t-test Μέση απόκλιση Με μέση τιμή μεγαλύτερη από τον γενικό μέσο όρο devlrn3 (Ελάττωση σφαλμάτων) t(df= 83)= 12,084 0,955 devlrn4 (Μνημονικό φορτίο) t(df= 83)= 7,623 0,635 devfnct3 (Σχετικότητα αποτελεσμάτων) t(df= 83)= 7,074 0,580 devov7 (Χρησιμότητα) t(df= 83)= 5,904 0,526 t(df= 83)= 4,133 0,382 devov6 (Χαρακτηριστικό υπηρεσίας: ενδιαφέρουσα) Με μέση τιμή μικρότερη από τον γενικό μέσο όρο devtxt4 (Ελαχιστοποίηση t(df= 83)= -7,759-1,225 devscr5 (Πλοήγηση μεταξύ οθονών) t(df= 82)= -6,443-0,855 devtxt3 (Ταχύτητα πληκτρολόγησης) t(df= 83)= -4,607-0,527 devfnct2 (Διόρθωση σφαλμάτων) t(df= 83)= -3,348-0,379 devfnct1 (Ταχύτητα απόκρισης στις t(df= 83)= -3,194-0,338 πληκτρολόγησης) εντολές) Πίνακας 1: Υψηλότερα και χαμηλότερα βαθμολογούμενα ερωτήματα ως προς το γενικό Μ.Ο. ευχρηστίας Συγκρίσεις μεταξύ των αποκρίσεων των χρηστών (between-subjects-analysis) Εδώ παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης συγκρίσεων των μέσων όρων βαθμολογίας ερωτηματολογίου των χρηστών. Πρόκειται δηλαδή για συγκρίσεις κατά τις οποίες διαφορετικές ομάδες χρηστών αποτιμούν το ίδιο μέγεθος (ευχρηστία διεπαφής) (between-group ή bewtweensubjects ή independent analysis). Οι συγκρίσεις γίνονται μεταξύ ομάδων χρηστών οι οποίες διαχωρίζονται βάσει της σχολής σπουδών τους είτε της δεδηλωμένης εμπειρίας τους στη χρήση φορητών υπολογιστικών συσκευών τύπου PDA. Αναλυτικότερα, γίνονται οι ακόλουθες προσεγγίσεις ανάλυσης: Σύγκριση μέσων όρων βαθμολογίας μεταξύ χρηστών, κατά σχολή σπουδών

164 Σύγκριση μέσων όρων βαθμολογίας μεταξύ χρηστών, κατά δεδηλωμένη εμπειρία χρήσης ενός PDA. Ανάλυση διακύμανσης βαθμολογίας ερωτηματολογίου, κατά δεδηλωμένη εμπειρία χρήσης ενός PDA. Σύγκριση βαθμολογίας ερωτηματολογίου κατά σχολή σπουδών Οι συμμετέχοντες διαχωρίζονται βάσει των σπουδών τους ως εξής: Θετικών Επιστημών & Σχολών Μηχανικών (Group 0) και Λοιπές Σχολές (Group 1). Στο ακόλουθο σχήμα παρουσιάζεται ο μέσος όρος του βαθμού ερωτηματολογίου κάθε ομάδας μαζί με τα αντίστοιχα διαστήματα εμπιστοσύνης 95%. Παρατηρούμε πως και για τις δύο ομάδες ο μέσος όρος βαθμολογίας είναι μεγαλύτερος από 4 και πως τα διαστήματα εμπιστοσύνης επικαλύπτονται, υποδεικνύοντας πως οι μέσοι όροι βαθμολογιών δεν διαφοροποιούνται σημαντικά. Εικόνα 13. Σύγκριση καταγεγραμμένης ευχρηστίας κατά ομάδα σπουδών Η πρώτη ομάδα (των φοιτητών Θετικών Επιστημών & Σχολών Μηχανικών) έχει μέσο όρο συνολικής βαθμολογίας στο ερωτηματολόγιο ευχρηστίας 4.30 με τυπική απόκλιση Το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής είναι SE = Η δεύτερη ομάδα (των φοιτητών λοιπών σχολών) έχει μέσο όρο συνολικής βαθμολογίας 4.54 με τυπική απόκλιση Το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής τους είναι SE=

165 Σύγκριση βαθμολογίας ερωτηματολογίου κατά εμπειρία χρήσης ενός PDA Από το σύνολο των 82 συμμετεχόντων στην πειραματική διαδικασία 19 άτομα (22.6%) δηλώνουν πως δεν έχουν καμία εμπειρία στη χρήση ενός PDA, 31 άτομα (36.9%) δηλώνουν μικρή εμπειρία, 23 άτομα (27.4%) δηλώνουν αρκετά μεγάλη εμπειρία, και 9 άτομα (10.7%) δηλώνουν πολύ μεγάλη εμπειρία. Διαχωρίζουμε τα άτομα αυτά σε δύο ομάδες, εκ των οποίων η πρώτη περιλαμβάνει τα άτομα καμίας ή μικρής εμπειρίας (61%) και η δεύτερη περιλαμβάνει τα άτομα τα οποία δηλώνουν αρκετή ή πολύ μεγάλη εμπειρία στη χρήση συσκευών τύπου PDA. Οι δύο αυτές ομάδες ονομάζονται Group 0 (Χαμηλής) και Group 1 (Υψηλής). Εικόνα 14. Σύγκριση καταγεγραμμένης ευχρηστίας κατά ομάδα εμπειρίας χρήσης φορητών υπολογιστικών συσκευών Στο παραπάνω σχήμα παρουσιάζεται ο μέσος όρος του βαθμού ερωτηματολογίου κάθε ομάδας μαζί με τα αντίστοιχα διαστήματα εμπιστοσύνης 95%. Παρατηρούμε πως και για τις δύο ομάδες ο μέσος όρος είναι μεγαλύτερος από 4, ενώ τα διαστήματα εμπιστοσύνης δεν επικαλύπτονται. Η πρώτη ομάδα (χαμηλής εμπειρίας) έχει μέσο όρο συνολικής βαθμολογίας στο ερωτηματολόγιο ευχρηστίας 4.20 με τυπική απόκλιση Το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής είναι SE= Η

166 δεύτερη ομάδα (υψηλής εμπειρίας) έχει μέσο όρο συνολικής βαθμολογίας 4.49 με τυπική απόκλιση Το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής τους είναι SE = Φαίνεται οι χρήστες με τη μεγαλύτερη εμπειρία στη χρήση φορητών υπολογιστικών συσκευών να δυσκολεύτηκαν ελαφρώς λιγότερο κατά τη χρήση, αποδίδοντας έτσι στο πρότυπο σύστημα μεγαλύτερο βαθμό ευκολίας χρήσης. Διαφαίνεται δηλαδή μια θετική συσχέτιση μεταξύ εμπειρίας χρήσης φορητών υπολογιστικών συσκευών και αποδιδόμενης ευκολίας χρήσης. Ανάλυση διακύμανσης της εμπειρίας χρήσης συσκευής τύπου PDA Προκειμένου να διερευνήσουμε εκτενέστερα τη σχέση αυτή χρειάζεται η διερεύνηση του τρόπου μεταβολής της βαθμολογίας σε περισσότερα από δύο επίπεδα διαβάθμισης της εμπειρίας χρήσης. Η διερεύνηση αυτή συνεπάγεται και τη σύγκριση περισσότερων από δύο μέσων όρων βαθμολογίας. Για τη διερεύνηση αυτή επιλέγεται η τεχνική της ανάλυσης διακύμανσης (analysis of variance ANOVA) κατά την οποία διερευνάται η μεταβολή της βαθμολογίας ευχρηστίας στα τέσσερα καταγεγραμμένα επίπεδα εμπειρίας (καμία, χαμηλή, μέτρια και υψηλή). Η εμπειρία χρήσης φορητής υπολογιστικής συσκευής διαβαθμίζεται σε τέσσερα επίπεδα δημιουργώντας έτσι ισάριθμες ομάδες. Για τη μεταβολή του μέσου όρου βαθμολογίας ευχρηστίας υποθέτουμε τα εξής: H1: Ο μέσος όρος βαθμολογίας των χρηστών που διαθέτουν εμπειρία θα είναι μεγαλύτερος τον αντίστοιχο των χρηστών που δεν διαθέτουν εμπειρία. H2: Οι χρήστες χαμηλής εμπειρίας χρήσης θα έχουν χαμηλότερη βαθμολογία από τους χρήστες μέτριας εμπειρίας. H3: Οι χρήστες μέτριας εμπειρίας χρήσης θα έχουν χαμηλότερη βαθμολογία από τους χρήστες υψηλής εμπειρίας. Οι αντιπαραβολές διαμορφώνονται βάσει των υποθέσεων αυτών. Η ομάδα χρηστών που δεν διαθέτει καθόλου εμπειρία στη χρήση φορητών υπολογιστικών συσκευών ορίζεται ως ομάδα ελέγχου. Αρχικώς συγκρίνεται η διακύμανση βαθμολογίας της ομάδας αυτής έναντι της διακύμανσης

167 βαθμολογίας όλων των υπολοίπων ομάδων (χαμηλής, μέτριας και υψηλής εμπειρίας) (Αντιπαραβολή 1). Στη συνέχεια διαχωρίζεται η διακύμανση των τριών ομάδων και πάλι σε δύο τμήματα. Το ένα περιλαμβάνει τη διακύμανση της μέτριας ομάδας η οποία αντιπαραβάλλεται με τη διακύμανση των υπολοίπων δύο (μέτριας και υψηλής εμπειρίας) (Αντιπαραβολή 2). Ο διαχωρισμός αυτός συνεχίζεται για μία ακόμη τελευταία φορά (Αντιπαραβολή 3). Η ανάλυση διακύμανσης της βαθμολογίας του ερωτηματολογίου ευχρηστίας για τις διάφορες διαβαθμίσεις εμπειρίας εκτελείται με τη βοήθεια του λογισμικού SPSS. Εικόνα 15. Μέσες τιμές καταγεγραμμένης ευχρηστίας κατά ομάδα εμπειρίας στη χρήση φορητών υπολογιστικών συσκευών. Από την ανάλυση αυτή προέκυψε το παραπάνω σχήμα. Στο διάγραμμα απεικονίζονται οι μέσες τιμές της βαθμολογίας κάθε διαβάθμισης εμπειρίας καθώς και μια συνεχής γραμμή η οποία ενώνει τους μέσους όρους προκειμένου να υποδείξει τη γενικότερη τάση καθώς αυξάνει η εμπειρία χρήσης μιας φορητής υπολογιστικής συσκευής τύπου PDA. Αποδεικνύεται πως δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των μέσων τιμών.