ΥΠΕΡΕΙΑ ΤΟΜΟΣ ΕΚΤΟΣ. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΤ ΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕ ΡΙΟΥ «ΦΕΡΑΙ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟ-ΡΗΓΑΣ» Βελεστίνο, 4-7 Οκτωβρίου 2012 MEΡΟΣ B ΡΗΓΑΣ

Transcript

1 ΥΠΕΡΕΙΑ ΤΟΜΟΣ ΕΚΤΟΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΤ ΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕ ΡΙΟΥ «ΦΕΡΑΙ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟ-ΡΗΓΑΣ» Βελεστίνο, 4-7 Οκτωβρίου 2012 MEΡΟΣ B ΡΗΓΑΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ρ. ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΠ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΦΕΡΩΝ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ-ΡΗΓΑ

2

3 ΡΗΓΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΕΝΑΣ ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΙΑΛΟΓΟΣ 719 ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΒΛΑΧΑΚΗΣ Ρήγας και αρχαία ελληνική φυσική φιλοσοφία. Ένας ζωντανός διάλογος Nεκρική σιγή. Ένα τοπίο απόμακρο, σκοτεινό και απαισιόδοξο. Η ψυχή μας σα να έχει κολλήσει μια σπάνια αρρώστια που τη λιώνει σιγά-σιγά λες και την έχουμε βουτήξει σε μαγικό φαρμάκι μέχρι που χανόμαστε από την εικόνα, όπως τα φαντάσματα. Αυτή είναι η εικόνα της παραίτησης και της ήττας. Η τουρκική κατοχή του ελληνικού χώρου για τετρακόσια περίπου χρόνια απείλησε αλλά δεν μπόρεσε να υλοποιήσει αυτό το σχέδιο. Της απόλυτης ήττας του ελληνισμού, του αφανισμού του. Ίσως γιατί από την επόμενη κιόλας μέρα της πτώσης της Κωνσταντινούπολης, οι Έλληνες, κάποιοι Έλληνες άρχισαν να αφουγκράζονται τις φωνές που έφταναν σε αυτούς από το μακρινό παρελθόν σαν ψίθυροι. Σε πολύτιμα χειρόγραφα η αρχαία ελληνική σκέψη, κωδικοποιημένη και σχολιασμένη, ήταν εκεί για να φωτίζει σαν το αχνό φως του φάρου την πορεία του Έθνους προς καλύτερες μέρες, προς ένα πιο αισιόδοξο μέλλον, προς την ελευθερία. Μια σειρά λογίων, με διαφοροποιήσεις και ποικίλες στοχεύσεις, από τους οποίους κυρίως συγκρατούμε τη συμβολή του Θεόφιλου Κορυδαλέα, αποκαθιστούν και εν πολλοίς επαναπατρίζουν, ως μία άλλη πνευματική αυτή τη φορά Οδύσσεια να φτάνει στο τέλος της, την αρχαία ελληνική, ειδικότερα την αριστοτελική φυσική φιλοσοφία 1. Και αργότερα, αφού περνά από συμπληγάδες, από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, έρχεται η εποχή όπου ο νεώτερος ελληνισμός, άλλες φορές άμεσα και άλλες έμμεσα - με τη διαμεσολάβηση της ύσης - συνδιαλέγεται και επικοινωνεί με το λόγο της αρχαίας ελληνικής και επιστημονικής σκέψης 2. Πρόκειται για ένα διάλογο γόνιμο και ζωντανό, μέσα 1. Ένα βιβλίο που αποτελεί μια καλή εισαγωγή για τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη της περιόδου είναι το βιβλίο του Κώστα Πέτσιου, Η περί Φύσεως συζήτηση στη νεοελληνική σκέψη, Ιωάννινα Για την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας και τη μετακένωση-υποδοχή της νεώτερης επιστημονικής σκέψης στον ελληνικό πνευματικό χώρο σημείο αναφοράς αποτελεί αναντίρρητα το σημαντικό έργο του Γιάννη Καρά, άρθρα και βιβλία. Μία χρήσιμη και ενδιαφέρουσα επιτομή του αντίστοιχου ερευνητικού προγράμματος αποτελεί το βιβλίο Γιάννης Καράς, κ.ά., Ιστορία και φιλοσοφία των Επιστημών στον Ελληνικό χώρο (17 ος -19 ος αι.), ΚΝΕ/ΕΙΕ, Μεταίχμιο, Αθήνα, ΥΠΕΡΕΙΑ, ΤΟΜΟΣ 6, 2014

4 720 ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΛΑΧΑΚΗΣ από τον οποίο γεφυρώνεται το χρονικό διάστημα δύο περίπου χιλιετηρίδων αλλά και το χάσμα που δημιουργήθηκε εν τω μεταξύ λόγω της μεσολάβησης της ρωμαϊκής αρχικά, της βυζαντινής μετέπειτα και τέλος της τουρκικής επικυριαρχίας. Ο ελληνισμός του λεγόμενου μακρού 18 ου αιώνα αντιλαμβάνεται ότι μόνο με τον καθαρμό στα ιαματικά λουτρά της αρχαίας ελληνικής σκέψης θα επανασυνδεθεί με τις προαιώνιες ρίζες του και θα μπορέσει από μικρό, ασθενικό μόσχευμα να μετεξελιχθεί σε ένα γερό, ανθεκτικό και καρποφόρο για τις μελλοντικές γενιές δένδρο. εν είναι τυχαίο που ο σημαντικός λόγιος και δάσκαλος των επιστημών εκείνης της περιόδου Κωνσταντίνος Κούμας ξεκινά την περιώνυμη «Προς του αναγινώσκοντας» επιστολιμιαία εισαγωγή του βιβλίου του Σύνοψις Φυσικής με τα εξής λόγια: «Εις όλων σχεδόν των παλαιών τα συγγράμματα ευρίσκονται κατά το μάλλον ή ήττον διεσπαρμέναι της φυσικής έννοιαι. εν είναι σύγγραμμα εις το οποίον δεν γίνεται λόγος ή περί αέρος ή περί φωτός ή περί πυρός ή περί κινήσεως των ουρανίων σωμάτων, ή περί εκλείψεως ή περί οποιουδήποτε άλλου από τα καθ ημέραν προσβάλλοντα τας αισθήσεις μας φυσικού φαινομένου. Ανάγκη λοιπόν πάσα είναι οι αναγινώσκοντες τοιαύτα συγγράμματα, και προσπαθούντες να καταλάβωσι των γραφομένων τον νουν να κοπιάζωσιν εις μάτην, εάν δεν έμαθαν επιπολαίως καν τα υπό των λέξεων σημαινόμενα όντα και πράγματα» 3. Αν και η διαπίστωση αυτή του Κούμα μοιάζει ως η φυσιολογική κατάληξη της πολυδαίδαλης και ανηφορικής πορείας του Νεοελληνικού ιαφωτισμού στο ώριμο του στάδιο, δεν μας παραξενεύει ωστόσο η αναφορά σε έργα αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας από τον Νικηφόρο Θεοτόκη, στο έργο του Στοιχεία Φυσικής, ένα πρωτοπόρο έργο, ένα έργο σταθμό που εκδόθηκε στη Λειψία το , όταν ακόμα ο ιδεολογικός χαρακτήρας του πνευματικού κινήματος του αναγεννώμενου ελληνισμού βρισκόταν υπό διαμόρφωση 4. To πως τα γνωρίζει δεν έχει σημασία. Το πιθανότερο είναι ότι οι σχετικές πληροφορίες φθάνουν σε αυτόν από τις πηγές του, τα βιβλία που έχει κάτω από το μαξιλάρι του καθώς συγγράφει το δικό του βιβλίο, δηλαδή τα Elementa Physicae του Peter van Musschenbroek και το Lecons elementaire de Physique του Αbbe Nollett 5. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι επιδιώκει να τα εντάξει λειτουργικά στη δομή του κειμένου του, να τους δώσει τη θέση που θα πρέπει να έχουν, να καταδείξει ότι πλείστες όσες καινοφανείς ιδέες που επικράτησαν μετά την επιστημονική επανάσταση έχουν τις απαρχές τους στην αρχαία ελληνική φυσική φιλοσοφία. Στο ίδιο πνεύμα εντάσσεται και η διδακτική προσπάθεια του Ευγένειου Βούλγαρη όπως αντανακλάται στα εγχειρίδια του Τα Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις και Περί συστήματος του Παντός. Όπως τονίζει ο ίδιος στον «Σκοπό του Πονήματος»: «Γένοιτο δ αν ουν Ημίν, υπό Θεώ ηγεμόνι, την πρόθεσιν απομιμησαμένοις Πλουτάρχου του αρξαμένου, πλουσιώτερον της συλλογής των φιλοσοφικών αιρέσεων το εγχείρημα. Ο μεν γαρ των Αρχαιοτέρων τας περί των φύσει Όντων αιρέσεις εις εν αθρόισας, ψιλώς και αβασανίστως τας πλείους και ως ειπείν ιστορικώς εξέδοτο. Ημείς δε κακείνας παραθέμενοι, ουδέ των νεωτέρων επινοιών, και ταύτα τοσούτων τε και τηλικούτων διαβοωμένων, ολιγωρή- 3. Κωνσταντίνος Κούμας, Σύνοψις Φυσικής, Βιέννη 1812, σελ. γ. 4. Για την επιστημονική δράση του Νικηφόρου Θεοτόκη βλ. Γιώργος Ν. Βλαχάκης, H Φυσική του Nικηφόρου Θεοτόκη, σταθμός στην επιστημονική σκέψη του 18ου αιώνα, ιδακτορική διατριβή, Αθήνα, «L oeuvre scientifique de Nikiphoros Theotokis: tentative d approche fondee plus particulierement sur les «Stichia Physikis» (Elements de Physique)», Revue Etudes Sud-Est Europ., XXV, 3: , 1987.

5 ΡΗΓΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΕΝΑΣ ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΙΑΛΟΓΟΣ 721 σομεν Εφ οις και τας των Αρχαιοτέρων άμα και Νεωτέρων δόξας καταμαστεύσαντες, λόγων μεν περιττών ως οιόν τε αφεξόμεθα, του δε νου μάλιστα, ως καρπού όντος, πάση σπουδή ανθεξόμεθα» 6. Εάν στους παραπάνω προσθέσουμε και το όνομα του Άνθιμου Γαζή, αλλά και άλλων όπως του Χριστόδουλου Παμπλέκη και Ιώσηπου Μοισιόδακα οι οποίοι άσκησαν αυστηρή κριτική στην αριστοτελική φυσική φιλοσοφία 7 διαπιστώνουμε ότι πράγματι κατά την εποχή που αναφερόμαστε η αρχαία ελληνική «επιστημονική» σκέψη δεν είναι άγνωστη, δεν θεωρείται de facto λανθασμένη ή ξεπερασμένη αλλά αποτελεί έναν από τους κόμβους εκείνους γύρω από τους οποίους εξελίσσεται η συζήτηση άλλοτε εντονότερη και άλλοτε πιο χαμηλόφωνα για την επιστημονική πρόοδο. Σε αυτή τη συζήτηση θα αποτελούσε παραδοξότητα να μη συμμετέχει ο κατεξοχήν, μαζί με τον Αδαμάντιο Κοραή, εκφραστής της συλλογικής συνείδησης του έθνους Ρήγας Βελεστινλής. Οι άμεσες και έμμεσες αναφορές του στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και τα επιτεύγματά του διατρέχουν σχεδόν το σύνολο του έργου του και πολλές από αυτές έχουν ήδη μελετηθεί διεξοδικά από όσους με διορατικότητα αλλά και πνεύμα προοδευτικό εντόπισαν έγκαιρα τον ρόλο του Ρήγα και τη σημασία του έργου του κατά τον βηματισμό του ελληνισμού προς την ανεξαρτησία. Μία από τις πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτή των συμβολισμών στην περίφημη Χάρτα του. Ωστόσο και στο ενδιαφέρον βιβλίο του Φυσικής Απάνθισμα, συμπίλημα από διάφορες πηγές, κυρίως τη γαλλική Encyclopedie όπως ο. Καραμπερόπουλος έχει αποδείξει αλλά και ο ίδιος ο Ρήγας είχε υποδείξει 8 διαπιστώνουμε την ύπαρξη ορισμένων ενδιαφερόντων αναφορών στην αρχαία ελληνική φυσική φιλοσοφία. Αναφερόμενος για παράδειγμα στο πλανητικό σύστημα μνημονεύει τον Πτολεμαίο σημειώνοντας «τον παλαιόν καιρόν ενόμιζον πως ο ήλιος και οι πλανήται να εγύριζαν τριγύρω εις την γην. Αυτό το σύστημα ήτο γνωστόν προ δύο χιλιάδων χρόνων και συγγράφει περί αυτού ένας Έλληνας Πτολεμαίος ονόματι, ποίος ιξεύρει όμως πόσον καιρόν προτήτερα το εδόξαζον;» 9. Αλλά και τα συστήματα που θέλουν την Γη να κινείται και όπως ο Ρήγας με πραγματικά γλαφυρό τρόπο επισημαίνει πως άφησαν «τον ήλιον να ησυχάση κομμάτι ύστερον από έναν τόσον πολυχρόνιον κόπον, και έκαμαν τη γη και τους πλανήταις να τρέχουν τριγύρω του» πριν αποδοθούν στον Κοπέρνικο ο οποίος ζει «εις ένα τόπον, όπου βασιλεύει η ελευθερία, και όπου έχει κύρος το γνωμικόν του Χάλερ 6. Eυγένιος Βούλγαρις, Τα αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις, Βιέννη, 1805, σελ. iii. 7. Για το ρόλο του Παμπλέκη και του Μοισιόδακα στο πλαίσιο του λεγόμενου ριζοσπαστικού ιαφωτισμού είναι υπό δημοσίευση σε συλλογικό τόμο η μελέτη του Γιώργου Ν. Βλαχάκη, «Modern Greek Enlightenment. Radical Enlightenment per se», που παρουσιάστηκε ως προφορική ανακοίνωση στο διεθνές συνέδριο I The Radical Enlightenment: The Big Picture and its Details, May 2013, Brussels. Βέλγιο. 8. Παρατηρεί ο Ρήγας στο σημείωμά του «Προς τους αναγνώστας»: «συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα όσον το επ εμοί, απανθίζωντας από τε της Γερμανικής και Γαλλικής γλώσσης τα ουσιωδέστερα της φυσικής ιστορίας». Ο. Καραμπερόπουλος ύστερα από ενδελεχή συγκριτική μελέτη εντόπισε τα σημεία της γαλλικής Encyclopédie από όπου αντλεί τις σχετικές πληροφορίες ο Ρήγας και κοινοποίησε τις διαπιστώσεις του στο άρθρο του «Η γαλλική Encyclopédie. Ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα Φυσικής απάνθισμα», Ο Ερανιστής, τόμ. 21, 1997, σελ Ρήγας Βελεστιλνής, Φυσικής Απάνθισμα, Βιέννη, 1790, φωτομηχανική αναστατική επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με την προσθήκη ευρετηρίου, Αθήνα , σελ. 23.

6 722 ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΛΑΧΑΚΗΣ όπου λέγει «Όποιος συλλογάται ελεύθερα συλλογάται καλά» 10, θεωρούνται αποτέλεσμα της προσπάθειας των αρχαίων να ερμηνεύσουν τα φυσικά φαινόμενα: «Προ του Ιταλού [του Γαλιλαίου] επενόησε πρώτος την καθημερινήν περίοδον της Γης περί τον άξονα της Νικήτας ο Συρακούσιος. εύτερος ο Φιλόλαος επενόησε την ετήσιον. Μετ αυτού Αρίσταρχος ο Σάμιος ύστερον από εκατόν χρόνους, καθώς λέγει ο Αρχιμήδης εις το αριθμός άμμου» 11. Μια ακόμα ιδιαίτερης σημασίας αναφορά του Ρήγα είναι εκείνη στην Ατλαντίδα και ως πηγή για τη σχετική πληροφορία προσγράφεται ο Τίμαιος του Πλάτωνα (24e-25d). «Οι παλαιοί των Αιγυπτίων ιερείς 600 χρόνους προ Χριστού, εβεβαίωναν, καθώς διηγείται ο Πλάτων εις τον Τίμαιον, πως ήτον μίαν φοράν ένα μεγάλο νησί, κοντά εις τους στύλους του Ηρακλέους (το Ζιλμπραλτάρ) μεγαλήτερον από την Ασίαν και Λιβύαν ομού, ονομαζομένην Ατλαντίδα. Και ότι αυτό το μεγάλον νησί κατεκλύσθη υποκάτω εις τα ύδατα της θαλάσσης ύστερον από ένα μεγάλον σεισμόν. Ίσως αύτη να είναι η Αμερική» 12. Ονομαστικές αναφορές έχουμε ιδιαίτερα στον Αρχιμήδη και στον Αριστοτέλη. Όχι πάντα όμως χωρίς κριτική. ιαλέγουμε δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις. «Το υδροστατικόν πείραμα του Αρχιμήδους με το οποίον εγνώρισε πόσον χάλκωμα είχε μέσα η κορώνα του Ιέρωνος, δεν είναι κατ ακρίβειαν σωστόν. Επειδή βλέπομεν πως δεν συμφωνούν όλοι εις αυτό, ωσάν οπού πρέπει» 13. Και «Ο Αριστοτέλης λέγει πως τα Οστρακόδερμα δεν έχουν μάτια. Οι Νεώτεροι λέγουν, πως έχουν μάτια» 14. Πέρα όμως από τις ρητές αναφορές, στο κείμενο διατρέχουν έμμεσες αναφορές σε φυσικές έννοιες που προτάθηκαν από τους αρχαίους Έλληνες φυσικούς φιλοσόφους. Ενδεικτικά αναφέρεται η περίπτωση του αιθέρα: «Αιθήρ είναι η καθαρωτάτη και λεπτοτάτη ύλη, την οποίαν ημπορούμεν να ονομάσωμεν και ουράνιον αέρα. Αυτή είναι τόσον λεπτή, οπού διαπερνά και τα γυαλιά, αυτή γεμίζει όλον τον ουρανόν από τον ήλιον έως εις τον Κρόνον και σχεδόν έως εις τον Γαλαξίαν. Είναι ανακατωμένη παντού με τον αέρα μας, και πιστεύομεν πως είναι ενωμένη με την ηλεκτρικήν ύλην» 15. Ανατρέχοντας λοιπόν τις σελίδες του Απανθίσματος Φυσικής ο αναγνώστης δεν δυσκολεύεται να αφουγκραστεί τον Ρήγα να συνδιαλέγεται με τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους. Και μάλιστα με τρόπο ευθύ, κριτικό και δημιουργικό που πολύ απέχει από ότι με μάλλον - για να χρησιμοποιήσουμε μια ήπια έκφραση - διάθεση προκατάληψης ο γνωστός ιστορικός της επιστήμης David Pingree χαρακτήρισε με απαξιωτικό τρόπο ως Hellenophillia. Για αυτόν ο Ελληνόφιλος υποφέρει από ένα είδος τρέλας που τον τυφλώνει απέναντι στην ιστορική αλήθεια όπως ότι οι Έλληνες ανακάλυψαν την επιστήμη, δεύτερον ότι ανακάλυψαν την επιστημονική μέθοδο, τρίτον ότι πραγματικές επιστήμες είναι όσες άρχισαν από τους Έλληνες. Γράφει χαρακτηριστικά:...[a] Hellenophile suffers from a form of madness that blinds him or her to historical truth and creates in the imagination the idea that one of several false propositions are true. The first of these is that the Greeks invented science; the second is that they discovered a way to truth, the scientific method, that we are now successfully following; the third is that the only real sciences are those that began 10. Ό.π. σελ Ό.π., σελ. 23, σημείωση (α). 12. Ό.π. σελ Ό.π., σελ Ό.π. σελ Ό.π., σελ

7 ΡΗΓΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΕΝΑΣ ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΙΑΛΟΓΟΣ 723 in Greece; and the fourth...is that the true definition of science is just that which scientists happen to be doing now, following a method or methods adumbrated by the Greeks Αν και σημαντικοί ιστορικοί και φιλόσοφοι εύκολα θα μπορούσαν να αποκρούσουν αυτή την ανοίκεια και αντιεπιστημονική θέση, όπως για παράδειγμα ο Sir G.E.R. Lloyd ή ο θεμελιωτής της ιστορίας των επιστημών ως αυτόνομου επιστημονικού κλάδου George Sarton ή ακόμα ο δικός μας Μιχαήλ Στεφανίδης νομίζω ότι ένα απλό μειδίαμα αρκεί. Κλείνουμε τη διαγραμματική αυτή παρουσίαση μας με ένα μικρό απόσπασμα από το κατεξοχήν εγκυκλοπαιδικό-επιστημονικό περιοδικό της εποχής τον Λόγιο Ερμή ( ): «Η πρόοδος και αι εφευρέσεις τας οποίας έκαμαν οι Έλληνες εις την καλλιέργειαν, τους έμαθαν ότι αι τέχναι και επιστήμαι, διορθώνουσι την φύσιν, την πλουτίζουσι με νέα καλά και πολλαπλασιάζουσι τας ευφροσύνας της ζωής. Ως εκ τούτου πολύ άνδρες διηγέρθησαν τότε εις το να συνεισφέρωσιν έκαστος εις την πατρίδα των παν ότι εστοχάζετο καλόν και επωφελές. Πόσων τοιούτων Ηρώων έχομεν χρείαν και ημείς την σήμερον!» Αν και σήμερα πράγματι έχουμε την ίδια ανάγκη όπως και περίπου διακόσια χρόνια πριν, τουλάχιστον μπορούμε ακόμα, ίσως για λίγο, αλλά μπορούμε ακόμα να διαψεύδουμε όσους παραχαράσσοντας την ιστορία ισχυρίστηκαν ότι η Αθηνά ήταν μαύρη David Pingree, «Hellenophilia versus the History of Science», Isis, Vol. 83, No. 4 (Dec., 1992), pp Πρόκειται φυσικά για το βιβλίο του Martin Bernal ( ), Black Athena, Rutgers University Press, 1987, που υπήρξε αντικείμενο ποικίλων σχολίων και έντονων συζητήσεων.

8 724 ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΛΑΧΑΚΗΣ