Cyprus Nursing Chronicles journal

Transcript

1 Cyprus Nursing Chronicles journal ISSN (PRINT) ISSN (ONLINE) ΤΌΜΟΣ 19 / ΤΕΥΧΟΣ 1 / VOLUME 19 / ISSUE 1 / 2019 Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης : Ένα εργαλείο για τη Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων στα Συστήματα Υγείας. Μια Ηθικοδεοντολογική Θεώρηση Σελ. 9 Ψυχικά Υγιείς Μητέρες Γερά Θεμέλια Νέας Γενιάς. Αξιολόγηση ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου σε έγκυες γυναίκες και αποτελεσματικές πρόωρες παρεμβάσεις, σε Δημόσια Μαιευτικά τμήματα της Κύπρου Σελ. 16 Επαγγελματική εξουθένωση στους Νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας Σελ. 27

2 ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ ΣΕ ΜΕΛΗ ΤΟΥ ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΥ ΣΥΝ ΕΣΜΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΜΑΙΩΝ 10 υποτροφίες σε νεοεισερχόµενους φοιτητές-παιδιά των µελών του Παγκύπριου Συνδέσµου Νοσηλευτών και Μαιών, που θα ξεκινήσουν τη φοίτησή τους το ακαδηµαϊκό έτος Οι υποτροφίες καλύπτουν το 30% των διδάκτρων του πρώτου έτους για όλα τα Προπτυχιακά Προγράµµατα Σπουδών της Σχολής Επιστηµών Υγείας (Πτυχίο Γενικής Νοσηλευτικής, Πτυχίο Φαρµακευτικής). Από το δεύτερο έτος σπουδών θα µπορούν να συµµετέχουν στο πρόγραµµα υποτροφιών του Πανεπιστηµίου Frederick «Υποτροφίες στη διάρκεια της φοίτησης», που µπορούν να φτάσουν µέχρι και 50%. 10 υποτροφίες σε νεοεισερχόµενους φοιτητές, µέλη του Παγκύπριου Συνδέσµου Νοσηλευτών και Μαιών που θα ξεκινήσουν τη φοίτησή τους το ακαδηµαϊκό έτος Οι υποτροφίες καλύπτουν το 30% των συνολικών διδάκτρων για όλα τα Μεταπτυχιακά Προγράµµατα Σπουδών της Σχολής Επιστηµών Υγείας (Κοινοτική Φροντίδα Υγείας- Κατεύθυνση Οικογενειακή Φροντίδα Υγείας ή Πρόληψη και Φροντίδα Τραυµάτων, ιοίκηση Υπηρεσιών και Μονάδων Υγείας, Κλινική Φαρµακευτική). - Πτυχίο Γενικής Νοσηλευτικής - Πτυχίο Φαρµακευτικής (5ετές πρόγραµµα) - Μεταπτυχιακό Κοινοτικής Φροντίδας Υγείας Κατευθύνσεις: Γενική - Οικογενειακή Φροντίδα Υγείας, Πρόληψη και Φροντίδα Τραυµάτων ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΠΟΥ ΩΝ - Μεταπτυχιακό ιοίκησης Υπηρεσιών και Μονάδων Υγείας - Μεταπτυχιακό Κλινικής Φαρµακευτικής - ιδακτορικό ιοίκησης Υπηρεσιών και Μονάδων Υγείας Για περισσότερες πληροφορίες, όρους και προϋποθέσεις, οι ενδιαφερόµενοι µπορούν να επικοινωνούν µε το Γραφείο Εγγραφών στο τηλέφωνο , info@frederick.ac.cy

3 Cyprus Nursing Chronicles journal ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΠΑΣΥΝΜ Πρόεδρος Αντιπρόεδρος Γραμματέας Ταμίας Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Λεοντίου Ιωάννης Βρυωνίδης Σταύρος Χωραττάς Άρης Χριστοφόρου Νίκος Παναγιώτου Μαρία Κωνσταντίνου Δέσπω Τσοβίλης Παναγιώτης Ιωάννου Φοίβος Ανδρέου Κυριάκος Λοίζου Δημήτρης Φλουρής Νίκος Ξυδιάς Κυριάκος Τουμπής Γιάννος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ Διευθυντής Σύνταξης Αναπλ. Διευθυντής Σύνταξης Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Κυριάκος Ανδρέου Φοίβος Ιωάννου Σταύρος Βρυωνίδης Δέσπω Κωνσταντίνου Αικατερίνη Λαμπρινού Ελένη Χ Γεωργίου Αλέξανδρος Αργυριάδης Παναγιώτα Μπέλλου Λυγία Τσίτση Στέλιος Ιορδάνους Έλενα Γαβριήλ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Νοσηλευτές/τριες ανά τεύχος 4.00 Σπουδαστές/τριες ανα τεύχος 3.00 Οργανισμοί Βιβλιοθήκες ανά τεύχος 3.00 Ετήσια συνδρομή εξωτερικού Ετήσια συνδρομή για Νοσηλευτές/τριες Ετήσια συνδρομή για Σπουδαστές/τριες 9.00 ΣΥΜΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΩΝ ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΩΝ ΤΕΛΩΝ ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

4 Περιεχόμενα ΤΌΜΟΣ 18 / ΤΕΥΧΟΣ 1 / VOLUME 18 / ISSUE 1 / 2018 Cyprus Nursing Chronicles journal CNC JOUNRAL Από το Διοικητικό Συμβούλιο 5 Άρθρο Σύνταξης 6 Μελέτη ασθενών με Σχιζοφρενική Διαταραχή και Ιδεοψυχαναγκαστική Συμπτωματολογία Σελ. 9 Educational preparation and training of the family caregivers of elderly patients with stroke in the pre-discharge period: A proposed innovation Σελ. 18 Αντιμικροβιακή Αντοχή: Ο ρόλος των Νοσηλευτών, Σύγχρονες τάσεις και Πολιτικές Σελ. 32 Ανασκοπήσεις Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης : Ένα εργαλείο για τη Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων στα Συστήματα Υγείας. Μια Ηθικοδεοντολογική Θεώρηση 9 Ερευνητικά άρθρα Ψυχικά Υγιείς Μητέρες Γερά Θεμέλια Νέας Γενιάς. Αξιολόγηση ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου σε έγκυες γυναίκες και αποτελεσματικές πρόωρες παρεμβάσεις, σε Δημόσια Μαιευτικά τμήματα της Κύπρου 16 Επαγγελματική εξουθένωση στους Νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας 27 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΜΑΙΩΝ CYPRUS NURSES AND MIDWIVES ASSOCIATION Ταγματάρχου Πουλίου, 1 Διαμ. 101, 1101 Λευκωσία, Τ. Θ Κύπρος Τηλ: Φαξ: , Tagmatarchou Pouliou str. Appart. 101, 1101 Nicosia, P.O. Box Cyprus Tel: Fax: cy.n.a@cytanet.com.cy ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ: Διευθυντής Σύνταξης: Κυριάκος Ανδρέου koullis@primehome.com cy.n.a@cytanet.com.cy Ανταποκρίσεις Έκθεση 71ης Γενικής Συνέλευσης Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας η Διετής Συνάντηση της Κοινοπολιτειας Ομοσπονδίας Νοσηλευτών και Μαΐων CNMF ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εθνικού Συνδέσμου Νοσηλευτών Ελλάδος 39 Δελτία Τύπου 13ον Κοινοπολιτειακό Νοσηλευτικό Συνέδριο Ευρωπαϊκής Περιφέρειας Μάλτα 8 9 Μαρτίου Νοσηλευτική ΗΜΕΡΙΔΑ ΠΑΣΥΝΜ MEDITERRANEAN HOSPITAL 40 Φόρουμ Νοσηλευτικού Δυναμικού Περιφέρειας 2 του Διεθνούς Συμβουλίου Νοσηλευτών - Λίβανος, Βηρυτός, 9 Μαΐου 2018 (International Council of Nurses -ICN) 41 Ανακοινώσεις Μνημόνιο Συνεργασίας 44 Οδηγίες Αναλυτικές Οδηγίες για τους Συγγραφείς ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ» 45 Σύστημα Παραπομπών / Βιβλιογραφίας Harvard 48 ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ: MEDEVENTS & PUBLISHING LTD Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια των εκδοτών. Τα έντυπα άρθρα δεν εκφράζουν απαραίτητα και τις απόψεις του ΠΑ.ΣΥ.Ν.Μ 4 VOLUME 19, NO. 1

5 Από το Διοικητικό Συμβούλιο Αγαπητοί αναγνώστες, Με την ευκαιρία των ευρωεκλογών για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ο Σύνδεσμος μας υιοθέτησε το μανιφέστο της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Νοσηλευτών (EFN). To μανιφέστο, έχει αποσταλεί σε όλους τους Κύπριους υποψήφιους με στόχο να ευαισθητοποιήσει και να ενημερώσει για την ανάγκη επένδυσης στη νοσηλευτική. Συγκεκριμένα καταγράφει: «Η οικονομική κρίση επηρέασε σημαντικά τον τομέα της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας με σοβαρές συνέπειες στην πρόσβαση στην υγεία και την κοινωνική μέριμνα για τους πολίτες και τους ασθενείς της ΕΕ, παρά τον αυξανόμενο αριθμό ατόμων που ζουν με συννοσηρότητα και χρειάζονται περίπλοκες παρεμβάσεις περίθαλψης». Τα στοιχεία δείχνουν ότι «η επένδυση σε κατάλληλο νοσηλευτικό εργατικό δυναμικό αποδίδει, καθώς μειώνει τη θνησιμότητα και αυξάνει την ποιότητα της περίθαλψης» (Linda Aiken et al., 2017). Η καθολική κάλυψη υγείας, δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ενίσχυση της νοσηλευτικής σε παγκόσμιο επίπεδο. Η αύξηση του αριθμού των νοσηλευτών, με κατανόηση της συμβολής τους και η πλήρης αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους, είναι κλειδί επιτυχίας. Ως εκ τούτου, για την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Νοσηλευτών (European Federation of Nurses - EFN), είναι σημαντικό οι βουλευτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, (ΕΚ) να εγκύψουν στην έλλειψη νοσηλευτών και να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα με προηγμένα εκπαιδευτικά προγράμματα και στρατηγικές διατήρησης, εξασφαλίζοντας ότι η τεκμηρίωση της νοσηλευτικής, μεταφράζεται σε μια πολιτική πραγματικότητα εντός των κρατών μελών και σε ολόκληρη την ΕΕ κατά την περίοδο Υπό το φως του αυξανόμενου αριθμού ατόμων που ζουν με συννοσηρότητα και χρειάζονται περίπλοκες παρεμβάσεις φροντίδας, γίνεται όλο και πιο εμφανής η ανάγκη ενίσχυσης των συστημάτων πρωτοβάθμιας φροντίδας. Για να αντιμετωπιστούν οι τρέχουσες προκλήσεις των συστημάτων υγείας και κοινωνικής πρόνοιας (π.χ. πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, έλλειψη εργατικού δυναμικού στον τομέα της υγείας, αύξηση χρόνιων ασθενειών, εξάπλωση επιδημιών, όπως η φυματίωση και η ιλαρά), χρειάζεται να αλλάξει ολόκληρη η πολιτική και νοοτροπία, σχετικά με τα επίπεδα εκπαίδευσης που απαιτούνται, για μετάβαση από την παρέμβαση στην πρόληψη. Υπάρχουν αυξανόμενες ενδείξεις, ότι οι παρεμβάσεις που διεκπεραιώνονται από νοσηλευτές στην πρωτοβάθμια φροντίδα, μπορούν να συμβάλλουν στη βελτίωση των αποτελεσμάτων των ασθενών (Maier et al., 2016). Ωστόσο, το νοσηλευτικό επάγγελμα, του οποίου οι συνθήκες εργασίας έχουν επιδεινωθεί σημαντικά, λόγω των περικοπών των μισθών και των θέσεων εργασίας, αντιμετωπίζει ένα αυξανόμενο έλλειμμα, που εκτιμάται ότι θα αυξηθεί σε 1,1 εκατομμύρια νοσηλευτές έως το 2030 στις χώρες του ΟΟΣΑ (WHO 2016). Οι νοσηλευτές, μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της πρωτοβάθμιας φροντίδας και στην παροχή ασφαλούς και υψηλής ποιότητας, οικονομικά αποδοτικής φροντίδας ασθενών στο μέλλον, συνεπώς οι ευρωβουλευτές θα πρέπει να δεσμευτούν να υποστηρίξουν και να ενισχύσουν τους νοσηλευτές, για την παροχή ασφαλούς και αποτελεσματικής φροντίδας. Το EFN καλεί τους υποψηφίους ευρωβουλευτές να διασφαλίσουν ότι η εκσυγχρονισμένη οδηγία της ΕΕ για την αμοιβαία αναγνώριση των επαγγελματικών προσόντων 2013/55 /ΕΕ, υιοθετείται επαρκώς στα εθνικά εκπαιδευτικά προγράμματα για την περαιτέρω ανάπτυξη των προγραμμάτων σπουδών της νοσηλευτικής εκπαίδευση και τη διασφάλιση ότι οι νοσηλευτές διαθέτουν τις κατάλληλες ικανότητες, για τη διαμόρφωση και την παροχή αποτελεσματικής νοσηλευτικής φροντίδας. Ένα εκσυγχρονισμένο και εναρμονισμένο πρόγραμμα σπουδών της ΕΕ, είναι απαραίτητο για την εξασφάλιση αποτελεσματικής ελεύθερης διακίνησης των νοσηλευτών, σε όλη την ΕΕ, και της ασφάλειας των ασθενών. Τα μέλη του EFN καλούν τους ευρωβουλευτές: «Να προωθήσουν την παροχή ανθρωποκεντρικής φροντίδας και την προαγωγή υγείας στην ΕΕ, υποστηρίζοντας κατάλληλα εκπαιδευμένο, υποστηριζόμενο και αναπτυγμένο νοσηλευτικό δυναμικό, σε βέλτιστες συνθήκες εργασίας». Επενδύστε στη Νοσηλευτική για να σωθούν ζωές!... ίσως χρειαστείτε τους νοσηλευτές μια μέρα! Ιωάννης Λεοντίου Πρόεδρος Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών (ΠΑΣΥΝΜ) Μέλος ΔΣ Διεθνούς Συμβουλίου Νοσηλευτών (ICN) ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

6 Άρθρο Σύνταξης Παράγοντες που επηρεάζουν το Κίνητρο των εργαζομένων στον Τομέα της Υγείας Factors affecting job motivation among Health workers Το διαρκώς μεταβαλλόμενο επιχειρηματικό περιβάλλον, στο οποίο δραστηριοποιούνται οι σύγχρονοι Οργανισμοί, καθιστά επιβεβλημένη την ευελιξία και τον στρατηγικό σχεδιασμό σε όλα τα επίπεδα λειτουργίας τους. Η παγκοσμιοποίηση, οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, η οικονομική πολιτική και πολλοί άλλοι παράγοντες, ωθούν τους οργανισμούς, σε διαρκή αγώνα για βελτίωση, ανανέωση και αλλαγή. Το σημαντικότερο κεφάλαιο ενός Οργανισμού, είναι το Ανθρώπινο δυναμικό. Στη σύγχρονη πραγματικότητα, η υλοποίηση των στόχων και των σκοπών μιας επιχείρησης, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ανθρώπινο στοιχείο. Μετά τον σχεδιασμό και την οργάνωση, η στελέχωση είναι το τρίτο στάδιο της διοικητικής διαδικασίας. Οι στρατηγικές διοίκησης ανθρωπίνων πόρων, έχουν ως απώτερο στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών που προσφέρουν, ενώ συμβάλλουν γενικότερα στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ευημερία. Η Παρακίνηση είναι μία από τις σημαντικότερες λειτουργίες του Τμήματος Διοίκησης Ανθρώπινων πόρων σε κάθε οργανισμό. Αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα ο οποίος συμβάλλει στην αξιοποίηση των ικανοτήτων των εργαζομένων και βελτιώνει την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα τους. Εμπεριέχει δυνάμεις που ωθούν τους εργαζομένους να δραστηριοποιηθούν, προς επίτευξη των στόχων του οργανισμού. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο τομέας της υγείας, όπως και το γεγονός ότι η Νοσηλευτική είναι ένα από τα δυσκολότερα επαγγέλματα, καθιστούν την αποτελεσματική παρακίνηση, καθοριστική δύναμη, για την ποιότητα των Νοσηλευτικών υπηρεσιών, σε μια χώρα που επηρεάζει το βιοτικό της επίπεδο. Οι ανθρώπινοι πόροι στην υγεία περιλαμβάνουν, όλους τους ανθρώπους που ασχολούνται με δράσεις, των οποίων η πρωταρχική πρόθεση είναι η βελτίωση της υγείας. Οι ανθρώπινοι πόροι, αποτελούν την καρδιά των συστημάτων υγείας, είτε πρόκειται για Νοσηλευτές και Μαίες, είτε για Ιατρικό Προσωπικό, είτε για Υγειονομικούς Λειτουργούς. Εκτός αυτού, το Ανθρώπινο Δυναμικό, καθορίζει τη χρήση και των άλλων διαθέσιμων πόρων. Αποτελεί τη σημαντικότερη κατηγορία των εισροών των Συστημάτων Υγείας (ΠΟΥ 2000). Έρευνες δείχνουν, ότι η συνεχιζόμενη ανεπαρκές επένδυση σε Ανθρώπινο δυναμικό, θα μπορούσε να οδηγήσει σε μειωμένη απόδοση των Συστημάτων Υγείας (Razee et al., 2012). Συνεπώς, η παρακίνηση των εργαζομένων στον τομέα της υγείας, είναι ζωτικής σημασίας για την απόδοση του Συστήματος Υγείας. Μεγάλες εκθέσεις τα τελευταία χρόνια υπογράμμισαν το ζωτικό ρόλο που διαδραματίζει το εργατικό δυναμικό στον τομέα της υγείας, όχι μόνο για την ικανοποίηση των αναγκών υγείας των πληθυσμών, αλλά και για την υποστήριξη της οικονομικής ευημερίας. Επιπλέον, ένα ικανοποιητικά αμειβόμενο και καλά υποστηριζόμενο εργατικό δυναμικό, είναι ζωτικής σημασίας, για την επίτευξη της παγκόσμιας υγείας και του στόχου 3 Αειφόρου Ανάπτυξης, για την εξασφάλιση και προώθηση της ευημερίας όλων. Η επίτευξη των στόχων του οργανισμού, όπως ενός νοσοκομείου, δεν καθορίζεται μόνο από την σωστή διαχείριση των ανθρώπινων και υλικών πόρων, αλλά και με την αποτελεσματική παρακίνηση των εργαζομένων. Επομένως, για να παρακινηθούν οι εργαζόμενοι ενός οργανισμού, θα πρέπει η Διοίκηση, να αναγνωρίζει και να αξιολογεί τις ανάγκες που πρέπει να ικανοποιήσουν οι εργαζόμενοι στον οργανισμό, παρέχοντας τα κατάλληλα εφόδια και κίνητρα. Οι βασικοί παρακινητικοί παράγοντες για τους εργαζόμενους στον τομέα της υγείας, είναι η καλή διαχείριση, η εποπτεία, η υποστήριξη των διευθυντικών στελεχών και οι καλές σχέσεις εργασίας με τους συναδέλφους (Daneshkohan et al., 2014). Όταν ένας εργαζόμενος υποκινείται σε μεγάλο βαθμό, τότε παρατηρείται αύξηση της παραγωγικότητας. Επιπλέον αισθάνεται ικανοποιημένος από την εργασία του, αποφεύγει τις απουσίες, την αργοπορία τα παράπονα και τις συγκρούσεις. Από την άλλη πλευρά, η αθέμιτη μεταχείριση, η κακή διαχείριση και η έλλειψη εκτίμησης, είναι οι κύριοι παράγοντες αποθάρρυνσης (Daneshkohan et al., 2014). Η διαδικασία της υποκίνησης βασίζεται στο γεγονός, ότι οι ανεκπλήρωτες ανάγκες, δημιουργούν ένταση, δυσαρέσκεια και απογοήτευση στον ίδιο τον εργαζόμενο. Σύμφωνα με τον Maslow, οι ανάγκες που δεν έχουν ικανοποιηθεί είναι παράγοντας υποκίνησης, το οποίο και αποτελεί, το πιο διαδεδομένο μοντέλο και είναι η διαδικασία της παρότρυνσης ενός ατόμου, να προβεί σε ενέργειες για την επίτευξη ενός επιθυμητού στόχου. Μια από τις πολλές θεωρίες υποκίνησης, είναι η παραδοσιακή θεωρία, που βασίζεται στην υπόθεση, ότι το πρωταρχικό κίνητρο, είναι τα χρήματα. (Montana et al., 2008). Η ηγεσία έχει αποδειχθεί ότι αποτελεί σημαντικό παράγοντα υποκίνησης, αφού αποτελεί τη βασικότερη από τις συνιστώσες που καθορίζουν τις κοινωνικές συνθήκες στο χώρο εργασίας. Για κάθε οργανισμό, η ηγεσία αποτελεί έναν παράγοντα-κλειδί, αφού προσδιορίζει και επηρεάζει τη συμπεριφορά των εργαζομένων, ώστε να τείνουν προς την αποτελεσματική πραγματοποίηση των στόχων. Ο ρόλος του ηγέτη, ως συντονιστή της Νοσηλευτικής υπηρεσίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Η δυναμική της σχέσης, μεταξύ ηγεσίας και προσωπικού, συνήθως είναι η αιτία, για δημιουργία έντασης, όποτε τονίζεται η διαφορά εξουσίας, μεταξύ των δύο ομάδων, με αποτέλεσμα την έλλειψη επικοινωνίας και την έλλειψη παρακίνησης. Σύμφωνα με τους Viitanen and Konu (2009), ο ιδανικός ηγέτης έχει όραμα και κατευθύνει τους κατωτέρους του, μέσω ιδεών και παραδειγμάτων προς επίτευξη στόχων. Με άλλα λόγια, είναι ο πυρήνας του οργανισμού και η σημαντικότητα που τον διακατέχει, του δίνει περισσότερες ευθύνες, ως προς την δημιουργία στους κατώτερους του, του συναισθήματος εμπιστοσύνης και ασφάλειας. 6 VOLUME 19, NO. 1

7 Οι ηγέτες, οφείλουν να εγκαθιδρύσουν την επικοινωνία με το προσωπικό, για να τους κατευθύνουν και να τους στηρίζουν. Η εξάσκηση αποτελεσματικής ηγεσίας, συντείνει στην καλύτερη αντιμετώπιση των προκλήσεων στα σύγχρονα νοσηλευτικά ιδρύματα, μέσω της ενθάρρυνσης για ομαδική εργασία, για παροχή υψηλού επιπέδου φροντίδας υγείας και για ασφάλεια στο χώρο εργασίας (Greenfield 2007). Η χρηματοδότηση και ενθάρρυνση για συμμετοχή σε προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης, ανάπτυξης και κατάρτισης προσωπικού, σχετικά με νέες τεχνολογίες στον τομέα της υγείας και την προαγωγή επαγγελματικής συμπεριφοράς, βοηθάει στην ανάπτυξη του συναισθήματος φιλοδοξίας στα μέλη της νοσηλευτικής ομάδας. Η επένδυση στο προσωπικό καθιστά τον εργοδότη πιο ελκυστικό, όχι μόνο στους ήδη προσληφθέντες εργαζόμενους, αλλά και σε φιλόδοξους νοσηλευτές και ιατρούς με υψηλές προοπτικές επιτυχίας και απόδοσης. Η αναγνώριση και η επιβράβευση, αποτελούν δύο από τις πιο σημαντικές μεθόδους παρακίνησης του προσωπικού. Οι έπαινοι και άλλες συμβολικές πράξεις, μπορούν να αποτελέσουν πρακτικές που ενεργοποιούν το άτομο για απόδοση και το κάνουν να αισθάνεται αφοσιωμένο, ή δεσμευμένο στους στόχους του. Μέγιστης σημασίας, είναι και η ενθάρρυνση συμμετοχής του προσωπικού, στη λήψη αποφάσεων. Με αυτό τον τρόπο οι υφιστάμενοι, μπορούν να συζητήσουν με τον προϊστάμενο, θέματα, που θα μπορούσαν να ευκολύνουν την εργασία τους, αλλά και να καταστήσουν την απόδοσή τους πιο αποτελεσματική. Ο σαφής καθορισμός των στόχων της ομάδας και η δέσμευση των μελών της, για την υλοποίηση τους, η συνοχή και η αμοιβαία εμπιστοσύνη, η δυνατότητα αυτονομίας, το δίκαιο σύστημα ανταμοιβής, βασισμένο στην αναγνώριση της προσφοράς, αποτελούν ισχυρά κίνητρα για την βελτίωση αποδοτικότητας της νοσηλευτικής ομάδας. Είναι διαπιστωμένο ότι οι εργαζόμενοι που έχουν συγκεκριμένους στόχους, είναι πιο αποδοτικοί από όσους εργάζονται χωρίς στόχους. Οι νέες πλέον ερευνητικές προσεγγίσεις, μπορούν να βοηθήσουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, στο να κατανοήσουν καλύτερα, το γιατί οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας, συμπεριφέρονται με τον τρόπο τους, πώς οι παρεμβάσεις μπορούν να βελτιώσουν τις επιδόσεις και να ανακαλύψουν τους μηχανισμούς, που οδηγούν στην αλλαγή και τις στρατηγικές, για την ενδυνάμωση των εργαζομένων στον τομέα της υγείας. (Bhatnagar et al., 2018). Στη δύσκολη εποχή που διανύουμε, λαμβάνοντας υπ όψιν τις οικονομικές συγκυρίες και μεταβολές που συμβαίνουν τόσο στην κοινωνία, όσο και στους οργανισμούς, είναι αναγκαίο οι ηγέτες, να αποτελούν φορείς καινοτομίας, έμπνευσης και δημιουργικότητας. Ωστόσο, δεν μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα ποιο στυλ ηγεσίας, είναι βέλτιστο, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα. Το σίγουρο είναι, ότι οι σημερινές συνθήκες, απαιτούν ευέλικτους ηγέτες, που αλλάζουν και διαμορφώνουν τη δράση τους ανάλογα. Ο τρόπος που επιλέγουν να ασκήσουν εξουσία, πρέπει να αποτελεί πηγή έμπνευσης και να δίνει όραμα, ώστε να ωθήσουν τους εργαζομένους, στο να απελευθερώσουν τις ικανότητές τους και επιπλέον να οδηγήσουν στη δημιουργία νέων, ικανών και γνήσιων ηγετών. Βιβλιογραφία 1. Montana, P., Charnov, B. (2008), Μάνατζμεντ. 4η έκδ. Αθήνα: Κλειδάριθμος. 2. Bhatnagar A., Scott K., Govender V., George A.(2018) Pushing the boundaries of research on human resources for health: fresh approaches to understanding health worker motivation. WHO South-East Asia Journal of Public Health.7(1): doi: / Working together for health. The world health report Geneva: World Health Organization; who.int/whr/2006/whr06_en.pdf, (ημερ. πρόσβασης 25 Μαρτίου 2019). 4. Human resources for health: foundation for universal health coverage and the post-2015 development agenda. Report of the Third Global Forum on Human Resources for Health, November 2013, Recife, Brazil. Geneva: World Health Organization; 2014 ( workforcealliance/knowledge/resources/report3rd_gf_ HRH.pdf, (ημερ. πρόσβασης 25 Μαρτίου 2019). 5. Daneshkohan A., Zarei E., Mansouri T., Maajani K., Ghasemi MS., Rezaeian M.(2014) Factors affecting job motivation among health workers: a study from Iran. Glob J Health Sci.7(3): Razee H., Whittaker M., Jayasuriya R., Yap L., Brentnall L.( 2012) Listening to the rural health workers in Papua New Guinea The social factors that influence their motivation to work. Social Science & Medicine.75(5): Μπουραντάς, Δ. (2005) Ηγεσία. Ο δρόμος της διαρκούς επιτυχίας. 1η Έκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. 8. Viitanen & Konu (2009) Leadership style profiles of middle-level managers in social and health care. Leadership in Health Services. 22(2): Greenfield, D. (2007) The Enactment of Dynamic Leadership. Leadership in Health Services. 20(3): Κυριάκος Ανδρέου PhD(c) Διευθυντής Σύνταξης Μέλος ΔΣ Παγκυπρίου Συνδέσμου Νοσηλευτών κ Μαιών ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

8

9 Ανασκόπηση Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης : Ένα εργαλείο για τη Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων στα Συστήματα Υγείας. Μια Ηθικοδεοντολογική Θεώρηση Economic Evaluation Methods: Α tool for Decision-Making in Health Systems. An Ethical and Deontological View Δρ. Αντρέας Χρ. Τίφας BSc Psychology, BSc Nursing MA, PhD Applied Moral Philosophy Νοσηλευτικός Λειτουργός Γενικό Νοσοκομείο Λάρνακας Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Αντρέας Χρ. Τίφας Ηλεκτρονική Διεύθυνση: ttifas@ppp.uoa.gr andreastifas@yahoo.com Dr. Andreas Chr. Tifas BSc, MA PhD Applied Moral Philosophy Nursing Officer Larnaca General Hospital Correspondence author: Andreas Chr. Tifas ttifas@ppp.uoa.gr andreastifas@yahoo.com Περίληψη Εισαγωγή: Οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης των συστημάτων υγείας, αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για τη ορθολογική διαχείριση των νοσοκομειακών οργανισμών, που με τη σωστή εφαρμογή θα συνεισφέρουν στη διαχείριση των οικονομικών απαιτήσεων. Σκοπός: Σκοπός της παρούσας διερευνητικής ανασκόπησης είναι αφενός η παρουσίαση των μεθόδων οικονομικής αξιολόγησης, ως ένα χρήσιμο εργαλείο διαχείρισης και εκτίμησης του κόστους και του οφέλους, που προκύπτουν σε ένα σύστημα παροχής φροντίδας υγείας και αφετέρου την ηθικοδεοντολογική αποτίμηση των μορφών χρήσης αυτών των μεθόδων. Υλικό και Μέθοδος: Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν η αναζήτηση της σχετικής ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας, με βάσεις δεδομένων Pub med, Medline με λέξεις κλειδιά economic evaluation, cost-benefit, cost-efficiency, ethical evaluation, cost-utility. Συμπεράσματα: Οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης παρά τα όποια προβλήματα και δυστοκίες, που δύναται να αντιμετωπίσουν είναι βασική προϋπόθεση αφενός για τη καλυτέρευση της παρεχόμενης φροντίδας υγείας, αφετέρου στην σωστή διαχείριση των οικονομικών πόρων σε μια ραγδαία εξέλιξη των επιστημών της ζωής. Λέξεις κλειδιά: οικονομική αξιολόγηση, κόστος-οφέλους, κόστος αποτελεσματικότητα, ηθική αξιολόγηση, κόστος-χρησιμότητα, ηθική, δεοντολογία. Abstract Introduction: The methods of economic evaluation of health systems, are useful tools for the rational management of nosocomial organisms with the right implementation will contribute to the management of financial requirements. Objective: The purpose of this exploratory review is both the presentation of methods of economic evaluation, as a useful management tool and the assessment of costs and benefits, resulting in a health care delivery system and, on the other the ethical and deontological evaluation forms use these methods. Materials and methods: The method used at work was the search of the relevant Greek and foreign literature, Pub Med database, Medline with keywords economic evaluation, cost-benefit, cost-efficiency, ethical evaluation, cost-utility. Conclusions: The methods of economic assessment despite any problems and crunches, you may face is a basic prerequisite for the Betterment of health care provided, the proper management of financial resources in a rapid development of the life sciences. Keywords: economic evaluation, cost-benefit, cost-efficiency, ethical evaluation, cost-utility, ethics, deontology. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

10 Εισαγωγή Τα συστήματα παροχής φροντίδας υγείας προσφέρουν υπηρεσίες που αφορούν την υγεία του ανθρώπου, σε όποιο στάδιο της ζωής του και να βρίσκεται. Όμως, αυτά παρουσιάζουν δραστηριότητες οικονομικής υφής με κόστη, ισολογισμούς, χρήστες και συντελεστές, άρα είναι συνάμα και οικονομική μονάδα. Έτσι η πορεία του νοσοκομειακού οργανισμού, ως οικονομικής μονάδας, έχει σαν στόχο την σωστή διαχείριση και χρήση των υπαρχόντων, αλλά και των μελλοντικών πόρων, όπως προσωπικό και μηχανήματα. Επίσης την παροχή καλύτερης ποιότητας υπηρεσιών φροντίδας υγείας και την πρόληψη/θεραπεία μεγαλύτερου αριθμού ατόμων μέσα από την εφαρμογή των προγραμμάτων υγείας (Λαχανά 2007). Σήμερα όμως η ανάγκη για μια αποτελεσματική παρέμβαση στον τομέα της υγείας σε συνδυασμό με την έλλειψη χρηματικών πόρων, φανερώνει την αδήριτη ανάγκη οικονομικής αξιολόγησης των παρεχόμενων προγραμμάτων υγείας (Κυριόπουλος 2003). Η οικονομική αξιολόγηση είναι ένας σημαντικός κλάδος της οικονομικής επιστήμης, που τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί διάφορες μέθοδοι τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο (Υφαντόπουλος 2010). Επίσης αποσκοπεί σε μια συστηματική ανάλυση/εκτίμηση των επιπτώσεων που θα έχουν στην υγεία τα υπό σύγκριση προγράμματα. Οι διάφορες μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία της λήψης αποφάσεων κατά την εφαρμογή προγραμμάτων υγείας (Λαχανά 2007). Για την οικονομική αξιολόγηση των διαφόρων προγραμμάτων υγείας αναπτύχθηκαν τέσσερις βασικές τεχνικές/μέθοδοι ανάλυσης προς εξέταση του κόστους αφενός και του αποτελέσματος αφετέρου, των παρεχομένων υπηρεσιών φροντίδας υγείας. Κατά τον υπολογισμό του κόστους λαμβάνεται υπόψη τόσο το κόστος που επιβαρύνει το σύστημα υγείας, όσο και αυτό που επιβαρύνει τον ασθενεί και την οικογένειά του (Κind Ρ et al., 1982) (Λαχανά 2007). Οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης των προγραμμάτων υγείας εφαρμόζονται σε ευρεία βάση κατά τη προετοιμασία και λήψη αποφάσεων σχετιζόμενες με την πολιτική υγείας. Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι σκοπός της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι η παρουσίαση των μεθόδων οικονομικής αξιολόγησης, ως ένα χρήσιμο εργαλείο διαχείρισης και εκτίμησης του κόστους και του οφέλους, των θετικών και των αρνητικών στοιχείων για οτιδήποτε νέο αναμένεται να εισαχθεί. Μεθοδολογία Η βιβλιογραφική αναζήτηση διεξήχθη μέσω ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων, στην αγγλική και την ελληνική γλώσσα, χωρίς να τεθούν χρονικοί περιορισμοί ή άλλα κριτήρια αποκλεισμού, πέραν από τη σημαντικότητα κατά την κρίση του συγγραφέα, όπως PubMed, η οποία συγκεντρώνει έναν τεράστιο αριθμό βιβλιογραφικών αναφορών και επιπλέον επιτρέπει σειρά φίλτρων που καθιστούν την αναζήτηση απόλυτα συγκεκριμένη. Επίσης χρησιμοποιήθηκε και η βάση δεδομένων Medline. Επιπρόσθετα, διερευνήθηκαν σε βιβλιοθήκες, μέσα από έντυπες σχετικές δημοσιεύσεις, με γενικότερο φάσμα αναζήτησης, θέματα που άπτονται την οικονομική αξιολόγηση και την ηθική αξιολόγηση. Μέθοδοι Οικονομικής αξιολόγησης Η οικονομική αξιολόγηση αποσκοπεί στην αξιολόγηση του κόστους και του οφέλους διαφόρων προγραμμάτων υγείας, που είναι υπό σύγκριση. Κατά τον υπολογισμό του κόστους λαμβάνεται υπόψη τόσο το κόστος που επιβαρύνει το σύστημα υγείας, όσο και αυτό που επιβαρύνει τον ασθενή και την οικογένειά του (Κind Ρ et al., 1982; Coyle D et al., 1993). Οι εκτιμήσεις με τις μεθόδους οικονομικής αξιολόγησης σχετίζονται με την εφαρμογή ή όχι αποδοτικά τεχνικών για μεγάλο αριθμό περιπτώσεων υγείας όπως αυτοάνοσα νοσήματα και καρδιοπάθειες, αλλά και την ορθή ταξινόμησή των (Οικονόμου και Τούντας, 2007). Οι τέσσερις βασικότερες μέθοδοι που έχουν αναπτυχθεί για την εξέταση του κόστους και του οφέλους είναι: η ανάλυση ελαχιστοποίησης του κόστους, η ανάλυση του κόστους - αποτελεσματικότητας, η ανάλυση κόστους - οφέλους και η ανάλυσης κόστους - χρησιμότητας. Ανάλυση ελαχιστοποίησης κόστους Η ανάλυση ελαχιστοποίησης του κόστους είναι η πιο απλή μορφή κοινωνικοοικονομικής ανάλυσης, όσον αφορά την μελέτη του κόστους. Κύρια συνισταμένη του είναι η απλή κοστολόγηση του απλού κόστους (Υφαντόπουλος 2010). Επίσης χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό ενός προγράμματος υγείας που παρουσιάζει το ελάχιστο κόστος ή σε περίπτωση που δύο υπό σύγκριση προγράμματα παρουσιάζουν παρόμοια αποτελέσματα, ακόμη μετά την εφαρμογή της μεθόδου κόστους αποτελεσματικότητας παρουσιάσουν παρόμοια αποτελέσματα (Οικονόμου και Τούντας 2007). Συνεπώς η ανάλυση αυτή δύναται να χρησιμοποιηθεί μόνον όταν θα κριθεί είτε στην πορεία είτε προηγουμένως ότι τα υγειονομικά προγράμματα που είναι υπό σύγκριση είναι ισοδύναμα σχετικά με τα οφέλη των (St Leger 1992). Η μέθοδος ελαχιστοποίησης του κόστους παρουσιάζει διάφορα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα όπως σε περίπτωση που δύο υπηρεσίες χαρακτηρίζονται ως ισοδύναμες και κρίνεται ως ικανοποιητική στη χρήση. Ενώ ένα πρόγραμμα υγείας δεν θεωρείται ως ισοδύναμο, τότε η μέθοδος ανάλυσης κρίνεται επιφανειακή και είναι αδύνατο να γίνουν συσχετίσεις ως προς την αποτελεσματικότητα των υπό σύγκριση προγραμμάτων. Αυτή η μέθοδος ανάλυσης είναι όμως η λιγότερο χρησιμοποιούμενη αλλά και διαδεδομένη, διότι δύναται να εφαρμοστεί σε λίγες περιπτώσεις (Liford et al., 2004). 10 VOLUME 19, NO. 1

11 Ανάλυση κόστους - αποτελεσματικότητας Η μέθοδος ανάλυσης κόστους-αποτελεσματικότητας χρησιμοποιείται για τη σύγκριση του κόστους-άμεσο κόστος παροχής υπηρεσιών και το τελικό προϊόντα έτη ζωής που σώθηκαν (Economic Evaluation, 2005). Επίσης χρησιμοποιείται και για την σύγκριση ιατρικών προγραμμάτων που ενώ εφαρμόζονται για μια ιατρική περίπτωση παρουσιάζουν διαφορετικά κόστη και αποτελέσματα (Ellencweig, 1992; Donaldson et al., 2002). Είναι η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη μέθοδος, που με τη σύγκριση αυτή παρουσιάζεται ένας συγκεκριμένος δείκτης δηλαδή το κόστος των ετών ζωής που σώθηκαν. Όμως από την άλλη, αδυνατεί να εκτιμήσει μεμονωμένες πρακτικές ή να συγκρίνει ανόμοιες περιπτώσεις δηλαδή είναι διαφορετικό τα έτη ζωής που σώθηκαν από τον αριθμό περιπτώσεων που δεν παρουσίασε επιπλοκές (Sculpher 2004). Ένα άλλο μειονέκτημα της αναφερόμενης μεθόδου είναι ότι η τελική εκροή πρέπει να έχει ισοδυναμία σε κάθε υπό εξέταση υπηρεσία, πράγμα αδύνατο. Δηλαδή μια καρδιοχειρουργική επέμβαση δεν παράγει αντίστοιχο ισοδύναμο προϊόν με τη σκωληκοειδεκτομή (Λαχανά 2007). Με αυτά τα μειονεκτήματα η οικονομική επιστήμη οδηγήθηκε στην ανάπτυξη και εφαρμογή της μεθόδου που εξετάζει το κόστος και τη χρησιμότητα (Cunningham 2001). Ανάλυση κόστους - οφέλους Κατά τη μεθοδολογία αυτή υπολογίζει συνάμα το κόστος και το όφελος σε οικονομικές μονάδες. Παρουσιάζει ομοιότητες με την μέθοδο ανάλυσης κόστους χρησιμότητας, όμως δεν χρησιμοποιεί τους ίδιους δείκτες. Είναι μια ολοκληρωμένη μέθοδος οικονομικής ανάλυσης, παρουσιάζοντας πιο διευρυμένο πεδίο εφαρμογής και εκτίμησης από τις μεθόδους κόστος/αποτελεσματικοτητα και κόστος/χρησιμότητα (Οικονόμου και Τούντας 2007). Εφαρμόζεται κατά την σύγκριση ανόμοιων ιατρικών προγραμμάτων λόγω των ερωτημάτων αποδοτικότητας που διατυπώνει, δηλαδή ποίες από τις παρεμβάσεις είναι πιο αξιόλογες προς εφαρμογή (Drummond 1987). Επίσης προκρίνεται η εφαρμογή της μεθόδου αυτής στην αξιολόγηση μεμονωμένων ιατρικών πρακτικών, ως εναλλακτική λύση με σκοπό να συνεχίσει να εφαρμόζεται η εν λόγω ιατρική παρέμβαση (Donaldson 1990). Ως θετική αποτίμηση την εν λόγω ανάλυσης είναι ότι με τους κοινούς όρους που εξάγονται από τα αποτελέσματα γίνεται εφικτό να συγκριθούν προγράμματα σε διάφορες νόσους. Από την άλλη όμως προκαλούνται προβλήματα μέτρησης κατά την παρουσιάσει της υγείας με χρηματικούς όρους, ως επίσης η εμφάνιση λανθασμένων εκτιμήσεων είναι αυξημένη, με απότοκο να παρουσιάζεται πρόβλημα αξιοπιστίας και εγκυρότητας (Λαχανά 2007). Έτσι οι μέθοδοι ανάλυσης κόστους/οφέλους έχουν μεθοδολογική δυσκολία, αφού στηρίζονται σε αυθαίρετες παραδοχές, προϋποθέτοντας σε οικονομικούς όρους την ανθρώπινη ζωή (Τριχόπουλος 2002). Ανάλυση κόστους - χρησιμότητας Η ανάλυση κόστους χρησιμότητας παρουσιάζεται ως παραλλαγή της μεθόδου ανάλυσης κόστους/αποτελεσματικότητας. Βασική τους διαφορά είναι ο τρόπος μέτρησης και υπολογισμού του τελικού προϊόντος. Το αγαθό της υγείας στην αναφερόμενη μέθοδο χαρακτηρίζεται ως συνάρτηση της διάρκειας και της ποιότητας και το αποτέλεσμα μια ιατρικής πρακτικής θα εκτιμηθεί βάσει αυτής της συνάρτησης (Roberts 1990). Η εφαρμογή τη μεθόδου αυτής προκρίνεται κατά την αξιολόγηση υγειονομικών προγραμμάτων όπου η ποιότητα ζωής είναι η σπουδαιότερη παράμετρος. Σε αυτή τη μέθοδο ανάλυσης τόσο κόστος όσο και το όφελος υπολογίζεται με μη οικονομικές μονάδες, αλλά με κοινούς όρους. Χρησιμοποιούνται δείκτες θνησιμότητας και ασθένειας όπως τα ποιοτικά προσαρμοσθέντα έτη ζωής (QUALYs), όπου γίνεται μέτρηση της ποσότητας (ποιοτικά) της ζωής, που προκύπτει μετά από μια ιατρική πράξη/παρέμβαση (Waldman 1992). Όπως και οι προηγούμενες αναφερόμενες αναλύσεις παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ως θετική αποτίμηση είναι ότι με την ανάλυση αυτή γίνεται συνδυασμός των θετικών αποτιμήσεων των άλλων αναλύσεων, λόγω του ότι το κόστος και το όφελος υπολογίζεται όχι με οικονομικές μονάδες. Αυτό φαίνεται στο ότι δύναται με τη μέθοδο αυτή να αναλυθούν και να συγκριθούν δύο προγράμματα μη όμοιων νοσημάτων, προσδιορίζοντας τόσο τα οφέλη, όσο και τις συνέπειες (Λαχανά 2007). Όμως παρά τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζει, η μέθοδος ανάλυσης κόστος/χρησιμότητα έναντι των υπολοίπων, σχετικά με πού μπορεί να εφαρμοστεί, προκύπτουν όμως διάφορα προβλήματα. Αυτά τα προβλήματα είναι μεθοδολογικής, φιλοσοφικής και πρακτικής υφής και εντοπίζονται :»» Στον τομέα της κοινωνικής δικαιοσύνης, όπου υπάρχει ανισορροπία ως προς την επιλογή κάποιου υγειονομικού συστήματος.»» Όσον αφορά την αντιμετώπιση του δυνητικού κινδύνου, αφού τα QUALYs διατηρούν ουδετερότητα απέναντι στον κίνδυνο.»» Στις προτιμήσεις της κοινωνίας διότι κάποια άτομα δεν θα μπορέσουν να συμμετέχουν στην ερωτοαπαντητική διαδικασία, αφού δεν θα είναι γνώστες του υπό αξιολόγηση αντικειμένου (Λαχανά, 2007).»» Κατά το χρόνο και την πρόγνωση αφού υφίσταται διαφορετική αξιολόγηση της εμπειρία των ασθενών.»» Στο ότι τα QUALYs σαν «οδηγοί αγοράς», μπορεί να έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα προς τους διαχειριστές πολιτικών υγείας.»» Όμως εάν δεν υπάρξει η απαραίτητη προσαρμογή είναι αδύνατη η γενίκευση των εκτιμήσεων. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

12 Όλες οι αναφερόμενες αναλύσεις έχουν την χρησιμότητά τους και έτσι πρέπει να επιδιώκεται η εφαρμογή των παρά τις πιθανές δυσκολίες που θα αντιμετωπίσουν. Πρέπει όμως στις αναφερόμενες μέθοδοι οικονομικής ανάλυσης να εξετάζεται τόσο η εγκυρότητα όσο και η αξιοπιστία των διαφόρων δεικτών μέτρησης (Shapiro et al., 1982). Η προσπάθεια εφαρμογής και ανάπτυξης των μεθόδων οικονομικής αξιολόγησης δεν πρέπει να σταματήσουν, τουναντίον να συνεχίσουν (Cauvin et al., 1990). Πρέπει όμως στις αναφερόμενες μέθοδοι οικονομικής ανάλυσης να εξετάζεται τόσο η εγκυρότητα όσο και η αξιοπιστία των διαφόρων δεικτών μέτρησης. Αλλά οι μέθοδοι αυτοί όσο και αν τελειοποιηθούν θα είναι χρήσιμα εργαλεία στη διάθεση του διοικητή και του μάνατζερ. Με αυτά θα μπορεί ασκεί και να διαχειρίζεται με κριτική ικανότητα και προσοχή, επικουρούμενες αυτόν κατά την λήψη σημαντικών αποφάσεων για την μονάδα υγείας. Όμως κάτι που δεν πρέπει να απουσιάζει από την ορθή και ολοκληρωμένη λήψη αποφάσεων είναι η ηθική και δεοντολογική θεώρηση των μεθόδων οικονομική αξιολόγησης. Ηθική και Δεοντολογική θεώρηση των οικονομικών της υγείας Κατά την διαμόρφωση της πολιτικής υγείας, αφορούμενη στον τομέα υγείας στη λήψη αποφάσεων εάν δεν λαμβάνεται υπόψη η ηθική θεώρηση, η όλη στρατηγική παίρνει λάθος τροπή. Σε μία προσπάθεια χάραξης πολιτικής υγείας οι οικονομικοί όροι δεν είναι αρκετοί, έτσι χρειάζεται να δοθεί η δέουσα σοβαρότητα και στις ηθικές διαστάσεις της υγείας όπως οι αρχές της δικαιοσύνης, της ισότητας, της ελευθερίας και της αλληλεγγύης (Θεοδώρου και Μητροσύλη, 1999). Κατά την οικονομική ανάλυση όπως αναφερθεί χρησιμοποιούνται κυρίως οι μέθοδοι ανάλυσης κόστος/αποτελεσματικότητα, κόστος/χρησιμότητα και κόστος/όφελος με σκοπό την λήψη των κατάλληλων παρεμβάσεων σχετικά με την υγεία. Κατά την μέθοδο κόστος αποτελεσματικότητας προκύπτουν ηθικά διλήμματα που σχετίζονται με την επιλογή των ασθενών. Με την στόχευση του μηδενικού κόστους και της αποτελεσματικότητας, έχει ως απότοκο να απουσιάζουν οι έννοιες δικαιοσύνης, ισότητας και αλληλεγγύης (William 1992). Επίσης εντοπίζεται και αδικία απέναντι στους ηλικιωμένους, στους φτωχούς, στις γυναίκες και στις μειονότητες. Αυτό φαίνεται όταν η φροντίδα των ηλικιωμένων έχει μεγαλύτερο κόστος από τη φροντίδα ατόμων νεαρότερης ηλικίας (Castiel 1997). Στην εφαρμογή της μεθόδου ανάλυσης κόστους/οφέλους, όπου αποτιμάται συχνά η ανθρώπινη ζωή (Downie and Calman, 1997). Όμως προκύπτουν ερωτήματα ποία είναι η αξία από οικονομικής σκοπιάς της ζωής του ανθρώπου τόσο στο σήμερα όσο και στο αύριο; Αυτό φαίνεται σε περίπτωση επιμήκυνσης της ζωής του ανθρώπου ποίο είναι το κέρδος και ποιό το κόστος της κοινωνίας; Επίσης παρουσιάζεται αβεβαιότητα σχετικά με τη μέτρηση αλλά και άγνοια των ατομικών και συλλογικών προτιμήσεων, διότι κατά τη μέθοδο αυτή σύμφωνα με τον Castiel (1997) γίνεται στήριξη σε υγιή άτομα, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις επιθυμίες των ασθενών. Αυτό δημιουργεί με τη σειρά του πληθώρα ηθικών προβλημάτων. Ενώ κατά την εφαρμογή της μεθόδου ανάλυσης κόστους/ χρησιμότητας, που βασίζεται στον κανόνα ότι ένα σύστημα υγείας για να δύναται να εξυπηρετήσει τους χρήστες των διαφόρων υπηρεσιών που προσφέρει, πρέπει να παράγει το μέγιστο QALYs, αλλά και το μικρότερο κόστος (Downie and Calman 1997 Castiel 1997). Η ηθική όμως θεώρηση της μεθόδου αυτής είναι ότι δεν συμβαδίζει με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια όπως αναφέρει ο Castiel (1997). Κατά την μέτρηση του κόστους σημαντικό ρόλο παίζει ο ηλικιακός παράγοντας (Θεοδώρου και Μητροσύνη,1999).Δηλαδή σε περίπτωση σωτηρίας της ζωής μεταξύ ενός νέου και ενός ηλικιωμένου, θα προτιμηθεί η σωτηρία του νέου, αφού αποδίδει το μέγιστο αριθμό QALYs. Έτσι με αυτή την παρέμβαση, συμπεραίνεται ότι σε μια μεταμόσχευση οργάνου σημαντικό ρόλο θα παίξει η ηλικία, το επάγγελμα και το οικονομικό επίπεδο. Δηλαδή σημαντικό κριτήριο θα είναι το κριτήριο της χρησιμότητας. Η ορθολογικότητα της μεθόδου αυτής είναι αδιαμφισβήτητα αποδεκτή, όμως παρουσιάζει σημεία αδικίας, λόγω της παρουσίας διακρίσεων. Αυτό διαφαίνεται στο ότι δεν μπορεί να γίνεται οικονομική αξιολόγηση της κατανομής των πόρων και να μην λαμβάνεται υπόψη οι κανόνες της δικαιοσύνης, της ισότητας με βασικό στόχο το συλλογικό συμφέρον εν αντιθέσει το μερικό συμφέρον. Από την εφαρμογή της μεθόδου αυτής ανακύπτουν αρκετά ηθικά διλήμματα όπως μεταξύ ποίας μορφής θεραπείας, θα επιλέξει ο λειτουργός υγείας. Όπως στην περίπτωση που ο ιατρός αποφασίσει τη μορφή θεραπείας βάση του κόστους, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την ιατρική ηθική (Downie and Calman 1997). Εάν όμως η παρέμβαση της ιατρικής πράξης βασίζεται σε αρχές βιοηθικής, υπολογίζοντας συνάμα και το κόστος, τότε η απόφαση είναι ορθότερη και εφαρμόζεται η ορθότερη μέθοδος. Η ηθική θεώρηση είναι σημαντικός πυλώνας της οικονομικής αξιολόγησης των προγραμμάτων υγείας, αν όχι και του όλου σχεδιασμού των, διότι εάν δεν ληφθεί υπόψη η ηθική διάσταση στα πλαίσια του προγραμματισμού, τη χάραξη πολιτικής, αναφύονται ανισότητες και διακρίσεις καθώς και αρκετά ηθικά διλήμματα (Downie and Calman, 1997; Θεοδώρου και Μητροσύλη, 1999). Συζήτηση Στην παρούσα εργασία επιχειρήθηκε η συγκριτική παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών των μεθόδων οικονομικής αξιολόγησης καθώς και των θετικών και αρνητικών σημείων που παρουσιάζουν. Όλες οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης είναι χρήσιμες και είναι λογικό να εφαρμόζονται, παρά τις όποιες αρνητικές αποτιμήσεις παρουσιάζουν. 12 VOLUME 19, NO. 1

13 Οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης είναι χρήσιμες για την οικονομική επιστήμη και παρά τα όποια αρνητικά παρουσιάζουν ή ακόμη και σημεία αβεβαιότητας που υπάρχουν ως προς τον ρόλο την οικονομικής αξιολόγησης για την διαχείριση αποφάσεων στο νοσοκομειακό οργανισμό (Hjelmgren et al., 2001; Sculpher et al., 2004). Η οικονομική αξιολόγηση είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για την αποτίμηση της φροντίδας υγείας (Cunningham 2001). Με την εφαρμογή της οικονομικής αξιολόγησης οι διοικητές και οι μάνατζερ των νοσοκομειακών οργανισμών θα μπορέσουν να βελτιώσουν και να αναδιαμορφώσουν τόσο τις πολιτικές όσο και τις πρακτικές για την φροντίδα υγείας (Κυριόπουλος και συν, 1999). Παρόλο που αυτά τα εργαλεία οικονομικής αξιολόγησης, ήγουν, οι μέθοδοι οικονομικής αξιολόγησης, είναι αδύνατο να τελειοποιηθούν, θα παραμείνουν εύχρηστα εργαλεία στη διάθεση των ατόμων που ασκούν διοικητική διαχείριση. Αυτά εάν χρησιμοποιούνται με σύνεση, επιφυλακτικότητα και κριτική ικανότητα, θα βοηθήσουν τα μέγιστα τόσο αυτούς που βρίσκονται στα κέντρα λήξης αποφάσεων, όσο και αυτούς που απευθύνεται η φροντίδα υγείας-στην «κοινωνία των πολιτών» κατά το Έγελο (Νταβαρινού 2010). Συμπεράσματα Η οικονομική αξιολόγηση είναι μια συγκριτική αξιολόγηση των διαφόρων εναλλακτικών προγραμμάτων υγείας, που αποσκοπεί αφενός στην οικονομική αποδοτικότητα, αφετέρου στην κοινωνική δικαιοσύνη, που χρειάζεται και πρέπει να έχει ένα σύστημα παροχή προγραμμάτων υγείας. Με την εφαρμογή των μεθόδων κοινωνικό-οικονομικής αξιολόγησης, αναλόγως που κρίνεται να εφαρμοστεί καθεμία από αυτές δεν πρέπει να παραβλέπεται και η ηθική και δεοντολογική πλευρά της οικονομικής αξιολόγησης. Οι εν λόγω μέθοδοι παρά τα όποια προβλήματα και δυστοκίες που δύναται να αντιμετωπίσουν, είναι βασική προϋπόθεση, αφενός για την βελτίωση της παρεχόμενης φροντίδας και αφετέρου στην ορθή διαχείριση των οικονομικών πόρων των σύγχρονων νοσοκομειακών οργανισμών. Η βελτίωση της παρεχόμενης φροντίδας γίνεται υπό την ραγδαία εξελισσόμενη δυναμική που έχουν πάρει οι επιστήμες του ανθρώπου, ήγουν η ιατρική, η βιολογία και η γενετική. Η μορφή της παρεχόμενης φροντίδας θα αποκτήσει άλλη δυναμική μέσα από μια Ηθικοδεοντολογική θεώρηση των Μεθόδων Οικονομικής Αξιολόγησης, και ο λογος είναι ότι η σύζευξη ηθικής και δεοντολογίας δημιουργούν ένα στέρεο πυλώνα και οδοδείκτη στην ορθολογική και ηθική οικονομική αξιολόγηση των σύγχρονων νοσοκομειακών οργανισμών από τη μια και των συστημάτων παροχής φροντίδας από την άλλη. Έτσι κρίνεται σκόπιμο να συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται οι μέθοδοι κοινωνικό-οικονομικής αξιολόγησης για τους εξής δυο λόγους: Πρώτον, τα όποια εμπόδια και δυσκολίες να μην αποθαρρύνουν τους ερευνητές, αλλά να τους κινητοποιούν σε περεταίρω συνέχιση της ερευνητικής των μελέτης, Δεύτερον, η ανάπτυξη και εφαρμογή μεθόδων οικονομικής αξιολόγησης είναι χρήσιμο τόσο για τους επαγγελματίες του τομέα υγείας, όσο και για την κοινωνία. Στα πλαίσια αυτής γίνεται συνεχής έλεγχος, εντοπίζονται λάθη και παρασπονδίες και βελτιώνονται οι αρνητικές καταστάσεις. Βιβλιογραφία 1. Coyle D, Davies L. How to assess cost-effectiνeness: Elements of a sound economic eνaluation. In: Drummond MP, Maynard Α (Eds) Purchasing and providing costeffective health care. Edinburg, Churchill Liνingstone, 1993: Κind Ρ, Rosser R, Williams Α. Valuation of the quality of life: Some psychometric eνidence. In: Jones Lee MW (Ed) The value of life and safety. Amsterdam, North-Holland, 1982: St Leger AS, Schnieden Η, Walworth - Bell JP.Evαluαting health serνices effectiveness: Α guide for heαlth professionals. Serνice Managers and Policy Makers, Milton Keynes, Open Uniνersity Press, Williams A., (1992) «A cost-effectiveness analysis: is it ethical?», Journal of Medical Ethics, Volume Donaldson C. The state of the art of costing health care for economic evaluation. Community Health Stud 1990, 14: Downie R.S., Calman K.C., (1997) Υγιής σεβασμός. Η ηθική στη φροντίδα υγείας, (μετάφραση Παπαγούνος Γ και συν), Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας, Αθήνα. 7. Liford R, Mohammed AM, Spiegelhaltor D. Use and misure of process and outcome data in managing performance of acute medical care: avoiding institutional stigma. Lancet 2004, 363: Sculpher MJ, Pang FS, Manca A, Drummond MF, Golder S, Urdahl H ET AL. Generalisability in economic evaluation studies in health care: A review and case studies. Health Technol Assess 2004, 8: Shapiro S, Venet W, Strax Ρ. Ten-to-fourteen-year effect of breast cancer screening on mortality. J Natl Cancer Inst 1982, 69: Ellencweig AY. Analysing health systems: A modular approach. Oxford University Press, Oxford, Drummond MF. Methods for the economic evaluation of health care programs. Oxford University Press, Oxford, Cunningham SJ. An introduction to economic evaluation of health care. J Orthod 2001, 3: Roberts Μ, Alexander FE, Anderson TJ. Edimburg Trial of Screening for Breast Cancer. Lancet 1990, i: ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

14 14. Cauvin C, Coyaud C. Gestίon Hospitαliere: Finance et Controle de Gestion. Paris, 1990:82 85, 92, Hjelkmgren J., Berggren F, Andernon F. Health economics guidelines similarities, differences and some implications. Value Health 2001, 4: Donaldson C., Currie G, Mitton C. Cost-effectiveness analysis in health care: Contraindications. Br Med J 2002, 325: Waldman S. Effect of changing technology on hospital costs. Soc Secur Bull 1992, 35: Θεοδώρου Μ., Μητροσύνη Μ., (1999) Υπηρεσίες Υγείας/ Νοσοκομείο, Ιδιοτυπίες και προκλήσεις, Τόμος Γ, ΕΑΠ, Πάτρα. 19. Κυριόπουλος Γ, Οικονόμου Χ, Γεωργούση Ε, Γείτονα Μ, (1999). Τα Οικονομικά της Υγείας Από το Α ως το Ω. Εκδόσεις Εξάντας, Πολιτικές Υγείας. 20. Κυριόπουλος Γ, (2003) Εισαγωγή στα Οικονομικά της Υγείας, Τομέας Οικονομικών της Υγείας της ΕΣΔΥ. Στο Λαχανά Ε, (2007) Οικονομική Αξιολόγηση των προγραμμάτων υγείας: Ένα χρήσιμο εργαλείο στη λήψη αποφάσεων. Νοσηλευτική, 46(3): Νταβαρινού Π, (2010), Η Φιλοσοφία της παιδείας κατά τον Hegel, Φιλοσοφία και παιδεία, Έτος 16ο, τεύχος Οικονόμου Ν. Α., Τούντας Γ,(2007), Αξιολόγηση της Αποδοτικότητας στο χώρο της υγείας, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 24(1): Τριχόπουλος Δ., (2002) Γενική και κλινική Επιδημιολογία, Εκδόσεις Γ. Παρισιανού, Αθήνα. 25. Υφαντόπουλος Γ.Ν (2010). Τα Οικονομικά Της Υγείας, Θεωρία και Πολιτική. Βιβλιοθήκη οικονομίας διοίκησης και πολιτικής υγείας. Εκδ. Τυπωθήτω. 14 VOLUME 19, NO. 1

15 刀䔀䜀䤀匀吀刀䄀吀䤀伀一匀爀攀最椀猀琀爀愀琀椀漀渀猀䀀欀爀愀琀椀猀挀漀渀猀甀氀琀椀渀最 挀漀洀 アハ ート㔀㜀 㐀㐀㤀㠀㠀 ꐃ 뼃쀃섃찃댃섃넃밃밃넃딃먃쀃넃꼃됃딃씃쌃뜃숃딃쀃뤃먃딃봃쐃섃츃봃딃쐃넃뤃쌃쐃뜃눃딃묃쐃뤃쌃쐃뼃쀃뼃꼃뜃쌃뜃쐃뜃숃넃봃렃섃츃쀃뤃봃뜃숃넃쀃찃됃뼃쌃뜃숃밃괃쌃줃쐃뜃숃먃넃묃촃쐃딃섃뜃숃먃넃쐃넃봃찃뜃쌃뜃숃쐃뜃숃쌃씃밃쀃딃섃뤃옃뼃섃갃숃쐃줃봃넃쐃찃밃줃봃 Ⰰ 쐃줃봃넃묃묃뜃묃딃쀃뤃됃섃갃쌃딃츃봃밃딃쐃넃븃촃쐃뼃씃숃먃넃뤃밃딃쐃뼃쀃딃섃뤃눃갃묃묃뼃봃쐃뼃씃숃 鄃봃넃댃봃줃섃꼃똃뼃봃쐃넃숃쐃뼃씃숃넃봃렃섃츃쀃뤃봃뼃씃숃쀃딃섃뤃뼃섃뤃쌃밃뼃촃숃 Ⰰ 뜃鐃뤃넃윃딃꼃섃뤃쌃뜃쐃뼃씃鄃봃렃섃츃쀃뤃봃뼃씃 ꀃ 넃섃갃댃뼃봃쐃넃쀃섃뼃쌃옃괃섃딃뤃쐃섃찃쀃뼃씃숃딃묃넃윃뤃쌃쐃뼃쀃뼃꼃뜃쌃뜃숃쐃줃봃쌃옃넃묃밃갃쐃줃봃먃넃뤃쐃줃봃쌃씃봃딃쀃딃뤃츃봃쐃뼃씃숃 ꐃ 뼃쀃섃찃댃섃넃밃밃넃괃윃딃뤃쐃뜃봃밃뼃섃옃긃됃뤃넃됃섃넃쌃쐃뤃먃뼃촃딃섃댃넃쌃쐃뜃섃꼃뼃씃쀃뼃씃딃븃딃쐃갃똃딃뤃밃괃쌃넃넃쀃찃쀃넃섃넃됃딃꼃댃밃넃쐃넃먃넃뤃넃쌃먃긃쌃딃뤃숃쐃넃렃괃밃넃쐃넃쐃뼃씃넃봃렃섃츃쀃뤃봃뼃씃쀃넃섃갃댃뼃봃쐃넃 餃넃쐃섃뼃꼃 鴃뼃쌃뜃묃딃씃쐃괃숃 ꘃ 넃섃밃넃먃뼃쀃뼃뤃뼃꼃 餃넃쐃섃뤃먃뼃꼃鬃딃뤃쐃뼃씃섃댃뼃꼃 鄃먃쐃뤃봃뼃묃찃댃뼃뤃 蘃묃묃뼃뤃锃쀃넃댃댃딃묃밃넃쐃꼃딃숃 ꔃ 댃딃꼃넃숃 吀漀 ꌃ 딃밃뤃봃갃섃뤃뼃괃윃딃뤃밃뼃섃뤃뼃됃뼃쐃뜃렃딃꼃밃딃㐀 Ⰰ 㔀鐃뤃딃렃봃딃꼃숃鰃뼃봃갃됃딃숃 ꌃ 씃봃딃윃뼃촃숃鴃뼃쌃뜃묃딃씃쐃뤃먃긃숃먃넃뤃鰃넃뤃딃씃쐃뤃먃긃숃锃먃쀃넃꼃됃딃씃쌃뜃숃넃쀃뼃쐃뼃봃 ꀃ 鄃 ꌃꔃ 鰃鴃 吀漀 ꌃ 딃밃뤃봃갃섃뤃뼃렃넃댃꼃봃딃뤃쌃쐃넃锃묃묃뜃봃뤃먃갃 蘃쐃뼃밃뼃 蘃쐃뼃밃넃アハ ート긃쀃딃섃뤃쌃쌃찃쐃딃섃넃蘃쐃뼃밃넃 䀀䬀刀䄀吀䤀匀䌀伀一匀唀䰀吀䤀一䜀 䬀刀䄀吀䤀匀 ⴀ 吀刀䄀䤀一䤀一䜀 ⴀ 䄀一䐀 ⴀ 䌀伀一匀唀䰀吀䤀一䜀 䰀攀愀爀渀洀漀爀攀愀戀漀甀琀䬀爀愀琀椀猀眀眀眀 欀爀愀琀椀猀挀漀渀猀甀氀琀椀渀最 挀漀洀

16 Ερευνητικό άρθρο Ψυχικά Υγιείς Μητέρες Γερά Θεμέλια Νέας Γενιάς. Αξιολόγηση ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου σε έγκυες γυναίκες και αποτελεσματικές πρόωρες παρεμβάσεις, σε Δημόσια Μαιευτικά τμήματα της Κύπρου Healthy mothers - Happy children: Prenatal assessment for psychosocial factors in public hospitals of Cyprus Republic Ελένη Χατζηγεωργίου PhD, Εκπαιδεύτρια Μαιευτικής Συντονίστρια Μεταπτυχιακού προγράμματος Μαιευτικής Τμήμα Νοσηλευτικής Σχολή Επιστημών Υγείας Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Γιάννα Κολιανδρή PhD(c), Ψυχολόγος Τμήμα Νοσηλευτικής Σχολή Επιστημών Υγείας Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Άντρια Σπυρίδου PhD, Ψυχολόγος Επιστημονικός Συνεργάτης Τμήμα Νοσηλευτικής Σχολή Επιστημών Υγείας Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ελένη Χατζηγεωργίου Ηλεκτρονική Διεύθυνση: eleni.hadjigeorgiou@cut.ac.cy Eleni Hadjigeorgiou PhD, Midwifery Educator Nursing Department Faculty of Health Sciences Cyprus University of Technology Yianna Koliandri PhD student Nursing Department Faculty of Health Sciences Cyprus University of Technology Andria Spyridou PhD, Psychologist Scientific collaborator, Nursing Department Faculty of Health Sciences Cyprus University of Technology Corresponding Author Eleni Hadjigeorgiou eleni.hadjigeorgiou@cut.ac.cy Περίληψη Εισαγωγή: Οι εξελίξεις στο χώρο της περιγεννητικής έρευνας και ψυχολογίας καταδεικνύουν ότι υπάρχει μια σειρά ψυχοκοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν την υγεία της εγκύου και του εμβρύου - νεογνού. Σκοπός: Να διερευνήσει τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες κινδύνου κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης που μπορεί να επηρεάσουν την υγεία της μητέρας και την υγεία και ανάπτυξη του εμβρύου-νεογνού. Παράλληλα, να αξιολογήσει τη χρησιμότητα του ερωτηματολογίου KINDEX. Μέθοδος: Μικτή μεθοδολογική προσέγγιση. Χρησιμοποιώντας το ερωτηματολόγιο KINDEX έγινε συνέντευξη σε 301 έγκυες γυναίκες στα πέντε δημόσια νοσοκομεία της Κύπρου. Μετά από την ολοκλήρωση των συνεντεύξεων οι ερευνήτριες έγραψαν αναστοχαστικά ημερολόγια, τα οποία αναλύθηκαν με θεματική ανάλυση. Αποτελέσματα: Το άθροισμα KINDEX ήταν σημαντικά υψηλότερο στις έγκυες γυναίκες που είχαν φόβο των οικονομικών δυσκολιών και στις έγκυες γυναίκες που βίωναν βία από το σύντροφο τους (IPV). Από την ποιοτική ανάλυση, προέκυψαν τρία θέματα: I: Χρήσιμος ο εντοπισμός των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν την υγεία των εγκύων και των εμβρύων/νεογνών. ΙΙ: Η προγεννητική φροντίδα στην Κύπρο χρειάζεται βελτίωση. III: Εταιρική σχέση μεταξύ εγκύων γυναικών και επαγγελματιών υγείας. Συμπέρασμα: Οι επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να έχουν ειδική εκπαίδευση στη ψυχολογία της μητρότητας και την ευκαιρία να χρησιμοποιούν ειδικά αξιόπιστα εργαλεία ελέγχου. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα πρέπει να δημιουργήσουν στρατηγικές για την προώθηση της ψυχοκοινωνικής ευημερίας των μητέρων. Το ερωτηματολόγιο KINDEX είναι ένα έγκυρο προγεννητικό εργαλείο. Λέξεις κλειδιά: Maternal mental health, prenatal, psychosocial risk assessment, midwives, KINDEX, pregnancy Abstract Introduction: The developments in the area of perinatal research and psychology indicate that there are a number of psychosocial factors that affect the health of the pregnant woman and the fetus-newborn. Αim: To explore the psychosocial risk factors that may affect the health of the pregnant women and fetus/newborn and examine the feasibility of the KINDEX Mum- Screen for the early detection of pregnant women at risk. Methods: Mixed-methods study. Using the KINDEX questionnaire N=301 pregnant women were interviewed in five public hospitals of Cyprus by 14 midwives and student midwives. Upon conclusion of the interviews the midwives wrote reflective diaries, and thematic analysis was conducted. Results: The quantitative data suggest that the perceived stress and the KINDEX sum score was significantly higher in women with fears of financial difficulties in the future and in women experiencing intimate partner violence (IPV). From the analysis of the qualitative data, three main themes emerged: I: Identification of psychosocial factors that affect the health of pregnant women and embryos/newborns is useful. II: The perinatal care need improvement. III: Partnership between women and health professionals. Conclusion: Health professionals should have the opportunity to use a screening tools and provide evidence based, cost effective, and human rights oriented mental health and social care services. Policy makers should create strategies for promotion of psychosocial well-being of mothers during pregnancy. KINDEX questionnaire is a valid prenatal screening tool for identification of psychosocial risks. Keywords: Maternal mental health, prenatal 16 VOLUME 19, NO. 1

17 Eισαγωγή Η καλή σωματική και ψυχική υγεία μιας εγκύου γυναίκας είναι απαραίτητη για την καλή υγεία και τη φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρύου/νεογνού (Lukasse et al., 2011). Η Ψυχική υγεία των μητέρων κατά την περίοδο της λοχείας έχει μελετηθεί πολύ περισσότερο σε σύγκριση με τη ψυχική υγεία των μητέρων στη προγεννητική περίοδο. Η έρευνα των επιπτώσεων των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν την υγεία της εγκύου και του εμβρύου/νεογνού και συμπεριφορά των νηπίων/παιδιών είναι ελάχιστη (Satyanarayana et al., 2011). Παγκόσμια, η αντιμετώπιση των ψυχικών προβλημάτων υγείας που βιώνουν οι μητέρες αποτελεί σημαντική πρόκληση για τη δημόσια υγεία. Στις πλούσιες χώρες 1 στις 10 μητέρες αναπτύσσει επιλόχεια κατάθλιψη ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες 1 στις 5 μητέρες (Lukasse et al., 2011). Επιπρόσθετα, στα έμβρυα / νεογνά υπάρχει άμεσος κίνδυνος διότι η ανάπτυξη εγκεφάλου αρχίζει τους πρώτους μήνες μετά από τη σύλληψη (Field et al., 2003; Teicher et al., 2002, 2003). Οι βασικότεροι ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες κινδύνου που έχουν τεκμηριωθεί ότι κατά τη διάρκεια της προγεννητικής περιόδου αυξάνουν τον κίνδυνο ανεπιθύμητων μαιευτικών, νεογνικών και μεταγεννητικών επιπλοκών είναι: Εφηβική Εγκυμοσύνη, Οι πολύ νεαρές μητέρες, κάτω των 21 ετών, αντιμετωπίζουν περισσότερα οικονομικά προβλήματα και έχουν προβλήματα προσκόλλησης μετά τη γέννα (Ekeus, 2004; Siegel 2014). Εκτιμάται ότι το 11% όλων των γεννήσεων παγκοσμίως είναι από γυναίκες 15 έως 19 ετών (WHO 2018). Η εφηβική εγκυμοσύνη είναι ένας από τους παράγοντες κινδύνου διότι προκαλεί ανεπιθύμητα σωματικά και ψυχοκοινωνικά προβλήματα, συμπεριλαμβανομένης και της ψυχικής ασθένειας (Torres 2017). Οικονομικές δυσκολίες: οι οικονομικές δυσκολίες έχουν άμεσο αντίκτυπο στην υγεία της εγκύου και στην ανάπτυξη του παιδιού (Adams et al., 1994). Η έλλειψη κοινωνικής στήριξης και η χαμηλή κοινωνικοοικονομική τάξη είναι παράγοντες κινδύνου διότι οι έγκυες γυναίκες έχουν αυξημένα επίπεδα άγχους (Fowler et al., 2012; Nagahawatte et al., 2008). Αντίθετα οι έγκυες γυναίκες που έχουν ουσιαστική κοινωνική υποστήριξη έχουν λιγότερα ψυχοσυναισθηματικά προβλήματα (Glazier et al., 2004). Οι ανύπαντρες μητέρες είναι πιο επιρρεπής στην ανάπτυξη επιλόχειας κατάθλιψης και άγχους (Elsenbruch et al., 2006). Μετανάστευση: οι έγκυες γυναίκες μετανάστριες έχουν μικρότερο υποστηρικτικό δίκτυο και αντιμετωπίζουν περισσότερα οικονομικά προβλήματα (Gaebel 2006), και περισσότερα περιγεννητικά προβλήματα Mallin and Gissler (2009). Τα προβλήματα οφείλονται σε ανεπαρκή προγεννητική φροντίδα, εφηβική εγκυμοσύνη, χαμηλότερα επίπεδα γονικής εκπαίδευσης (Gould et al., 2013). Επίσης, οι μετανάστριες λόγω του αντιληπτού κοινωνικού αποκλεισμού και των διακρίσεων βιώνουν περισσότερο άγχος, με δυσμενή αποτελέσματα στον τοκετό (Gibson et al., 2015; Giscombe et al., 2005; Pulhussery 2016). Έλλειψη κοινωνικής στήριξης και άγχος: μπορεί να προκαλέσει προβλήματα υγείας καθώς έχουν και αντίκτυπο στη ψυχολογία της μητέρας (Bergman et al., 2007). Το Προγεννητικό άγχος και η έλλειψη κοινωνικής στήριξης έχουν μια συνδυασμένη αρνητική επιρροή στη συναισθηματική κατάσταση της εγκύου και σχετίζονται με την ηλικία, την εκπαίδευση, και το εισόδημα της οικογένειας (Glazier et al., 2004). Το άγχος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης σχετίζεται με μεταβολές των επιπέδων κορτιζόλης πλάσματος της μητέρας και του αμνιακού υγρού (Bergman et al., 2012; Painter et al., 2012). Αυτές οι αλλαγές σχετίζονται με προβλήματα στο τοκετό και στη νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών (Barbazarova et al., 2013). Kακοποίηση από σύντροφο/σύζυγο: Intimate Partner violence (IPV) Η Βία από το σύντροφο (IPV) κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης προκαλεί σωματικά τραύματα στη μητέρα, έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες, σχετίζεται με περιγεννητικές επιπλοκές (Chisholm et al, 2017) και προβλήματα με το μητρικό θηλασμό (Rodriques et al., 2008; Lau and Chan 2007). Η Βία από το σύντροφο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης έχει συσχετιστεί με κατάθλιψη, άγχος και μετατραυματική αγχώδη διαταραχή (PTSD) κατά την περιγεννητική περίοδο (Howard et al., 2013). Επιπλέον, τα παιδιά των οποίων οι μητέρες εκτέθηκαν σε βία από το σύντροφο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι πιθανότερο να υποφέρουν σωματική βία κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας (Chan et al., 2012). Τραυματικές εμπειρίες της μητέρας κατά την παιδική ηλικία όπως για παράδειγμα ενδοοικογενειακή βία και σεξουαλική κακοποίηση επηρεάζουν αρνητικά την υγεία της μητέρας και του βρέφους (Mezey 2005). Η παιδική κακοποίηση της μητέρας και η μετατραυματική αγχώδης διαταραχή της μητέρας σχετίζονται με τη μεταγεννητική κατάθλιψη, προβληματικό δεσμό μητέρας νεογνού και βεβαρυμμένη ψυχική υγεία στην εγκυμοσύνη (Mezey et al., 2005; Seng et al., 2003). Η παιδική κακοποίηση της μητέρας σχετίζεται με την κακή συμπεριφορά των παιδιών και αρνητικά γεγονότα στην παιδική τους ηλικία, όπως η σωματική κακοποίηση, διαχωρισμός από τους γονείς (Collishaw et al., 2007). Επίσης η μητέρα μπορεί να κάνει κατάχρηση ουσιών και να θυματοποιεί τα παιδιά της και ο φαύλος κύκλο της βίας να συνεχίζεται (Appleyard et al., 2011). Η παιδική σεξουαλική κακοποίηση της μητέρας σχετίζεται με άγχος και κατάθλιψη στην εφηβεία (Gilson et al., 2008; Roberb et al., 2004), να γίνουν έφηβες μητέρες και να γεννήσουν θνησιγενή νεογνά (Hillis et al., 2004). Ιατρικοί παράγοντες κινδύνου: επιπλοκές σε προηγούμενη και στη παρούσα εγκυμοσύνη και χρόνιες παθήσεις της εγκύου επηρεάζουν την ομαλή έκβαση του τοκετού και την υγεία της μητέρας, εμβρύου/νεογνού (Lydon et al., 2012). Ψυχοπαθολογία: ιστορικό ψυχολογικών διαταραχών και ιστορικό λήψης ψυχοτρόπων φαρμάκων. Η ψυχοπαθολογία, ιδιαίτερα η κατάθλιψη, είναι ένας από τους πιο γνωστούς ψυχοκοινωνικούς παράγοντες κινδύνου που επηρεάζει την υγεία της εγκύου και του εμβρύου/νεογνού (Davis et al., 2007). Η ψυχοπαθολογία, εχει συσχετιστεί με ιατρικά προβλήματα της μητέρας και επιβαρύνεται με άλλους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες κινδύνου, όπως το άγχος και την ενδοοικογενειακή βία (Melville et al., 2010). Οι καταθλιπτικές έγκυες γυναίκες είναι πιθανότερο να έχουν πρόωρο τοκετό (Smith et al., 2011), επιπλοκές στο τοκετό ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

18 και τα νεογνά τους να γεννηθούν με χαμηλό βάρος γέννησης και να γίνονται εισαγωγή στη μονάδα εντατικής νοσηλείας νεογνών (Perry et al., 2011). Προγεννητική Προσκόλληση: Μητέρες που δεν είχαν δυνατή προγεννητική προσκόλληση δείχνουν να έχουν πιο αδύνατο συναισθηματικό δεσμό με το νεογνό τους μετά τον τοκετό (Allhusen 2008). Κατάχρηση ουσιών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης: Επηρεάζεται η φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρύου και βρίσκεται σε αυξημένο κίνδυνο για σοβαρά προβλήματα υγείας Andres and Day (2000). Η χρήση εθιστικών ουσιών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι βασικός παράγοντας κινδύνου και έχει αρνητικό αντίκτυπο στην υγεία του εμβρύου/νεογνού και της μητέρας. Το κάπνισμα σχετίζεται με πρόωρα και χαμηλού βάρους νεογνά (Leonardi-Bee 2008) και το σύνδρομο αιφνίδιου θανάτου νηπίων (Keegan et al., 2010). Η μητρική κατανάλωση οινοπνεύματος, έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη του εμβρύου, όπως το σύνδρομο του αλκοολισμού (Lydon et al., 2012) και πρόωρο τοκετό (Chiodo et al., 2009). Η χρήση ναρκωτικών ουσιών κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης σχετίζεται με υπολειπόμενη ενδομήτρια ανάπτυξη και ενδομήτριο θάνατο ( Keegan et al., 2010). Η χρήση της κάνναβης από έγκυες γυναίκες σχετίζεται με σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής και μαθησιακά προβλήματα (Irner et al., 2012). Ερευνητικά δεδομένα στον τομέα της περιγεννητικής ψυχολογίας και της ανάπτυξης του παιδιού τεκμηριώνουν ότι μέσα από διεπιστημονική συνεργασία χρειάζεται να αναπτυχθούν και να χρησιμοποιηθούν κατάλληλα εργαλεία ελέγχου, και παρεμβάσεων για βελτίωση της περιγεννητικής φροντίδας. Μέθοδος Μικτή μεθοδολογική προσέγγιση. Τα ποσοτικά δεδομένα έχουν συλλεγεί με τη χρήση του ερωτηματολογίου KINDEX και τα ποιοτικά δεδομένα με τη χρήση αναστοχαστικών ημερολογίων διότι ο σκοπός αυτής της μελέτης είναι διπλός. Πρώτον, να διερευνήσει τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία των εγκύων γυναικών χρησιμοποιώντας το KINDEX ερωτηματολόγιο. Δεύτερον, να εξετάσει τη χρησιμότητα του ερωτηματολογίου KINDEX στην παρεχόμενη περιγεννητική φροντίδα. Ερωτηματολόγιο MUM KINDEX Μεταξύ 2010 και 2015, αναπτύχθηκε το MUM KINDEX από το πανεπιστήμιο Konstanz από τις Leuschner και Schauer και χρησιμοποιήθηκε σε μελέτες στην Ισπανία (Spyridou et al., 2014) Ελλάδα (Spyridou et al., 2015) και το Περού (Spyridou et al., 2016). Το KINDEX είναι ένα σύντομο ερωτηματολόγιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δομημένη συνέντευξη για τον προσδιορισμό των ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου που επηρεάζουν την υγεία των εγκύων και εμβρύων/νεογνών. Το KINDEX αξιολογεί έντεκα ψυχοκοινωνικούς παράγοντες κίνδυνους (Spyridou et al., 2015). Διαδικασία Μετάφρασης του ερωτηματολογίου KINDEX Η διαδικασία μετάφρασης βασίστηκε στις κατευθυντήριες οδηγίες της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (WHO 2018). Μια ομάδα εμπειρογνωμόνων από ψυχολόγους και μαίες εξέτασε το εργαλείο για την εγκυρότητα του περιεχομένου. Δείγμα Οι συμμετέχουσες (N = 301) ήταν έγκυες γυναίκες που παρευρέθηκαν στην τακτική προγεννητική εξέτασή τους στο τμήμα περιγεννητικής φροντίδας και στα έξι δημόσια νοσοκομεία της Κυπριακής Δημοκρατίας. Κριτήρια εισόδου 1. Όλες οι συμμετέχουσες ήταν χαμηλού κινδύνου και κυοφορούσαν ένα φυσιολογικό έμβρυο. 2. Όλες οι συμμετέχουσες είχαν καλή κατανόηση της ελληνικής ή αγγλικής γλώσσας. 3. Ήταν διαφορετικών εθνικοτήτων και η ηλικία τους κυμαινόταν από 15 έως 44 ετών. 4. Ήταν πολίτες της Κυπριακής δημοκρατίας για τους τελευταίους 12 μήνες. Κριτήρια αποκλεισμού 1. Έγκυες γυναίκες με πολύδυμες κυήσεις. 2. Έγκυες γυναίκες με σοβαρά ιατρικά προβλήματα και δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν το σκοπό της μελέτης. Ερευνητική ομάδα Στην ερευνητική ομάδα συμμετείχαν δύο ψυχολόγοι, μια εκπαιδεύτρια Μαιευτικής, μαίες και νοσηλεύτριες/φοιτήτριες του Μεταπτυχιακού προγράμματος Μαιευτικής. Όλοι οι επαγγελματίες υγείας που συμμετείχαν στη συλλογή δεδομένων είχαν ειδική εκπαίδευση για τη χρήση του KINDEX σε συνεντεύξεις με έγκυες γυναίκες. Είχαν οδηγίες ότι εάν μια έγκυος γυναίκα ήταν υψηλού κινδύνου, θα γινόταν παραπομπή σε ειδικό ψυχολόγο. Ηθικά Θέματα Η μελέτη έχει πάρει έγκριση από την Επιτροπή Βιοθικής Κύπρου (ΕΒ: 0323/2015), την επιτροπή έρευνας του υπουργείου υγείας (ΥΥ: ), από τον επίτροπο προστασίας προσωπικών δεδομένων και τους διευθυντές των νοσοκομείων. Η ανωνυμία και η εμπιστευτικότητα διασφαλίστηκε διότι όλες οι συνεντεύξεις έλαβαν χώρα σε ένα ήσυχο, ιδιωτικό δωμάτιο. Όλες οι γυναίκες που συμφώνησαν να συμμετάσχουν στη μελέτη αφού ενημερωθήκαν και έδωσαν γραπτή συγκατάθεση. Ενημερωμένη συναίνεση του νόμιμου κηδεμόνα παραλήφθηκε για ανηλίκες συμμετέχοντες. Συλλογή δεδομένων Ποσοτικά δεδομένα. Η συλλογή δεδομένων έγινε χρησιμοποιώντας το ερωτηματολόγιο KINDEX στην προγεννητική κλινική όπου οι έγκυες πηγαίνουν για προγεννητικό έλεγχο. Σε φυσιολογική εγκυμοσύνη, στην αρχή της εγκυμοσύνης μέχρι τη 32η βδομάδα κάθε μήνα, από τις κάθε δυο βδομάδες και 36 και άνω κάθε βδομάδα. Ποιοτικά δεδομένα. Η συλλογή δεδομένων έγινε με την ανάλυση των αναστοχαστικών ημερολογίων των ερευνητριών. Οι ερευνήτριες που είχαν χρησιμοποιήσει το ερωτηματολόγιο KINDEX είχαν γράψει αναστοχαστικό ημερολόγιο. 18 VOLUME 19, NO. 1

19 Ανάλυση Δεδομένων Στατιστική Ανάλυση Η στατιστική ανάλυση πραγματοποιήθηκε με τη χρήση του SPSS-22. Περιγραφικές στατιστικές πραγματοποιήθηκαν για να διερευνηθεί η συχνότητα των παραγόντων κινδύνου όπως αναφέρθηκαν από τις συμμετέχουσες. Επιπλέον, χρησιμοποιήθηκε το Kolmogorov-Smirnov τεστ κανονικής κατανομής (normality test) για το KINDEX και το PSS 4. Tόσο το KINDEX [D (107) =.17; p=.00] όσο και το PSS 4 [D (107) =.07; p=.12] είχαν μη κανονική κατανομή. Λαμβάνοντας την μη-κανονική κατανομή, χρησιμοποιήθηκε το μη παραμετρικό τεστ Mann-Whitney για την διερεύνηση των ομαδικών διαφορών μεταξύ γυναικών που παρουσίαζαν παράγοντες κινδύνου και αυτών που δεν παρουσιάζουν. Ποιοτική ανάλυση Τα αναστοχαστικά ημερολόγια αναλύθηκαν χρησιμοποιώντας την ποιοτική Θεματική ανάλυση Brawn and Clark (2006). Η σαφήνεια της διαδικασίας είναι σημαντική και περιγράφεται στα ακόλουθα έξι βήματα. Πρώτον, ο ερευνητής εξοικειώνεται με τα δεδομένα. Δεύτερον, Δημιουργεί τους αρχικούς κώδικες, Τρίτο ψάχνει για θέματα, Τέταρτο, εξετάζει τα θέματα, Πέμπτο τα καθορίζει και Έκτο ονομάζει τα θέματα. Δυο ερευνητές με γνώσεις ποιοτικής μεθοδολογίας είχαν αναλύσει τα δεδομένα ανεξάρτητα και στη συνέχεια τα ευρήματα συζητήθηκαν μεταξύ τους μέχρι να επιτευχθεί συναίνεση. Αποτελέσματα Στη μελέτη συμμετείχαν Ν=301 έγκυες γυναίκες από 18 χώρες. Από την Κύπρο συμμετείχαν Ν=225, Ν=Ρουμανία (n=18), Ελλάδα(=14), Ηνωμένο Βασίλειο(n=9), Ρωσία (n=7), Γεωργία(n=7) και Βουλγαρία (n=7). Επίσης συμμετείχαν 2 γυναίκες από Λίβανο, Συρία, Αρμενία, Ολλανδία, Φιλιππίνες, Αυστραλία και Ουκρανία (Figure 1). Η ηλικία των εγκύων γυναικών κυμάνθηκε μεταξύ 15 και 45 ετών. Figure 1. Χώρα καταγωγής μητέρας Ποσοτική ανάλυση δεδομένων Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει τα αποτελέσματα από τη σύγκριση μεταξύ της ομάδας των εγκύων γυναικών που αναφέρουν παράγοντες κινδύνου και των εγκύων γυναικών που δεν ανέφεραν κανέναν, σε σχέση με το συνολικό αποτέλεσμα KINDEX. Σημαντικές διαφορές παρατηρούνται σε όλες τις κατηγορίες κινδύνου, ενώ παρατηρούνται λιγότερες διαφορές σε σχέση με το αντιλαμβανόμενο επίπεδο άγχους όπως μετρήθηκε από το PSS-4. Σημαντικές διαφορές στο PSS 4 παρατηρήθηκαν σε σχέση με τους παράγοντες χρόνιων ιατρικών επιπλοκών, όπου οι έγκυες γυναίκες που ανέφεραν αυτόν τον παράγοντα κινδύνου είχαν υψηλότερο μέσο όρο στο PSS-4 (M= 180,31) από τις έγκυες γυναίκες που δεν ανέφεραν ιατρικές επιπλοκές (M= 148,23), (U= 2813, ρ<.001). Οι έγκυες γυναίκες που ανέφεραν επιπλοκές κατά την εγκυμοσύνη τους παρουσιάζουν επίσης υψηλότερα επίπεδα τρέχοντος στρες (Μ=161,64) από τις έγκυες γυναίκες που δεν ανέφεραν επιπλοκές σχετικές με την εγκυμοσύνη (U=8904, p<.005). Οι έγκυες γυναίκες που ανέφεραν ότι φοβούνται για την παρουσίαση οικονομικών προβλημάτων παρουσιάζουν επίσης υψηλότερα επίπεδα αντιλαμβανόμενου άγχους (Μ=15,73) από τις έγκυες γυναίκες χωρίς φόβους (Μ= 143,23), (U=9774, p=<005). Οι έγκυες γυναίκες που καταγγέλλουν σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική τους ηλικία έχουν επίσης υψηλότερα επίπεδα αντιλαμβανόμενου στρες (Μ= 180,31) από τις γυναίκες που δεν αναφέρουν καμία τέτοια εμπειρία (Μ=149,68), (U= 1491, p <.05). Οι γυναίκες που ανέφεραν έντονους καυγάδες με το σύντροφο τους τις τελευταίες 8 εβδομάδες έχουν επίσης υψηλότερο αντιλαμβανόμενο άγχος (Μ= 165,84) από τις γυναίκες που δεν είχαν καθόλου (Μ= 147,90), (U= 5702, p.01). Οι γυναίκες που αναφέρουν ότι είχαν χρησιμοποιήσει ψυχοτρόπα φάρμακα κάποια στιγμή της ζωής τους, αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα αντιλαμβανόμενου στρες (Μ=181,03) από τις έγκυες γυναίκες που δεν χρησιμοποίησαν ποτέ (Μ= 149,31) (U= 1799, p.01). Οι έγκυες γυναίκες που είχαν προηγουμένως λάβει ψυχολογική βοήθεια αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα αντιλαμβανόμενου άγχους (Μ = 171,63) από τις γυναίκες που δεν είχαν ποτέ (Μ= 147,84) (U= 4395, p.005). Ποιοτική ανάλυση δεδομένων Οι εμπειρίες των Μαιών από τη χρήση του ερωτηματολογίου KINDEX για εντοπισμό των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν την υγεία των εγκύων γυναικών και των εμβρύων/ νεογνών συνοψίστηκαν σε 3 βασικά θέματα. Θέμα I: Χρήσιμος ο εντοπισμός των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν την υγεία των εγκύων και των εμβρύων/νεογνών. Οι επαγγελματίες υγείας και ιδιαίτερα οι μαίες έχουν κεντρικό ρόλο στην προγεννητική φροντίδα και θα ήταν χρήσιμο στη βασική και συνεχιζόμενη εκπαίδευση τους να παρακολουθούν ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα για τη ψυχική υγεία των εγκύων γυναικών. Οι μαίες πρέπει να γνωρίζουμε πώς να εντοπίζουμε τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν την υγεία των γυναικών και των μωρών τους στη προγεννητική περίοδο (με πειθώ). Σε περίπτωση που αντιμετωπίσουμε δύσκολες υποθέσεις, μπορούμε να τις παραπέμψουμε έγκαιρα σε ψυχολόγο ή στο Ψυχίατρο Ερευνήτρια 6. Όσον αφορά τη χρήση του KINDEX για προσδιορισμό των παραγόντων, οι ερευνήτριες το χαρακτήρισαν, ως ένα χρήσιμο και εύχρηστο εργαλείο. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

20 Table 2. Group Differences between participants reporting risk factors and those who are not in relation to the KINDEX Mum Screen score. Load Factors Item N, Mean of Ranks N, Mean of ranks Mann-Whitney U Statistics Adolescent pregnancy Age in Years 12 (216.2) 289 (148.2) <.005 Migration Mother 79 (184,4) 222 (139,1)) Father 75 (190.1)0 226 (138.02) Single Parent Not living with the father 22 (232.2) 279 (144.4) 1127,5 0 Financial Worries Housing index 0,5 (Room / Person) 23 (191.8) 278 (147.6) 2257,5 <.005 Financial Worries 187 (169.2) 114 (121.1) Physical Complaints and Medical risk factors Pregnancy Complications 98 (189,7) 203 (132.3) Hospitalizations for ruises/injuries/burns 49 (193.0) 252 (142.8) Medical Risk factors for the pregnancy 14 (221.5) 287 (147.5) 1021,5 <.005 Chronic Illnesses 26 (208,7) 275 (145.5) 2073,5 0 Prenatal Bonding Unplanned Pregnancy 157 (154.5) 144 (147.1) ns Joy Mother (0 to 10) 7 (235.6) 294 (149.0) 43801,5 <.005 Worries Mother (0 to 10) 154 (181.1) 147 (119.4) Joy Father (0 to 10) 12 (233.4) 289 (147,6) 42649,5.001 Worries Father (0 to 10) 131 (177.2) 170 (130.8) 7702,5 0 Stress PSS-4 Sum Score 34 (220.9) 267 (142.1) 2163,5 0 Abuse in Childhood Physical Maltreatment 35 (229.2) 266 (140.7) Sexual Abuse 13 (270.2) 288 (145.6) 41938,5 0 Intimate Partner Conflict and Violence Increase in Conflicts (past 8 weeks) 44 (217.5) 257 (139.6) 2727,5 0 Vociferous Conflicts (past 8 weeks) 52 (224.4) 249 (135.7) Physical Violent Conflict (past 8 weeks) 5 (274.8) 296 (148.9) Ever violent intimate partner relationship 19 (251.4) 282 (144.2) Nicotine, Alcohol and Drugs Smoking (pregnant) 35 (195.7)) 266 (145.1) 3090,5.001 Alcohol (pregnant) 12 (221.4) 289 (148.1) 889,0.005 Illegal Drug Consumption 2 (249) 299 (150.3) 103,00 <.05 Smoking (father) 175 (164.3) 126 (132.5) 8700,5.005 Alcohol (father) 32 (204.7) 269 (144,6) Drug consumption (father) 37 (247.1) 264 (137,5) Psychiatric History Ever psychiatric Diagnosis 37 (247.1) 264 (147.5) Ever Psychotropic medicine 16 (243.2) 285 (145.8) 805,0 0 Ever inpatient psychiatric treatment 2 (300.5) 299 (150) 106,0.05 Ever sought psychological help 40 (227.6) 261 (139.2) 2156,5 0 Note: Non parametric Mann-Whitney Test, N number, ns: non significant, 20 VOLUME 19, NO. 1

21 Βρήκα το KINDEX εύκολο στη χρήση του, περιέχει πολλές απλές ερωτήσεις, που εντοπίζουν τους παράγοντες με σωστή και αποτελεσματική μέθοδο... Ερευνήτρια 2. Τρεις ερευνήτριες χαρακτήρισαν το ερωτηματολόγιο KINDEX χρήσιμο αλλά η ερώτηση που διερευνούσε τη βία κατά τη παιδική ηλικία και τη βία από το σύντροφο ένοιωσαν ότι προκαλούσαν αναστάτωση σε μερικές έγκυες γυναίκες και απαντούσαν με δυσκολία. Ακολουθεί χαρακτηριστικό απόσπασμα: Έδωσα όλες τις απαραίτητες πληροφορίες στη Μαρία (ψευδώνυμο) και άρχισα... απαντούσε με ηρεμία τις ερωτήσεις και όταν τη ρώτησα αν κατά τη διάρκεια της παιδικής της ηλικίας είχε εμπειρία σεξουαλικής κακοποίησης, με κοίταξε έντονα, έγινε χλωμή και μου είπε ότι πρέπει να σταματήσει. Αισθάνθηκα πολύ άσχημα... Ερευνήτρια 3. Δύο ερευνήτριες δήλωσαν ότι η αξιολόγηση με τη χρήση του KINDEX θα ήταν χρήσιμο να γίνεται στην πρώτη επίσκεψη για να εντοπίζονται οι έγκυες γυναίκες που χρειάζονται βοήθεια και να γίνονται οι κατάλληλες παρεμβάσεις. Οι ερευνήτριες δήλωσαν ότι ο τόπος και το είδος παροχής προγεννητικής φροντίδας δεν βοηθούν τις έγκυες γυναίκες να εκφράσουν τα θέματα που τους προβληματίζουν. Θέμα ΙΙ: Η προγεννητική φροντίδα χρειάζεται βελτίωση Οι ερευνήτριες αποφάνθηκαν ότι ο τόπος που παρέχεται η προγεννητική φροντίδα και το είδος φροντίδας χρειάζονται άμεση βελτίωση. Συγκεκριμένα, είχαν περιγράψει το χώρο αναμονής των εγκύων γυναικών ως ακατάλληλο. Οι έγκυες γυναίκες περιμένουν σε μια μικρή, ακατάλληλη αίθουσα, τα καθίσματα είναι λιγότερα από τα αναμενόμενα και δεν έχουν θέση για να καθίσουν. Τα γραφεία εξέτασης των γυναικολόγων/μαιευτήρων και των μαιών είναι μικρά παγωμένα, χωρίς μόνωση, χωρίς διακόσμηση, με ακατάλληλα έπιπλα και δεν παρέχουν στις έγκυες την ηρεμία που χρειάζονται. Μια ερευνήτρια είχε περιγράψει με δυσαρέσκεια: Η συνέντευξη πρώτης επίσκεψης πραγματοποιείται σε μικρό γραφείο με πολύ παλιά έπιπλα και πολλά φυλλάδια, χαρτιά...είναι αφιλόξενο μέρος. Ερευνήτρια 4. Ένα πρόβλημα που αναφέρθηκε σχετικά με το τόπο ήταν ο θόρυβος και ο συνωστισμός που βιώναν οι έγκυες. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τις ερευνήτριες ορισμένες γυναίκες ένοιωθαν ανησυχία/φόβο για την ιδιωτικότητά τους και δίσταζαν να μιλήσουν ή μιλούσαν πολύ σιγά ή τελικά κουράζονταν και δεν μπορούσαν να επικοινωνήσουν. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για αποτελεσματική συνέντευξη ήταν ο μεγάλος χρόνος αναμονής και ο περιορισμένος χρόνος που τους αφιέρωναν οι επαγγελματίες υγείας. Οι γυναίκες είχαν δηλώσει ότι περιμένουν πάρα πολλή ώρα για το προγεννητικό έλεγχο και τελικά ο γιατρός τους αφιερώνει ελάχιστο χρόνο ερευνήτρια 5. Οι ερευνήτριες ευχήθηκαν το Υπουργείο Υγείας να βελτιώσει τα τμήματα προγεννητικής φροντίδας, να δημιουργήσει μεγαλύτερες και φιλόξενες αίθουσες και μεγαλύτερα σωστά επιπλωμένα γραφεία. Επιπρόσθετα, δήλωσαν ότι με τις συνθήκες που επικρατούν στα δημόσια τμήματα προγεννητικής φροντίδας οι επαγγελματίες υγείας έχουν δυσκολίες να δημιουργήσουν μια ωραία εταιρική σχέση με τις γυναίκες. Θέμα III: Εταιρική σχέση μεταξύ γυναικών και επαγγελματιών υγείας. Η χρήση του ερωτηματολογίου KINDEX, τους έδωσε την ευκαιρία να συνειδητοποιήσουν ότι οι περισσότερες από τις γυναίκες επιθυμούν να μιλήσουν για τον εαυτό τους. Το ερωτηματολόγιο ήταν το μέσο που τους έδωσε την ευκαιρία να μιλήσουν περισσότερο με τις γυναίκες, να περάσουν περισσότερο χρόνο και οι γυναίκες το εκτίμησαν αυτό. Οι γυναίκες επιθυμούν να μιλήσουν και θέλουν οι επαγγελματίες της υγείας να τους προσφέρουν την ευκαιρία... αυτό το ερωτηματολόγιο τους έδωσε την ευκαιρία να μιλήσουν και να εκφράσουν τις ανησυχίες τους... Ερευνήτρια 2 Η υποστελέχωση αναφέρθηκε ως ένα μεγάλο εμπόδιο για την αποτελεσματική επικοινωνία με τις γυναίκες και παροχή φροντίδας σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Βασική επισήμανση ήταν η ανάγκη για δημιουργία διεπιστημονικής ομάδας με μαία ψυχικής υγείας, ψυχολόγο μητρότητας και ψυχίατρο. Συζήτηση Η φροντίδα της ψυχικής υγείας της μητέρας αποκτά αυξημένο ερευνητικό ενδιαφέρον από όλους τους επαγγελματίες υγείας που προσφέρουν περιγεννητική φροντίδα και απασχολεί τα συστήματα υγείας σε πολλές χώρες στον κόσμο. Οι επαγγελματίες υγείας είναι χρήσιμο να εντοπίζουν τους παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία της μητέρας και κατά συνέπεια του εμβρύου/ νεογνού κατά τη προγεννητική περίοδο, όπως αναδεικνύουν μελέτες σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες (Carroll 2005) (Spyridou et al., 2014, 2015) αλλά και στις αναπτυσσόμενες χώρες αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση (Mathibe-Neke et al., 2014) (Spyridou et al., 2016). Οι στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης (SDGs) των Ηνωμένων εθνών τονίζουν τη σημασία της μητρικής ψυχικής υγείας. Οι WHO και UNFPA, σχετικά με τη μητρική ψυχική υγεία, την υγεία των εμβρύων/νεογνών και την ανάπτυξη των παιδιών, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα ψυχικά προβλήματα υγείας που βιώνουν οι έγκυες γυναίκες και οι μητέρες είναι ένα σοβαρό αλλά υποβαθμισμένο πρόβλημα δημόσιας υγείας, που συμβάλλει σημαντικά στη νοσηρότητα και τη θνησιμότητα μητέρων και νηπίων. Αυτή είναι η πρώτη μελέτη που διεξάγεται στην Κύπρο, μια μικρή χώρα που βρίσκεται στη διαδικασία να αναβαθμίσει το σύστημα υγείας της. Η χρήση του KINDEX για εντοπισμό των παραγόντων που επηρεάζουν τη ψυχική υγεία της μητέρας και εμβρύου/νεογνού είναι μια σημαντική και απαραίτητη πολιτική υγείας. Η μικτή μεθοδολογία της παρούσας μελέτης έχει αξιολογήσει τη χρησιμότητα και αποτελεσματικότητα του KINDEX και έχει τεκμηριώσει ότι το KINDEX είναι ένα χρήσιμο εργαλείο το οποίο θα φέρει βελτίωση της περιγεννητικής υγείας στην Κύπρο. Η καλή δομή του KINDEX, εντοπίζει με ευαισθησία και αποτελεσματικότητα τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Στην Κύπρο το 2017 είχαν καταχωρηθεί γεννήσεις από τις οποίες το 60% στις ιδιωτικές κλινικές και 45 % στα δημόσια νοσοκομεία (Eurostat 2018). Η συλλογή δεδομένων από τα 5 νοσοκομεία Λευκωσία, Λεμεσό, Λάρνακα, Αμμόχωστο και Πάφο είναι εύστοχη διότι γίνεται εντοπισμός ερευνητικών στοιχείων από όλο το πληθυσμό. Επιπρόσθετα, στο δείγμα υπάρχει ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

22 καλή εκπροσώπηση των μεταναστών (25%), που αντιστοιχεί στην απογραφή του πληθυσμού το 2017, όπου το 18% ήταν μετανάστες (Eurosta 2018). Η σεξουαλική κακοποίηση κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, είναι παράγοντας κινδύνου για τη ψυχοκοινωνική υγεία των εγκύων/ μητέρων και εμβρύων/νεογνών και πρόσφατα ερευνητικά πορίσματα τεκμηριώνουν ότι αυτό αποτελεί πρόβλημα και για τη Κυπριακή κοινωνία, όπου 1 στα 5 παιδιά δήλωσαν ότι είχαν βιώσει σεξουαλική κακοποίηση (Karayianni et al., 2017). Η σωματική κακοποίηση που βιώνεται στην παιδική ηλικία είναι επίσης σοβαρός ψυχοκοινωνικός παράγοντας κινδύνου που εντοπίστηκε και στη παρούσα μελέτη (Karayianni et al., 2017). Τα ευρήματα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι χρειάζεται περαιτέρω έρευνα για την παιδική κακοποίηση, καθώς πρόκειται για μια γκρίζα περιοχή έρευνας στην Κύπρο (World Health Organization 2013). Τα βιώματα κακοποίησης στη παιδική ηλικία σχετίζεται με μια αλυσίδα επιπλοκών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, τοκετό και λοχεία (Seng et al., 2013). Όσον αφορά τις εμπειρίες των εγκύων γυναικών από βία από τους συντρόφους τους IPV δεν έχει εντοπιστεί καμία προηγούμενη μελέτη. Παρ όλα αυτά στη παρούσα μελέτη εντοπίστηκε ένα υψηλό ποσοστό (17,4%). Ένα σημαντικό ποσοστό των εγκύων γυναικών είχαν αναφέρει ότι κάποια στιγμή στη ζωή τους είχαν βιώσει κακοποίηση από το σύντροφο τους και αυτό το αποτέλεσμα είναι συμβατό με έρευνα της ΕΕ που περιγράφει ότι υπάρχει βία με βάση το φύλο (16%) ( Chisholm et al., 2017). Εξίσου ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι ένα υψηλό ποσοστό του δείγματος (62,1%), αναφέρει ανησυχίες σχετικά με τα οικονομικά προβλήματα που θα έχουν στο μέλλον, μόλις γεννηθεί το μωρό τους και αυτό σχετίζεται με τα υψηλά επίπεδα αντίληψης του άγχους, όπως αξιολογήθηκε από την PSS-4. Αυτό το εύρημα σχετίζεται με την οικονομική κρίση που υφίσταται η Κύπρος από το Επίσης το γεγονός ότι πολλοί από τους μετανάστες πολίτες προτιμούν να γεννήσουν σε δημόσια νοσοκομεία και όχι ιδιωτικές κλινικές λόγω της οικονομικής τους κατάστασης. Το ερωτηματολόγιο KINDEX SUM-score είναι το άθροισμα όλων των παραγόντων κινδύνου που χρησιμοποιoύνται για τη μέτρηση του επιπέδου των ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου. Όσο υψηλότερη είναι η βαθμολογία τόσο περισσότερο είναι το φορτίο κινδύνου. Με την ποσοτική ανάλυση αξιολογήθηκε αν οι γυναίκες αναφέρουν διαφορετικούς ψυχοκοινωνικούς κινδύνους από το KINDEX. Με βάση τα αποτελέσματα των προηγούμενων μελετών που είχαν χρησιμοποιήσει το KINDEX, ήταν αναμενόμενο οι γυναίκες που αναφέρουν αρκετούς παράγοντες κινδύνους να έχουν μια συνολική υψηλότερη βαθμολογία στο KINDEX (Spyridou et al., 2015, 2016), αναφέροντας υψηλότερο κοινωνικό κίνδυνο. Ομοίως, ορισμένοι από τους κινδύνους που αναφέρθηκαν σχετίζονται με υψηλότερα επίπεδα αντίληψης του άγχους, όπως περιγράφεται από την PSS-4. Η μετανάστευση είναι ένας από τους κινδύνους που θεωρείται ότι συνδέεται με την έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης και τις οικονομικές δυσκολίες Lu and Halfon (2003). Ομοίως, οι μετανάστριες και οι έγκυες γυναίκες με σύζυγο μετανάστη παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα στο ποσοστό KINDEX Sum, καταδεικνύοντας ότι αυτές οι έγκυες γυναίκες μπορεί να αντιμετωπίζουν περισσότερους ψυχοκοινωνικούς κινδύνους από τις Κύπριες έγκυες. Η μετανάστευση έχει συνδεθεί με την έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης και στη συνέχεια και οι δύο συνδέονται με υψηλά επίπεδα άγχους και επιπλοκές κατά τον τοκετό (Gibson-Helm et al., 2015). Υπάρχουν σημαντικές ανισότητες μεταξύ των γυναικών που αναφέρουν τέτοιους παράγοντες κινδύνου, και των γυναικών που δεν έχουν σχέση με το εργαλείο KINDEX. Οι γυναίκες που έχουν βιώσει δύο ή περισσότερους κινδύνους βρίσκονται σε ευάλωτη κατάσταση καθώς τείνουν να παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα άγχους. Η παρουσία της παιδικής σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης, IPV (Howard et al., 2013) και επικίνδυνων συμπεριφορών μεταξύ των εγκύων γυναικών όπως το κάπνισμα, (11,6%) (Vielwerth et al., 2007), μαζί με τα υψηλά ποσοστά ακούσιων κυήσεων (51,8%) (Bahk et al., 2015) καταδεικνύουν ότι υπάρχει αλληλοσυσχέτιση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων και αποδεικνύεται ότι είναι επιβλαβής για τη μητρική ψυχική υγεία (Barrios et al., 2015), το τοκετό και ανάπτυξη του παιδιού (Tegethoff et al., 2010). Η ποιοτική ανάλυση δεδομένων τεκμηριώνει ότι η χρήση του ερωτηματολογίου είχε βοηθήσει τις ερευνήτριες όχι μόνο να εντοπίσουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τη ψυχοκοινωνική υγεία των εγκύων γυναικών αλλά να έχουν ποιοτικότερη επικοινωνία. Οι (Teefelen et al., 2010) είχαν διερευνήσει τις απόψεις των εγκύων γυναικών για το ρόλο που διαδραματίζουν οι μαίες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, και δήλωσαν ότι ο ρόλος τους είναι σημαντικός για την ομαλή μετάβαση τους στη μητρότητα, αλλά θα ήθελαν να τους παρέχουν περισσότερες πληροφορίες και ψυχοσυναισθηματική υποστήριξη. Οι ερευνήτριες είχαν καταγράψει τη δυσκολία που συναντούσαν να ρωτήσουν «δύσκολες ερωτήσεις» που είχαν σχέση με κάθε μορφή βίας. Τα ίδια ευρήματα έχουν εντοπιστεί και στη μελέτη των (Eustace et al., 2016), όπου τεκμηριώθηκε ότι είναι δύσκολο να μιλάς για θέματα βίας. Η έλλειψη προσωπικού, ο συνωστισμός ο μειωμένος χρόνος για εξέταση των εγκύων και η πίεση που βιώνουν οι μαίες είχε καταγραφεί σε όλα τα αναστοχαστικά ημερολόγια (Menon et al., 2010). Περαιτέρω, μερικές ερευνήτριες είχαν αναφέρει ότι οι συνθήκες εργασίας των επαγγελματιών υγείας στα τμήματα προγεννητικής φροντίδας φοβούνται ότι θα τους οδηγήσει να είναι λιγότερο ευαίσθητοι στις ψυχοκοινωνικές ανάγκες των γυναικών. Ο σωστός χρόνος και ο κατάλληλος χώρος είναι βασικοί παράμετροι για να να εξασφαλίσουν την εμπιστευτικότητα και το αίσθημα ευθύνης σε περίπτωση που μια έγκυος θα ήθελε να μιλήσει για κακοποίηση. Παρ όλα αυτά, κέρδισαν την εμπιστοσύνη των γυναικών και τους αποκάλυψαν ευαίσθητες πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένης σεξουαλικής και σωματικής κακοποίησης, καθώς και βία από το σύντροφο IPV. Η βέλτιστη μητρική ψυχική υγεία πρέπει να προωθείται κατά τη διάρκεια της προγεννητικής περιόδου, θέτοντας σε εφαρμογή πολιτικές που περιλαμβάνουν τον οικογενειακό προγραμματισμό και τη ψυχοκοινωνική υποστήριξη κατά την εγκυμοσύνη και τη μετάβαση στη μητρότητα. Στην Κύπρο κατά τη διάρκεια της περιγεννητικής περιόδου, είναι πρόκληση οι μαίες να είναι συνήγοροι των εγκύων γυναικών στο ιατρικοποιημένο περιβάλλον φροντίδας μητρότητας (Hadjigeorgiou et al., 2012). Αυτή η πρόκληση μπορεί να επιτευχθεί αν οι μαίες εκπαιδευτούν κα- 22 VOLUME 19, NO. 1

23 τάλληλα, είναι ενδυναμωμένες και παρέχουν εξατομικευμένη μαιευτική φροντίδα (Raisler et al., 2004). Περιορισμοί Οι μαίες στα δημόσια νοσοκομεία δεν έχουν τη δυνατότητα να αφιερώνουν στις γυναίκες το χρόνο που χρειάζονται λόγω υποστελέχωσης και αυτό τις οδήγησε να χρησιμοποιήσουν μόνο το ερωτηματολόγιο KINDEX για αξιολόγηση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων. Συμπέρασμα Η τεκμηρίωση της σχέση μεταξύ της μητρικής ψυχικής υγείας, της έκβασης της εγκυμοσύνης, του τοκετού και η διαχείριση του άγχους νωρίς στην εγκυμοσύνη είναι ζωτικής σημασίας. Το ερωτηματολόγιο KINDEX είναι ένα πολύτιμο εργαλείο ανίχνευσης των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που έχουν αντίκτυπο στην ψυχοκοινωνική ευημερία της εγκύου γυναίκας και στην ανάπτυξη εμβρύου/νεογνού. Θα πρέπει να αναπτυχθεί διεπιστημονική συνεργασία για δημιουργία εκπαιδευτικού προγράμματος με στόχο: 1. Οι επαγγελματίες υγείας να εκπαιδευτούν στον εντοπισμό των ψυχοκοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν την υγεία της εγκύου και εμβρύου/νεογνού. 2. Η περιγεννητική φροντίδα θα πρέπει να ικανοποιεί τις φυσικές, συναισθηματικές, κοινωνικές, πνευματικές και ψυχολογικές ανάγκες των εγκύων για να θεωρηθεί ποιοτική. 3. Οι μαίες, ιδιαίτερα σε χώρες που επικρατεί το ιατρικό μοντέλο, θα πρέπει να ενδυναμωθούν μέσω της εκπαίδευσής τους, προκειμένου να βλέπουν τους εαυτούς τους ως δύναμη κινητοποίησης για μια βιώσιμη αλλαγή στη πολιτική κατά τη διάρκεια της περιγεννητικής φροντίδας. Η ψυχοκοινωνική αξιολόγηση θα πρέπει να γίνεται σε ένα κατάλληλο χώρο και οι επαγγελματίες υγείας να αφιερώνουν το σωστό χρόνο. Τα μαθήματα προετοιμασίας για γονεϊκότητα θα ήταν χρήσιμο να περιέχουν θέματα ψυχικής ευημερίας και ψυχικής υγείας. Στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, οι παραπομπές σε εξειδικευμένες υπηρεσίες ψυχικής υγείας θα πρέπει να είναι διαθέσιμες και εύκολα προσβάσιμες για έγκυες γυναίκες και μητέρες σε όλη την εγκυμοσύνη. Καταληκτικά, το σύστημα υγείας της Κύπρου θα πρέπει να δημιουργήσει στρατηγικές για την προώθηση της ψυχοκοινωνικής ευημερίας, την πρόληψη των ψυχικών διαταραχών των μητέρων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και το τοκετό και να ενισχυθεί η έρευνα σχετικά με τη ψυχική υγεία των μητέρων. Βιβλιογραφία 1. Appleyard, K., Berlin, L.J., Rosanbalm, K.D., Dodge, K.A. ( 2011) Preventing Early Child Maltreatment: Implications from a Longitudinal Study of Maternal Abuse History, Substance Use Problems, and Offspring Victimization. Prev Sci. 12: Baibazarova, E., van de Beek, C., Cohen-Kettenis, P.T., Buitelaar, J., Shelton, K.H., van Goozen, S.H.M. (2013) Influence of prenatal maternal stress, maternal plasma cortisol and cortisol in the amniotic fluid on birth outcomes and child temperament at 3 months. Psychoneuroendocrinology. 38: Bahk, J., Yun, S-C., Kim, Y., Khang, Y-H. (2015) Impact of unintended pregnancy on maternal mental health: a causal analysis using follow up data of the Panel Study on Korean Children (PSKC). BMC Pregnancy Childbirth [Internet]. [cited 2018 Mar 23];15:85. Available from: org/ /s Barrios, Y.V., Gelaye, B., Zhong, Q., Nicolaidis,C., Rondon, M.B., Garcia, P.J., et al. (2015) Association of Childhood Physical and Sexual Abuse with Intimate Partner Violence, Poor General Health and Depressive Symptoms among Pregnant Women. Elhai JD, editor. PLOS ONE [Internet]. [cited 2015 Oct 24];10:e Available from: dx.plos.org/ /journal.pone Bergman, K., Sarkar, P., Glover, V., O Connor, T.G. (2010) Maternal Prenatal Cortisol and Infant Cognitive Development: Moderation by Infant Mother Attachment. Biol Psychiatry. 67: Bollini, P., Pampallona, S., Wanner, P., Kupelnick, B. (2009) Pregnancy outcome of migrant women and integration policy: A systematic review of the international literature. Soc Sci Med [Internet]. [cited 2018 Feb 25];68: Available from: pii/s Braun, V., Clarke, V. (2006) Using thematic analysis in psychology. Qual Res Psychol [Internet]. [cited 2018;3: Available from: abs/ / qp063oa 8. Carroll, J.C. (2005) Effectiveness of the Antenatal Psychosocial Health Assessment (ALPHA) form in detecting psychosocial concerns: a randomized controlled trial. Can Med Assoc J [Internet]. [cited 2013 Feb 27];173: Available from: cmaj Chan, K.L, Brownridge, D.A., Fong, D.Y.T, Tiwari, A., Leung, W.C., Ho, P.C. (2012) Violence against pregnant women can increase the risk of child abuse: a longitudinal study. Child Abuse Negl. 36: Chiodo, L.M., Janisse, J., Delaney-Black, V., Sokol, R.J., Hannigan, J.H. (2009) A Metric of Maternal Prenatal Risk Drinking Predicts Neurobehavioral Outcomes in Preschool Children. Alcohol Clin Exp Res [Internet]. [cited 2013 Feb 27];33: Available from: com/ /j x 11. Chisholm, C.A., Bullock, L., Ferguson, J.E. (2017) Intimate partner violence and pregnancy: epidemiology and impact. Am J Obstet Gynecol [Internet]. [cited 2018 Feb 25];217: Available from: com/science/article/pii/s Chung,T.K., Tze K. Lau, Yip. A.S, Chiu, H.F., Lee, D.T. (2001) Antepartum depressive symptomatology is associated with adverse obstetric and neonatal outcomes. Psychosom Med. 63: Collishaw, S., Dunn, J., O Connor,T.G., Golding, J. (2007) Avon Longitudinal Study of Parents and Children Study ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

24 Team. Maternal childhood abuse and offspring adjustment over time. Dev Psychopathol. 19: Davis, E.P., Glynn, L.M, Schetter, C.D, Hobel, C., Chicz- Demet, A., Sandman, C.A. (2007) Prenatal Exposure to Maternal Depression and Cortisol Influences Infant Temperament. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry [Internet]. [cited 2018 Feb 24];46: Available from: Elsenbruch, S., Benson, S., Rucke, M., Rose, M., Dudenhausen, J., Pincus-Knackstedt,MK, et al. (2006) Social support during pregnancy: effects on maternal depressive symptoms, smoking and pregnancy outcome. Hum Reprod [Internet]. [cited 2013 Jul 24];22: Available from: doi/ /humrep/del Escribà-Agüir, V., Royo-Marqués, M., Artazcoz, L., Romito, P., Ruiz-Pérez, I. (2012) Longitudinal study of depression and health status in pregnant women: incidence, course and predictive factors. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. 263: Eurostat (2018) Population and population change. Available from: statistics#population_change_at_a_national_levelhttp:// ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/ Population_and_population _change_statistics # Population_change_at_a_national_level 18. Eustace, J., Baird, K., Saito, A.S., Creedy, D.K. (2016) Midwives experiences of routine enquiry for intimate partner violence in pregnancy. Women Birth [Internet] [cited 2018 Feb 25];29: Available from: Field, T., Diego, M., Hernandez-Reif, M. (2006) Prenatal depression effects on the fetus and newborn: a review. Infant Behav Dev. 29: Field, T., Diego, M., Hernandez-Reif, M., Schanberg, S., Kuhn, C., Yando, R., et al. (2003) Pregnancy anxiety and comorbid depression and anger: Effects on the fetus and neonate. Depress Anxiety. 17: Field, T., Diego, M.A., Dieter, J., Hernandez-Reif, M., Schanberg, S., Kuhn, C., et al. (2001) Depressed withdrawn and intrusive mothers effects on their fetuses and neonates. Infant Behav Dev. 24: Fowles, E.R., Stang, J., Bryant, M., Kim, S. (2012) Stress, depression, social support, and eating habits reduce diet quality in the first trimester in low-income women: a pilot study. J Acad Nutr Diet. 112: Gibson-Helm, M.E., Teede, H.J., Cheng, I-H., Block, A.A., Knight, M., East, C.E., et al. (2015) Maternal Health and Pregnancy Outcomes Comparing Migrant Women Born in Humanitarian and Nonhumanitarian Source Countries: A Retrospective, Observational Study. Birth [Internet]. 42: Available from: doi/ /birt.12159/abstract 24. Gilson, K.J., Lancaster, S. (2008) Childhood sexual abuse in pregnant and parenting adolescents. Child Abuse Negl. 32: Giscombé, C.L., Lobel, M. (2005) Explaining disproportionately high rates of adverse birth outcomes among African Americans: the impact of stress, racism, and related factors in pregnancy. Psychol Bull. 131: Gould, J.B., Madan, A., Qin, C., Chavez, G. (2003) Perinatal outcomes in two dissimilar immigrant populations in the United States: a dual epidemiologic paradox. Pediatrics. 111:676 e Glazier, R., Elgar, F., Goel, V., Holzapfel, S. (2004) Stress, social support, and emotional distress in a community sample of pregnant women. J Psychosom Obstet Gynecol. 25: Glazier, R., Elgar, F., Goel, V., Holzapfel, S. (2004) Stress, social support, and emotional distress in a community sample of pregnant women. J Psychosom Obstet Gynecol [Internet]. 25: Available from: Hadjigeorgiou, E., Kouta,C., Papastavrou, E., Martensson, L.,Papadopoulos I. (2012) Women s Perceptions of Their Right to Choose the Place of Childbirth: A Qualitative Study. INTERNATIONAL JOURNAL OF CHILDBIRTH. 2, ( 4), Hillis, S.D., Anda, R.F., Dube, S.R., Felitti, V.J., Marchbanks, P.A., Marks, J.S. (2004) The association between adverse childhood experiences and adolescent pregnancy, long-term psychosocial consequences, and fetal death. Pediatrics. 113: Howard, L.M., Oram, S., Galley, H., Trevillion, K., Feder, G. (2013) Domestic violence and perinatal mental disorders: a systematic review and meta-analysis. PLoS Med. 10:e Irner, T.B., Teasdale, T.W., Nielsen, T., Vedal, S., Olofsson, M. (2012) Substance Use During Pregnancy and Postnatal Outcomes. J Addict Dis [Internet].[cited 2013 Mar 5];31: Available from: doi/abs/ / Karayianni, E., Fanti, K.A., Diakidoy, I-A., Hadjicharalambous, M.Z., Katsimicha, E. (2017) Prevalence, contexts, and correlates of child sexual abuse in Cyprus. Child Abuse Negl [Internet]. [cited 2018 Mar 21];66: Available from: pii/s x 34. Keegan, J., Parva, M., Finnegan, M., Gerson, A., Belden, M. (2010) Addiction in Pregnancy. J Addict Dis [Internet]. 29: Available from: doi/abs/ / Kim, H.W., Jung,Y.Y. (2012) Effects of Antenatal Depres- 24 VOLUME 19, NO. 1

25 sion and Antenatal Characteristics of Pregnant Women on Birth Outcomes: A Prospective Cohort Study. J Korean Acad Nurs. 42: Lau, Y., Chan, K. (2012) Influence of Intimate Partner Violence During Pregnancy and Early Postpartum Depressive Symptoms on Breastfeeding Among Chinese Women in Hong Kong. J Midwifery Womens. 52:e Leonardi,-Bee. J., Smyth, A., Britton, J., Coleman, T. (2008) Environmental tobacco smoke and fetal health: systematic review and meta-analysis. Arch Dis Child - Fetal Neonatal Ed [Internet]. 93:F Available from: fn.bmj.com/cgi/doi/ /adc Lydon, K., Dunne, F.P, Owens. L., Avalos, G., Sarma, K.M, O Connor C, et al. Psychological stress associated with diabetes during pregnancy: a pilot study. Irish Medical Journal, 105(5 suppl), ; 39. Lukasse, M., Vangen, S., OIan, P., Schei, B. (2010) Fear of childbirth, women s preference for cesarean section and childhood abuse: a longitudinal study. Acta Obstet Gynecol Scand [Internet]. 90: Available from: wiley.com/ /j x 40. Lu, M.C., Halfon, N. (2003) Racial and ethnic disparities in birth outcomes: a life-course perspective. Matern Child Health J [Internet]. 7: Available from: springerlink.com/index/u818k1g6372g66t7.pdf 41. Malin, M., Gissler, M. (2009) Maternal care and birth outcomes among ethnic minority women in Finland. BMC Public Health [Internet]. [cited 2018 Feb 25];9:84. Available from: Mathibe-Neke, J.M., Rothberg, A., Langley, G. (2014) The perception of midwives regarding psychosocial risk assessment during antenatal care. Health SA Gesondheid [Internet] [cited 2018 Apr 7];19. Available from: Menon, J.A., Musonda, V.C.T, Glazebrook, C. (2010) Perception of care in Zambian women attending community antenatal clinics. Educational Research. 2010;1(9): (ISSN: ) 44. Mezey, G., Bacchus, L., Bewley, S., White, S. (2005) Domestic violence, lifetime trauma and psychological health of childbearing women. BJOG Int J Obstet Gynaecol. 112: Melville, J.L., Gavin A, Guo Y, Fan M-Y, Katon WJ. (2010) Depressive Disorders During Pregnancy: Prevalence and Risk Factors in a Large Urban Sample. Obstet Gynecol. 116: Nagahawatte, T.N, Goldenberg, R.L. (2008) Poverty, Maternal Health, and Adverse Pregnancy Outcomes. Ann N Y Acad Sci. 1136: Nagahawatte, T. N., Goldenberg, R.L. (2008) Poverty, Maternal Health, and Adverse Pregnancy Outcomes. Ann N Y Acad Sci [Internet]. [cited 2013 Jul 24];1136:80 5. Available from: Perry, D.F, Ettinger, A.K., Mendelson, T, Le H-N. (2011) Prenatal depression predicts postpartum maternal attachment in low-income Latina mothers with infants. Infant Behav Dev. ;34: Painter, R.C, Roseboom, T.J., de Rooij, S.R. (2012) Longterm Effects of Prenatal Stress and Glucocorticoid Exposure. Birth Defects Res Part C Embryo Today Rev. ;96: Puthussery, S. (2016) Perinatal outcomes among migrant mothers in the United Kingdom: Is it a matter of biology, behaviour, policy, social determinants or access to health care? Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol [Internet]. [cited 2018 Feb 25];32: Available from: Raisler, J., Kennedy, H. (2004) Midwifery care of poor and vulnerable women, Journal of Midwifery and Women s Health. 50(2): Rodrigues, T., Rocha, L., Barros, H. (2008) Physical abuse during pregnancy and preterm delivery. Am J Obstet Gynecol.198:171.e1-171.e Roberts, R, O Connor, T, Dunn, J, Golding, J, (2004) AL- SPAC Study Team. The effects of child sexual abuse in later family life; mental health, parenting and adjustment of offspring. Child Abuse Negl. 28: Sanctis, L., Memo, L., Pichini, S., Tarani, L., Vagnarelli, F. (2011) Fetal alcohol syndrome: new perspectives for an ancient and underestimated problem. Journal of Maternan Fetal Neonatal Medicine. 24(1):34-7. Available from: Satyanarayana,V.A., Lukose, A., Srinivasan, K. (2011) Maternal mental health in pregnancy and child behavior. Indian J Psychiatry [Internet]. [cited 2018 Mar 22];53:351. Available from: org/article.asp?issn= ;year=2011;volume=53;is- sue=4;spage=351;epage=361;aulast=satyanarayana;- type=0 56. Seng, J.S., Sperlich, M., Low, L.K., Ronis, D.L., Muzik, M., Liberzon, I. (2013) Childhood Abuse History, Posttraumatic Stress Disorder, Postpartum Mental Health, and Bonding: A Prospective Cohort Study. J Midwifery Womens Health. 58: Sethi D, World Health Organization, (2013) editors. European report on preventing child maltreatment. Copenhagen, Denmark: World Health Organization, Regional Office for Europe 58. Siegel, R.S., Brandon, A.R. (2014) Adolescents, Pregnancy, and Mental Health. J Pediatr Adolesc Gynecol [Internet]. [cited 2018 Feb 25];27: Available from: S Smith, M.V., Shao, L., Howell, H, Lin, H, Yonkers, KA. (2011) Perinatal Depression and Birth Outcomes in a ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

26 Healthy Start Project. Matern Child Health J. 15: Spyridou, A, Schauer, M, Ruf-Leuschner, M. (2014) Obstetric care providers assessing psychosocial risk factors during pregnancy: validation of a short screening tool the KINDEX Spanish version. Child Adolesc Psychiatry Ment Health [Internet]. [cited 2015 Jan 26];8:30. Available from: Spyridou, A., Schauer, M., Ruf-Leuschner, M. (2015) Obstetric care providers are able to assess psychosocial risks, identify and refer high-risk pregnant women: validation of a short assessment tool the KINDEX Greek version. BMC Pregnancy Childbirth [Internet]. [cited 2015 Mar 8];15:41. Available from: com/ /15/41/abstract 62. Spyridou, A., Schauer, M., Ruf-Leuschner, M. (2016) Prenatal screening for psychosocial risks in a high risk-population in Peru using the KINDEX interview. BMC Pregnancy Childbirth [Internet]. [cited 2018 Feb 26];16. Available from: Teicher, M.H., Andersen, S.L., Polcari, A, Anderson, C.M, Navalta CP. (2002) Developmental neurobiology of childhood stress and trauma Psychiatric Clinicso of North America 25(2), Teicher, M.H., Andersen, S.L, Polcari, A, Anderson, C.M, Navalta, C.P, Kim, D,M. (2003) The neurobiological consequences of early stress and childhood maltreatment. Neurosci Biobehav Rev.27(1-2): Available from: Tegethoff, M., Greene,N., Olsen, J., Meyer, A.H., (2010) Meinlschmidt G. Maternal Psychosocial Adversity During Pregnancy Is Associated With Length of Gestation and Offspring Size at Birth: Evidence From a Population-Based Cohort Study. Psychosom Med [Internet]. [cited 2013 Feb 27];72: Available from: Torres, R., Goyal, D., Burke-Aaronson, A.C., Gay, C.L, Lee, K.A. (2017) Patterns of Symptoms of Perinatal Depression and Stress in Late Adolescent and Young Adult Mothers. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs [Internet]. [cited 2018 Feb 25];46: Available from: com/science/article/pii/s Vielwerth, S.E, Jensen, R.B, Larsen, T., Greisen, G. (2007) Early Human Development - The impact of maternal smoking on fetal and infant growth. Early Human Development. 83(8), WHO (2008) Maternal mental health and child health and development in low and middle income countries jan08_meeting_report.pdf?ua=1%20http://ec.europa.eu/ eurostat/statistics- 69. WHO (2018) Process of translation and adaptation of instruments [Internet]. WHO. [cited 2018 Feb 28]. Available from: tools/translation/en 70. WHO Adolescent pregnancy [Internet]. WHO. [cited 2018 Feb 25]. Available from: factsheets/fs364/en/ 26 VOLUME 19, NO. 1

27 Ερευνητικό άρθρο Επαγγελματική εξουθένωση στους Νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας Burnout Syndrome among the Mental Health Nurses Χρίστου Ειρήνη RN, RMN, BSc, MSc Νοσηλευτική Λειτουργός Γενικής και Ψυχικής Υγείας Νοσοκομείο Αθαλάσσας Λευκωσία, Κύπρος Φαρμακάς Αντώνης BSc, MSc, Ph.D Ψυχοθεραπευτής (CBT), Νοσηλευτικός Λειτουργός Γενικής και Ψυχικής Υγείας Πανεπιστήμιο Λευκωσίας Λευκωσία, Κύπρος Υπεύθυνη αλληλογραφίας: Ειρήνη Χρίστου Ηλεκτρονική Διεύθυνση: Christou Irene RN, RMN, BSc, MSc Psychiatric & General Nurse Athalassa s Mental Health Hospital Lefkosia, Cyprus Farmakas Antonis BSc, MSc, Ph.D Psychotherapist (CBT), Psychiatric & General Nurse Nicosia University Lefkosia, Cyprus Correspondence author: Irene Christou sotikap@hotmail.com Περίληψη Εισαγωγή: Αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών, καταλήγουν στο ότι το ο επάγγελμα του νοσηλευτή Ψυχικής Υγείας, πλήττεται σε μεγάλο βαθμό από το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης, αντικατοπτρίζει τα συμπτώματα σωματικής και ψυχικής εξάντλησης. Σκοπός: Ο επιπολασμός της κάθε διάστασης του συνδρόμου ξεχωριστά όσο και ο βαθμός και η συχνότητα εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στο σύνολο ανάμεσα στους νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας. Μεθοδολογία: Η παρούσα έρευνα είναι διερευνητικού και περιγραφικού τύπου η οποία διεξήχθη σε παγκύπρια βάση κατά τους μήνες Μάρτιο μέχρι Ιούνιο του Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν ποσοτική και το δείγμα αποτελούσαν 286 νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας προερχόμενοι από ένα πληθυσμό 388 νοσηλευτών εργαζόμενων στις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας. Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν την ύπαρξη του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης. Ο επιπολασμός του συνδρόμου φθάνει το 15%. Από αυτό το ποσοστό, το 4% των επηρεαζόμενων, υποφέρουν από σοβαρής μορφής, το 6% από μέτριας μορφής και το υπόλοιπο 5% από χαμηλής μορφής σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Συμπεράσματα: Το βασικότερο συμπέρασμα της έρευνας, είναι η διαπίστωση της έντονης ύπαρξης του συνδρόμου ανάμεσα στο νοσηλευτικό πληθυσμό Ψυχικής Υγείας της Κύπρου ενώ διαπιστώνεται η πολυπλοκότητα των παραγόντων επίδρασης πάνω στην εμφάνιση του. Επιπρόσθετα, διαφαίνεται ότι λόγω απουσίας αξιολόγησης της ψυχικής κατάστασης των επηρεαζόμενων, η διάγνωση του συνδρόμου στα αρχικά στάδια είναι δύσκολη μιας και η συχνότητα εμφάνισής του, επηρεάζεται και από την συ-νοσηρότητα άλλων ψυχικών διαταραχών όπως είναι η κατάθλιψη. Λέξεις κλειδιά: «σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, νοσηλευτές, ψυχική υγεία». Abstract Introduction: The results of recent researches, are concluding to the fact that mental health nursing, is largely affected by the Burnout Syndrome. Burnout Syndrome reflects the symptoms of physical and mental exhaustion. Objective: The prevalence of each dimension of the syndrome separately as well as the extent and prevalence of the Burnout Syndrome as a whole among mental health nurses. Methodology: This research is a descriptive and exploratory type held in a nationwide basis during the months of March and June of The method used was qualitative and the sample was 286 nurses of mental health coming out of a population of 388 nurses working in mental health service. Results: The results, demonstrate the existence of the Burnout Syndrome. The prevalence of the syndrome according to the survey, reaches 15%. From this statistical rate, 4% of the affected are suffering from a severe form of the syndrome, 6% from medium form and the remaining 5% suffer from a low form of Burnout Syndrome. Conclusions: The basic conclusion of the research is the findings of the existence of the syndrome among the Mental Health nursing population of the Republic of Cyprus while the complexity of factors affecting the prevalence of it, are ascertained. In addition, it appears that due to the absence of evaluation of the staff s mental state, the syndrome diagnose in its early stages is difficult since its prevalence is affected by the co-morbidity of other mental disorders as depression is. Keywords: Burnout syndrome, nurses, mental health. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας, λόγω του ανθρωπιστικού της χαρακτήρα, πλήττεται σε μεγάλο βαθμό από το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης (Κουτελέκος & Πολυκανδριώτη, 2007). Στην Κύπρο φάνηκε ότι ελάχιστες έρευνες έχουν γίνει πάνω σ αυτό το αντικείμενο. Η χρησιμότητα δε της εν λόγω έρευνας, είναι σημαντική για το Υπουργείο Υγείας στο οποίο υπάγεται το νοσηλευτικό προσωπικό αφού αυτή η έρευνα θα παράσχει τις αναγκαίες πληροφορίες για τη ψυχική υγεία των νοσηλευτών σε σχέση με το σύνδρομο όσο και των παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την υγεία τους. Ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση» ή «professional burnout» όπως αναφέρεται στη διεθνή ορολογία, έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία για πρώτη φορά το 1974 (Σταυροπούλου και συν., 2010). Ένας από τους πιο αποδεχτούς όρους της επαγγελματικής εξουθένωσης, είναι αυτός της Christine Maslach στον οποίο έχει στηριχθεί και η υπό αναφορά έρευνα. Η Maslach, καθόρισε το 1981 ότι το σύνδρομο αυτό, αποτελείται από τρεις διαστάσεις. Αυτές ορίζονται ως η συναισθηματική εξάντληση, η αποπροσωποποίηση και η αντίληψη αναποτελεσματικότητας ή αλλιώς, μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων (Leiter & Maslach, 1998, 2000, Σταυροπούλου και συν., 2010; Montgomery et al., 2015; Silva et al., 2014). Η συναισθηματική εξάντληση, «είναι το αίσθημα ψυχικής κόπωσης το οποίο καθιστά τον επαγγελματία ανίκανο να συγκεντρωθεί στα εργασιακά του καθήκοντα» ενώ η έννοια της αποπροσωποποίησης «είναι η ανάπτυξη ουδέτερων ή ακόμη και αρνητικών αισθημάτων και απομάκρυνση του επαγγελματία από τον ασθενή» (Δημητρόπουλος & Φιλίππου, 2008; Silva et al., 2014). Η έννοια της αντίληψης της αναποτελεσματικότητας θεωρείται το «μειωμένο επιθυμητό και επιδιωκόμενο αίσθημα ικανοποίησης του επαγγελματία από την εργασία του» (Δημητρόπουλος & Φιλίππου, 2008). ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός Η έρευνα, σκοπό είχε τη διαπίστωση και την καταγραφή του επιπολασμού της κάθε διάστασης του συνδρόμου ξεχωριστά (συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση και προσωπικά επιτεύγματα) όσο και συνολικά του βαθμού και τη συχνότητα εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης ανάμεσα στους νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας στην Κύπρο. Επιμέρους στόχοι Ως επιμέρους στόχοι τέθηκαν η αναγνώριση των επιπτώσεων στον επηρεαζόμενο νοσηλευτή και στο περιβάλλον του με παράλληλη διερεύνηση τυχών διαφοράς στη συχνότητα εμφάνισης του συνδρόμου ανάμεσα στα δύο φύλα ή και ανάμεσα στις διάφορες ηλικιακές ομάδες. Ερευνητικά ερωτήματα»» Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης ανάμεσα στους νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας είναι υψηλό ή χαμηλό.»» Τα δημογραφικά δεδομένα όπως φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση επιδρούν ή όχι πάνω στις διαστάσεις του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης ή πάνω στην εμφάνιση του συνδρόμου. Ερευνητικές υποθέσεις Οι νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας της Κύπρου, διακατέχονται από υψηλό ποσοστό συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης. Μέθοδος Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε σε αυτού του διερευνητικού - περιγραφικού τύπου έρευνας, είναι η ποσοτική με επιλογή πληθυσμού, ολόκληρο το νοσηλευτικό προσωπικό που εργάζεται στις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ο λόγος επιλογής αυτής της μεθόδου ήταν για κάλυψη ολόκληρου του προσωπικού μιας και είναι μικρός αριθμός με δυνατότητα αύξησης της πιθανότητας γενίκευσης των αποτελεσμάτων και για μείωση της πιθανότητας συμπλήρωσης λανθασμένων ή αναληθών απαντήσεων στα ερωτηματολόγια μειώνοντας το ποσοστό σφάλματος. Δείγμα Τον πληθυσμό της μελέτης, αποτέλεσαν όλοι οι νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας που ασκούσαν κλινικά καθήκοντα στην επικράτεια της Κυπριακής Δημοκρατίας, και συνολικά αριθμούσαν 388 νοσηλευτές. Από αυτούς, αποδέχτηκαν να συμμετάσχουν ως δείγμα 286 νοσηλευτές με ποσοστό ανταπόκρισης 73,7% προερχόμενοι από όλες τις κρατικές δομές Ψυχικής Υγείας. Ο λόγος επιλογής του συνολικού πληθυσμού των νοσηλευτών ήταν για μείωση της στατιστικής σημαντικότητας του ποσοστού των νοσηλευτών που δεν ανταποκρίθηκε στην συμμετοχή της έρευνας και για αύξηση της δυνατότητας γενίκευσης των αποτελεσμάτων σε παρόμοιες εργασιακές ομάδες πληθυσμών. Μέθοδος συλλογής δεδομένων Η διεξαγωγή της έρευνας κάλυψε 3 συνεχείς μήνες από τον Μάρτιο του 2015 μέχρι τον Ιούνιο του ιδίου χρόνου, περίοδο όπου, δόθηκαν στους υποψηφίους συμμετέχοντες για συμπλήρωση τα ανώνυμα ερωτηματολόγια δημογραφικών δεδομένων και το ερωτηματολόγιο καταγραφής του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης της Maslash (ΒΜΙ). Οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν ότι η συμμετοχή στην έρευνα ήταν απολύτως εθελοντική, ανώνυμη σε εμπιστευτικό κλίμα χωρίς καμία επίπτωση. Η ανωνυμία των συμμετεχόντων επιτεύχθηκε με την ανώνυμη και ανυπόγραφη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων τα οποία συλλέγηκαν και φυλάγονταν υπό την φύλαξη και μόνο της ερευνήτριας χωρίς κανείς άλλος να έχει πρόσβαση σ αυτά. Ο χώρος διεξαγωγής της έρευνας πραγματοποιήθηκε σε όλες τις δομές και χώρους εργασίας των νοσηλευτών με την παρουσία και της ερευνήτριας. Δεοντολογία Σε σχέση με τις άδειες για έγκριση διεξαγωγής της εν λόγω έρευνας, λήφθηκαν όλες οι αναγκαίες άδειες από την Επιτροπή Βιοηθικής, τον Επίτροπο Προσωπικών Δεδομένων ως επίσης και από το Τμήμα Μελετών του Υπουργείου Υγείας της Κύπρου. Έγινε παράλληλα προφορική ενημέρωση στους υπευθύνους των τμημάτων των νοσηλευτικών ιδρυμάτων στα οποία εργάζονταν τη στιγμή χορήγησης των ερωτηματολογίων. Σχεδιασμός ερευνητικών εργαλείων Πρώτιστα, ετοιμάστηκε ένα γραπτό έντυπο συγκατάθεσης το οποίο συνόδευε τα ερωτηματολόγια που συμπλήρωσαν οι συμμετέχοντες. Παράλληλα ετοιμάστηκε και ένα ερωτηματολόγιο δημογραφικών δεδομένων όμοιο άλλων υφιστάμενων ερωτηματολογίων που είχαν χρησιμοποιηθεί σε παρόμοιες έρευνες. Ως ψυχομετρικό εργαλείο της έρευνας, αγοράστηκε το ερωτηματολόγιο για καταγραφή του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (MBI) στις 5 Ιανουαρίου Τα τρία αυτά έντυπα δόθηκαν στους συμμετέχοντες. 28 VOLUME 19, NO. 1

29 Η συλλογή, καταγραφή και ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από τα συμπληρωμένα ερωτηματολόγια, έγινε από την ίδια την ερευνήτρια. Με την ολοκλήρωση της έρευνας, υποβολής και τελικής της αποδοχής από την επιτροπή αξιολόγησης του Πανεπιστημίου, 2 μήνες μετά, όλα τα προσωπικά δεδομένα των συμμετεχόντων καταστράφηκαν. Το ερωτηματολόγιο MBI: Το ερωτηματολόγιο είναι ένα αυτοσυμπληρούμενο εργαλείο διεθνούς αναγνώρισης μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα με την ονομασία «ερωτηματολόγιο επαγγελματικής εξουθένωσης της Maslash» (Karanikola & Papathanassoglou, 2013) και αφορά τις διαστάσεις του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης. Αποτελείται από τρεις ανεξάρτητες διαστάσεις και περιλαμβάνει 22 ερωτήσεις οι οποίες αξιολογούν τη συχνότητα με την οποία το άτομο αισθάνεται την κατάσταση την οποία η κάθε ερώτηση περιγράφει. Ο τρόπος ανάλυσης των στοιχείων είναι μέσα από γραμμική συσχέτιση (linear-by-linear association). Οι τρεις αυτές ανεξάρτητες διαστάσεις, συναποτελούν μαζί το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Η κάθε διάσταση, διαιρείται σε τρία επίπεδα διαβάθμισης δηλαδή, το χαμηλό, το μέτριο και το υψηλό επίπεδο διαβάθμισης. Οι υπό αναφορά διαστάσεις, συσχετίστηκαν ξεχωριστά και με ατομικούς παράγοντες όπως είναι το φύλο, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση και ο αριθμός παιδιών που έχει το δείγμα. Η αξιοπιστία και εγκυρότητα του ερευνητικού εργαλείου ΜΒΙ, είναι δεδομένη αφού το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο με τη μορφή αυτή, έχει χρησιμοποιηθεί σύμφωνα με διάφορους ερευνητές ξανά σε τέτοιου είδους έρευνες. Η αξιοπιστία του (validated) και η εγκυρότητα του, είναι δεδομένη και στην ελληνική γλώσσα γι αυτό και δεν χρειάστηκε η δοκιμαστική εφαρμογή του σε πιλοτικό δείγμα αφού έχει δοκιμαστεί στην Ελλάδα πάνω σε νοσηλευτές (Raftopoulos et al., 2012 Karanikola & Papathanassoglou 2013) ογκολογίας και ιατρούς ενώ παράλληλα χρησιμοποιήθηκε και στην Κύπρο σε φυσιοθεραπευτές (Raftopoulos et al., 2012) και νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας (Karanikola & Papathanassoglou, 2013). ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Η ανάλυση των δεδομένων έγινε με το ηλεκτρονικό Στατιστικό Πακέτο Κοινωνικών Επιστημών (Statistical package of social sciences-spss) «SPSS version 20.0». Ως ανεξάρτητες μεταβλητές χρησιμοποιήθηκαν το φύλο, η ηλικία, τα χρόνια υπηρεσίας η οικογενειακή κατάσταση και ο αριθμός παιδιών των συμμετεχόντων. Ως εξαρτημένες μεταβλητές χρησιμοποιήθηκαν η συναισθηματική εξάντληση, η αποπροσωποποίηση και τα προσωπικά επιτεύγματα. ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Για τη διεξαγωγή της έρευνας, έχει εξασφαλιστεί άδεια από το Τμήμα Ερευνών του Υπουργείου Υγείας και ενυπόγραφη συγκατάθεση των συμμετεχόντων στο έντυπο γνωστοποίησης που τους παραχωρήθηκε. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Δημογραφικά δεδομένα Το ποσοστό ανταπόκρισης των νοσηλευτών ήταν 73,7% (286) από ένα σύνολο πληθυσμού 388 νοσηλευτών. Το 49% (n=140) ήταν άντρες και το 51% (n=146) γυναίκες. Από το σύνολο του δείγματος μελετώντας τα δημογραφικά τους δεδομένα, διαπιστώθηκε ότι το 45,1% των ερωτηθέντων, ήταν ηλικίας ετών, το 29,7% ήταν κάτω των 30 ετών, το 17,5% ήταν ετών, το 6,6% ήταν ετών και το υπόλοιπο 1,1% ήταν άνω των 60 ετών. Το 63,3% του δείγματος ήταν έγγαμοι, το 28,3% ήταν άγαμοι, το 8% ήταν διαζευγμένοι και, τέλος, το 0,4% ήταν χήροι/ες. Όσοι από τους ερωτηθέντες ήταν παντρεμένοι, το 55,6% από αυτούς (n=159) είχαν 1-2 παιδιά, το 31,8% (n=91) δεν είχαν παιδιά και το υπόλοιπο 12,6% (n=36) είχαν 3 ή περισσότερα παιδιά. Ερωτηματολόγιο απογραφής επαγγελματικής εξουθένωσης (ΜΒΙ) Συναισθηματική εξάντληση: Σύμφωνα με το ερωτηματολόγιο όπως καταγράφεται και στο γράφημα 1 που ακολουθεί, το 29% των νοσηλευτών/τριών δήλωσαν ότι αισθάνονται συναισθηματικά εξαντλημένοι από την εργασία τους λίγες φορές το χρόνο ή λιγότερο και το 23,4% μερικές φορές το μήνα. Επίσης, το 16,1% αισθάνονται συναισθηματικά εξαντλημένοι μία φορά το μήνα ή λιγότερο, το 12,6% μερικές φορές την εβδομάδα, το 8,4% ποτέ, το 7% μία φορά την εβδομάδα και το υπόλοιπο 3,5% καθημερινά. Γράφημα 1: Συναισθηματική εξάντληση Σε ερώτηση προς τους συμμετέχοντες αν συναισθηματικά αισθάνονται εξουθενωμένοι εξαιτίας της εργασίας τους, απάντησαν όπως στο γράφημα πιο κάτω. Παράλληλα, διαπιστώθηκε όπως φαίνεται και στο ραβδόγραμμα στο γράφημα αρ. 2, το 31,8% των ερωτηθέντων αισθάνονται εξαντλημένοι από τη δουλειά τους λίγες φορές το χρόνο ή λιγότερο, το 18,5% μερικές φορές το μήνα και το 13,6% μία φορά το μήνα ή λιγότερο. Επίσης, το 12,6% δεν αισθάνονται εξαντλημένοι ποτέ, επίσης, το 12,6% αισθάνονται εξαντλημένοι μερικές φορές την εβδομάδα, το 7,7% μία φορά την εβδομάδα και το υπόλοιπο 3,2% καθημερινά. Σύμφωνα με την ανάλυση των απαντήσεων των ερωτηθέντων, το 42,3% των ερωτηθέντων παρουσίαζαν χαμηλό ποσοστό συναισθηματικής εξάντλησης. Το 28,3% μέτρια ενώ το 29,4% υψηλή συναισθηματική εξάντληση. Η διάσταση της αποπροσωποποίησης φανέρωσε ότι το 64,7% του δείγματος, είχε χαμηλά επίπεδα. Το 22,7% είχε μέτρια επίπεδα ενώ το 12,6% είχε υψηλά επίπεδα αποπροσωποποίησης. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα στη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων, το δείγμα ήταν σε ποσοστό 26,6% στο χαμηλό ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

30 επίπεδο διαβάθμισης, το 31,5% του δείγματος βρισκόταν στο μέτριο επίπεδο ενώ το 42,0% του δείγματος, έφθανε στο υψηλό επίπεδο. Γράφημα 2: Αίσθηση εξάντλησης Το παρακάτω γράφημα απαντά σε ερώτηση κατά πόσο οι νοσηλευτές αισθάνονται σωματικά εξαντλημένοι από την εργασία τους χωρίς αυτό να αντικατοπτρίζει απαραίτητα και συναισθηματική εξάντληση. Συσχέτιση συναισθηματικής εξάντλησης με διάφορες μεταβλητές Φύλο: Η πρώτη συσχέτιση της συναισθηματικής εξάντλησης έγινε σε συνδυασμό με το φύλο του δείγματος. Όπως διαπιστώθηκε, προκύπτει ότι το 27,1% των ανδρών (n=38) βρίσκονται στο υψηλό επίπεδο της συναισθηματικής εξάντλησης, ενώ μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών (n=46) σε ποσοστό 31,5% βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Φάνηκε σύμφωνα με τη γραμμική τάση (linearby-linear association) ότι οι δύο μεταβλητές (συναισθηματική εξάντληση και φύλο) δεν συνδέονται. Ηλικία: Όσον αφορά τη συσχέτιση της διάστασης της συναισθηματικής εξάντλησης με την ηλικία, παρατηρείται ότι στο υψηλότερο επίπεδο της συναισθηματικής εξάντλησης, τα περισσότερα άτομα σε αυτό το επίπεδο όπως διαπιστώνεται, είναι ηλικίας ετών χωρίς οι δύο μεταβλητές να συνδέονται γραμμικά. Οικογενειακή κατάσταση: Συσχετίζοντας τη συναισθηματική εξάντληση με την οικογενειακή κατάσταση, παρατηρείται ότι όλες οι ομάδες της μεταβλητής «οικογενειακή κατάσταση» βρίσκονται κατά το μεγαλύτερό τους μέρος σε χαμηλό επίπεδο συναισθηματικής εξάντλησης. Φαίνεται δηλαδή ότι η οικογενειακή κατάσταση δεν επηρεάζει την πορεία της συναισθηματικής εξάντλησης (p-value=0.769>5%). Παιδιά: Η κατηγορία του δείγματος που είχε δηλώσει ότι έχει παιδιά, παρατηρήθηκε ότι ο αριθμός αυτών των παιδιών, συσχετίστηκε με τη συναισθηματική εξάντληση. Διαφάνηκε ότι το 30,8% των νοσηλευτών/τριών (n=49) που είχαν 1-2 παιδιά βρίσκονταν στο υψηλότερο επίπεδο αυτής της διάστασης. Σύμφωνα όμως με τον έλεγχο γραμμικής τάσης, προκύπτει ότι οι δύο μεταβλητές είναι ασυσχέτιστες (p-value=0.902>5%). Η συσχέτιση της αποπροσωποποίησης με διάφορες μεταβλητές Φύλο: Η διάσταση της αποπροσωποποίησης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης συσχετίστηκε και αυτή με τη σειρά της με διάφορους παράγοντες συσχέτισης. Η γραφική παράσταση του γραφήματος αρ. 3 που ακολουθεί, δείχνει τη συσχέτιση με το φύλο. Όπως διαπιστώνεται, το δείγμα των ανδρών σε σχέση με αυτό των γυναικών, κατανέμεται ομοιόμορφα στα επίπεδα της πτυχής της αποπροσωποποίησης. Ηλικία: Η ηλικία ως παράγοντας συσχέτισης με την αποπροσωποποίηση, παρατηρείται ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά όλων των ηλικιακών κατηγοριών, βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο της αποπροσωποποίησης ενώ τα μικρότερα ποσοστά, βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο. Διαπιστώνεται δηλαδή ότι οι δύο μεταβλητές συνδέονται γραμμικά με p-value< Οικογενειακή κατάσταση: Πιο κάτω διαφαίνεται ότι το 16,7% των διαζευγμένων ή χήρων (n=4) βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο αποπροσωποποίησης, ενώ μόνο το 16% και το 10,5% των άγαμων (n=13) και έγγαμων (n=19) αντίστοιχα, βρίσκονται στο συγκεκριμένο επίπεδο χωρίς όμως οι δύο μεταβλητές να συνδέονται γραμμικά (p-value=0.147>5%). Παιδιά: Ο παράγοντας συσχέτισης του αριθμού των παιδιών με την αποπροσωποποίηση, διαπιστώνεται ότι όταν αυξάνεται ο αριθμός των παιδιών που έχει ένας νοσηλευτής, άντρας ή γυναίκα, αυξάνεται και το ποσοστό αυτών που βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο αποπροσωποποίησης. Αντίθετα, στα άλλα δύο επίπεδα αποπροσωποποίησης, παρατηρείται ότι όταν αυξάνεται ο αριθμός των παιδιών τα ποσοστά που βρίσκονται στα συγκεκριμένα επίπεδα μειώνονται. Εμφανίζουν δηλαδή μία γραμμική σύνδεση. Γράφημα 3: Συσχέτιση αποπροσωποποίησης με το φύλο Το γράφημα 3 παρουσιάζει τη συσχέτιση που έχει το φύλο απέναντι στη διάσταση της αποπροσωποποίησης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης. Συσχέτιση των προσωπικών επιτευγμάτων με διάφορες μεταβλητές Φύλο: Ανεξάρτητα με το φύλο, το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος σε σχέση με τη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων, βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο. Αναλυτικότερα, το 41,4% (n=58) των αντρών του δείγματος βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο των προσωπικών επιτευγμάτων με μόνο το 29,3% (n=41) βρίσκεται στο μεσαίο επίπεδο και το ίδιο ποσοστό στο χαμηλό επίπεδο. Οι γυναίκες με ένα ποσοστό της τάξης του 42,5% (n=62) βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο, το 33,6% (n=49) βρίσκονται στο μέτριο επίπεδο και το 24% (n=35) βρίσκονται στο χαμηλό επίπεδο. Γραμμικά, οι δύο μεταβλητές είναι ασυσχέτιστες. 30 VOLUME 19, NO. 1

31 Ηλικία: Συγκρίνοντας τα προσωπικά επιτεύγματα με την ηλικία, διαπιστώνεται ότι στις ηλικιακές κατηγορίες <30 και ετών, παρατηρείται ότι τα ποσοστά των νοσηλευτών που βρίσκονται στα τρία επίπεδα των προσωπικών επιτευγμάτων είναι περίπου ίσα χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές. Εκεί που παρατηρούνται τεράστιες διαφορές είναι στις μεγαλύτερες ηλικίες. Πιο συγκεκριμένα, το 56% των ατόμων ηλικίας ετών βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο των προσωπικών επιτευγμάτων, ενώ το 12% των ατόμων ίδιας ηλικίας, βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο. Επίσης, το 68,2% των ατόμων ηλικίας 51 ή άνω, βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο των προσωπικών επιτευγμάτων, ενώ μόνο το 9,1% των ατόμων ίδιας ηλικίας βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο. Σύμφωνα με το στατιστικό έλεγχο, οι δύο μεταβλητές συνδέονται γραμμικά (p-value=0.001<5%) και παρουσιάζουν θετική συσχέτιση. Οικογενειακή κατάσταση: Η συσχέτιση των προσωπικών επιτευγμάτων με την οικογενειακή κατάσταση του κάθε ενός συμμετέχοντα, δείχνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των έγγαμων νοσηλευτών/τριών βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο προσωπικών επιτευγμάτων. Στην κατηγορία των άγαμων, παρατηρείται ότι τα ποσοστά είναι μικρότερα αλλά περίπου κυμαίνονται στα ίδια επίπεδα, τουλάχιστον για τα προσωπικά επιτεύγματα. Τέλος, στην κατηγορία των διαζευγμένων ή χήρων, τα ποσοστά είναι ακόμη μικρότερα αλλά και πάλι είναι περίπου ίσα στα τρία επίπεδα. Παιδιά: Συσχετίζοντας τα προσωπικά επιτεύγματα μαζί με την ύπαρξη παιδιών στην οικογένεια του δείγματος, παρατηρείται ότι όταν αυξάνεται ο αριθμός των παιδιών, τα ποσοστά των ατόμων που βρίσκονται στα δύο πρώτα επίπεδα των προσωπικών επιτευγμάτων μειώνονται. Ενώ, όσο αφορά το υψηλότερο επίπεδο των προσωπικών επιτευγμάτων, όπως παρατηρείται και στο πίνακα αρ. 1, διαπιστώνεται ότι όταν αυξάνεται ο αριθμός των παιδιών, τα ποσοστά των ατόμων που βρίσκονται στο συγκεκριμένο επίπεδο αυξάνονται. Οι δύο δηλαδή μεταβλητές, παρουσιάζουν δηλαδή συσχέτιση. Στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις: Συσχετίζοντας τη συναισθηματική εξάντληση, την αποπροσωποποίηση και τα προσωπικά επιτεύγματα, μαζί με τις διάφορες ανεξάρτητες μεταβλητές διαπιστώθηκε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ των ανεξάρτητων μεταβλητών και των διαστάσεων του συνδρόμου. Η μεταβλητή της ηλικίας και των παιδιών διαπιστώθηκε ότι εμφάνιζε σημαντική αρνητική συσχέτιση μεταξύ της διάστασης της αποπροσωποποίησης και των προσωπικών επιτευγμάτων. Συσχέτιση των τριών διαστάσεων για διαπίστωση συνδρόμου Συναισθηματική εξάντληση: Όπως φαίνεται στο γράφημα αρ. 4, το δείγμα σε ένα ποσοστό της τάξης του 29,4% (n=84) είχε υψηλή βαθμολογία στη συναισθηματική εξάντληση και ακολουθούσε το 28,3% (n=81) με μέτρια βαθμολογία ενώ μόνο το 42,3% (n=121) του συνολικού δείγματος είχε χαμηλή βαθμολογία και δεν κινδύνευε από το σύνδρομο. Πίνακας 1: Συσχέτιση προσωπικών επιτευγμάτων με τα παιδιά Ο πίνακας 1 παρουσιάζει τη συσχέτιση που έχουν τα παιδιά απέναντι στη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων του ερωτηματολογίου MBI καταγράφοντας τα ποσοστά σε σχέση με τον αριθμό των παιδιών. Συσχέτιση προσωπικών επιτευγμάτων με τον αριθμό παιδιών Προσωπικά επιτεύγματα Σύνολο Υψηλό Μέτριο Υψηλό Αριθμός δείγματος % εντός του αριθμού παιδιών 33.0% 34.1% 33.0% 100.0% Αριθμός παιδιών 1-2 Αριθμός δείγματος % εντός του αριθμού παιδιών 26.4% 31.4% 42.1% 100.0% >=3 Αριθμός δείγματος % εντός του αριθμού παιδιών 11.1% 25.0% 63.9% 100.0% Σύνολο Αριθμός δείγματος % εντός του αριθμού παιδιών 26.6% 31.5% 42.0% 100.0% ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

32 Πίνακας 2: Γραμμική συσχέτιση ανάμεσα στις ανεξάρτητες μεταβλητές και τις διαστάσεις του συνδρόμου Ο πίνακας αυτός ουσιαστικά περιλαμβάνει τους προηγούμενους πίνακες που αναφέρονταν στις τρεις διαστάσεις του συνδρόμου σε συνδυασμό με τις τέσσερεις μεταβλητές που είναι το φύλο, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση και τα παιδιά. Ανεξάρτητες μεταβλητές και διαστάσεις του συνδρόμου Διάσταση συνδρόμου Ανεξάρτητες μεταβλητές Στατιστικά σημαντική συσχέτιση P value Φύλο Όχι P=0.331>5% Συναισθηματική εξάντληση Ηλικία Όχι P=0.154>5% Οικογενειακή κατάσταση Όχι P=0.769>5% Παιδιά Όχι P=0.902>5% Φύλο Όχι P=0.247>5% Αποπροσωποποίηση Ηλικία Αρνητική συσχέτιση P=0.001>5% Οικογενειακή κατάσταση Όχι P=0.147>5% Παιδιά Αρνητική συσχέτιση P=0.010>5% Φύλο Όχι P=0.51>5% Προσωπικά επιτεύγματα Ηλικία Θετική συσχέτιση P=0.001<5% Οικογενειακή κατάσταση Όχι P=0.058>5% Παιδιά Θετική συσχέτιση P=0.002<5% Αποπροσωποποίηση: Στο γράφημα αρ. 5, παρατηρείται ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό της τάξης του 12,6% (n=36) είχε υψηλό ποσοστό αποπροσωποποίησης όπως και μέτριο βαθμό φθάνοντας το 22,7% (n=65). Το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος, βρισκόταν στο χαμηλό επίπεδο κατά 64,7% (n=185). Προσωπικά επιτεύγματα: Η διάσταση αυτή του συνδρόμου είχε καταδείξει ότι το 42% (n=120) των συμμετεχόντων είχαν υψηλή βαθμολογία, το 31,5% είχε μέτρια βαθμολογία και το 26,6% (n=76) είχε χαμηλή όπως καταγράφεται στο γράφημα αρ. 6. Γράφημα 4: Συναισθηματική εξάντληση Το γράφημα 4 απαντά στη διάσταση της συναισθηματικής εξάντλησης του συνδρόμου και παρουσιάζει την αριθμητική κατάταξη του δείγματος στα τρία επίπεδα διαβάθμισης. Γράφημα 5: Αποπροσωποποίηση Το γράφημα 5 απαντά στον βαθμό αποπροσωποποίησης του ερωτηματολογίου MBI και παρουσιάζει όπως και το προηγούμενο γράφημα την αριθμητική κατάταξη του δείγματος στα τρία επίπεδα διαβάθμισης. Γράφημα 6: Προσωπικά επιτεύγματα Το γράφημα 6 απαντά στην 3η διάσταση του ερωτηματολογίου MBI αυτή των προσωπικών επιτευγμάτων και παρουσιάζει και αυτό με τη σειρά του, την αριθμητική κατάταξη του δείγματος στα τρία επίπεδα διαβάθμισης. 32 VOLUME 19, NO. 1

33 Υγείας διακατέχονται από το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Ο βαθμός του επιπολασμού του συνδρόμου θεωρείται ότι είναι υψηλός (15%). Αυτό όμως χρειάζεται να διερευνηθεί σε μεγαλύτερο βαθμό λόγω του ότι το σύνδρομο διαφοροποιείται σε διάφορες διαβαθμίσεις. Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης Το ποσοστό εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στην υπό συζήτηση έρευνα, το συνολικό ποσοστό αγγίζει το 15% το οποίο διαφέρει σημαντικά από την έρευνα των Pedrini et al. (2009) που εντόπισαν ποσοστά της τάξης του 3% και από την έρευνα των Zahraian et al., (2008) οι οποίοι εντόπισαν ποσοστό 46,7%. Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης: Σύμφωνα λοιπόν με τους πιο πάνω πίνακες, 84 νοσηλευτές βρίσκονται στη υψηλότερη βαθμίδα της συναισθηματικής εξάντλησης ενώ οι 22 από αυτούς τους 84 νοσηλευτές, βρίσκονται και στη υψηλότερη βαθμίδα της αποπροσωποποίησης. Μόνο 11 όμως από αυτούς βρίσκονται και στη χαμηλότερη βαθμίδα των προσωπικών επιτευγμάτων καταγράφοντας δηλαδή μόνο 11 (4%) συμμετέχοντες από το σύνολο των 286 νοσηλευτών που συμμετείχαν στην έρευνα ότι υποφέρουν από σοβαρής μορφής επαγγελματική εξουθένωση. Με βάση λοιπόν αυτή τη συσχέτιση, 81 άτομα βρίσκονται στη μέτρια βαθμίδα της συναισθηματικής εξάντλησης και από αυτούς, οι 25 βρίσκονται στην ίδια βαθμίδα της αποπροσωποποίησης ενώ μόνο οι 16 εξ αυτών έχουν χαμηλό επίπεδο προσωπικών επιτευγμάτων. Άρα το 6% του συνόλου του δείγματος έχει μέτριο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης. Χαμηλό βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης έχει το 5% του συνόλου αφού 121 νοσηλευτές βρίσκονται στη χαμηλότερη βαθμίδα τόσο της συναισθηματικής εξάντλησης όσο και της αποπροσωποποίησης ενώ παράλληλα βρίσκονται και στη χαμηλότερη βαθμίδα των προσωπικών επιτευγμάτων. Κλείνοντας τα αποτελέσματα της έρευνας, καταδεικνύεται ότι συνολικά με βάση το ψυχομετρικό εργαλείο ΜΒΙ από τη στατιστική ανάλυση των συσχετίσεων, το 15% του συνόλου του δείγματος υποφέρει σε ένα βαθμό από το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η συναισθηματική εξάντληση είναι το αίσθημα της εξάντλησης που νιώθει ο νοσηλευτής και στην περίπτωση που αυτό βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο της κατηγοριοποίησης, τότε κινδυνεύει από επαγγελματική εξουθένωση νοουμένου ότι έχει υψηλό επίπεδο και στη διάσταση της αποπροσωποποίησης. Η αποπροσωποποίηση είναι βασικά η αρνητική στάση του νοσηλευτή απέναντι στους συναδέλφους του και στους ασθενείς. Ανεξάρτητα όμως με τα πιο πάνω, εάν η τρίτη διάσταση που αφορά τα μειωμένα προσωπικά επιτεύγματα βρίσκεται και αυτή στο υψηλότερο επίπεδο της βαθμίδας, τότε ο νοσηλευτής, δεν έχει επαγγελματική εξουθένωση αλλά βρίσκεται στην ομάδα επικινδυνότητας για εμφάνιση του συνδρόμου. Αν το επίπεδο της διάστασης των μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων αρχίσει να μειώνεται, τότε θα αρχίσει να αυξάνεται και ο κίνδυνος εμφάνισης του συνδρόμου. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι όντως οι νοσηλευτές Ψυχικής Περαιτέρω όμως ανάλυση έδειξε ότι στο δείγμα, το 6% από το σύνολο των επηρεαζόμενων του συνδρόμου, βρίσκονταν στο μέτριο βαθμό της επαγγελματικής εξουθένωσης ενώ ένα άλλο 5% βρισκόταν στο χαμηλό βαθμό του συνδρόμου ξεκαθαρίζοντας ότι μόνο το 4% υπέφερε από ψηλό βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης. Σημαντική διαφοροποίηση παρατηρήθηκε από τα ευρήματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε με τον ίδιο πληθυσμό πριν από πέντε χρόνια (2010) από τις (Karanikola and Papathanasoglou 2013). Σε αντίθεση με την υπό εξέταση έρευνα, δεν διαπίστωσαν κλινικά σημαντική συμπτωματολογία του δείγματος όσο αφορά το σύνδρομο καταγράφοντας στις διάφορες διαστάσεις, μετρήσεις κάτω από το όριο επικινδυνότητας. Πτυχές επαγγελματικής εξουθένωσης Πέραν από το συνολικό κίνδυνο ύπαρξης του συνδρόμου, ένα άλλο ποσοστό 29,4% είχε ψηλή συναισθηματική εξάντληση και ένα ποσοστό της τάξης του 12,6% βρισκόταν στην ψηλότερη βαθμίδα της διάστασης της αποπροσωποποίησης και στο χαμηλότερο βαθμό των προσωπικών επιτευγμάτων το 26,6% του δείγματος, πράγμα που φανερώνει ότι το δείγμα δεν εμφανίζει μεν το σύνδρομο, ο κίνδυνος εμφάνισής του όμως, είναι αυξημένος. Συγκριτικά με την έρευνα των Karanikola & Papathanasoglou που διεξήχθη το 2013, διαπιστώνεται ότι ο πληθυσμός των νοσηλευτών Ψυχικής Υγείας στην Κύπρο, έχει αυξημένα ποσοστά και στις τρεις διαστάσεις του συνδρόμου. Στην έρευνα των Pedrini, et al., (2009) εκτός από το 3% εκείνων που εμφάνιζαν το σύνδρομο, υπήρχε ένα άλλο ποσοστό της τάξης του 50% το οποίο κινδύνευε άμεσα να εμφανίσει το σύνδρομο αφού είχε ψηλή βαθμολογία στη μία ή και στις δύο διαστάσεις του συνδρόμου. Η έρευνα των Zahraian, et al., (2008) κατέδειξε ότι το δείγμα στη συναισθηματική εξάντληση βρισκόταν κατά το 40% στη ψηλότερη βαθμίδα και στην αποπροσωποποίηση κατά το 13,3%. Η έρευνα των Karanikola & Papathanasoglou (2013) έδειξε ότι το δείγμα εμφάνιζε συναισθηματική εξάντληση κατά 4,7%, αποπροσωποποίηση κατά 19,6% και προσωπικά επιτεύγματα κατά 21,8%. Σε σχέση με την έρευνα των Papathanasiou et al., (2011), η υπό εξέταση έρευνα, έδειξε ότι η χαμηλή συναισθηματική εξάντληση έφθανε το 42,3% έναντι του 63,1% των Papathanasiou et al., (2011), που ήταν χαμηλότερο άρα μεγαλύτερος ο κίνδυνος εμφάνισης του συνδρόμου. Τα προσωπικά επιτεύγματα ήταν μέτρια σε ποσοστό 31,5% έναντι του 39,7% το οποίο δεν είχε και μεγάλη στατιστική διαφορά. Τέλος η διάσταση της αποπροσωποποίησης, έδειχνε ότι το 64,7% σε σχέση με το 53,3% έφθανε στο χαμηλό επίπεδο της στοιχείο το οποίο υποδηλοί ότι ο κίνδυνος εμφάνισης του συνδρόμου και πάλι είναι μεγαλύτερος στην περίπτωση της υπό εξέταση έρευνας. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

34 Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας με αυτά των Edwards, et al., (2006), φάνηκε ότι η συναισθηματική εξάντληση στο ψηλότερο της επίπεδο έφθανε το 29,4% του δείγματος της σε σχέση με το 36% αυτό των Edwards et al. Η αποπροσωποποίηση έφθανε το 12,6% ποσοστό σχεδόν ταυτόσημο με τους Edwards et al. που ήταν 12%. Στο χαμηλότερο επίπεδο των προσωπικών επιτευγμάτων το ποσοστό έφθανε το 26,6% σε σχέση με το 10% των Edwards et al., (2006). Διαφαίνεται και σε αυτή την περίπτωση ότι η υπό συζήτηση έρευνα, φανερώνει κάπως αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης του συνδρόμου σε σχέση με τους Edwards et al., (2006). Περιορισμοί Εργασίας Ο σημαντικότερος περιορισμός της εν λόγω έρευνας, ήταν η απουσία συμπερίληψης πέραν από τα δημογραφικά δεδομένα που συμπεριέλαβε, άλλων επαγγελματικών παραγόντων συσχέτισης. Λόγω ακριβώς αυτής της έλλειψης, δεν κατέστη δυνατή η σύγκριση της πιθανής επίδρασης στο σύνδρομο τέτοιων παραγόντων, στους νοσηλευτές ψυχικής υγείας στην Κύπρο. Η απουσία επίσης συμπερίληψης και άλλων ψυχομετρικών εργαλείων όπως το ερωτηματολόγιο Beck (ΒΑΙ) που αφορά το άγχος και ερωτηματολόγιο που αφορά την κατάθλιψη (BDI) δημιουργεί αδυναμία ως προς την πιθανότητα της βραχυπρόθεσμης μελλοντικής εμφάνισης του συνδρόμου αφού αυτές οι δύο διαταραχές, συνήθως σύμφωνα με διάφορους ερευνητές, συν-υπάρχουν με το σύνδρομο. Δυνάμεις Έρευνας Η συμπερίληψη ενός μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού (73,7%) υπό διερεύνηση, δηλαδή τους νοσηλευτές Ψυχικής Υγείας, ως δείγμα, βοηθά στην ενδυνάμωση της εγκυρότητας των αποτελεσμάτων ως επίσης και τη μείωση της πιθανότητας συστηματικού λάθους. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στη συγκεκριμένη έρευνα, συμπεραίνεται ότι ένα μεγάλο ποσοστό (49,3%) των νοσηλευτών μέσα από το ερωτηματολόγιο των δημογραφικών δεδομένων στο οποίο αναφερόταν κατά πόσο το επάγγελμα του νοσηλευτή αποτελούσε πηγή άγχους, αισθάνονται ότι το ίδιο το επάγγελμα τους είναι πηγή άγχους πράγμα που φανερώνει ότι αυτό το ποσοστό μπορεί να προκαλεί και άλλα προβλήματα όπως χρόνιο στρες και κατάθλιψη. Σύμφωνα με το ερωτηματολόγιο ΜΒΙ, οι νοσηλευτές παρουσιάζουν πολύ χαμηλά ποσοστά αποπροσωποποίησης (12,6%) όμως τα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησής τους, είναι αρκετά υψηλά φθάνοντας το 29,4% το οποίο υποδηλοί ότι κινδυνεύουν να εμφανίσουν το σύνδρομο. Το ποσοστό των συμμετεχόντων στη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων, είναι αρκετά υψηλό (42,0%) όμως το ποσοστό που βρίσκεται στο χαμηλό επίπεδο διαβάθμισης, είναι και αυτό αρκετά υψηλό (26,6%) πράγμα που από μόνο του φανερώνει μία τάση απογοήτευσης και έλλειψης ενδιαφέροντος για το επάγγελμα που διατελούν μένοντας εκτεθειμένοι στους κινδύνους ψυχικών και ψυχολογικών διαταραχών. Γενικά, παρατηρείται ότι τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τα οποία έχουν συσχετιστεί, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων μόνο. Επίσης μία παρατήρηση που είναι εμφανής, είναι το γεγονός ότι οι ηλικιακές ομάδες και άνω των 51 ετών φανερώνουν υψηλό ποσοστό ικανοποίησης στη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων ενώ ο μέτριος και χαμηλός βαθμός διαβάθμισης αυτής της διάστασης με τις ίδιες ηλικιακές ομάδες, βρίσκεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Τέλος, να τονιστεί ότι διαπιστώθηκε ότι το θέμα που αφορά τον επιπολασμό του συνδρόμου, είναι πολύπλοκο εξαιτίας των πολλών παραγόντων επηρεασμού ή κινδύνων που υφίστανται και επιδρούν στους νοσηλευτές είτε θετικά είτε αρνητικά. Βιβλιογραφία 1. Δημητρόπουλος, Χ., & Φιλίππου, Ν. (2008). Η Επαγγελματική Εξουθένωση στο Χώρο της Υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής; 25(5): Edwards, D., Burnard, P., Hannigan, B., Cooper, L., Adams, J., Juggessur, T., Fothergil, A., & Coyle, D. (2006). Clinical supervision and burnout: the influence of clinical supervision for community mental health nurses. Journal of Clinical Nursing; 15: Freudenberger, H., J. (1974). Staff Burnout. Journal of Social Issues; 30(1): Karanikola, K., N., M., & Papathanassoglou, E., D., E. (2013). Exploration of the Burnout Syndrome Occurrence Among Mental Health Nurses in Cyprus. Archives of Psychiatric Nursing; 27: Κουτελέκος, Ι., Πολυκανδριώτη, Μ. (2007). Το Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης των Νοσηλευτών. Το βήμα του Ασκληπιού; 1: Leiter, P., M., & Maslach, Ch. (1988). The Impact of Interpersonal Environment on Burnout and Organizational Commitment. Journal of Organizational Behavior; 9: Leiter, P., M., & Maslach, Ch. (2000). Preventing Burnout and Building Engagement (1st ed.). California: Jossey-Bass Inc. 8. Lin, F., St John, W., & McVeigh, C. (2009). Burnout among hospital nurses in China. Journal of Nursing Management; 17: Maslach, C., & Jackson, E., S. (1981). The measurement of experienced burnout. Journal of occupational behaviour; 2: Montgomery, A., Spanu, F., Baban, A., & Panagopoulou, E. (2015). Job demands, burnout, and engagement among nurses: A multi-level analysis of ORCAB data investigating the moderating effect of teamwork. Burnout Research; 2: Papathanasiou, I., Damigos, D., & Mavreas, V. (2011). Burnout in Greek Medical and Mental Health Care Workers. Global Journal of Health Science; 3(2): Pedrini, L., Magni, R., L., Giovannini, C., Panetta, V., Zacchi, V., Rossi, G., & Placentino, A. (2009). Burnout in Nonhospital Psychiatric Residential Facilities. Psychiatric Services; 60: Raftopoulos, V., Charalambous, A., & Talias, M. (2012). The factors associated with the burnout syndrome and fatigue in Cypriot nurses: a census report. BioMed Central; 12: Silva, S., P., C., S., Nunes, P., A., M., Santana, R., V., Reis, P., F., Neto, M., J., & Lima, O., S. (2014). Burnout syndrome in professionals of the primary healthcare network in Aracaju, Brazil. Ciencia & Saude Coletiva; 20(10): Sorgaard, W., K., Ryan, P., & Dawson, I. (2010). Qualified and Unqualified (N-RC) mental health nursing staff minor differences in sources of stress and burnout. A European multi-centre study. BMC Health Services Research; 10: VOLUME 19, NO. 1

35 Ανταπόκριση Έκθεση 71ης Γενικής Συνέλευσης Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας Πραγματοποιήθηκε στην Γενεύη στις Μαΐου 2018, η 71η Γενική Συνέλευση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Στην Γενική συνέλευση έδωσαν το παρόν τους υπουργοί υγείας καθώς και άλλοι υπηρεσιακοί παράγοντες από όλα τα κράτη μέλη του Διεθνούς οργανισμού καθώς και άλλες ΜΚΟ ως παρατηρητές. Την Κυπριακή αποστολή αποτελούσαν ο Πρέσβης της Κύπρου στη Γενεύη Κος Κασουλίδης, η Δρ Καλακούτα και ο Κος Ιωάννου από το Υπουργείο Υγείας, ο Κος Σαμουήλ και η Κα Σολογιάννη από την Μόνιμη αντιπροσωπεία στη Γενεύη και ο Κος Αριστείδης Χωραττάς Γραμματέας ΠΑΣΥΝΜ. Στην εναρκτήρια τελετή έγινε εκλογή του νέου προέδρου της Γενικής Συνέλευσης του Dr Pagwesese David Parirenyatwa (Ζιμπάουε) και των αντιπροέδρων ενώ μίλησαν ο πρόεδρος της Ελβετικής Ομοσπονδίας και ο πρόεδρος της Ρουάντα. Στην ομιλία του ο Dr Tendros Adhamon Ghebreyesus Γενικός Διευθυντής (Director General) του ΠΟΥ αναφέρθηκε στους στόχους του ΠΟΥ και στο έργο το οποίο επιτελείται από τους επαγγελματίες υγείας για αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας αλλά και για να υπηρετήσουν άλλους. Τόνισε τις δράσεις τις οποίες εφαρμόζει ο ΠΟΥ για αντιμετώπιση των προκλήσεων και το ότι ο οργανισμός αυτός μπορεί να αλλάξει την ιστορία. Μίλησε για την φτώχεια, την μόλυνση του περιβάλλοντος και τις επιδράσεις τους καθώς και τη σημασία του να υπάρχει ένας δυνατός Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Τόνισε τη σημαντική παρουσία της γυναίκας στον οργανισμό, την ανάγκη για ισότητα των φύλων και της γεωγραφικής κατανομής στον οργανισμό ενώ αναφέρθηκε στην μηδενική ανοχή στην σεξουαλική παρενόχληση μέσα στον οργανισμό. Μίλησε για την ανάγκη ο οργανισμός να είναι αποτελεσματικός στο επίπεδο των κρατών με ανάγκη για πολιτική δέσμευση από τους ηγέτες τους ενώ τόνισε την πολύ καλή δουλεία που γίνεται από το προσωπικό του οργανισμού. Έκανε ειδική αναφορά στην καθολική κάλυψη και πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Αναφέρθηκε στα επιτεύγματα κάποιων χωρών αλλά και των προκλήσεων για τις οποίες αναμένεται να υπάρξει δέσμευση μέσα από την συνάντηση της Αστάνας στο Καζακστάν το Κατά τη διάρκεια της Γενικής Συνέλευσης έγινε ανταλλαγή απόψεων και παράθεση θέσεων και εμπειριών διαφόρων χωρών σε σχέση με πολλά θέματα υγείας στις συναντήσεις των δύο επιτροπών (Committee A και B). Το αποτέλεσμα αυτών των διαβουλεύσεων ήταν η έκδοση διαφόρων ψηφισμάτων τα πιο σημαντικά εκ των οποίων αναφέρονται πιο κάτω. Μη Μεταδοτικά Νοσήματα Η Γενική Συνέλευση καλεί τα κράτη μέλη όπως συνεχίσουν τις προσπάθειές τους για την πρόληψη και τον έλεγχο των Μη Μεταδοτικών Ασθενειών (NCD s) προκειμένου να επιτύχουν τον Στόχο αυτό της Αειφόρου Ανάπτυξης (3.4) έως το Ανάμεσα σε άλλα καλεί τα κράτη όπως εφαρμόσουν το Montevideo Roadmap για τα NCDs ως αειφόρος προτεραιότητα ανάπτυξης. ( Roadmap.pdf). Εξάλειψη της Φυματίωση Σε σχέση με τη Φυματίωση, η οποία αναφέρεται ως η κυριότερη μολυσματική αιτία θανάτου ανά το παγκόσμιο, μετά από πολλά ψηφίσματα σε προηγούμενες συνελεύσεις, τη Στρατηγική του ΠΟΥ «End TB Strategy», και την Διακήρυξη της Μόσχας (2017) στην πρώτη παγκόσμια υπουργική σύνοδο «Ending TB in the Sustainable Development Era: A Multisectoral Response», καλεί τα κράτη μέλη όπως στηρίξουν την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών για καταπολέμηση της φυματίωσης για το 2018 και να προσπαθήσουν για υλοποίηση όλων των δεσμεύσεων που απαιτούνται στη Διακήρυξη της Μόσχας για τη εξάλειψη της φυματίωσης, η οποία θα συμβάλει στην επίτευξη των στόχων της στρατηγικής αλλά και των Στόχων της Αειφόρου Ανάπτυξης (SDGs) για τον τερματισμό της επιδημίας της φυματίωσης. Πρόληψη και έλεγχος της Χολέρας Η Χολέρα ήταν ακόμη ένα πρόβλημα το οποίο απασχόλησε τη Γενική Συνέλευση και ο ΠΟΥ ενθαρρύνει τον εντοπισμό επιδημιών χολέρας από τις κυβερνήσεις ενώ ζητεί όπως οι πληγείσες χώρες ανυψώσουν τη χολέρα ως προτεραιότητα μέσω της συμπερίληψής της στις εθνικές πολιτικές και σχέδια. Επιβάρυνση από δηλητηρίαση από δείγμα φιδιού Για πρώτη φορά αναδεικνύεται ως μείζον θέμα το πρόβλημα στην αντιμετώπιση της δηλητηρίασης από δείγμα φιδιού το οποίο αναγνωρίζεται ως ύψιστης σημασίας. Υπάρχει ανησυχία ότι παράγοντες όπως η κακή πρόληψη, η ανεπαρκής κατάρτιση των εργαζομένων στον τομέα της υγείας, η αδυναμία διάγνωσης και θεραπείας τέτοιων περιπτώσεων και η ανεπάρκεια των διαθέσιμων εργαλείων πρόληψης, διάγνωσης και θεραπείας, παρεμποδίζουν την περαιτέρω πρόοδο στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Η Γενική Συνέλευση καλεί τα κράτη μέλη όπως εκτιμήσουν την επιβάρυνση και όπου χρειάζεται, να θεσπίσουν και/ή να ενισχύσουν τα προγράμματα επιτήρησης, πρόληψης, θεραπείας και αποκατάστασης και να επιδιώξουν όπως βελτιωθεί η διαθεσιμότητα, η προσβασιμότητα και η οικονομική προσιτότητα των αντιβιοτικών σε πληθυσμούς που διατρέχουν κίνδυνο. Η εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας επιβάλλεται ειδικά σε περιοχές με υψηλή συχνότητα εμφάνισης ενώ πρέπει να ενταθούν και να υποστηριχθούν έρευνες ώστε να αναπτυχθούν νέα εργαλεία πρόληψης, διάγνωσης, αντιμετώπισης ή μέτρησης της επιβάρυνσης που προκαλείται. Παγκόσμιο Πλάνο Δράσης του ΠΟΥ για τη Σωματική Άσκηση Πέραν από τα πιο πάνω προβλήματα υγείας ένα θέμα το οποίο απασχόλησε τη Συνέλευση ήταν η εφαρμογή του ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

36 Παγκόσμιου Πλάνου Δράσης του ΠΟΥ για τη σωματική άσκηση Αναγνωρίζονται οι προσπάθειες που καταβάλλουν τα κράτη μέλη και όλοι οι ενδιαφερόμενοι φορείς τα τελευταία χρόνια για την προώθηση της σωματικής άσκησης και τη μείωση της καθιστικής συμπεριφοράς. Η Γενική Συνέλευση εγκρίνει τον εθελοντικό παγκόσμιο στόχο για σχετική μείωση έως 15% της παγκόσμιας επικράτησης της σωματικής αδράνειας των εφήβων και ενηλίκων έως το 2030, ως επέκταση της υπάρχοντος παγκόσμιου στόχου. Ψηφιακή Υγεία Η Ψηφιακή Υγεία (digital health) ήταν ακόμη ένα θέμα το οποίο συνέχισε να απασχολεί τον ΠΟΥ ο οποίος καλεί τα κράτη μέλη για δράσεις. Προτρέπει την αξιολόγηση της χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών για την υγεία, συμπεριλαμβανομένων των συστημάτων πληροφόρησης για την υγεία σε εθνικό (και όχι μόνο) επίπεδο, προκειμένου να εντοπίσουν τομείς βελτίωσης και να δώσουν προτεραιότητα, κατά περίπτωση, στην ανάπτυξη, την αξιολόγηση, την εφαρμογή, την κλιμάκωση και μεγαλύτερη αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών, ως μέσο προώθησης δίκαιης, οικονομικά προσιτής και καθολικής πρόσβασης στην υγεία για όλους. Προτρέπει την ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας στις υφιστάμενες υποδομές και ρυθμίσεις για τα συστήματα υγείας ώστε να ενισχυθούν οι εθνικές και παγκόσμιες προτεραιότητες στον τομέα της υγείας για την προαγωγή της ανθρωποκεντρικής υγείας και πρόληψης των ασθενειών και προκειμένου να μειωθεί η επιβάρυνση για τα συστήματα υγείας. Βελτίωση Πρόσβασης στην Υποστηρικτική Τεχνολογία Η βελτίωση στην πρόσβαση στην υποστηρικτική τεχνολογία είναι ακόμη ένα θέμα το οποίο απασχόλησε την συνέλευση. Τονίζεται ότι τα κράτη θα πρέπει να αναπτύξουν, να εφαρμόσουν και να ενισχύσουν πολιτικές και προγράμματα ώστε για να βελτιώσουν την πρόσβαση στην υποστηρικτική τεχνολογία εντός της καθολικής κάλυψης υγείας ή/και των κοινωνικών υπηρεσιών και την ύπαρξη εκπαιδευμένων ανθρώπινων πόρων για την παροχή και συντήρηση βοηθητικών προϊόντων σε όλα τα επίπεδα παροχής υπηρεσιών υγείας και κοινωνικών υπηρεσιών. Κάθε κράτος θα πρέπει να καταρτίσει εθνικό κατάλογο βοηθητικών προϊόντων αναλόγως προτεραιότητας, τα οποία να είναι οικονομικά προσιτά και οικονομικά αποδοτικά και να πληρούν τα ελάχιστα πρότυπα ποιότητας και ασφάλειας, βασιζόμενα στον κατάλογο του ΠΟΥ. Ενθαρρύνεται η ανάπτυξη της έρευνας στο πεδίο αυτό. Βρεφική και παιδική διατροφή Για το θέμα της διατροφής των βρεφών και μικρών παιδιών, σε συνέχεια πολλών ψηφισμάτων προηγούμενων Γενικών Συνελεύσεων του ΠΟΥ, η 71η Γενική Συνέλευση προτρέπει τα κράτη μέσα από τις εθνικές και διεθνείς υποχρεώσεις τους για αύξηση των επενδύσεων στην ανάπτυξη, εφαρμογή και παρακολούθηση και αξιολόγηση των νόμων, των πολιτικών και των προγραμμάτων που αποσκοπούν στην προστασία, προώθηση, εκπαίδευση και στήριξη του μητρικού θηλασμού. Προτρέπει την αναζωογόνηση του Baby-friendly Hospital Initiative, συμπεριλαμβανομένης της προώθησης της πλήρους ενσωμάτωσης των Δέκα Βημάτων για επιτυχή μητρικό θηλασμό, σε προσπάθειες και προγράμματα που στοχεύουν στη βελτίωση της ποιότητας της φροντίδας για την υγεία της μητέρας, του νεογνού και των μικρών παιδιών. Ενθαρρύνεται η εφαρμογή του Διεθνούς Κώδικα Διακίνησης Υποκατάστατων Μητρικού Γάλακτος καθώς και άλλων συστάσεων του ΠΟΥ. Θα πρέπει να εξασφαλίζεται ορθή διατροφή για βρέφη και μικρά παιδιά κατά τη διάρκεια καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Ρευματικός Πυρετός και Ρευματική Καρδιοπάθεια Η Γενική Συνέλευση του ΠΟΥ σε σχέση με τον Ρευματικό Πυρετό και τη Ρευματική Καρδιοπάθεια καλεί τα κράτη μέλη όπως επιταχύνουν τις προσπάθειες για μείωση της φτώχειας και βελτίωση των κοινωνικοοικονομικών προτύπων με κάθε τρόπο. Καλεί για εκτίμηση της επιβάρυνσης της νόσου και όπου η ασθένεια είναι ενδημική να εφαρμόσουν προγράμματα για τη ρευματική καρδιοπάθεια επικεντρωμένα στην πρόληψη, παρακολούθηση της νόσου και συλλογή και ανάλυση δεδομένων καλής ποιότητας που να διευκολύνουν την κατάλληλη παρακολούθηση και να συμβάλλουν στην ευρύτερη κατανόηση της παγκόσμιας επιβάρυνσης της νόσου. Πολυομυελίτιδα και Περιορισμός των ιών Πολυομυελίτιδας Για το πολυσυζητημένο θέμα του περιορισμού των ιών της Πολυομυελίτιδας ο ΠΟΥ καλεί τα κράτη όπως εφαρμόσουν πλήρως όλες τις στρατηγικές προσεγγίσεις που περιγράφονται στο στρατηγικό σχέδιο για την εξάλειψη της πολυομυελίτιδας και την τελική στρατηγική και θέτει τους κανόνες για εγκαταστάσεις φύλαξης του ιού μέσω μιας Εθνικής Αρχής Περιορισμού. Κατά τη διάρκεια της Γενικής Συνέλευσης πραγματοποιήθηκε συνάντηση μεταξύ της Κυπριακής Αντιπροσωπείας με επικεφαλής τον Πρέσβη Κο Κασουλίδη και της Αντιπροσωπείας των Μαλδίβων. Επίκεντρο της συνάντησης ήταν το αίτημα των Μαλδίβων για συνεργασία με την Κύπρο για καθοδήγηση στην πρόληψη και αντιμετώπιση της Θαλασσαιμίας. Διεξήχθηκε μια εποικοδομητική συζήτηση όπου παρουσιάστηκαν τα στατιστικά δεδομένα τα οποία υπάρχουν για τις Μαλδίβες και την Κύπρο και συζητήθηκαν βέλτιστες πρακτικές οι οποίες εφαρμόστηκαν στην Κύπρο για επίτευξη του στόχου των μηδενικών γεννήσεων ατόμων με Θαλασσαιμία. Επιπρόσθετα συζητήθηκαν τα πληθυσμιακά δεδομένα των Μαλδίβων και δόθηκαν εισηγήσεις ως προς την προσέγγιση του θέματος σε επίπεδο κοινότητας για πρόληψη μετάδοσης μέσω του γάμου και των τοκετών μεταξύ των φορέων. Αριστείδης Χωραττάς Γραμματέας Διοικητικού Συμβουλίου Παγκύπριος Σύνδεσμος Νοσηλευτών και Μαιών 36 VOLUME 19, NO. 1

37 Ανταπόκριση 23 η ΔΙΕΤΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΜΑΙΩΝ CNMF Leading the way: nurses and midwives for a safe, healthy and peaceful world Royal college of Nursing, ΛΟΝΔΙΝΟ Στην συνάντηση παρέστησαν περίπου 60 εκπρόσωποι από αρκετές χώρες της κοινοπολιτείας. Έγιναν συστάσεις των εκπροσώπων και ομιλία από την Πρόεδρο και την Εκτελεστικό Γραμματέα. Η Πρόεδρος του CNMF, Ramziah Binti Ahmad, παρουσίασε εκτενώς τους στόχους και τη δράση της CNMF τα τελευταία 4 χρόνια δεδομένης και της αποχώρησης της από την προεδρία του CNMF. Επεξηγήθηκε ο οικονομικός απολογισμός για τα έτη από τον Ταμία, Brian Christopher. Τα μέλη του ΔΣ έδωσαν αναφορά για την περιφέρεια τους αντίστοιχα. Ακολούθησε η εκλογή Προέδρου και Αντιπροέδρου. y Θέση Πρόεδρου: Λήφθηκε μόνο μία υποψηφιότητα, της Καθηγητού Kathleen McCourt, από το Ηνωμένο Βασίλειο (πρώην αντιπρόεδρος του CNMF), η οποία εκλέχθηκε ως Πρόεδρος, χωρίς ανθυποψήφιο, του CNMF, για τετραετή θητεία, αρχής γενομένης τον Μάρτιο του y Θέση Αντιπρόεδρου: Υποβλήθηκαν δύο υποψηφιότητες για τη θέση του αντιπρόεδρου του CNMF. Μια υποψηφιότητα για την κ. Rosemarie Josey από τις Μπαχάμες, η οποία ήταν μέλος του περιφερειακού συμβουλίου του CNMF για την περιοχή του Ατλαντικού. Η άλλη υποψήφια ήταν για την κ. Evelyn Kannan, Γενικό Γραμματέα του TNAI, από την ένωση εκπαιδευμένων νοσηλευτών Ινδίας (TNAI -- Trained Nurses Association of India). Η ψηφοφορία πραγματοποιήθηκε με ψηφοδέλτιο και νέα Αντιπρόεδρος δια πλειοψηφίας εκλέχτηκε η κ. Rosemarie Josey από τις Μπαχάμες. Εκλογή Μέλος του περιφερειακού συμβουλίου για την περιοχή του Ατλαντικού: λήφθηκε μόνο μία υποψηφιότητα. Η κ. Bettyann Murray-John από το Trinidad και Tobago εκλέχτηκε ως μέλος του περιφερειακού συμβουλίου του CNMF για την περιοχή του Ατλαντικού για τετραετή θητεία. Για τα Μέλη του περιφερειακού συμβουλίου για τη Δυτική Αφρική, Ασία και στην περιοχή της Ανατολικής, Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, οι υποψηφιότητες που έχουν υποβληθεί έχουν οριστικοποιηθεί και θα παρασχεθούν περαιτέρω πληροφορίες στα μέλη εν εύθετο χρόνο. Μετά το πέρας της εκλογικής διαδικασίας η Εκτελεστικός Γραμματέας Jill Iliffe, παρουσίασε τα μέλη του νέου ΔΣ του CNMF ( ), όπου η δράση του αναμένεται να αρχίσει στα τέλη Μάρτιου του Στην προηγούμενη συνάντηση των μελών του CNMF, το 2016, συζητήθηκε η σημαντικότητα Τοποθετήσεων εκ μέρους της Ομοσπονδίας, τις οποίες τα Κράτη μέλη και οι αντίστοιχοι Συνδέσμοι να μπορούν να έχουν ως αναφορά. Είχαν συζητηθεί τρεις τοποθετήσεις για χάραξη πολιτικής και χρησιμοποιώντας τα στοιχεία από αυτές τις συζητήσεις συντάχθηκαν τρείς τοποθετήσεις και στην παρούσα συνάντηση (23η διετή συνάντηση του CNMF) υποβλήθηκαν προς έγκριση. Τοποθέτηση για τις δομές σταδιοδρομίας των Νοσηλευτών και των Μαιών Η Ομοσπονδία Νοσηλευτών και Μαιών της Κοινοπολιτείας υποστηρίζει ευκαιρίες και δομές σταδιοδρομίας, για νοσηλευτές και μαίες, που να επιτρέπουν την εξέλιξη, από αρχάριους σε εμπειρογνώμονες, σε όλους τους τομείς πρακτικής: ως διευθυντές και διαχειριστές, ως ακαδημαϊκοί και ερευνητές, ως κλινικοί, ως ρυθμιστικές αρχές και ως επαγγελματίες και βιομηχανικοί αξιωματικοί. Η εξέλιξη της σταδιοδρομίας από αρχάριους σε εμπειρογνώμονες πρέπει να είναι ισοδύναμη όσον αφορά την ιδιότητα, τον τίτλο και την αμοιβή μεταξύ των τομέων πρακτικής άσκησης. Τοποθέτηση για τη Νοσηλευτική και τη Μαιευτική εργασία Η Ομοσπονδία Νοσηλευτών και Μαιών της Κοινοπολιτείας υποστηρίζει τη θέση ότι όλοι οι εργαζόμενοι που παρέχουν φροντίδα νοσηλευτικής και μαιευτικής είναι μέρος της οικογένειας νοσηλευτών και μαιών: από αρχάριους μέχρι εμπειρογνώμονες, από κατώτερου επιπέδου μέχρι υψηλού επιπέδου. Οι τίτλοι θέσης πρέπει να περιλαμβάνουν τις λέξεις: νοσηλευτής ή νοσηλευτική, μαία ή μαιευτική, έτσι ώστε ο εργαζόμενος να είναι σαφώς αναγνωρισμένος ως μέλος του επαγγέλματος της νοσηλευτικής και της μαιευτικής (για παράδειγμα εγγεγραμμένος νοσηλευτής, εγγεγραμμένη μαία). Όλοι οι νοσηλευτές και οι μαίες / μαιευτές εργάζονται μαζί ως ομάδα προκειμένου να προστατεύσουν τον πελάτη αλλά και τον εργαζόμενο στο σύστημα υγείας. Οι εργαζόμενοι που παρέχουν νοσηλευτική και μαιευτική φροντίδα, πρέπει να εκπαιδεύονται σε εκπαιδευτικά ιδρύματα που να διδάσκουν την νοσηλευτική και την μαιευτική αλλά και το επάγγελμα θα πρέπει να ρυθμίζεται από ένα ανεξάρτητο νοσηλευτικό και μαιευτικό ρυθμιστικό όργανο/φορέα. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

38 Τοποθέτηση για τις επαγγελματικές αντιπροσωπείες για νοσηλευτές και μαίες. Η Ομοσπονδία Νοσηλευτών και Μαιών της Κοινοπολιτείας υποστηρίζει τη θέση ότι όλοι οι εργαζόμενοι που ανήκουν στην οικογένεια νοσηλευτών και μαιών και παρέχουν νοσηλευτική και μαιευτική φροντίδα, πρέπει να εκπροσωπούνται επαγγελματικά από μια οργάνωση που διευθύνεται από νοσηλευτές και μαίες, στην οποία μπορούν να συμβάλουν, να εκλέγονται και να εκλέγουν και να επηρεάζουν αποφάσεις που λαμβάνονται για λογαριασμό τους. Σε περιπτώσεις όπου οι οργανώσεις είναι περισσότερες από μία, θα πρέπει να συνεργάζονται εποικοδομητικά προς το συμφέρον των νοσηλευτών και των μαιών. Τα επαγγελματικά ζητήματα για τους νοσηλευτές και τις μαίες είναι αλληλένδετα και περιλαμβάνουν: νομοθεσία και ρυθμίσεις, αρχική και συνεχή εκπαίδευση, πρότυπα, ικανότητες, δομή σταδιοδρομίας, πεδία εφαρμογής, περιγραφές θέσεων, αμοιβή και υγεία και ασφάλεια στην εργασία. Κατά την 23η διετή συνάντηση του CNMF συζητήθηκαν δύο ακόμη εν αναμονή τοποθετήσεις Θέσεων της Ομοσπονδίας. Η πρώτη αφορούσε τη σχέση μεταξύ νοσηλευτικής και μαιευτικής: πώς συνδέεται η εκπαίδευση και η πρακτική σε ολόκληρη την Κοινοπολιτεία και η δεύτερη αφορούσε τη Συνεχή επαγγελματική ανάπτυξη (CPD - Continuing professional development) για τους νοσηλευτές και τις μαίες: ποια είναι η κατάσταση της CPD σε ολόκληρη την Κοινοπολιτεία. Η 23η διετής συνάντηση του CNMF έκλεισε με ομαδική εργασία, με επικεφαλής τα μέλη του περιφερειακού συμβουλίου του CNMF, όπου συζητήθηκαν οι δύο εν αναμονή, τοποθετήσεις της Ομοσπονδίας. Στα πλαίσια αυτής της ομαδικής εργασίας είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε με τους συναδέλφους μας από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Μάλτα (περιφερειακός προγραμματισμός ). Ακολούθησε μικρή εορταστική τελετή. 4o ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΜΑΙΩΝ Ακολούθησε στις Μαρτίου 2018 στο Λονδίνο το 4o συνέδριο του CNMF στο Royal College of Physicians με θέμα «Leading the way: nurses and midwives for a safe, healthy and peaceful world». Στο συνέδριο παρευρέθηκαν διακόσιοι δεκατρείς συμμετέχοντες από 24 διαφορετικές χώρες. Η εναρκτήρια τελετή του συνεδρίου άνοιξε με τον χαιρετισμό της πρόεδρου του CNMF Ramziah Binti Ahmad. Ακολούθως χαιρέτησαν η Διευθύνων Εκτελεστικός Σύμβουλος και η Γενικός Γραμματέας του Royal College of Nursing, Κα Janet Davies. Η Δρ Catherine Hannaway, από την παγκόσμια νοσηλευτική εκστρατεία Nursing Now, στο χαιρετισμό της έδωσε το στίγμα της εκστρατείας. Το συνέδριο είχε τέσσερα βασικά θέματα: Προώθηση της υγείας και της ευημερίας: Εργασία με ηλικιωμένους, νέους, εφήβους ή παιδιά, άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας ή άλλες αναπηρίες, στην εκπαίδευση για την υγεία ή τις βασικές ρυθμίσεις περίθαλψης. Ανακούφιση από ασθένειες: Εργασίες για την ανάπτυξη ή εφαρμογή νέων ή βελτιωμένων πρακτικών, πολιτικών ή έργων βελτίωσης της ποιότητας, για την πρόληψη ή την ελαχιστοποίηση των μεταδοτικών ή μη μεταδοτικών ασθενειών σε όλες τις ρυθμίσεις της υγειονομικής περίθαλψης. Προώθηση της κοινωνικής αρμονίας και συνοχής: Συνεργασία με μειονοτικές ομάδες, με άτομα που είναι περιθωριοποιημένα, ευάλωτα ή καταπιεσμένα. σε διαπολιτισμικά περιβάλλοντα, με πρόσφυγες ή άτομα που ζητούν άσυλο. Συμβολή σε ένα ασφαλές περιβάλλον: Εργασία με εκδηλώσεις ασθενειών, σε ζώνες καταστροφών, με τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος, σε περιοχές συγκρούσεων ή σε ειρηνευτικές δραστηριότητες. Δόθηκαν αρκετές αξιόλογες παρουσιάσεις και αναρτήθηκαν εκθέματα. Από την Κύπρο παρουσιάστηκαν δύο εισηγήσεις, της Κας Μαρία Δημητριάδου, Ανώτερη Νοσηλευτικός Λειτουργός στο Τμήμα Νοσηλευτικής του ΤΕ- ΠΑΚ, με θέμα: «The prevalence and patterns of rationing nursing care in an acute care setting», και της Κας Σοφίας Κτίστη, με θέμα «Examining the association between social support and self-care confidence», που τίμησαν την πατρίδα μας. Στο συνέδριο εκ μέρους του ΠΑΣΥΝΜ, παρευρέθηκαν ο Κος Δημήτρης Λοΐζου και οι Κυρίες Μαρία Παναγιώτου και Σταυρούλα Μιχαήλ. Το συνέδριο έκλεισε με την παρουσίαση της Δρ Deva- Marie Beck (Καναδά) με θέμα In Nightingale s footsteps: we are achievers of the UN Sustainable Development Goals. Για το ΔΣ ΠΑΣΥΝΜ Δημήτρης Λοΐζου Mαρία Παναγιώτου 38 VOLUME 19, NO. 1

39 Ανταπόκριση 45ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΩΣ 9-12/5/2018 Ο Εθνικός Σύνδεσμος Νοσηλευτών Ελλάδος, συνεχίζοντας την πολύχρονη πορεία του στο επιστημονικό του έργο, επέλεξε την Κω για την διεξαγωγή του 45ου Συνεδρίου του. Το συνέδριο οργανώθηκε από τα τμήματα Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης και τελούσε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Οι εργασίες του Συνεδρίου διεξήχθησαν σε παραλιακό συνεδριακό κέντρο, στο κέντρο της Χώρας, με στόχο να δοθεί η ευκαιρία στους 800 και πλέον σύνεδρους, να αποκομίσουν νέες γνώσεις, εμπειρίες, να εξάγουν σημαντικά συμπεράσματα επιστημονικά τεκμηριωμένα και να γίνει ανταλλαγή απόψεων για τη βελτίωση και αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων και των θεσμικών μεταρρυθμίσεων, στο χώρο της υγείας. Σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, με την ευρεία θεματολογία του, με τα στρογγυλά τραπέζια, τις διαλέξεις, τα κλινικά φροντιστήρια από όλους τους συνεργαζόμενους επιστημονικούς φορείς, αλλά και καταξιωμένους ομιλητές, ανεδείχθη η Νοσηλευτική, ως ένας από τους σπουδαιότερους κλάδους των επιστημών υγείας. Η επίσημη τελετή έναρξης του Συνεδρίου πραγματοποιήθηκε την 9η Μαΐου 2018, στο Ρωμαϊκό Ωδείο, το οποίο θεωρείται ως ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια οικοδομήματα της αρχαίας Κω. Εκ μέρους του ΠΑΣΥΝΜ, στην εναρκτήρια τελετή, απηύθυνε χαιρετισμό, ο συν. Κυριάκος Ανδρέου. Το συνέδριο αυτό αποτέλεσε ακόμη μια επιστημονική διοργάνωση που θα προστεθεί στα επιτυχημένα συνέδρια στο χώρο της υγείας, καθώς έχει αναδειχθεί ο σημαντικός ρόλος του Νοσηλευτή, στην βελτίωση της Δημόσιας Υγείας σε ένα μεταβαλλόμενο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον στη Ελλάδα, παρέχοντας παράλληλα τα εφόδια για ολοκλήρωση και εκσυγχρονισμό της νοσηλευτικής γνώσης. Νοσηλευτές από όλη την Ελλάδα αλλά και την Κύπρο, για ακόμη μία χρονιά, τόσο με το επιστημονικό τους έργο, όσο και με την ενεργό συμμετοχή τους, συνέβαλαν καθοριστικά στην επιτυχή διεξαγωγή του Συνεδρίου. Κυριάκος Ανδρέου Μέλος ΔΣ ΠΑΣΥΝΜ Διευθυντής Σύνταξης ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

40 Δελτίο Τύπου 13 ον Κοινοπολιτειακό Νοσηλευτικό Συνέδριο Ευρωπαϊκής Περιφέρειας Μάλτα 8 9 Μαρτίου 2019 Το διήμερο συνέδριο, με θέμα «Nurses and Midwives Improving Healthcare» διεξήχθη από τις 8 9 Μαρτίου 2019 στη Μάλτα, το οποίο οργανώνει ο Σύνδεσμος Μαιών και Νοσηλευτών της Μάλτας σε συνεργασία με τον Παγκύπριο Σύνδεσμο Νοσηλευτών και Μαιών - CYNMA και το Βασιλικό Κολέγιο Νοσηλευτικής του Ηνωμένου Βασιλείου- RCN. Το συνέδριο παρακολούθησαν 280 σύνεδροι από τις χώρες της κοινοπολιτείας όπως η Μάλτα, η Κύπρος, το Ηνωμένο Βασίλειο καθώς επίσης και από Σλοβενία, Ολλανδία, Γερμανία, Πολωνία και Μποτσουάνα. Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι στο συνέδριο συμμετείχαν 56 Κύπριοι σύνεδροι Νοσηλευτές/Μαίες και Επισκέπτριες Υγείας από το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Στο επιστημονικό κομμάτι του συνεδρίου παρουσιάστηκαν αξιόλογες ατομικές και ομαδικές εργασίες, από τις οποίες οι 10 εργασίες ήταν από την Κύπρο. Φιλοξενούμενοι ομιλητές ανέπτυξαν σε κύριες ομιλίες τους, θέματα σχετικά με τον τίτλο του συνεδρίου. Σημειώνεται ότι το συνέδριο τίμησαν με την παρουσία τους η πρόεδρος της Κοινοπολιτειακής Συνομοσπονδίας Νοσηλευτών και Μαιών (CNMF), Prof. Kathleen McCourt, η αντιπρόεδρος του CNMF Mrs Rosemarie Josey και η εκτελεστική γραμματέας του CNMF κα Jill Iliffe. Με την λήξη του συνεδρίου ανακοινώθηκε το 5o Συνέδριο της Κοινοπολιτειακής Ομοσπονδίας Νοσηλευτών και Μαιών που θα γίνει στο Λονδίνο στις 6 και 7 Μαρτίου Νοσηλευτική ΗΜΕΡΙΔΑ ΠΑΣΥΝΜ MEDITERRANEAN HOSPITAL Ο Παγκύπριος Σύνδεσμος Νοσηλευτών και Μαιών σε συνεργασία με Mediterranean Hospital διοργάνωσαν εκπαιδευτική νοσηλευτική ημερίδα στις 8 Σεπτεμβρίου 2018 σε χώρους του ιδιωτικού νοσηλευτηρίου. Η ημερίδα εντάσσεται στα πλαίσια του Μνημονίου συνεργασίας που έχουν συνάψει μεταξύ τους τα δύο μέρη. To Πρόγραμμα της ημερίδας με τίτλο: «Βελτιώνοντας τις πρακτικές μας» περιλάμβανε παρουσιάσεις εργασιών και εργαστηρίων στα ακόλουθα θέματα: Κλινική εξέταση Αναπνευστικού Συστήματος στην καθημερινή πρακτική Κλινική Εξέταση Καρδιαγγειακού Συστήματος στην καθημερινή πρακτική Βασική Ηλεκτροκαρδιογραφία Βήματα αναγνώρισης ρυθμών Μέθοδοι και προϋποθέσεις εφαρμογής οξυγονοθεραπείας και αερισμού Διαχείριση ασθενή με θωρακικό άλγος Πρόληψη και έλεγχος λοιμώξεων σε χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας Στην ημερίδα, η οποία τυγχάνει Μοριοδότησης από την αρμόδια Επιτροπή του ΠΑΣΥΝΜ, παρέστη και συμμετείχε η προϊσταμένη νοσηλεύτρια του Mediterranean, η υπεύθυνη Ανθρώπινου Δυναμικού, ο υπεύθυνος Λειτουργός Εκπαίδευσης, άλλοι λειτουργοί και πέραν των 40 συναδέλφων που εργάζονται στο ιδιωτικό νοσηλευτήριο, καθώς και μερίδα ασκούμενων φοιτητών Νοσηλευτικής του πανεπιστημίου Frederick. Ο Πρόεδρος, o Αντιπρόεδρος, τα μέλη του ΔΣ ΠΑΣΥΝΜ, καθώς και η πρόεδρος του Τομέα Προηγμένης Νοσηλευτικής του Συνδέσμου που παρέστησαν και συμμετείχαν ενεργά στην επιτυχή διεξαγωγή της ημερίδας, διαβεβαίωσαν την προθυμία του Επαγγελματικού Συνδέσμου όπως συνεχιστεί η συνεργασία με το Mediterranean Hospital σε θέματα συνεχούς επαγγελματικής ανάπτυξης. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΠΑΣΥΝΜ 40 VOLUME 19, NO. 1

41 Δελτίο Τύπου Φόρουμ Νοσηλευτικού Δυναμικού Περιφέρειας 2 του Διεθνούς Συμβουλίου Νοσηλευτών Λίβανος, Βηρυτός, 9 Μαΐου 2018, (International Council of Nurses -ICN) Με πρωτοβουλία του Εθνικού Νοσηλευτικού Συνδέσμου του Λιβάνου και της προέδρου του Dr Nuhad Yazbick Dumit, διεξήχθη στη Βηρυτό το πιο Φόρουμ για το Νοσηλευτικό Δυναμικό με συμμετοχή εκπροσώπων από τους εθνικούς νοσηλευτικούς συνδέσμους της Ιορδανίας της Κύπρου και του Λιβάνου. Κατά την έναρξη της συνάντησης έγινε παρουσίαση από τον κύριο Howard Catton (ICN Director, Nursing and Health Policy) των στρατηγικών προτεραιοτήτων που περιλαμβάνουν: Sustainable Development Goals (SDGs) Στόχοι Αειφόρου Ανάπτυξης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Universal Health Coverage (UHC) Καθολική Υγειονομική Κάλυψη Ανθρωπιστικά θέματα και καταστροφές. UN High level Commission Επιτροπή Υψηλού επιπέδου των Ηνωμένων Εθνών Ολοκληρωμένη και ασθενοκεντρική φροντίδα. Δημόσια Υγεία και υγειονομικοί κίνδυνοι (π.χ Μη μεταδιδόμενα νοσήματα και λοιμώξεις). Περαιτέρω έγινε ενημέρωση για την Διεθνή Ημέρα Νοσηλευτών (12η Μάϊου) το θέμα της οποίας για το 2018 είναι: Νοσηλευτές: Καθοδηγητική φωνή - Η Υγεία είναι Ανθρώπινο Δικαίωμα Τα θέματα που απασχόλησαν το Φόρουμ περιελάμβαναν τις μελλοντικές προκλήσεις στην υγεία και οι τρόποι αντιμετώπισης τους με το κατάλληλο νοσηλευτικό δυναμικό. Μεταξύ άλλων ζητήματα που εξετάστηκαν ήταν: Η πολιτική Υγείας. Η εκπαίδευση (νοσηλευτική και προ νοσηλευτική). Οι διαθέσιμοι πόροι και η βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας. Η ασφαλής στελέχωση και η σύνθεση του νοσηλευτικού δυναμικού. Η συνεχής επαγγελματική ανάπτυξη. Η ασφάλεια των ασθενών. Το νομικό και ρυθμιστικό πλαίσιο. Η εργοδότηση, οι συνθήκες απασχόλησης, οι απολαβές και οι δυνατότητες ανέλιξης. Επαγγελματική καριέρα και προοπτικές. Η διακίνηση των νοσηλευτών και η μετανάστευση. Η συμμετοχή του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Άλλα εργασιακά ζητήματα όπως: υπερωριακή απασχόληση, ανεργία, έλλειψη προσωπικού, στρατολόγηση, αφυπηρέτηση. Παρουσιάστηκαν δεδομένα από τις χώρες (Ιορδανία, Κύπρος, Λίβανος) και συζητήθηκαν τρόποι αναφορικά τις πιθανές λύσεις για αντιμετώπιση τους, περιλαμβανομένων των στρατηγικών σχεδιασμών και πολιτικών υλοποίησης. Οι συνάδελφοι που συμμετείχαν έτυχαν ενημέρωσης αναφορικά με τη διεθνή καμπάνια: «Nursing Now Campaign» η οποία επικεντρώνεται στη σημασία επένδυσης στη Νοσηλευτική. Οι εκπρόσωποι των τριών εθνικών νοσηλευτικών συνδέσμων συμφώνησαν, σε συνεργασία με το Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτών, στην έκδοση σχετικού κοινού ψηφίσματος. Σημειώνεται ότι τα φόρουμ οργανώνονται υπό την αιγίδα του ΔΣΝ με πρωτοβουλία που αναλαμβάνουν Εθνικοί Νοσηλευτικοί Σύνδεσμοι ανά την υφήλιο. Στην αποστολή της Κύπρου συμμετείχαν εκ μέρους του ΠΑΣΥΝΜ ο κ. Ιωάννης Λεοντίου και η κ. Παμπίτσα Γαβριήλ. Ακολούθησε η διοργάνωση περιφερειακού Νοσηλευτικού Συνέδριου με τη συμμετοχή πέραν των 700 νοσηλευτών. ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΕΟΝΤΙΟΥ Πρόεδρος ΠΑΣΥΝΜ Μέλος ΔΣ ICN ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

42 ICN Congress 27 June - 1 July 2019 Marina Bay Sands, Singapore INTERNATIONAL COUNCIL OF NURSES CONGRESS 2019 CALL FOR ABSTRACTS

43 ICN Congress 27 June - 1 July 2019 Marina Bay Sands, Singapore BEYOND HEALTHCARE TO HEALTH The International Council of Nurses is delighted to invite you to submit an abstract for the ICN Congress 2019 to be held in Singapore from 27 June to 1 July Hosted by the Singapore Nurses Association, this international gathering of thousands of nurses will explore the many ways in which nurses work to achieve universal access to health, not only providing health care but also addressing the social determinants of health, such as education, gender equality, poverty, etc. The Congress will provide opportunities for nurses to build relationships and to disseminate nursing and health-related knowledge. The Council of National Nursing Association Representatives, ICN s global governing body, will convene from June Congress participants who are members of ICN member associations will be able to observe global nursing leaders, identify the profession s priorities and future directions. THE MAIN OBJECTIVES OF THE CONGRESS ARE: 1. To demonstrate and advance the nursing contribution to universal health coverage and health for all. 2. To support nursing s contribution to people-centred healthcare and to encourage problem-solving approaches to health priority needs. 3. To provide opportunities for an in-depth exchange of experience and expertise within and beyond the international nursing community. Further information and regular updates on the Congress programme will be posted on the ICN website at SHARE YOUR IDEAS AND EXPERTISE! ICN s Congresses and Conferences are renowned as the largest international forums for nurses. The 2017 ICN Congress in Barcelona, Spain brought together more than 8,000 nurse leaders from across the globe to explore the importance of cross-cultural understanding and global cooperation in nursing. The 2019 Congress aims at a similar number. You are invited to submit an abstract for a concurrent session, a symposium or a poster. The on-line submission system will be open from 1 September to 31 October 2018.

44 Ανακοίνωση ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Πρόλογος Μέσα στα πλαίσια της αμοιβαίας προσπάθειας του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών (ΠΑΣΥΝΜ) και του Νοσοκομείου Ευαγγελισμός για την ανάπτυξη της Νοσηλευτικής επιστήμης στην Κύπρο, τα δύο μέρη συμφωνούν στην υπογραφή του παρόντος μνημονίου συνεργασίας. Άρθρο πρώτο Το μνημόνιο συνεργασίας, το οποίο τίθεται σε εφαρμογή από την ημερομηνία υπογραφής του από τον Πρόεδρο του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών ΠΑ- ΣΥΝΜ και του Νοσοκομείου Ευαγγελισμός περιλαμβάνει: α. συνεργασία στην ανάπτυξη και παροχή νοσηλευτικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, β. αμοιβαία ανταλλαγή εμπειρογνωμοσύνης, γ. κοινή συμμετοχή σε ερευνητικά (εθνικά - διεθνή) προγράμματα, δ. συνεργασία στη διοργάνωση ή συμμετοχή σε επιστημονικές και άλλες κοινού ενδιαφέροντος εκδηλώσεις. Άρθρο δεύτερο Τα πιστοποιητικά παρακολούθησης που θα παρέχονται όταν τα εκπαιδευτικά προγράμματα αναπτύσσονται ή/και διοργανώνονται σε συνεργασία με τον ΠΑΣΥΝΜ, θα διαμορφώνονται ανάλογα, μετά από αμοιβαία συνεννόηση. Άρθρο τρίτο Η ισχύς του παρόντος μνημονίου διαρκεί μέχρι τις 31/12/2019. Η υπογραφή νέου μνημονίου θα γίνει εντός του πρώτου τριμήνου από τη λήξη του παρόντος. Στο νέο μνημόνιο δυνατό να εισαχθούν τροποποιήσεις, μετά από εισήγηση οποιουδήποτε από τα συμβαλλόμενα μέρη και κατόπιν συμφωνίας και των δύο συμβαλλόμενων μερών. Άρθρο τέταρτο Το μνημόνιο συνεργασίας δύναται να ανακληθεί ή να εκφραστεί η επιθυμία ανάκλησής του από οποιουδήποτε συμβαλλόμενο μέρος πριν την ημερομηνία λήξης της συνεργασίας. Σε μια τέτοια περίπτωση, το μέρος που ζητά ή εκφράζει την επιθυμία ανάκλησης ενημερώνει γραπτώς το άλλο μέρος για τους λόγους της ανάκλησης. Νοείται ότι καταβάλλεται από τα ενδιαφερόμενα μέρη κάθε δυνατή προσπάθεια διατήρησης του μνημονίου συνεργασίας. 44 VOLUME 19, NO. 1

45 Αναλυτικές Οδηγίες για τους Συγγραφείς ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ» ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Το περιοδικό «Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά» είναι η επίσημη επιστημονική έκδοση του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών, με θεμελιώδη στόχο την προαγωγή και διάχυση νέων γνώσεων και ερευνητικών δεδομένων για εφαρμογή σε όλα τα πεδία της Νοσηλευτικής και Μαιευτικής επιστήμης. Είναι επιστημονικό περιοδικό, με σύστημα κριτών που σκοπό έχει, τη συμβολή στη Συνεχιζόμενη Νοσηλευτική και Μαιευτική Εκπαίδευση, την προαγωγή της έρευνας, την ενημέρωση των Νοσηλευτών και Μαιών καθώς και την ανάδειξη του ερευνητικού τους έργου. Παράλληλα, παραπέμπει στην αναβάθμιση και στη συνεχή εξέλιξη της Νοσηλευτικής και Μαιευτικής επιστήμης. Ο Διευθυντής Σύνταξης, οι Αναπληρωτές Διευθυντές Σύνταξης, η Συντακτική επιτροπή και το Διοικητικό Συμβούλιο του ΠΑΣΥΝΜ, έχουν τη συνολική ευθύνη, διαχείριση και εποπτεία του Περιοδικού. Το Περιοδικό «Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά» δέχεται μόνο κείμενα που έχουν γραφεί σύμφωνα με τις οδηγίες για τους συγγραφείς, ώστε να διασφαλίζεται η ξεκάθαρη δομή και ομοιομορφία των επιστημονικών άρθρων. Αποδελτίωση Το περιοδικό «Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά», αποδελτιώνεται στη βάση δεδομένων EBSCO PUBLISHING. ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή με συνοδεία του δελτίου υποβολής εργασίας στην ηλεκτρονική διεύθυνση του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών. Τα κείμενα πρέπει να είναι γραμμένα στην Ελληνική ή στην Αγγλική γλώσσα και να διακρίνονται από γλωσσική ομοιογένεια, ομοιομορφία και ορθή σύνταξη. Απαραίτητο στοιχείο των κειμένων αποτελεί η σωστή επιστημονική έκφραση. Το κείμενο πρέπει να είναι γραμμένο σε διπλό διάστιχο, γραμματοσειρά Times New Roman, μέγεθος 12 και περιθώρια 2,5 εκατοστών. Το κείμενο πρέπει να είναι γραμμένο με το πρόγραμμα «Microsoft Word» και οι σελίδες να είναι αριθμημένες, στην κάτω δεξιά γωνία. Όλα τα κείμενα μπορούν να συνοδεύονται από σχετικούς πίνακες και φωτογραφίες. Όριο λέξεων Η έκταση του ορίου κυμαίνεται ανάλογα με την κατηγορία που συγκαταλέγεται το άρθρο. Όλα τα κείμενα που υποβάλλονται προς κρίση, υποχρεωτικά πρέπει να περιέχουν: DD DD Σελίδα τίτλου με τον τίτλο της εργασίας, τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων, γραμμένα με πεζά έντονα (bold) γράμματα, οι σημαντικότεροι ακαδημαϊκοί και επαγγελματικοί τίτλοι και χώρος προέλευσης συγγραφέων. Ελληνική περίληψη μέχρι 200 λέξεις. DD Λέξεις ευρετηρίου (μέγιστος αριθμός 5 λέξεις - κλειδιά). DD DD DD DD DD Τίτλος στην αγγλική. Τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων, γραμμένα στην Αγγλική, με πεζά έντονα (bold) γράμματα στην ονομαστική. Αγγλική περίληψη μέχρι 200 λέξεις. Λέξεις κλειδιά στην Αγγλική. Βιβλιογραφικές παραπομπές. Ο κατάλογος τοποθετείται σε ξεχωριστή σελίδα στο τέλος του κειμένου της εργασίας και παρατίθεται με τη χρήση του συστήματος Harvard. Όλες οι υποβαλλόμενες εργασίες κρίνονται ανώνυμα από δύο ανεξάρτητους Κριτές, οι οποίοι επιλέγονται από την Συντακτική επιτροπή. Οι Κριτές αποφασίζουν αν ένα άρθρο είναι δημοσιεύσιμο, δημοσιεύσιμο αφού τροποποιηθεί ανάλογα με εισηγήσεις ή μη δημοσιεύσιμο. Η όλη διαδικασία παραμένει εμπιστευτική. Οι συγγραφείς θα ενημερώνονται με ηλεκτρονικό μήνυμα από τη Συντακτική επιτροπή σχετικά με το αποτέλεσμα της κρίσης, μετά την ολοκλήρωση της αξιολόγησης του άρθρου από τους κριτές. Σε περίπτωση επανυποβολής του άρθρου μετά την αξιολόγηση, η άμεση ανταπόκριση των συγγραφέων θα επιταχύνει και το χρόνο δημοσίευσης. Η καθυστέρηση από τους συγγραφείς πέραν των δύο (2) μηνών στην επανυποβολή διορθωμένων άρθρων, συνεπάγεται ακύρωση της δημοσίευσης και εκ νέου υποβολή της εργασίας για κρίση. ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Όλα τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται προς δημοσίευση στο περιοδικό ΚΝΧ, υποχρεωτικά θα πρέπει να περιέχουν την πιο κάτω σειρά/δομή: Σελίδα Τίτλου Τον πλήρη τίτλο της εργασίας (μέχρι 20 λέξεις), τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων, γραμμένα με πεζά έντονα γράμματα στην ονομαστική, οι σημαντικότεροι ακαδημαϊκοί και επαγγελματικοί τίτλοι των συγγραφέων, καθώς και ο χώρος προέλευσης τους. Απαραίτητη η προβολή όλων των πιο πάνω και στην Αγγλική, λόγω προβολής του περιοδικού σε διεθνής βάσεις δεδομένων. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

46 Περίληψη Γράφεται στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, συνοψίζει με ακρίβεια το περιεχόμενο της εργασίας, ακολουθεί τη σελίδα τίτλου και η έκτασή της κυμαίνεται μέχρι 200 λέξεις. Συνοψίζει με σαφήνεια τους στόχους, το σκοπό, τα ερευνητικά ερωτήματα, την μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε, πηγές πληροφοριών και βιβλιογραφίας, ηλεκτρονικές βάσεις αναζήτησης, χρονικό διάστημα αναζήτησης περιγραφή των κυριότερων αποτελεσμάτων, συμπερασμάτων, ενώ δεν πρέπει να περιλαμβάνει βιβλιογραφικές παραπομπές, συντομογραφίες, εικόνες ή πίνακες. Η δομή της περίληψης πρωτογενούς ερευνητικής μελέτης, αλλά και δευτερογενούς ερευνητικής μελέτης, καθώς και της περίληψης ανασκόπησης πρέπει να περιλαμβάνει: εισαγωγή, σκοπό, μεθοδολογία, αποτελέσματα και συμπεράσματα. Oι τίτλοι αυτοί, να αναγράφονται με έντονη γραφή (bold). Κάθε περίληψη ακολουθείται από, μέχρι πέντε (5), λέξεις-κλειδιά, οι οποίες υποδεικνύουν το περιεχόμενο, το σκοπό και το επίκεντρο του άρθρου. Εισαγωγή Παρουσιάζεται η γενική εικόνα του περιεχομένου, γίνεται συνοπτική περιγραφή του θέματος και αποτελεί σημαντικό στοιχείο της εργασίας. Κυρίως κείμενο Αποτελεί το σημαντικότερο μέρος της εργασίας και αναφέρεται ο ερευνητικός σχεδιασμός της μελέτης. Μια εργασία πρέπει να περιλαμβάνει ενδιάμεσους τίτλους αναγραφόμενους με πεζά, έντονα (bold) γράμματα, που να δομούν το κείμενο και να ακολουθούν συγκεκριμένη δομή: εισαγωγή, σκοπό, υλικό και μέθοδο, αποτελέσματα, συζήτηση, περιορισμούς της μελέτης. Παρουσιάζονται τα κύρια ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις της μελέτης και αναφέρονται τα βασικά στοιχεία της ερευνητικής μεθοδολογίας. Η μετάβαση από το ένα στο άλλο τμήμα του κυρίως θέματος πρέπει να έχει φυσική ροή και να διακρίνεται από λογική αλληλουχία, χωρίς χάσματα, επικαλύψεις και επαναλήψεις. Συμπεράσματα/Εισηγήσεις Τα πορίσματα και τα αποτελέσματα αναφέρονται με σαφήνεια, λογική σειρά και τρόπο που να οδηγούν συμπερασματικά στα βασικά σημεία διερεύνησης του θέματος και εφαρμογή τους στην κλινική πράξη. Αναφέρονται σε σχετικά με το θέμα προβλήματα που έχουν διαπιστωθεί, με σύντομο και τεκμηριωμένο τρόπο. Βιβλιογραφικές παραπομπές Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας ακολουθεί το σύστημα Harvard. Ιδιαίτερη αναλυτική αναφορά και παραδείγματα για τις βιβλιογραφικές αναφορές, γίνεται στις τελευταίες σελίδες του περιοδικού και στην ιστοσελίδα του Συνδέσμου. Ηθική και Δεοντολογία Ο σεβασμός και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τη μεγιστοποίηση οφέλους της επιστημονικής έρευνας, δίνει κεφαλαιώδη αξία σε μια έρευνα. Στο κεφάλαιο αυτό, ο ερευνητής/συγγραφέας, επιβεβαιώνει ότι τηρήθηκαν οι αρχές ηθικής και δεοντολογίας για την έρευνα και εξασφαλίστηκαν η πληροφορημένη συναίνεση, συγκατάθεση και ανωνυμία των συμμετεχόντων. Ακόμη επιβεβαιώνεται η προβλεπόμενη διαδικασία για όλες τις αναγκαίες άδειες εκπόνησης της έρευνας και ότι τηρήθηκαν οι αρχές δεοντολογίας για την έρευνα, όπως διατυπώνονται από την διακήρυξη του Ελσίνκι. Ο Διευθυντής Σύνταξης και η Συντακτική επιτροπή, διατηρούν το δικαίωμα να προσαρμόζουν το ύφος του κειμένου, προκειμένου να εξασφαλίζονται οι κανόνες ομοιομορφίας ΤΥΠΟΙ ΑΡΘΡΩΝ Ερευνητικά άρθρα Πρωτότυπες εργασίες οι οποίες προϋποθέτουν την ύπαρξη ερευνητικού πρωτοκόλλου. Παρατίθενται σκοποί, στόχοι, τεκμηρίωση της μεθοδολογίας, διαμέσου της διαδικασίας συλλογής και στατιστικής ανάλυσης των δεδομένων, αποτελέσματα, συζήτηση, πίνακες, γραφικές παραστάσεις, δεοντολογικά ζητήματα και κατευθύνσεις για μελλοντική έρευνα. Τα αποτελέσματα πρέπει να παρουσιάζονται με σαφήνεια και να συνοδεύονται από την απαραίτητη στατιστική ή ποιοτική ανάλυση. Έκταση κειμένου, λέξεις. Βιβλιογραφική ανασκόπηση Περιλαμβάνει την ανασκόπηση και την κριτική παρουσίαση των βιβλιογραφικών δεδομένων, βασισμένα σε σύγχρονες βιβλιογραφικές πηγές. Έκταση κειμένου, λέξεις. Συστηματική ανασκόπηση / μετα-ανάλυση / μετα-σύνθεση Η συστηματική ανασκόπηση αφορά σε περίληψη της βιβλιογραφίας, που έχει ως σκοπό να συγκεντρώσει όλα τα διαθέσιμα δεδομένα που απαντούν σε ένα συγκεκριμένο και προκαθορισμένο ερευνητικό ερώτημα και περιλαμβάνει κριτική ανάλυση της ποιότητας των επιλεγμένων μελετών. Είναι σημαντική γιατί υπάρχει αντικειμενικότητα και συστηματικότητα σε σχέση με απλές ανασκοπήσεις, αφού αποτελεί σημαντικό εργαλείο αντικειμενικής προσέγγισης της βιβλιογραφίας Η μετα-ανάλυση αποτελεί μια μαθηματική διαδικασία που συνδυάζει στατιστικά τα αποτελέσματα των μελετών που επιλέχθηκαν έπειτα από τη συστηματική ανασκόπηση, δηλαδή γίνεται καθορισμός και αξιολόγηση της ποιότητας των επιλεγμένων μελετών, εξαγωγή και στατιστική ανάλυση των δεδομένων. Σε περιπτώσεις όπου αρμόζει, αυξάνει την ακρίβεια του υπολογιζόμενου μεγέθους του θεραπευτικού αποτελέσματος, περιορίζοντας ταυτόχρονα την πιθανότητα ψευδώς αρνητικών αποτελεσμάτων. H μετα-σύνθεση είναι ερμηνευτική μέθοδος που επιζητεί να κατανοήσει και να ερμηνεύσει πληρέστερα τα υπό διερεύνηση φαινόμενα μέσα από επανεξέταση των ευ- 46 VOLUME 19, NO. 1

47 ρημάτων των αρχικών ποιοτικών ερευνών. Στόχος είναι η διατύπωση μιας επεξηγηματικής θεωρίας ή η διαμόρφωση ενός προτύπου ερμηνείας των ευρημάτων μιας ομάδας παρόμοιων ή πανομοιότυπων ποιοτικών ερευνών. Η μετα-σύνθεση αφορά τη σύγκριση, τη μετάφραση και την ανάλυση των αρχικών ευρημάτων των ποιοτικών ερευνών. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία γεννώνται νέες ερμηνείες που αγκαλιάζουν αλλά και διηθούν τις σημασίες και τα νοήματα που έχουν αποδοθεί από τον αρχικό ερευνητή στις μεμονωμένες ποιοτικές έρευνες. Έκταση κειμένου, λέξεις. Μελέτη περίπτωσης Ευρήματα τα οποία δίνουν νέα στοιχεία στην επιστημονική κοινότητα για την εξέλιξη μιας νόσου ή κλινικές μελέτες που προσεγγίζονται με διαφορετικούς τρόπους παροχής Νοσηλευτικής και Μαιευτικής φροντίδας. Παρατίθενται βιβλιογραφικές αναφορές. Έκταση κειμένου, λέξεις. Βραχείες Δημοσιεύσεις Σύντομα άρθρα πρώιμων ερευνητικών αποτελεσμάτων. Απαραίτητες βιβλιογραφικές αναφορές. Έκταση κειμένου, μέχρι 1500 λέξεις. Άρθρα Σύνταξης Σύντομα άρθρα που αναφέρονται σε επίκαιρα θέματα, σχετικά με τις εξελίξεις στη Νοσηλευτική και Μαιευτική επιστήμη, την εκπαίδευση, τη Διοίκηση και θέματα που αφορούν τις υπηρεσίες υγείας γενικότερα. Γράφονται από τη Συντακτική Επιτροπή ή από επιστήμονες εγνωσμένης αξίας και αναγνωρισμένου κύρους, οι οποίοι διαθέτουν εμπειρία και τεκμηριωμένη άποψη. Παρατίθεται περιορισμένη η σχετική βιβλιογραφία. Έκταση κειμένου, μέχρι 1000 λέξεις. Άρθρα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης Ολοκληρωμένες αναλύσεις Νοσηλευτικών/Μαιευτικών θεμάτων με βάση σύγχρονα τεκμηριωμένα ερευνητικά δεδομένα (evidence based practice). Έκταση κειμένου, μέχρι 2000 λέξεις. Γενικά / Ειδικά Άρθρα Σύντομη περιγραφή των τελευταίων απόψεων που αφορούν σε ποικίλα θέματα που σχετίζονται με τον ευρύτερο χώρο των Επιστημών Υγείας και ειδικά θέματα, Νοσηλευτικού / Μαιευτικού ενδιαφέροντος. Έκταση κειμένου, λέξεις. Ανταποκρίσεις Παρουσιάζονται τα αποτελέσματα, τα πορίσματα και τα βασικά συμπεράσματα εργασιών συνεδρίων, σεμιναρίων, εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων Νοσηλευτικής και Μαιευτικής φύσεως, τόσο από την Κύπρο, όσο και από το διεθνή χώρο. Η έκταση κειμένου δεν υπερβαίνει τις 2000 λέξεις. Ανακοινώσεις Μετεκπαιδευτικά νέα, διοργάνωση Νοσηλευτικών και Μαιευτικών συνεδρίων, σεμιναρίων, διαλέξεων, ημερίδων, επιστημονικών εκδηλώσεων, συμποσίων και συζητήσεων σε ειδικά θέματα που αφορούν την υγεία, τόσο στην Κύπρο, όσο και στο εξωτερικό. Έκταση κειμένου, μέχρι 800 λέξεις. Επιστολές προς την Σύνταξη Περιλαμβάνουν σχόλια ή κριτική σε άρθρα και την ύλη του περιοδικού. Γίνεται αναφορά σε κείμενα που αφορούν στη Νοσηλευτική και Μαιευτική επιστήμη, ή τις υπηρεσίες υγείας, γενικότερα. Έκταση κειμένου, μέχρι 800 λέξεις. ΚΥΠΡΙΑΚΆ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΆ ΧΡΟΝΙΚΆ 2019, CYPRUS NURSING CHRONICLES JOURNAL

48 Σύστημα Παραπομπών / Βιβλιογραφίας Harvard Η βιβλιογραφική τεκμηρίωση των άρθρων είναι σημαντική επιστημονική τεχνική η οποία περιέχει πληροφορίες από τον τοπικό και διεθνή επιστημονικό χώρο. Το περιοδικό ακολουθεί για τις βιβλιογραφικές παραπομπές στο κείμενο και στον κατάλογο της βιβλιογραφίας το σύστημα Harvard. Βιβλιογραφικές παραπομπές στο κείμενο Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο πρέπει να αναφέρουν το επίθετο του συγγραφέα και το έτος δημοσίευσης π.χ. (Παναγιωτάκος 2011) ή σύμφωνα με τον Παναγιωτάκο (2011) η μεθοδολογία έρευνας. Σε περιπτώσεις όπου η παραπομπή έχει δύο συγγραφείς στο κείμενο εμφανίζονται ως: ( Lemone και Burke 2006). Για τρεις συγγραφείς ή περισσότερους, αναγράφεται το επώνυμο του πρώτου συγγραφέα και συν. ή et al.,: (Doenges et al., 2009). Όταν υπάρχουν περισσότερες παραπομπές αναφέρονται με χρονολογική σειρά π.χ. (Ράπτη 2010, Ράλλη 2012, Αλεβιζάτος 2014). Σε περίπτωση όπου υπάρχουν πέραν τις μιας παραπομπής στο επιστημονικό άρθρο του ιδίου συγγραφέα στο ίδιο έτος, η διάκριση γίνεται με γράμματα μετά το έτος: (Παναγιωτάκος 2011α, Παναγιωτάκος 2011β). Σε περίπτωση όπου σε μέρος του κειμένου οι παραπομπές αφορούν σε πολλαπλά άρθρα του ιδίου συγγραφέα, η παραπομπή αναγράφεται ως εξής: (Rothrock 2006, 2006b, 2012). Κατάλογος βιβλιογραφίας επιστημονικού άρθρου Στο τέλος του επιστημονικού άρθρου αναγράφεται η βιβλιογραφία κατά αλφαβητική σειρά επωνύμου συγγραφέα. Βιβλίο: Ένας (1) Συγγραφέας Επώνυμο, Αρχικό Ονόματος. (έτος) Τίτλος Βιβλίου (πλάγια/italics). Έκδοση (εάν δεν είναι η πρώτη). Πόλη Έκδοσης: Εκδότης. Παράδειγμα: Παναγιωτάκος, Β.Δ. (2011) Μεθοδολογία της Έρευνας & της Ανάλυσης Δεδομένων για τις Επιστήμες Υγείας. 2η έκδ. Αθήνα: ΔΙΟΝΙΚΟΣ. Βιβλίο: Δύο (2) Συγγραφείς Επώνυμο1, Αρχικό Ονόματος1., και Επώνυμο2, Αρχικό Ονόματος2. (έτος) Τίτλος Βιβλίου (πλάγια/italics). Έκδοση (εάν δεν είναι η πρώτη). Πόλη Έκδοσης: Εκδότης. Παράδειγμα: Lemone, P. και Burke, K. (2006) Παθολογική Χειρουργική Νοσηλευτική, Κριτική σκέψη κατά τη φροντίδα του ασθενούς. 3η έκδ. Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Λαγός Δημήτριος. Βιβλίο: Τρεις (3) Συγγραφείς και άνω Επώνυμο1, Αρχικό Ονόματος1., Επώνυμο2, Αρχικό Ονόματος2., και Επώνυμο χ, Αρχικό Ονόματος χ. (Έτος) Τίτλος Βιβλίου (πλάγια/italics). Έκδοση (εάν δεν είναι η πρώτη). Πόλη Έκδοσης: Εκδότης. Παράδειγμα: Doenges, M.E., Moorhouse, M.F. και Murr, A.C. (2009) Οδηγός Ανάπτυξης Σχεδίου Νοσηλευτικής Φροντίδας. Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης. Κεφάλαιο Βιβλίου: Ένας (1) Συγγραφέας (για πέραν του ενός συγγραφέα ακολουθείται η ίδια τεχνική στα ονόματα όπως περιγράφεται πιο πάνω). Επώνυμο, Αρχικό Ονόματος. (έτος) Τίτλος Κεφαλαίου. Τίτλος Βιβλίου (πλάγια/italics). Έκδοση (εάν δεν είναι η πρώτη). Πόλη Έκδοσης: Εκδότης, Σελίδες. Παράδειγμα: Αθανασίου, Κ. (2007) Πρόληψη Γενετικών Νοσημάτων. Στο Αγωγή Υγείας, Αθήνα: ΔΙΟΝΙΚΟΣ, σσ Άρθρο: Ένας (1) Συγγραφέας (για πέραν του ενός συγγραφέα ακολουθείται η ίδια τεχνική στα ονόματα όπως περιγράφεται πιο πάνω). Επώνυμο, Αρχικό Ονόματος. (έτος) Τίτλος Άρθρου. Τίτλος Περιοδικού (πλάγια/italics). Τόμος (Τεύχος): Πρώτη Σελίδα-Τελευταία Σελίδα. Παράδειγμα: Μακρυλάκης, Κ. (2006) Διαγνωστική προσέγγιση παχύσαρκων και εκτίμηση παραγόντων κινδύνου. ΑΘΗΡΩΜΑ. 10(2):4-7. Rothrock, J. (2006) The price of pain. Medical Economics. 46(6): Ιστοσελίδα: Συγγραφέας ή Φορέας / Οργανισμός. (έτος) Τίτλος ιστοσελίδας. Available at: URL ιστοσελίδας [Accessed Ημερομηνία Πρόσβασης]. Παράδειγμα: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Οργάνωση των συστημάτων υγείας. Available at: health/systems_performance_assessment/health_systems_organisation/index_el.htm [Accessed 10/02/2014]. 48 VOLUME 19, NO. 1

49 ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΜΑΙΩΝ CYPRUS NURSES AND MIDWIVES ASSOCIATION Ταγματάρχου Πουλίου, 1, Διαμ. 101, 1101 Λευκωσία, Τ. Θ Κύπρος Τηλ : , Φαξ : cy.n.a@cytanet.com.cy 1, Tagmatarchou Pouliou street, Appart. 101, 1101 Nicosia, P.O. Box Cyprus Tel : , Fax : cy.n.a@cytanet.com.cy Προς Παγκύπριο Σύνδεσμο Νοσηλευτών και Μαιών ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Κυπριακά Νοσηλευτικά Χρονικά Ονοματεπώνυμο Τίτλος Χώρος Εργασίας Νοσηλευτήριο/ Υπηρεσία Διεύθυνση Οικίας Στοιχεία Συνδρομητή Παρακαλώ όπως παραθέσετε πλήρη και ακριβή στοιχεία για έγκαιρη και ασφαλή ταχυδρομική αποστολή Επαρχία Τηλ. Οικίας Τ.Κ. Τηλ. Εργασίας Τηλ. Κινητό Αριθμός Ταυτότητας Αριθμός Κοινωνικών Ασφαλίσεων Με την παρούσα εξουσιοδοτώ τον Παγκύπριο Σύνδεσμο Νοσηλευτών και Μαιών, όπως αποκόπτει ετήσια το ποσό των 12 Ευρώ ( 12), για τακτική συνδρομή του περιοδικού του Συνδέσμου, μέσω του Γενικού Λογιστηρίου της Δημοκρατίας. Ετήσια Συνδρομή Εσωτερικού 12 Ευρώ ( 12) (μετρητά) για το έτος Ετήσια Συνδρομή Εξωτερικού 20 Ευρώ ( 20) (μετρητά) για το έτος Έμβασμα στο Λογαριασμό του συνδέσμου για ετήσια τακτική συνδρομή. Αρ. Λογαριασμού: Τράπεζα Κύπρου IBAN CY SWIFT BCYPCY2N010. Ημερομηνία Υπογραφή αιτητή/τριας Member of the International Council of Nurses Member of the International Confederation of Midwives Μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Νοσηλευτών Μέλος της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Μαιών 9/4/2008C:\Documents and Settings\CCD\Desktop\ΕΝΤΥΠΟ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΝΧ.docx

50

51