Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ Σμιμα Μθχανικϊν Χωροταξίασ και Ανάπτυξθσ. Φεβρουάριοσ, 2012

Transcript

1 Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ Σμιμα Μθχανικϊν Χωροταξίασ και Ανάπτυξθσ Ουτοπίία ι δυςτοπίία;; Η μελλοντιικι πόλθ ςτθν ουτοπιικι κεωρίία,, ςτθν κιινθματογραφιικι επιιςτθμονιικι φανταςίία καιι ςτθ ςφγχρονθ πραγματιικότθτα Σςαμτηι Διμθτρα Φεβρουάριοσ, 2012

2 Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ Σμιμα Μθχανικϊν Χωροταξίασ και Ανάπτυξθσ Ουτοπίία ι δυςτοπίία;; Η μελλοντιικι πόλθ ςτθν ουτοπιικι κεωρίία,, ςτθν κιινθματογραφιικι επιιςτθμονιικι φανταςίία καιι ςτθ ςφγχρονθ πραγματιικότθτα Σςαμτηι Διμθτρα Επιιβλζπων κακθγθτισ:: Παπαγιιαννάκθσ Απόςτολοσ Φεβρουάριοσ, 2012

3 Πίνακας περιεχομένων Περιεχόμενα Εικόνων... 4 Ειςαγωγι... 8 Κεφάλαιο 1 ο : Ουτοπία και Δυςτοπία Οριςμόσ και ανάλυςθ των εννοιϊν Ιςτορικι αναδρομι των βαςικϊν ουτοπικϊν κεωριϊν για τθν κοινωνία, τθν πόλθ και τθν αρχιτεκτονικι Οι ςθμαντικοί ουτοπιςτζσ πολεοδόμοι του 20ου αιϊνα Ebenezer Howard Le Corbusier Frank Lloyd Wright Κεφάλαιο2 ο : Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» υςχζτιςθ τθσ αρχιτεκτονικισ και του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ με τθν κινθματογραφικι πόλθ Η αναπαράςταςθ τθσ μθτρόπολθσ ςτισ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ Η αποτφπωςθ του δυςτοπικοφ οραματιςμοφ ςτον κινθματογράφο Κριτικι ανάλυςθ τθσ κινθματογραφικισ ταινίασ Metropolis Γενικά Χαρακτθριςτικά Σα «πζντε ςτοιχεία» τθσ πόλθσ ςτθν ταινία Metropolis Κριτικι ανάλυςθ τθσ κινθματογραφικισ ταινίασ Blade Runner Γενικά Χαρακτθριςτικά Σα «πζντε ςτοιχεία» τθσ πόλθσ ςτθν ταινία Blade Runner Κεφάλαιο 3 ο : Η ςφγχρονθ δυςτοπία και ουτοπία Δυςτοπικά χαρακτθριςτικά των ςφγχρονων μθτροπόλεων Οι μελλοντικζσ προκλιςεισ για τθ βιϊςιμθ αςτικι ανάπτυξθ φγχρονα παραδείγματα ουτοπικϊν πόλεων Οικολογικι-πόλθ LilyPad Babcock Ranch Πόλθ ενεργειακά τροφοδοτοφμενθ από τθν θλιακι ενζργεια Hydro-Net αν Φρανςίςκο Οικολογικι πόλθ ενεργειακισ αυτονομίασ υμπεράςματα φνοψθ Abstract Παράρτθμα Σςαμτηι Διμθτρα 3

4 Βιβλιογραφία Περιεχόμενα Εικόνων Εικόνα 1: Εικονογράφθςθ τθσ πρϊτθσ ζκδοςθσ του βιβλίου "Utopia" του Εικόνα 2: H κοινότθτα "New Harmony" όπωσ τθν οραματίςτθκε ο Robert Owen Εικόνα 3: Προοπτικό ςχζδιο του "Phalanstere" του Φουριζ Εικόνα 4: Σο τελευταίο κτίριο τθσ αποικίασ "La Reunion" το οποίο καταςτράφθκε το Εικόνα 5: Κάτοψθ τθσ πόλθσ "Hygeia" του Richardson Εικόνα 6: χζδιο οργάνωςθσ των οδικϊν αξόνων και των οικοδομικϊν τετραγϊνων τθσ Γραμμικισ Πόλθσ Εικόνα 7: Συπικό ςχζδιο διατομισ ςτον βαςικό άξονα τθσ Γραμμικισ Πόλθσ Εικόνα 8: χθματικι απεικόνιςθ τθσ Γραμμικισ Πόλθσ να ςυνδζει δφο παλιζσ πόλεισ22 Εικόνα 9: Προοπτικό ςχζδιο τθσ "Citta Nuova", Εικόνα 10: χζδιο τθσ "Citta Nuova" όπου απεικονίηονται τρία επίπεδα μεταφορικοφ δικτφου Εικόνα 11: χζδιο τθσ "Cite Industrielle", 1917 από τον Tony Garnier Εικόνα 12: Plug-in City των Archigram Εικόνα 13: Πρόταςθ των Archigram, για ζνα ''plug-in'' εμπορικό κζντρο Εικόνα 14: χζδιο "Drive-in housing" (Webb,1966) Εικόνα 15: χζδιο του "Il Monumento Continuo" Εικόνα 16: Σριςδιάςτατθ απεικόνιςθ του Il Monumento Continuo" ςτθ Νζα Τόρκθ, Εικόνα 17: Αρχικό ςχζδιο τθσ "No-Stop City" με δακτυλογραφθμζνεσ τελείεσ Εικόνα 18: "No-Stop City", εςωτερικοί χϊροι, Εικόνα 19: Σο κτίριο Nagakin ςτο Σόκυο ςχεδιαςμζνο απο τον Kurokawa Εικόνα 20: "Floating City" (Επιπλζουςα Πόλθ), ςχζδιο του Kurokawa ςτθ λίμνθ Kasumigaura ςτο Σόκυο Εικόνα 21: "Clusters in the Air" , μακζτα του Isozaki Εικόνα 22: «Οι Σρείσ Μαγνιτεσ», διάγραμμα του Howard Εικόνα 23: χζδιο αρχικισ ςφλλθψθσ τθσ Κθποφπολθσ, Εικόνα 24: Κάτοψθ τθσ ςυνολικισ ζκταςθσ τθσ Κθποφπολθσ με τον αςτικό ιςτό ςτο κζντρο τθσ Εικόνα 25: Φωτογραφία του Letchworth τθσ δεκαετίασ του Εικόνα 27:χζδιο του Letchworth των Parker και Unwin, Εικόνα 26: Φωτογραφία του Letchworth του Εικόνα 28: χζδιο εναζριασ άποψθσ τθσ "Ville Contemporaine" Εικόνα 29: Μακζτα του αρχικοφ ςχεδίου του Le Corbusier για τθν αναδόμθςθ του Παριςιοφ Εικόνα 30: Κτίριο του αρχιτζκτονα Le Corbusier ςτθν πόλθ Σςάντιγκαρ τθσ Ινδίασ Σςαμτηι Διμθτρα 4

5 Εικόνα 31: κίτςο τθσ "Broadacre City", Frank Lloyd Wright, Εικόνα 32: Μοντζλο τθσ "Broadacre City", Εικόνα 33: Πρωτότυπο πόςτερ τθσ ταινίασ "Metropolis" τθσ προβολισ του Εικόνα 34: Πρωτότυπο πόςτερ τθσ ταινίασ Blade Runner τθσ προβολισ του Εικόνα 35: χεδιαςτζσ "καταςκευάηουν" το ςκθνικό τθσ φουτουριςτικισ πόλθσ τθσ ταινίασ "Metropolis" του Fritz Lang Εικόνα 36: Η υπζργεια φουτουριςτικι πόλθ με ουρανοξφςτεσ και εναζρια δίκτυα μεταφορϊν Εικόνα 37: Φουτουριςτικι αρχιτεκτονικι τθσ υπζργειασ πόλθσ Εικόνα 38: Φωταγωγθμζνθ υπζργεια πόλθ τθ νφχτα και πινακίδεσ νζον Εικόνα 39: Κτίριο Chrysler", ςιμα κατατεκζν του Μανχάταν Εικόνα 40: Ο "Νζοσ Πφργοσ τθσ Βαβζλ", τφπου art deco, ο οποίοσ αποτελεί το κζντρο ελζγχου και λειτουργεί ωσ εξουςιαςτικό ςφμβολο Εικόνα 41: Ο κακεδρικόσ ναόσ Εικόνα 42: Η κατοικία του επιςτιμονα Rotwang Εικόνα 43: Ρωμαϊκζσ κατακόμβε, χϊροσ ςυγκζντρωςθσ των εργατϊν Εικόνα 44: Σο επίπεδο των μθχανϊν Εικόνα 45: Η υπόγεια πόλθ των εργατϊν Εικόνα 46: Αλλαγι βάρδιασ των εργαηομζνων ςτισ μθχανζσ Εικόνα 47: Από τθν παρκζνα Μαρία ςτθν ξελογιάςτρα Μαρία-μθχανι Εικόνα 48: κθνι με τον Freder θ οποία απεικονίηει τον απρόςωπο τρόπο ταυτοποίθςθσ τθσ μάηα των εργατϊν Εικόνα 49: Εξζγερςθ τθσ εργατικισ τάξθσ Εικόνα 50: "Οραματικι Πόλθ" του William Robinson, Εικόνα 51: Άξονασ μετακίνθςθσ των πεηϊν ςτο κάτω μζροσ και των μθχανοκίνθτων ςτο επάνω Εικόνα 52: Εναζριεσ οδικζσ αρτθρίεσ που διαπερνοφν τα κτίρια και ιδιωτικισ χριςθσ ιπτάμενα οχιματα Εικόνα 53: Η αρζνα ακλθτιςμοφ Εικόνα 54: Ο "Κιποσ των Γιινων Απολαφςεων" Εικόνα 55: Ο Deckard ςτο γραφείο τθσ αςτυνομίασ. κθνι φιλμ-νουάρ Εικόνα 56: Σο αςτικό τοπίο του Λοσ Άτηελεσ, Εικόνα 57: Σο επίπεδο του δρόμου ςε αντίκεςθ με το υψθλό επίπεδο κατοίκθςθσ τθσ ολιγαρχίασ Εικόνα 58: Κάκετθ ανάπτυξθ τθσ πόλθσ του Λοσ Άτηελεσ, Εικόνα 59: Σο "Bradbury Building" ςτθν πραγματικι του μορφι Εικόνα 60: Σο "Bradbury Building" όπωσ απεικονίηεται ςτθν ταινία Εικόνα 61: "Trickling Towers and Layer City", Peter Cook Εικόνα 62: Ζντονθ παρουςία τθσ διαφιμιςθσ Εικόνα 63: Κτίριο τθσ εταιρείασ Tyrell Εικόνα 64: Σο πολυπολιτιςμικό πλικοσ ςτο επίπεδο του δρόμου Σςαμτηι Διμθτρα 5

6 Εικόνα 65: Ηλεκτρονικι διαφθμιςτικι οκόνθ Εικόνα 66: Η αςτικι παρακμι ςτο χωρικό επίπεδο του δρόμου ζρχεται ςε πλιρθ αντίκεςθ με το επίπεδο των προνομιοφχων Εικόνα 67: Κατακόρυφοι διάδρομοι κίνθςθσ οχθμάτων ςτο κτίριο τθσ Tyrell Εικόνα 68: Τποβακμιςμζνο οδικό δίκτυο Εικόνα 69: Ιπτάμενα αςτυνομικά οχιματα Εικόνα 70: Σεχνθτι κουκουβάγια Εικόνα 71:Απουςία φυςικοφ περιβάλλοντοσ και ςυνεχισ βροχι λόγω τθσ ατμοςφαιρικισ ρφπανςθσ Εικόνα 72: Ομιχλϊδεσ αςτικό τοπίο Εικόνα 73: Η αφξθςθ των "megacities" και πρόβλεψθ για το Εικόνα 74: Χάρτθσ πλθκυςμοφ που ηει κάτω από το όριο τθσ φτϊχειασ ςτθν πόλθ τθσ Νζασ Τόρκθσ Εικόνα 75: Χάρτθσ κοινωνικϊν μειονεκτθμάτων όςον αφορά το ποςοςτό των κατοίκων που ηουν ςε κατοικία κάτω των 12 τ.μ Εικόνα 76: χζδιο τθσ πόλθσ τφπου "Renew-abad" Εικόνα 77: χζδιο τθσ πόλθσ τφπου "Communi-city" Εικόνα 78: Σριςδιάςτατθ αναπαράςταςθ τθσ πλωτισ πόλθσ "LilyPad" Εικόνα 79: Η πλωτι πόλθ LilyPad κοντά ςτθν ακτι Εικόνα 80: Χαρτθσ ςτον οποίο απεικονίηεται θ δυνατότθτα μετακίνθςθσ τθσ πόλθσ "LilyPad" Εικόνα 81: Πράςινεσ ςτζγεσ και φωτοβολταϊκά ςυςτιματα ςε όλα τα κτίρια τθσ πόλθσ Babcock Ranch Εικόνα 82: Σριςδιάςτατθ απεικόνιςθ τθσ πόλθσ Babcock Ranch Εικόνα 83: Δθμιουργία εκτεταμζνου δικτφου ποδθλατοδρόμων ςτθν πόλθ Babcock Ranch Εικόνα 84: Εναρμόνιςθ του φυςικοφ με το αςτικό περιβάλλον ςτθν πόλθ Babcock Ranch Εικόνα 85: Σριςδιάςτατθ απεικόνιςθ τθσ πρόταςθσ Hydro-Net για αν Φρανςίςκο Εικόνα 86: Σο ςθμερινό αςτικό τοπίο του αν Φρανςίςκο ςε ςφγκριςθ με το μοντζλοπρόταςθ Hydro-Net Σςαμτηι Διμθτρα 6

7 «Θα ικελα να ευχαριςτιςω όλουσ εκείνουσ που με ςτιριξαν ςτθν προςπάκειά μου αυτι και ιδιαίτερα τον επιβλζποντα κακθγθτι μου κ. Α. Παπαγιαννάκθ για τθν ςθμαντικι βοικειά του και τθ ςυμβολι του ςτθν ολοκλιρωςθ τθσ ερευνθτικισ αυτισ εργαςίασ». Τςαμτηι Διμθτρα Σςαμτηι Διμθτρα 7

8 Ειςαγωγό Η ςφγχρονθ πραγματικότθτα των πόλεων χαρακτθρίηεται από ςφνκετα πολεοδομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλιματα. Η εποχι τθσ ζντονθσ αςτικοποίθςθσ ςυνδζεται με το φαινόμενο τθσ άναρχθσ αςτικισ διάχυςθσ, τθσ παγκοςμιοποίθςθσ και του υπερκαταναλωτιςμοφ. Ιδιαίτερα όςον αφορά ςτισ μθτροπόλεισ, τόςο ςτον αναπτυγμζνο όςο και ςτον αναπτυςςόμενο κόςμο, παρατθρείται υπερςυγκζντρωςθ πλθκυςμοφ ςε περιοριςμζνο χϊρο, με αποτζλεςμα να μθν επαρκοφν οι διακζςιμεσ υποδομζσ κοινισ ωφζλειασ, ςτζγαςθσ και μεταφορϊν, γεγονόσ που επιφζρει άςχθμεσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ και ενιςχφει τισ αρνθτικζσ περιβαλλοντικζσ επιπτϊςεισ. Επιτακτικι λοιπόν είναι θ ανάγκθ να επαναπροςδιοριςτεί ο ρόλοσ του χωροταξικοφ, πολεοδομικοφ και ςυγκοινωνιακοφ ςχεδιαςμοφ ςε ςυνάρτθςθ με τισ ςφγχρονεσ προκλιςεισ ςτουσ τομείσ φυςικοφ περιβάλλοντοσ, τθσ ςτζγαςθσ, τθσ υγείασ, των φυςικϊν πόρων, των μεταφορϊν και τθσ διακυβζρνθςθσ. Σα προβλιματα του αςτικοφ περιβάλλοντοσ απαςχόλθςαν τθν επιςτθμονικι κοινότθτα από τισ απαρχζσ τθσ ιςτορίασ τθσ πολεοδομίασ. Μζςα από τθν προςπάκεια επίλυςισ τουσ, αναδφκθκαν οραματικά ςχζδια με τθ διατφπωςθ προτάςεων και προτφπων για τθ δθμιουργία τθσ ιδανικισ πόλθσ. Η ιδανικι πόλθ ςυχνά εμπνζεται από τθ φιλοςοφία τθσ «ουτοπίασ», όροσ που χρθςιμοποιείται για να περιγράψει ζναν ιδανικό τόπο ωσ προσ τισ κοινωνικζσ, θκικζσ και πολιτικζσ αξίεσ, αλλά που δε δφναται να υπάρξει ςε πραγματικό χϊρο και χρόνο. Η «ουτοπία» ςυνδζεται άμεςα με τθν αντίκετθ ζννοια «δυςτοπία», θ οποία αναφζρεται ςε ζναν τόπο που χαρακτθρίηεται από υποβακμιςμζνεσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ και αυταρχικό κοινωνικό και πολιτικό ςφςτθμα. Κακϊσ οι προτάςεισ και τα ςχζδια δθμιουργίασ τθσ ιδανικισ πόλθσ διατυπϊκθκαν κυρίωσ ςε μεταβατικζσ περιόδουσ πολιτικϊν, οικονομικϊν και κοινωνικϊν αλλαγϊν, τα οραματικά ςχζδια αποτζλεςαν ουςιαςτικά προςπάκεια διαφυγισ από τισ «δυςτοπικζσ» πόλεισ τθσ εποχισ. Οι ςθμερινζσ ραγδαίεσ παγκόςμιεσ οικονομικζσ και κοινωνικζσ ανατροπζσ και θ κλιματικι αλλαγι δθμιουργοφν το πρόςφορο ζδαφοσ για τθ διατφπωςθ νζων οραματικϊν ςχεδίων που κα ανταποκρίνονται ςτισ προκλιςεισ και τα προβλιματα των ςφγχρονων μθτροπόλεων. Η παροφςα ερευνθτικι εργαςία επιχειρεί να διερευνιςει τα χαρακτθριςτικά τθσ μελλοντικισ πόλθσ και κζτει τρείσ βαςικοφσ άξονεσ ζρευνασ: τθν ιςτορία τθσ πολεοδομίασ και τισ ουτοπικζσ κεωρίεσ, τθν αναπαράςταςθ τθσ πόλθσ ςτον κινθματογράφο επιςτθμονικισ φανταςίασ κακϊσ και τθν ανάλυςθ των προβλθμάτων των ςφγχρονων μθτροπόλεων και τισ ςτρατθγικζσ για τθ βιϊςιμθ αςτικι ανάπτυξθ. Μζςα από μια διεπιςτθμονικι προςζγγιςθ που επιδιϊκει να ςυνδυάςει τουσ παραπάνω άξονεσ ανάλυςθσ, αναηθτοφνται ψιγματα απαντιςεων ςε κάποια βαςικά ερωτιματα όπωσ: Ποιά είναι θ μορφι τθσ ιδανικισ πόλθσ; Τπάρχουν κετικά και αρνθτικά ςτοιχεία ςτισ ουτοπικζσ κεωρίεσ; Πϊσ επθρζαςαν οι ουτοπικοί οραματιςτζσ και ο κινθματογράφοσ τθν αντίλθψθ μασ για τθ μελλοντικι αλλά και τθ ςφγχρονθ Σςαμτηι Διμθτρα Ειςαγωγι 8

9 πόλθ; Οι ςφγχρονεσ πόλεισ παρουςιάηουν ουτοπικά ι δυςτοπικά χαρακτθριςτικά; Σο μζλλον τθσ πόλθσ προμθνφεται δυςοίωνο ι ευοίωνο; Ποιζσ είναι οι κρίςιμεσ προκλιςεισ και οι προχποκζςεισ που μποροφν να διαςφαλίςουν τθ βιωςιμότθτα των πόλεων; Η ζρευνα βαςίςτθκε κυρίωσ ςτθ μελζτθ και ανάλυςθ δευτερογενϊν πθγϊν, ςτθ βιβλιογραφία δθλαδι που ςχετίηεται με τισ τρεισ κατευκφνςεισ ζρευνασ που τζκθκαν παραπάνω. Σο υλικό που μελετικθκε αποτελείται κυρίωσ από ξενόγλωςςα βιβλία και άρκρα επιςτθμονικϊν περιοδικϊν, ωσ επί το πλείςτον κοινωνικοφ, αρχιτεκτονικοφ και πολεοδομικοφ περιεχομζνου, κακϊσ δεν υπάρχει εκτεταμζνθ ελλθνικι βιβλιογραφία εκτόσ από οριςμζνο αρικμό βιβλίων και επιςτθμονικϊν ακαδθμαϊκϊν εργαςιϊν ςχετικισ με τα κζματα που πραγματεφεται θ εργαςία. Θα πρζπει να τονιςτεί ότι κατά τθ διάρκεια τθσ ζρευνάσ μασ δεν μπορζςαμε να εντοπίςουμε κάποια βιβλιογραφικι πθγι που να πραγματεφεται ςυνδυαςτικά τουσ τζςςερισ αυτοφσ άξονεσ διερεφνθςθσ. Τπάρχουν εντοφτοισ ενδιαφζρουςεσ προςπάκειεσ ςφνδεςθσ τθσ ουτοπικισ κεωρίασ με τθν αναπαράςταςθ τθσ μελλοντικισ πόλθσ ςτον κινθματογράφο. Η προςζγγιςθ λοιπόν που υιοκετιςαμε ενείχε επιπλζον δυςκολία λόγω τθσ πρωτότυπθσ αυτισ οπτικισ. Όςον αφορά τθν αναπαράςταςθ τθσ πόλθσ ςτον κινθματογράφο επιςτθμονικισ φανταςίασ, υπιρξε ανάγκθ μελζτθσ και ανάλυςθσ πρωτογενοφσ υλικοφ ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ καταρχιν για τθν επιλογι των δφο ταινιϊν που εξετάηονται λεπτομερϊσ και κατά δεφτερον για τθν άντλθςθ ςτοιχείων ςχετικϊν με το αντικείμενο μελζτθσ. Επιςθμαίνεται ακόμθ ότι για τθ ςυγγραφι του τελευταίου υποκεφαλαίου τθσ ερευνθτικισ, που αφορά ςτθν παράκεςθ ςφγχρονων παραδειγμάτων και μοντζλων ουτοπικϊν πόλεων, ζγινε χριςθ θλεκτρονικϊν πθγϊν και άντλθςθ ςτοιχείων από τισ επίςθμεσ ιςτοςελίδεσ των αρχιτεκτόνων που τα ςχεδίαςαν, κακϊσ και από οριςμζνουσ ιςτοτόπουσ με κζμα τθν περιβαλλοντικι προςταςία και τθ βιωςιμότθτα των πόλεων. το αρχικό ςτάδιο τθσ ζρευνασ παρουςιάηονται οι ςθμαντικζσ ουτοπικζσ κεωρίεσ για τθν κοινωνία, τθν πόλθ και τθν αρχιτεκτονικι μζχρι και τον 20 ο αι., οι οποίεσ επθρζαςαν τθ ςκζψθ και τον οραματιςμό ςτθν αναηιτθςθ τθσ ιδανικισ πόλθσ. τθ ςυνζχεια μελετοφνται δφο κλαςικζσ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ ςτισ οποίεσ απεικονίηεται θ δυςτοπικι πόλθ του μζλλοντοσ. τόχοσ είναι να διαπιςτωκεί θ ςυμβολι του κινθματογράφου ςτθν αναπαράςταςθ τθσ μελλοντικισ πόλθσ και να διερευνθκεί το κατά πόςο οι φόβοι των ανκρϊπων για το μζλλον τθσ πόλθσ τουσ ζχουν γίνει ςιμερα πραγματικότθτα. Η ςφγκριςθ υποςτθρίηεται από μία ςφντομθ παρουςίαςθ των αςτικϊν προβλθμάτων και των «δυςτοπικϊν» χαρακτθριςτικϊν των πόλεων του 21 ου αιϊνα. Σζλοσ, διερευνοφνται οι παράγοντεσ που μπορoφν να επθρεάςουν τθ διαμόρφωςθ του αςτικοφ περιβάλλοντοσ και εξετάηονται οι μελλοντικζσ προκλιςεισ για τθ βιϊςιμθ αςτικι ανάπτυξθ. Παράλλθλα, παρουςιάηονται οριςμζνα ςφγχρονα παραδείγματα οραματικϊν ςχεδίων αςτικϊν τοπίων τα οποία αποτελοφν ουςιαςτικά μελλοντολογικζσ προτάςεισ που εφαρμόηουν τισ αρχζσ τθσ βιωςιμότθτασ. Με τθ ςυγκεκριμζνθ ερευνθτικι προςζγγιςθ αναηθτείται Σςαμτηι Διμθτρα Ειςαγωγι 9

10 ο ρόλοσ του βιϊςιμου ςχεδιαςμοφ ςτθν επίτευξθ τθσ ιδανικισ πόλθσ και κοινωνίασ ι τουλάχιςτον ςτθν επίλυςθ πολλϊν από των προβλθμάτων που είναι υπεφκυνα για τισ ςθμερινζσ δυςτοπικζσ πόλεισ. Πιο ςυγκεκριμζνα, ςτο πρϊτο κεφάλαιο δίνεται ο οριςμόσ και αναλφονται οι ζννοιεσ τθσ «ουτοπίασ» και «δυςτοπίασ». Ακολουκεί θ ιςτορικι αναδρομι των χαρακτθριςτικότερων ουτοπικϊν ιδεϊν, δίνοντασ ιδιαίτερθ βαρφτθτα ςτθν ανάλυςθ των ςθμαντικότερων ουτοπιςτϊν του 20 ου αι. των οποίων οι προτάςεισ επθρζαςαν τον πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό ςχεδιαςμό. ε κάκε εποχι, θ μελλοντολογικι ςκζψθ μπορεί να ςυμβάλει ςτθν πρόοδο τθσ κοινωνίασ και ςτθ μείωςθ των προβλθματικϊν ςτοιχείων τθσ. Είναι λοιπόν ωφζλιμο να υπάρξει μια ςυςτθματικι ανάλυςθ των κετικϊν και αρνθτικϊν ςτοιχείων των ουτοπικϊν κεωριϊν του παρελκόντοσ. Η προςπάκεια βελτίωςθσ τθσ πόλθσ του μζλλοντοσ μζςα από τθν ανάλυςθ του παρελκόντοσ μπορεί να φαίνεται παράδοξθ, πολλά όμωσ κζματα ηωτικισ ςθμαςίασ για το μζλλον, και ιδιαίτερα τα κοινωνικά ηθτιματα και θ ποιότθτα ηωισ, εμπνζονται από τα ουτοπικά οράματα. Σο δεφτερο κεφάλαιο τθσ εργαςίασ αφορά ςτθν ανάλυςθ των κλαςςικϊν κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ Metropolis και Blade Runner. Οι δφο ταινίεσ που απεικονίηουν τθν πόλθ του μζλλοντοσ χρθςιμοποιοφνται, ςε ςυνδυαςμό με τισ ουτοπικζσ κεωρίεσ, ωσ εργαλείο διερεφνθςθσ των οραμάτων για τθν εξζλιξθ των μθτροπόλεων. Οι ταινίεσ «επιςτθμονικισ φανταςίασ» αποτελοφν μζςα προβολισ υποκετικϊν μελλοντικϊν ςεναρίων, τα οποία ςτθρίηονται ςε επιςτθμονικά δεδομζνα και τεχνολογικζσ ανακαλφψεισ τθσ εποχισ και επθρεάηονται ςυνικωσ από τθν οικονομικι, κοινωνικι, πολιτικι και πολιτιςτικι κατάςταςθ που επικρατεί τθν περίοδο δθμιουργίασ τουσ. Μζςω τθσ διερεφνθςθσ των ςτοιχείων των πόλεων που ζχουν οραματιςτεί οι ςκθνοκζτεσ, δίνεται θ δυνατότθτα ςφγκριςθσ των φανταςτικϊν κόςμων των ταινιϊν με τθ ςθμερινι πραγματικότθτα, και εξετάηεται αν οι ταινίεσ ζχουν ςκιαγραφιςει με ακρίβεια τθ μορφι και τθν κοινωνία των ςθμερινϊν μθτροπόλεων. Σο κεφάλαιο αυτό διαρκρϊνεται ςε πζντε υποκεφάλαια από τα οποία τα τρία πρϊτα περιζχουν ειςαγωγικζσ ζννοιεσ ςχετικά με τθν απεικόνιςθ τθσ πόλθσ ςτον κινθματογράφο. Αρχικά διερευνοφνται οι επιρροζσ και οι ςχζςεισ του πολεοδομικοφ και αρχιτεκτονικοφ ςχεδιαςμοφ με τθν κινθματογραφικι πόλθ και ςτθ ςυνζχεια θ ςυμβολι του κινθματογράφου επιςτθμονικισ φανταςίασ ςτθν αναπαράςταςθ των μελλοντικϊν πόλεων και ο ρόλοσ του ωσ μζςου προβλθματιςμοφ ςχετικά με τθ εξζλιξθ του αςτικοφ περιβάλλοντοσ. το τζταρτο και πζμπτο υποκεφάλαιο γίνεται κριτικι ανάλυςθ των δφο κλαςικϊν κινθματογραφικϊν ταινιϊν, οι οποίεσ χρθςιμοποιοφνται ωσ μελζτεσ περίπτωςθσ ςχετικά με τθν αποτφπωςθ του δυςτοπικοφ οραματιςμοφ ςτον κινθματογράφο. Η ςυγκριτικι μελζτθ επικεντρϊνεται ςτα πζντε ςτοιχεία τθσ πόλθσ - κελφφθ, κοινωνία, άνκρωποι, δίκτυα, φφςθ - ςφμφωνα με τον διαχωριςμό που προτείνει ο Κωνςταντίνοσ Δοξιάδθσ. Η ςυγκεκριμζνθ προςζγγιςθ κεωρικθκε ότι καλφπτει τισ βαςικζσ διαςτάςεισ τθσ υπόςταςθσ τθσ πόλθσ. Σςαμτηι Διμθτρα Ειςαγωγι 10

11 Σο τρίτο κεφάλαιο τθσ ανάλυςθσ, αφορά ςτθ διερεφνθςθ των ςφγχρονων χαρακτθριςτικϊν και προκλιςεων του αςτικοφ τοπίου και των προοπτικϊν εξζλιξθσ τθσ πόλθσ μζςα από μια «δυςτοπικι» και μια «ουτοπικι» προςζγγιςθ. ε πρϊτθ φάςθ, παρουςιάηονται τα πιο κρίςιμα δυςτοπικά χαρακτθριςτικά των ςθμερινϊν πόλεων. Οι κινθματογραφικζσ ταινίεσ που παρουςιάςτθκαν ςτο δεφτερο κεφάλαιο κεωροφνται δυςτοπικοί οραματιςμοί τθσ μελλοντικισ πόλθσ, επθρεαςμζνοι από τα αςτικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλιματα τθσ εποχισ τουσ. Η ανάλυςθ των δυςτοπικϊν χαρακτθριςτικϊν των ςθμερινϊν μθτροπόλεων πραγματοποιείται με ςκοπό να διαπιςτωκεί αν φόβοι του παρελκόντοσ για το μζλλον τθσ πόλθσ ζχουν γίνει ςιμερα πραγματικότθτα. ε δεφτερθ φάςθ, εξετάηονται οι παράγοντεσ που επθρεάηουν τθ βιϊςιμθ αςτικι ανάπτυξθ και παρουςιάηονται δφο υποκετικά ςενάρια τθσ μελλοντικισ πόλθσ (Renew-abad και Communi-city), ςε ςυνάρτθςθ με τθν εξζλιξθ των παραγόντων που κεωρείται ότι μποροφν να επθρεάςουν τθ μορφι τθσ. Μζςα από αυτι τθν προςζγγιςθ αναδεικνφεται ο ρόλοσ που κατζχει ο βιϊςιμοσ ςχεδιαςμόσ ςτθν επίτευξθ τθσ ιδανικισ πόλθσ και κοινωνίασ ι τουλάχιςτον ςτθν επίλυςθ πολλϊν από των προβλθμάτων που είναι υπεφκυνα για τισ ςθμερινζσ δυςτοπικζσ μθτροπόλεισ.σζλοσ, ο προβλθματιςμόσ ςχετικά με τθ μελλοντικι εξζλιξθ του αςτικοφ τοπίου οδιγθςε ςτθ μελζτθ και παρουςίαςθ ςφγχρονων προτάςεων για τθ δθμιουργία τθσ ιδανικισ πόλθσ. Επιλζχκθκαν τρία παραδείγματα που αφοροφν πόλεισ από τισ οποίεσ θ πρϊτθ αποτελεί ζνα νζο γενικευμζνο μοντζλο χωρίσ κακοριςμζνθ τοποκεςία χωροκζτθςθσ, θ δεφτερθ αποτελεί μία νζα πόλθ τοποκετθμζνθ ςε ςυγκεκριμζνθ ζκταςθ και περιοχι και τζλοσ θ τρίτθ αφορά ςτθν εξζλιξθ μιασ υπάρχουςασ πόλθσ ςτο μζλλον. Σα τελικά ςυμπεράςματα και οι απαντιςεισ ςτα βαςικά ερωτιματα που τζκθκαν διατυπϊνονται ςτο τελευταίο κεφάλαιο τθσ ερευνθτικισ εργαςίασ. Σςαμτηι Διμθτρα Ειςαγωγι 11

12 Κεφϊλαιο 1 ο : Ουτοπύα και Δυςτοπύα 1.1. Οριςμόσ και ανϊλυςη των εννοιών Ουτοπία ι δυςτοπία; Η «ουτοπία» ορίηεται ωσ ζνασ φανταςτικόσ τόποσ-μζροσ που δεν μπορεί να υπάρξει ςε πραγματικό χϊρο και χρόνο και κεωρείται ιδανικόσ ωσ προσ τισ κοινωνικζσ, θκικζσ και πολιτικζσ αξίεσ (MacDonald, 2003: 13). Πιο ςυγκεκριμζνα, θ ετυμολογία τθσ ζννοιασ προζρχεται από τθν ςφνκεςθ των λζξεων ου- και -τόποσ δθλαδι πουκενά ι ςε κανζναν τόπο (Μαναιλογλου, 2006: 2). Παρόλα αυτά, ςφμφωνα με τον Δοξιάδθ (1966), ο χαρακτθριςμόσ μίασ πόλθσ ωσ «ουτοπία» δεν γίνεται αντιλθπτόσ κατά τον ίδιο τρόπο από όλουσ. υγκεκριμζνα αναφζρει ότι, για πολλοφσ ςθμαίνει ζνα χαροφμενο μζροσ με «ιδανικι τελειότθτα» και ουςιαςτικά μια γιινθ ζκφραςθ του παραδείςου ςτον χϊρο, ενϊ για άλλουσ ζναν τόπο που δεν δφναται να υπάρξει και αποτελεί μόνο μία κεωρθτικι και αφθρθμζνθ ζννοια (Doxiadis, 1966: 24) 1. υνικωσ ο όροσ χρθςιμοποιείται με τθν κετικι ζννοια, θ ουτοπία (χωρίσ τόπο) δθλαδι ςθμαίνει ευτοπία (καλόσ τόποσ). Μζχρι και τον 20 ο αιϊνα ο πολεοδομικόσ ςχεδιαςμόσ και γενικότερα τα ςενάρια εξζλιξθσ τθσ μελλοντικισ πόλθσ ιταν αρκετά επθρεαςμζνα από τθν ουτοπικι κεωρία. Σα ςενάρια διατυπϊνονταν από επιςτιμονεσ οι οποίοι διακρίνονταν ςυνικωσ ςε εκείνουσ που ζκαναν προβλζψεισ για τθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ και γενικότερα τθσ ηωισ ςτο μζλλον, βαςιηόμενοι ςτθν υπόκεςθ ότι θ λειτουργία και δομι τθσ πόλθσ κα παραμείνει αμετάβλθτθ, και ςε αυτοφσ που ςχεδίαηαν τι κα ζπρεπε να γίνει και όχι τι μπορεί να γίνει ςφμφωνα με τα τότε υπάρχοντα δεδομζνα. Η διατφπωςθ προτάςεων δθμιουργίασ ιδανικϊν πόλεων-ουτοπιϊν από τουσ επιςτιμονεσ ουτοπιςτζσ ςυγγραφείσ, προζκυψε από τθν προςπάκεια διαφυγισ από τισ δυςτοπικζσ πόλεισ ςτισ οποίεσ ηοφςαν. Πολλζσ όμωσ από αυτζσ τισ προςπάκειεσ δεν μπόρεςαν να εφαρμοςκοφν ςε πραγματικό χϊρο και χρόνο και να αποτελζςουν ζνα επιτυχθμζνο παράδειγμα. Ο λόγοσ είναι ότι δεν δόκθκε ιδιαίτερθ ςθμαςία ςτθν διαφορετικότθτα των πόλεων και ςτθν δυναμικότθτα τουσ (Blowers et al., 1974: 1). φμφωνα με τον Δοξιάδθ (1966) θ πόλθ ςυνιςτάται από πζντε ςτοιχεία τα οποία πρζπει να λαμβάνονται υπόψθ κατά τον ςχεδιαςμό: τθ φφςθ, τον άνκρωπο, τθν κοινωνία, τα κτίρια και τα δίκτυα (Doxiadis, 1966: 4). Οι περιςςότεροι όμωσ κεωρθτικοί των ουτοπικϊν ιδεϊν και κοινωνικοί μεταρρυκμιςτζσ του 19 ου και 20 ου αιϊνα, προςζδωςαν μεγαλφτερθ βαρφτθτα ςτθν κοινωνικι δομι, τθν κρθςκεία, τον πολιτιςμό και τθν δθμόςια διοίκθςθ των πόλεων. Προκφπτει λοιπόν το ςυμπζραςμα ότι οι προτάςεισ τουσ βαςίηονται κατά ζνα μεγάλο μζροσ ςτθν επικυμία οργάνωςθσ τθσ κοινωνικισ ηωισ και πολλζσ φορζσ με αυταρχικό τρόπο (Doxiadis, 1966: 43). Ζνα 1 Όπωσ εξθγεί ςτθ ςυνζχεια, θ ςφγχυςθ αυτι προζκυψε από το γεγονόσ ότι θ λζξθ ουτοπία θ οποία ςτα λατινικά γράφεται utopia και διακζτει ελλθνικι ρίηα ου-τόποσ,δθλαδι χωρίσ τόπο, μπορεί να προζρχεται και από τθν λζξθ ευ-τοπία (eutopia),δθλαδι καλόσ τόποσ, θ οποία ςτθν αγγλικι γλϊςςα προφζρεται και αυτι ουτοπία. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 12

13 ςτατικό όμωσ κοινωνικό ςφςτθμα μιασ πόλθσ, το οποίο δθμιουργικθκε ςτθν οραματικι ςκζψθ του ουτοπιςτι-ςχεδιαςτι, δεν δίνει τθ δυνατότθτα ςτουσ κατοίκουσ τθσ να εκφραςτοφν ελεφκερα και να αναπτφξουν τθν κοινωνικότθτα και διαφορετικότθτά τουσ (Blowers et al., 1974: 16). Γενικότερα, οι ουτοπικζσ κεωρίεσ για τθν πόλθ διαφζρουν ανάλογα με τουσ ςκοποφσ και τισ αντιλιψεισ του οραματιςτι. φμφωνα με τον Meyerson (1961), οι κεωρίεσ των 15 ου και 16 ου αιϊνα ανικαν ςε δφο παραδόςεισ: τθν «Λογοτεχνικι Παράδοςθ» (Literary Tradition) θ οποία περιζγραφε τθν ιδανικι πόλθ και ζκανε κριτικι ςτθν κοινωνικι δομι τθσ υπάρχουςασ, και τθν «Ουτοπικι Παράδοςθ» (Utopian Tradition) θ οποία παρουςίαηε μοντζλα τθσ μελλοντικισ-ιδανικισ πόλθσ χωρίσ όμωσ να περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο κα πραγματωκοφν. τθ ςυνζχεια, οι μεταγενζςτερεσ ουτοπικζσ κεωρίεσ διαχωρίςτθκαν ςε «Λεκτικζσ-Κοινωνικζσ» (Verbal) και ςε «Οπτικζσ-Φυςικζσ» (Visual). Σα αδφνατα ςθμεία των δφο αυτϊν «χολϊν», αν μποροφν να χαρακτθριςτοφν ζτςι, είναι ότι από τθν μία μεριά οι «Κοινωνικζσ Ουτοπίεσ» δεν λαμβάνουν ςοβαρά υπόψθ, κατά τον ςχεδιαςμό τθσ πόλθσ, τα ςτοιχεία του φυςικοφ περιβάλλοντοσ, ενϊ από τθν άλλθ, οι «Φυςικζσ Ουτοπίεσ» αγνοοφν τισ κοινωνικζσ τάξεισ, τθν οικονομικι βάςθ και τθν κρατικι πολιτικι των πόλεων που οραματίηονται. Επιπλζον, οι περιςςότεροι οραματιςτζσ των «Κοινωνικϊν Ουτοπιϊν» μεταβάλλουν τουσ υπάρχοντεσ κοινωνικοφσ κεςμοφσ και κζτουν κριτιρια ςφμφωνα με τα οποία κα λειτουργεί θ κοινωνία προκειμζνου οι κάτοικοι να είναι πιο χαροφμενοι και παραγωγικοί, ενϊ οι οραματιςτζσ των «Φυςικϊν Ουτοπιϊν» υποκζτουν ότι οι άνκρωποι κα είναι πιο υγιείσ και ειρθνικοί εάν διευκετθκεί κατάλλθλα το φυςικό περιβάλλον. Σο κοινό λοιπόν ςθμείο αυτϊν των δφο κεωριϊν είναι ότι, προςδίδουν ςτθν ουτοπία ζναν θκικολογικό χαρακτιρα ο οποίοσ κακορίηει τον καταλλθλότερο, ςφμφωνα με τουσ οραματιςτζσ τθσ, τρόπο ςυμπεριφοράσ των κατοίκων τθσ (Blowers et al., 1974: 9-10). Οι πόλεισ, πριν τθν τεχνολογικι εξζλιξθ, χαρακτθρίηονται από ςταςιμότθτα όςον αφορά το μζγεκοσ, τα όρια και τον πλθκυςμό τουσ. Χαρακτθριςτικά, πριν τον 19 ο αι. μόνον τρεισ πόλεισ ζφταναν ςε πλθκυςμό το ζνα εκατομμφριο: θ Ρϊμθ, θ Κωνςταντινοφπολθ και το Πεκίνο. Αργότερα, θ επιςτθμονικι και βιομθχανικι επανάςταςθ κακϊσ και θ ανάπτυξθ των μεταφορϊν και επικοινωνιϊν είχαν ωσ αποτζλεςμα τθν αφξθςθ τθσ παραγωγισ και τθν οικονομικι πρόοδο. Η ανάπτυξθ νζων μζςων και δικτφων μαηικισ μεταφοράσ διευκόλυνε τθ γριγορθ μετακίνθςθ ανκρϊπων και αγακϊν και ενίςχυςε τθν πλθκυςμιακι και οικονομικι ανάπτυξθ των πόλεων. Ζτςι οι πόλεισ από ςτατικά μοντζλα μετατράπθκαν ςε δυναμικά αυξάνοντασ ςυνεχϊσ το μζγεκοσ τουσ, πολλζσ φορζσ εισ βάροσ τθσ υπαίκρου και των αγροτικϊν εκτάςεων (Doxiadis, 1966: 1-4). Η ςυμφόρθςθ των πόλεων και θ άναρχθ δόμθςθ γζννθςαν τθν ανάγκθ για ανοικοδόμθςθ και αποτζλεςαν τθν αφορμι για τθν ζντονθ ανάπτυξθ των ουτοπικϊν ιδεϊν του 19 ου και 20 ου αιϊνα. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελοφν τα slums που δθμιουργικθκαν ςτθν Αγγλία τον 19 ο αι. κατά τθν περίοδο τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ. Εκείνθ τθν εποχι θ μεγάλθ πλθκυςμιακι αφξθςθ των Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 13

14 πόλεων και θ μετανάςτευςθ χαμθλϊν εργατικϊν ςτρωμάτων από τθν φπαικρο, οδιγθςαν ςτθν υποβάκμιςθ των κεντρικϊν περιοχϊν με τθν επικράτθςθ ανκυγιεινϊν ςυνκθκϊν διαβίωςθσ. Η κατάςταςθ αυτι ςτισ πόλεισ τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ, όπωσ το Manchester, επθρζαςε τισ ουτοπικζσ κεωρίεσ του 19 ου αι. (Καρφδθσ, 2006: 101). Η ζννοια τθσ «δυςτοπίασ», θ οποία ετυμολογικά ςθμαίνει «κακόσ τόποσ» λόγω τθσ ςφνκεςθσ των λζξεων δυς- και τόποσ, χρθςιμοποιείται για τον χαρακτθριςμό ενόσ τόπου ςτον οποίο κυριαρχοφν απάνκρωπεσ κοινωνικζσ, θκικζσ και πολιτικζσ αξίεσ όπου οι κάτοικοι ζχουν χάςει τθν ατομικότθτά τουσ κακϊσ θ κοινωνικι ςυμπεριφορά ελζγχεται από τθν κυβζρνθςθ (MacDonald, 2003: 13).Η ζννοια αυτι χρθςιμοποιικθκε πρϊτθ φορά το ζτοσ 1868 από τον Άγγλο φιλόςοφο και πολιτικό John Stuart Mill με ςκοπό τθν περιγραφι αυταρχικϊν και ολοκλθρωτικϊν τρόπων διακυβζρνθςθσ τθσ κοινωνίασ (Yaeger, 2005: 12). Ουςιαςτικά, θ δυςτοπικι κεωρία προζκυψε από τον φόβο των ανκρϊπων και τθν απαιςιοδοξία τουσ για τθν εξζλιξθ τθσ πόλθσ τουσ ςτο μζλλον. Οι φανταςτικοί αυτοί «κακοί τόποι» υπιρξαν αντικείμενο φιλοςοφικισ ανάλυςθσ και επθρζαςαν ςε μεγάλο βακμό τισ τζχνεσ (Σςίμασ, 2006: 9). Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελοφν αρκετζσ από τισ κινθματογραφικζσ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ, οι οποίεσ προβάλουν πραγματικζσ ι φανταςτικζσ πόλεισ του μζλλοντοσ που μετατράπθκαν ςε δυςτοπίεσ. Κλαςικζσ κινθματογραφικζσ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ που οραματίηονται το μζλλον τθσ πόλεισ κεωροφνται οι εξισ: 1) «Metropolis» του ςκθνοκζτθ Fritz Lang με ζτοσ προβολισ το 1927 θ οποία παρουςιάηει μία φανταςτικι μελλοντικι πόλθ του 2026 επθρεαςμζνθ από τθν πόλθ τθσ Νζασ Τόρκθσ 2)«Blade Runner» του ςκθνοκζτθ Ridley Scott με ζτοσ προβολισ το 1982, ςτθν οποία αναπαριςτάται θ πόλθ του Λοσ Άντηελεσ το 2019 (Abouhela, 2005: 3-10). Η δομι τθσ πόλθσ, τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά χαρακτθριςτικά και το μεταφορικό ςφςτθμα που αναπαριςτάται ςε αυτζσ τισ ταινίεσ, κα αναλυκεί διεξοδικά ςτο επόμενο μζροσ τθσ εργαςίασ. ε πολλζσ περιπτϊςεισ, ολόκλθρεσ περιοχζσ των ςφγχρονων μεγαλουπόλεων που υποβακμίηονται πολεοδομικά, οικονομικά και κοινωνικά, αποκτοφν ςταδιακά δυςτοπικά χαρακτθριςτικά. Αντιπροςωπευτικά παραδείγματα αποτελοφν τα γκζτο που δθμιουργικθκαν ςτισ Η.Π.Α μετά το 1950, τα οποία βρίςκονταν μζςα ςτον αςτικό ιςτό ενϊ οι «ουτοπίεσ» και γενικότερα οι κοινότθτεσ των ανϊτερων κοινωνικϊν τάξεων ιταν εγκατεςτθμζνεσ ςτα προάςτια (MacLeod et al., 2002: ). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 14

15 Στθν πόλθ τθσ τιμωρίασ, τθν ςφγχρονθ πόλθ, τθν ρεβανςιςτικι πόλθ, θ ποικιλομορφία δεν ςυντθρείται πλζον προςτατεφοντασ και προςπακϊντασ για τθν αφξθςθ των δικαιωμάτων των μθ προνομιοφχων αλλά ωκϊντασ τουσ μθ προνομιοφχουσ ζξω, κακιςτϊντασ ςαφζσ ότι, όπωσ τα ςπαςμζνα παράκυρα και όχι ωσ άνκρωποι, δεν ζχουν δικαιϊματα ςτθν πόλθ. (Mitchell, 2001: 71) 2 Μπορεί θ «δυςτοπία» να αποτελεί ζνα φανταςτικό δθμιοφργθμα κάποιων κεωρθτικϊν το οποίο αντανακλά τθν απαιςιοδοξία τουσ για το μζλλον τθσ πόλθσ, όμωσ ςφμφωνα με τον αρχιτζκτονα και κακθγθτι Δοξιάδθ (1966), πολλζσ από τισ πόλεισ του ςιμερα μποροφν να χαρακτθριςτοφν ωσ «δυςτοπίεσ». Όπωσ ζχει ιδθ αναφερκεί, ο ίδιοσ επιςθμαίνει ςτο βιβλίο του με τίτλο Between Dystopia and Utopia, τα βαςικά ςτοιχεία που ςυνκζτουν μία πόλθ: θ φφςθ, ο άνκρωποσ, θ κοινωνία, τα κελφφθ και τα δίκτυα. Με τθν ανάλυςθ των ςτοιχείων αυτϊν επιδιϊκει να απαντιςει ςτο ερϊτθμα αν οι πόλεισ του παρελκόντοσ ιταν πιο βιϊςιμεσ από τισ ςφγχρονεσ πόλεισ. τθ ςθμερινι εποχι λοιπόν, ςφμφωνα με εκείνον, θ φφςθ και κατ επζκταςθ το φυςικό περιβάλλον μολφνεται και καταςτρζφεται πολλζσ φορζσ από τισ ανκρωπογενείσ δραςτθριότθτεσ, ο άνκρωποσ δεν αιςκάνεται πλζον αςφαλισ ςτθν πόλθ που ζχει δθμιουργιςει και ηει και ζχει χάςει τθν ατομικότθτά του, οι κοινωνικζσ επαφζσ μειϊνονται όςο αυξάνεται το μζγεκοσ τθσ πόλθσ με τθν παράλλθλθ μείωςθ τθσ πυκνότθτασ δόμθςθσ, τα κελφφθ απομονϊνουν τον άνκρωπο και μειϊνουν τθν επαφι του με τον δθμόςιο χϊρο και τζλοσ, τα δίκτυα που ενϊ πλζον κεωροφνται εκςυγχρονιςμζνα, δεν μειϊνουν τισ αποςτάςεισ από τθν άποψθ του χρόνου λόγω τθσ κυκλοφοριακισ ςυμφόρθςθσ και των μεγάλων ςε ζκταςθ πόλεων (Doxiadis, 1966: 4-10). Η προςζγγιςθ του Δοξιάδθ μπορεί να χαρακτθριςτεί απόλυτθ, όμωσ αποτελεί ζνα παράδειγμα προκειμζνου να αντιλθφκοφμε τον λόγο για τον οποίο πολλοί από τουσ κεωρθτικοφσ ουτοπιςτζσ προςπάκθςαν να δθμιουργιςουν ζνα φανταςτικό μοντζλο ουτοπικισ πόλθσ ςτθν οποία τα αρνθτικά ςτοιχεία των πόλεων τθσ εποχισ τουσ κα εξαλείφονταν. Η «ουτοπία» εννοιολογικά, όπωσ αναφζρκθκε και παραπάνω, ςθμαίνει ζνασ τόποσ ο οποίοσ δεν μπορεί να υπάρξει ςε πραγματικό χρόνο και τόπο. Άρα ίςωσ θ αποτυχία των ουτοπικϊν κεωριϊν ζγκειται ςτο γεγονόσ ότι ζγινε προςπάκεια πραγμάτωςθσ αυτοφ που δεν μπορεί να πραγματωκεί (Μαναιλογλου, 2006: 16). Άλλωςτε θ ουτοπία ενόσ ανκρϊπου μπορεί να είναι θ δυςτοπία ενόσ άλλου (Yaeger, 2005: 5). Κακϊσ θ κοινωνία χαρακτθρίηεται από πολυπλοκότθτα και δυναμικότθτα, είναι πολφ δφςκολο ζωσ αδφνατο να προβλεφκεί θ μελλοντικι εξζλιξθ των πόλεων. Παρόλα αυτά όμωσ, μζςα από τθν διαδικαςία τθσ μελλοντολογικισ ςκζψθσ, δίνεται θ δυνατότθτα τθσ πρόβλεψθσ και τθσ πρόλθψθσ ϊςτε να μειωκοφν τα προβλιματα τθσ 2 Σο πρωτότυπο κείμενο ςτθν αγγλικι γλϊςςα είναι το εξισ: In the punitive city, the post modern city, the revanchist city, diversity is no longer maintained by protecting and struggling to expand the rights of the most disadvantaged but by pushing the disadvantaged out, making it clear that, as broken windows rather than people, they simply have no right to the city. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 15

16 μελλοντικισ πόλθσ (Blowers et al., 1974: 2). Ζνα επιτυχθμζνο παράδειγμα περί τθσ ςθμαςίασ των ουτοπικϊν ιδεϊν για τθν εξζλιξθ του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ δίνει ο Σςίμασ (2006: 3) ςτο κείμενο «Ποια πόλθ κζλουμε;» εμπνεόμενοσ από το ποίθμα του Καβάφθ «Ικάκθ»: «Η αναηιτθςθ τθσ ιδανικισ πόλθσ που κζλει να βρει ο Οδυςςζασ είναι ο κινθτιριοσ μοχλόσ τθσ αζναθσ περιπλάνθςθσ, θ οποία παρουςιάηεται τελικά περιςςότερο πολφτιμθ από τον τελικό προοριςμό. Η πορεία προσ τθν Ικάκθ είναι το όφελοσ τθσ ουτοπίασ προσ τον άνκρωπο και ςφμφωνα με αυτι τθ διαπίςτωςθ, θ πορεία προσ τθν ιδανικι πόλθ είναι από μόνθ τθσ ζνα ςθμαντικό κζρδοσ, το οποίο εμπεριζχει ανταμοιβι αλλά και διάψευςθ. Η Ικάκθ του Καβάφθ, λοιπόν, δεν είναι απλά μια πόλθ δυςτοπίασ, αλλά ζνα κίνθτρο προσ τθ ςυνεχι κίνθςθ και αναηιτθςθ του ιδανικοφ». Η ουτοπικι κεωρία κα πρζπει να αντιμετωπίηεται ωσ εργαλείο του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ ο οποίοσ όπωσ και οι «ουτοπίεσ», αποςκοπεί ςτθν διαμόρφωςθ τθσ μελλοντικισ επικυμθτισ κατάςταςθσ αλλά, αντίκετα από αυτζσ, κακορίηει τα μζςα που κα χρθςιμοποιθκοφν για τθν επίτευξι τθσ (Blowers, et al 1974: 11). Κατά μία ζννοια, ο πολεοδομικόσ και ο αςτικόσ ςχεδιαςμόσ ζχουν ωσ απϊτερο ςτόχο τθν επίλυςθ των προβλθμάτων των πόλεων, ςτόχοσ ο οποίοσ υπιρξε και ο λόγοσ δθμιουργίασ των ουτοπικϊν ιδεϊν. Οι ουτοπικζσ κεωρίεσ λοιπόν, μποροφν να ςυνεργιςουν για τον ςκοπό αυτό με τθν ανάπτυξθ εναλλακτικϊν ςεναρίων για τθν πόλθ του μζλλοντοσ (Blowers et al., 1974: 12). 1.2 Ιςτορικό αναδρομό των βαςικών ουτοπικών θεωριών για την κοινωνύα, την πόλη και την αρχιτεκτονικό Η αναηιτθςθ τθσ ιδανικισ πόλθσ, τθσ πόλθσ όπωσ κα ζπρεπε να είναι ςτο μζλλον, αποτελεί ζνα ςθμαντικό εργαλείο του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ κακϊσ θ πορεία ζδειξε ότι οι ουτοπίεσ του παρελκόντοσ επθρζαςαν τα πολεοδομικά ηθτιματα των μεταγενζςτερων περιόδων και όπωσ αναφζρκθκε ςτο προθγοφμενο κεφάλαιο, θ μελλοντολογικι ςκζψθ μπορεί να ςυμβάλλει ςτθν πρόοδο τθσ κοινωνίασ και ςτθν μείωςθ των προβλθματικϊν ςτοιχείων τθσ. θμαντικό λοιπόν είναι να υπάρξει ςυςτθματικι ανάλυςθ των κετικϊν και αρνθτικϊν ςτοιχείων των ουτοπικϊν κεωριϊν του παρελκόντοσ. Η προςπάκεια βελτίωςθσ τθσ πόλθσ του μζλλοντοσ με τθν ανάλυςθ το παρελκόντοσ μπορεί να φαίνεται παράδοξθ, πολλά όμωσ κζματα ηωτικισ ςθμαςίασ για το μζλλον, όπωσ ιδιαίτερα τα κοινωνικά ηθτιματα και θ ποιότθτα ηωισ, προζρχονται από τα ουτοπικά οράματα (Gold, 1984: 373). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 16

17 Πλάτων 380 π.χ. Thomas Moore 1516 μ.χ. Θεωρίεσ για το πϊσ κα ζπρεπε να διαμορφωκεί θ κοινωνία και θ πόλθ ςτο μζλλον απαςχόλθςαν από πολφ νωρίσ τουσ ανκρϊπουσ. Πολλοί οραματιςτζσ αναηιτθςαν τθν δθμιουργία τθσ ιδανικισ κοινωνίασ, τθσ «ουτοπίασ», όροσ ο οποίοσ χρθςιμοποιικθκε πρϊτθ φορά από τον Tomas Moore το 1516 μ.χ. ςτο βιβλίο του «Utopia». το λογοτεχνικό αυτό βιβλίο περιζγραφε μια κοινωνία που βαςίηονταν ςτθν ιδιοκτθςία τθσ γθσ, από τθν οποία παράγονταν τα αγακά πρϊτθσ ανάγκθσ, και ςτθν επικράτθςθ τθσ ευθμερίασ και ευτυχίασ. Τπιρχε απουςία Εικόνα 1: Εικονογράφθςθ τθσ πρϊτθσ ζκδοςθσ του βιβλίου "Utopia" του Δεξιά βρίςκεται θ μοναδικι γραπτι γλϊςςα του νθςιοφ. Πθγι: index.blog?start= ανταγωνιςτικότθτασ μεταξφ των κατοίκων για τθν βελτίωςθ τθσ προςωπικότθτάσ τουσ ςε όλα τα επίπεδα, κακϊσ επικρατοφςε οικονομικι ιςότθτα. Η φαινομενικι κακιζρωςθ τθσ δθμοκρατίασ κακοδθγείται ουςιαςτικά από πατερναλιςτικζσ ιδζεσ όπωσ θ καταπάτθςθ τθσ ατομικισ ελευκερίασ με τθ ςυνεχι επίβλεψθ τθσ κοινότθτασ και τθν επιβολι αυςτθρϊν θκικϊν κανόνων (Blowers et al., 1974: 7). Παρόλο όμωσ που ο Tomas Moore ιταν ο πρϊτοσ ςυγγραφζασ που χαρακτιριςε ωσ «ουτοπία» τθν πόλθ που περιζγραφε ςτο βιβλίο του, οι ιδανικοί τόποι ζχουν υπάρξει πολλζσ φορζσ αντικείμενο ανάλυςθσ αρκετά προγενζςτερα, από τθν εποχι του Πλάτωνα ςτο βιβλίο «Πολιτεία» το 380 π.χ.. Ο 19 οσ αι. ιταν θ εποχι εμφάνιςθσ ςθμαντικϊν εκπροςϊπων του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ. Εμφανίςτθκε θ χολι κζψθσ τθσ ςυνολικισ κεϊρθςθσ τθσ πόλθσ ωσ ενιαίου οργανιςμοφ και του ςχεδιαςμοφ από μθδενικό ςθμείο, θ οποία επθρζαςε τον μεταςχθματιςμό των βιομθχανικϊν πόλεων. ε αυτιν ανικαν ο Robert Owen, o Henri de Saint-Simon και ο Charles Fourier. Οι κεωρθτικζσ προςεγγίςεισ για τθν πόλθ εκείνθσ τθσ εποχισ πρζςβευαν ςοςιαλιςτικζσ ιδεολογικζσ απόψεισ ενϊ το επίκεντρο του ςχεδιαςμοφ ιταν θ αντιμετϊπιςθ ηθτθμάτων όπωσ ο διαχωριςμόσ πόλθσυπαίκρου και θ φυςικι απομόνωςθ των ατόμων και οικογενειϊν. Πρζπει να επιςθμανκεί ότι ςκοπόσ των ουτοπιςτϊν ςοςιαλιςτϊν δεν ιταν θ δθμιουργία μιασ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 17

18 ιδανικι πόλθσ αλλά ιδανικϊν κοινοτιτων (Μαναιλογλου, 2006: 4 και Μαρμαράσ, 2006: 32). Thomas Moore 1516 μ.χ. Robert Owen 1816 μ.χ. Charles Fourier 1829 μ.χ H πρόταςθ του Robert Owen ( ) αποτελεί τθν πρϊτθ προςπάκεια ολοκλθρωμζνου ςχεδιαςμοφ, που ςε ςυνδυαςμό με τον φυςικό ςχεδιαςμό, λαμβάνει υπόψθ πολιτικά και οικονομικά ςτοιχεία (Μαναιλογλου, 2006: 5). Ο Owen, ζνασ αυτοδθμιοφργθτοσ βιομιχανοσ που ιταν μζλοσ τθσ Φιλολογικισ και Φιλοςοφικισ Εταιρείασ του Μάντςεςτερ, βαςιηόμενοσ ςτθν πεποίκθςι ότι για τθν βελτίωςθ του ςυνόλου των ατόμων ςε μια κοινωνία κα πρζπει καταρχάσ να αναδθμιουργθκεί το ίδιο το περιβάλλον, εφάρμοςε για πρϊτθ φορά τισ ιδζεσ του ςτθν ίδια τθν υφαντουργικι του επιχείρθςθ ςτο New Lanark τθσ κοτίασ, βελτιϊνοντασ τισ ςυνκικεσ εργαςίασ των εργατϊν με τθν μείωςθ του ωραρίου, τθν αφξθςθ του μιςκοφ τουσ και τθν παράλλθλθ παροχι ποιοτικότερων καταλυμάτων. Σο 1816 δθμιοφργθςε μια οικιςτικι κοινότθτα με φιλανκρωπικό ςκοπό, θ οποία κα φιλοξενοφςε τουσ εργάτεσ του με ςτόχο τθν διαπαιδαγϊγθςθ των παιδιϊν τουσ (Μαναιλογλου, 2006: 4). τθν ουτοπία του Owen, θ χειρονακτικι εργαςία κεωροφταν πθγι πλοφτου κακϊσ είχε μεγαλφτερθ αξία για τθν κοινότθτα ςε ςφγκριςθ με τα ζξοδα για τθ διατιρθςθ τθσ ποιότθτασ ηωισ του εργαηόμενου. θμαντικι επίςθσ ιταν θ ανάπτυξθ εςωτερικισ αγοράσ όπου οι εργαηόμενοι, εκτόσ από όργανα παραγωγισ, ιταν και καταναλωτζσ των αγακϊν που παριγαν (Καρφδθσ, 2006: 112). Σα χαρακτθριςτικά τθσ κοινότθτασ αυτισ ιταν ότι ο πλθκυςμόσ τθσ κα ζπρεπε να κυμαίνεται ανάμεςα ςτουσ 300 με 2000 κατοίκουσ ενϊ ςε κάκε άτομο αντιςτοιχοφςαν 2 με 4 ςτζμματα καλλιεργιςιμθσ γθσ. Ακόμθ, όλα τα κτίρια χωροκετοφνταν γφρω από μια παραλλθλόγραμμθ πλατεία, που φαίνεται να ζχει πάρει τθ κζςθ του εξουςιαςτικοφ πθρφνα παλαιότερων ουτοπικϊν ςχεδίων, ςτο κζντρο τθσ οποίασ υπιρχαν κτίρια τθσ εκκλθςίασ, ςχολεία και εςτιατόρια ενϊ πλευρικά βρίςκονταν οι κατοικίεσ των ενθλίκων, οι κοινοί κοιτϊνεσ για τα παιδιά, οι αποκικεσ, οι χϊροι υποδοχισ και το νθπιαγωγείο (Μαρμαράσ, 2006: 33). Η κοινότθτα του Owen, δεν κα λαμβάνει υπόψθ τουσ κεςμοφσ τθσ Εικόνα 2: H κοινότθτα "New Harmony" όπωσ τθν οραματίςτθκε ο Robert Owen. Πθγι: Harmony,_ Indiana εξουςίασ και τθσ ατομικισ ελευκερίασ και δεν κα υπόκεινται ςτο ςφςτθμα Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 18

19 δικαιοςφνθσ της κεντρικισ κυβζρνθςθ τθσ χϊρασ κακϊσ κα ζχει επιτευχκεί θ «τζλεια αρμονία». φμφωνα με τθν Καυκοφλα (2007: 26), ζγιναν αρκετζσ αποτυχθμζνεσ προςπάκειεσ εφαρμογισ των ιδεϊν του με τθν ίδυςθ κοινοτιτων, γνωςτότερθ των οποίων είναι θ New Harmony το 1825 (Νζα Αρμονία) ςτθν Β.Αμερικι (εικόνα 2). θμαντικόσ εκπρόςωποσ του 19 ου αι. ιταν και ο Φουριζ (Charles Fourier ) ο οποίοσ ςφμφωνα με τθν Καυκοφλα (2007: 26), οραματατιηόταν μία κοινωνία βαςιςμζνθ ςτθν ιδιαιτερότθτα των ατόμων και ςτθ μθ καταναγκαςτικι εργαςία. Πιο ςυγκεκριμζνα, ςφμφωνα με τον Mumford (1922: 83-85) o Φουριζ είχε τθν πεποίκθςθ πωσ θ ιδανικι κοινωνία μπορεί να επιτευχκεί μόνο μζςω τθσ αρμονίασ του ανκρϊπου με όλουσ τουσ τομείσ τθσ κοινωνικισ του ηωισ. Γιαυτό τον λόγο πίςτευε πωσ ζπρεπε να δθμιουργθκοφν κοινότθτεσ όπου οι κάτοικοι κα εξελίςουν ελεφκερα τθν προςωπικότθτά τουσ ζχοντασ όμωσ το αίςκθμα τθσ κοινωνικισ αλλθλεγγφθσ και ςυλλογικότθτασ. Βάςθ κάποιων υπολογιςμϊν που πραγματοποίθςε, ζκρινε πωσ Εικόνα 3: Προοπτικό ςχζδιο του "Phalanstere" του Φουριζ: φμφωνα με τον Καρφδθ (2006:106), ο Φουριζ προςδιόριςε ζνα τριϊροφο ςυγκρότθμα με ζναν κεντρικό χϊρο με κοινόχρθςτεσ λειτουργίεσ και δφο πτζρυγεσ εκατζρωκεν με τα εργαςία από τθ μία και τουσ χϊρουσ αναψυχισ από τθν άλλθ. Πθγι: arts-et-metiers-le-travail-utopies.html οι κοινότθτεσ αυτζσ, τισ οποίεσ ονόμαςε «Φαλαναςτζρια» (από τθν γαλλικι λζξθ Phalenstere ) και ςε ελεφκερθ μετάφραςθ «Φάλαγκεσ» (εικόνα 3), δεν κα πρζπει να ξεπερνοφν τουσ 1500 με 1600 κατοίκουσ και κα αναπτφςςονται ςε ζκταςθ τουλάχιςτον 25 τ.χλμ.. Κακϊσ θ κάκε Φάλαγκα κα ιταν αυτοδφναμθ, κα χωροκετοφνταν ςε ζδαφοσ κατάλλθλο για τθν ανάπτυξθ πολλαπλϊν λειτουργιϊν και κυρίωσ εφφορο προκειμζνου να αναπτυχκεί ο γεωργικόσ τομζασ παραγωγισ. Παρά τθν κοινωνικι ςυλλογικότθτα που χαρακτιριηε τισ Φάλαγκεσ, οι κάτοικοι είχαν και ιδιωτικά ςυμφζροντα όπωσ είναι το μζριςμα των κερδϊν και θ ατομικι ιδιοκτθςία. φμφωνα με τον Mumford (1922: 86), το ςτοιχείο που χαρακτθρίηει απόλυτα τθν ουτοπία του Φουριζ είναι ότι ζχει λθφκεί υπόψθ θ κοινωνικι ποικιλομορφία, παράγοντασ που ςπάνια ςυναντάται ςτα ςχζδια άλλων ουτοπιςτϊν ςυγγραφζων. Θερμόσ υποςτθρθκτισ και ακόλουκοσ των ιδεϊν του Φουριζ ιταν ο Victor Considerant ο οποίοσ προςπάκθςε να δθμιουργιςει μία αποικία ςφμφωνα με τισ αρχζσ του. φμφωνα με τον Kagay (2010: 88-89), θ τοποκεςία που επιλζχκθκε ιταν το Ντάλασ ςτθν πολιτεία του Σζξασ και το όνομα τθσ αποικίασ ιταν La Reunion (εικόνα 4). Προκειμζνου να κάνει γνωτό το εγχείρθμά του, δθμοςιοποίθςε ζνα κείμενο με τθν ονομαςία Au Texas (το Σζξασ) με το οποίο καλοφςε ουςιαςτικά καταπιεςμζνουσ ευρωπαίουσ πολίτεσ να μεταναςτεφςουν και να μετοικιςουν ςτθν κοινότθτα που κα δθμιουργοφςε. Η δθμιουργία τθσ ξεκίνθςε το Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 19

20 Εικόνα 4: Σο τελευταίο κτίριο τθσ αποικίασ "La Reunion" το οποίο καταςτράφθκε το Πθγι: όταν και ςυγκεντρϊκθκαν ςτθν επιλεγμζνθ περιοχι του Σζξασ περίπου 400 άτομα απο τουσ οποίουσ οι περιςςότεροι Γάλλοι, Ελβετοί και Γερμανοί. Παρόλθ όμωσ τθν υποςτιριξθ του Considerant για τθν εφαρμογι των ιδεϊν του Φοφριερ, το εγχείρθμα απζτυχε μόλισ το 1858 κυρίωσ λόγω τθσ πάλθσ των τάξεων και των οικονομικϊν προβλθμάτων. Robert Owen 1816 μ.χ. Charles Fourier 1829 μ.χ. Etienne Cabet 1839 μ.χ. Richardson B.W μ.χ. Arturo Soria y Mata 1882 μ.χ. Ο Etienne Cabet αποτφπωςε τισ ιδζεσ του για τθν ιδανικι κοινωνία ςτο βιβλίο του με τθν ονομαςία Voyages and Adventures of Lord William Carisdall in Icarus που εκδόκθκε το ζτοσ Ο Hecht (1988:54-55) αναφζρει ότι ςτο ςυγκεκριμζνο βιβλίο ο Cabet περιγράφει μία ευθμεροφςα κοινότθτα με κφριο χαρακτθριςτικό τθν οικονομικι ιςότθτα. Η ςυνεχισ εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ με τθν ταυτόχρονθ μείωςθ των ανκρϊπινων ωρϊν εργαςίασ κα οδθγοφςε ςτθν αντικατάςταςθ των εργατϊν από μθχανζσ. Τποχρεωτικόσ κανόνασ τθσ κοινότθτασ ιταν θ δθμιουργία οικογζνειασ και θ απόκτθςθ τζκνων. Γενικότερα, ο Cabet περιζγραψε μια υγιι, ιδανικι και με φυλετικι κακαρότθτα κοινωνία τθν οποία και προςπάκθςε να δθμιουργιςει μζςο-δυτικά των Η.Π.Α. με τθν ονομαςία Icaria. Εικόνα 5: Κάτοψθ τθσ πόλθσ "Hygeia" του Richardson. Πθγι: public.iastate.edu/~rex/ladan/hygeia.ht ml Σο 1875 κυκλοφόρθςε ζνα αξιοςθμείωτο ζγγραφο του ιατροφ Richardson B.W. με τίτλο Hygeia: A City of Health, το οποίο αφοροφςε ςτθ δθμιουργία μιασ ιδανικισ υγιεινισ πόλθσ με χαμθλοφσ δείκτεσ κνθςιμότθτασ. Ο Richardson (1875), οραματίςτθκε μία μεγάλθ αραιοδομθμζνθ πόλθ των κατοίκων με πυκνότθτα 5 κατοικίεσ ανά ςτρζμμα. Η πόλθ «Τγεία» χαρακτθρίηεται από πολυάρικμουσ χϊρουσ πραςίνου, πάρκα, υπόγειο ςιδθροδρομικό δίκτυο και ευάερεσ και ευιλιεσ κατοικίεσ με κιπο ςτθν οροφι τουσ, ενϊ δεν επιτρζπεται το Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 20

21 κάπνιςμα και θ κατανάλωςθ αλκοόλ. Επιςθμαίνεται ακόμθ πωσ οι αςκενζςτερεσ ομάδεσ πλθκυςμοφ τθσ πόλεισ όπωσ οι άςτεγοι, τα ορφανά και οι θλικιωμζνοι, κα ςτεγάηονται ςε ομαδικζσ κοινότθτεσ κατοικιϊν. φμφωνα με τον Hancock (1993: 6) και τον Καρφδθ (2006: 58), οι ιδζεσ του Richardson επθρζαςαν ςε μεγάλο βακμό το κίνθμα των κθπουπόλεων τθσ δεκαετίασ του 1890 και ιδιαίτερα του Ebenezer Howard. Από τα οραματικά ςχζδια του 19 ου αι. δεν κα μποροφςε να παραλθφκεί θ Γραμμικι Πόλθ (Ciudad Lineal,1882) του πολεοδόμου Arturo Soria y Mata. O Collins (1959: 39), περιγράφοντασ τθν Γραμμικι πόλθ ςθμειϊνει πωσ πρόκειται ουςιαςτικά για μία πόλθ που οργανϊνεται γφρω από ζναν κεντρικό οδικό άξονα 40 μ. ςε πλάτοσ και απροςδιόριςτο μικοσ, με υποδομζσ για μζςα ςτακερισ τροχιάσ όπωσ τρόλεϊ τθν θμζρα και εμπορευματικά οχιματα το βράδυ. Ο άξονασ τζμνεται ανά 300 μ. από δευτερεφουςεσ αρτθρίεσ των 20 μ. πλάτοσ, ςχθματίηοντασ ζτςι μεγάλα ςε ζκταςθ οικοδομικά τετράγωνα που καλφπτουν περιοχι 40 με 60 ςτρεμμάτων τα οποία υποδιαιροφνται ςε μικρότερα (εικόνα 6). Παράλλθλα ςε όλουσ τουσ οδικοφσ άξονεσ διατρζχει ςειρά δζντρων. Σα κτίρια, μεςαία ςε φψοσ, διαχωρίηονται μεταξφ τουσ με βλάςτθςθ και από το επίπεδο του δρόμου με μια λωρίδα πραςίνου υποχρεωτικά 5 μζτρων. Οι μεγάλεσ και πλοφςιεσ κατοικίεσ ζχουν πρόςωπο ςτον δρόμο, οι μεςαίεσ τοποκετοφνται ςτισ διαςταυρϊςεισ ενϊ οι μικρότερεσ ςε παράλλθλουσ δευτερεφοντεσ άξονεσ. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχει ζντονοσ αςτικόσ διαχωριςμόσ κακϊσ οι κατοικίεσ των διαφορετικϊν Εικόνα 6: χζδιο οργάνωςθσ των οδικϊν αξόνων και των οικοδομικϊν τετραγϊνων τθσ Γραμμικισ Πόλθσ. Πθγι: Collins (1959) κοινωνικϊν τάξεων βρίςκονται πολφ κοντά μεταξφ τουσ. Σο κζντρο οριςμζνων οικοδομικϊν τετραγϊνων αποτελείται και από άλλεσ χριςεισ εκτόσ τθσ κατοικίασ όπωσ χριςεισ αναψυχισ και κοινωφελείσ εξυπθρετιςεισ. Η πόλθ αυτι μπορεί να αποτελζςει μία γραμμικι ηϊνθδίκτυο που κα ενϊνει πόλεισ του παρελκόντοσ (εικόνα 8). Σο ςχζδιό του Arturo Soria y Mata περιζχει πολλά ςτοιχεία από τισ επερχόμενεσ απόψεισ του Howard και τθν Κθποφπολθ όπωσ οι ηϊνεσ βλάςτθςθσ και θ χαμθλι πυκνότθτα κατοίκθςθσ. Χαρακτθριςτικά θ ςυνκθματολογία του ιταν ότι κάκε οικογζνεια διακζτει τθ δικιά τθσ κατοικία και κάκε κατοικία κιπο. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 21

22 Εικόνα 7: Συπικό ςχζδιο διατομισ ςτον βαςικό άξονα τθσ Γραμμικισ Πόλθσ. Πθγι: Collins (1959) Εικόνα 8: χθματικι απεικόνιςθ τθσ Γραμμικισ Πόλθσ να ςυνδζει δφο παλιζσ πόλεισ. Πθγι: Collins (1959) Etienne Cabet 1839 μ.χ Richardson B.W μ.χ Arturo Soria y Mata 1882 μ.χ. Futurism: Antonio Sant Elia μ.χ. Tony Garnier 1917 μ.χ. τισ αρχζσ του 20 ου αι. δθμιουργικθκε ςτθν Ιταλία ζνα νζο αρχιτεκτονικό κίνθμα που ονομάςτθκε «Φουτουριςμόσ». Ιδρυτισ του ιταν ο ςυγγραφζασ Filippo Tommaso Marinetti ο οποίοσ εξζδωςε το Φουτουριςτικό του Μανιφζςτο το 1909 ςτθν εφθμερίδα La Gazzetta dell'emilia. Σα ζργα των φουτουριςτϊν ιταν επθρεαςμζνα από τθν ταχφτθτα, τθν τεχνολογία, τα μζςα μεταφοράσ, τθν βιομθχανικι πόλθ και γενικότερα από οτιδιποτε καταδείκνυε τθν δφναμθ του ανκρϊπου επάνω ςτθ φφςθ, ενϊ βαςικι τουσ ιδεολογία ιταν θ απόρριψθ του παρελκόντοσ (saylor.org Free Education, 2011: 1). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 22

23 Εικόνα 9: Προοπτικό ςχζδιο τθσ "Citta Nuova", Πθγι: ra.cl/2009/05/14/recordando-aantonio-sant%e2%80%99elia/ θμαντικόσ εκπρόςωποσ του Φουτουριςτικοφ κινιματοσ ιταν ο αρχιτζκτονασ Antonio Sant'Elia ο οποίοσ μζςα από τα ςχζδιά του για τθ «Νζα Πόλθ» (La Città Nuova, μ.χ.) εξζφραςε νεωτερικζσ ιδζεσ αποτυπϊνοντασ το όραμά του για τθν πόλθ του μζλλοντοσ. τα ζργα του θ πόλθ αποτελεί κφρια ζκφραςθ του μοντερνιςμοφ και αναπαριςτάται ςαν μθχανι, διακζτοντασ γριγορο ρυκμό ενϊ κάκε πτυχι τθσ ηωισ κα πρζπει να οργανωκεί και ςυγκεντρωκεί γφρω από ζνα μεγάλο εργοςτάςιο παραγωγισ θλεκτρικισ ενζργειασ (εικόνα 9). φμφωνα με τον Sant'Elia κακϊσ θ πόλθ δεν ζχει ςκοπό να διαρκζςει, κάκε γενιά κα πρζπει να δθμιουργεί τθ δικι τθσ νζα πόλθ ϊςτε να μθν κλθρονομείται θ αρχιτεκτονικι του παρελκόντοσ. Παρόλο που οι ιδζεσ του αρχιτζκτονα δεν πρόλαβαν να εφαρμοςτοφν λόγω του κανάτου του το 1916 κατά τον Πρϊτο Παγκόςμιο Πόλεμο, επθρζαςαν τισ μεταγενζςτερεσ ιδζεσ αρχιτεκτονικοφ ςχεδιαςμοφ όπωσ για παράδειγμα τον Le Corbusier (saylor.org Free Education, 2011: 1-4). Εικόνα 10: χζδιο τθσ "Citta Nuova" όπου απεικονίηονται τρία επίπεδα μεταφορικοφ δικτφου: τραμ, μθχανοκίνθτα και πεηόδρομοσ. Πθγι: mit.edu/kimt/www/mas110/ paper1/ Σο τζλοσ του 19 ου αι. κεωρείται μια εποχι μεγάλων κοινωνικοοικονομικϊν αλλαγϊν ςε όλθ τθν Ευρϊπθ λόγω τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ θ οποία προκάλεςε τθν αφξθςθ του πλθκυςμοφ ςτισ πόλεισ, δθμιουργϊντασ ανκυγιεινζσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ και ζλλειψθ χϊρων πραςίνου, φαινόμενα τα οποία εκδθλϊκθκαν λόγω του υπερπλθκυςμοφ. Οι ςυνκικεσ αυτζσ οδιγθςαν πολλοφσ διανοοφμενουσ, κεωρθτικοφσ, πολιτικοφσ και αρχιτζκτονεσ να προτείνουν λφςεισ αςτικισ αναηωογόνθςθσ των περιοχϊν αυτϊν (Cleary, 2005: 1-2). θμαντικι ιταν θ προςφορά του αρχιτζκτονα Tony Garnier ( ) με τθν πρόταςθ του μοντζλου Cité Industrielle (Βιομθχανικι Πόλθ) του Πρόκειται για μία βιομθχανικι πόλθ περίπου κατοίκων, τοποκετθμζνθ ςτθ νοτιοανατολικι Γαλλία, ςτθν οποία οι διάφορεσ λειτουργίεσ διαχωρίηονται μεταξφ τουσ με χαρακτθριςτικό παράδειγμα τισ δθμόςιεσ και κατοικθμζνεσ περιοχζσ. Ο δθμόςιοσ χϊροσ βρίςκεται ςτο κζντρο τθσ πόλθσ και ομαδοποιείται ςε τρεισ ενότθτεσ: οι διοικθτικζσ υπθρεςίεσ και τα νομοκετικά κτίρια, τα μουςεία τθσ πόλθσ και τζλοσ οι εγκαταςτάςεισ ακλθτιςμοφ και αναψυχισ. Όςον αφορά ςτθν κατοικθμζνθ περιοχι, είναι ςχεδιαςμζνθ με τζτοιο τρόπο που να αξιοποιεί ςε μζγιςτο βακμό το θλιακό φϊσ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 23

24 Εικόνα 11: χζδιο τθσ "Cite Industrielle", 1917 από τον Tony Garnier. Πθγι: Ουτοπία ι δυςτοπία; γεγονόσ που αποτελεί μία από τισ πρϊτεσ προςπάκειεσ πακθτικοφ θλιακοφ ςχεδιαςμοφ για ενεργειακι απόδοςθ. Επίςθσ, θ ενεργειακι τροφοδότθςθ τθσ πόλθσ κα πραγματοποιείται μζςω ενόσ υδροθλεκτρικοφ ςτακμοφ. Οι υπόλοιπεσ εγκαταςτάςεισ και λειτουργίεσ διαχωρίηονται από πράςινεσ ηϊνεσ με δυνατότθτα ανάπτυξθσ γεωργικϊν δραςτθριοτιτων. Γενικά, ο Garnier προςπάκθςε να ενςωματϊςει ςτθν πρόταςι του όλεσ τισ όψεισ που κεωροφςε πωσ περιζχει μια πόλθ ςυμπεριλαμβανομζνων και των κυβερνθτικϊν, πολιτιςτικϊν, οικιςτικϊν, βιομθχανικϊν και γεωργικϊν εγκαταςτάςεων. Από τισ προτάςεισ του φαίνεται πωσ προςπάκθςε να αντιλθφκεί το κζμα ςυνολικά και να υποςτθρίξει τισ βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ και τισ νζεσ τεχνολογίεσ, προςπακϊντασ να εξαλείψει τα μειονεκτιματα τα οποία επζφεραν (Cleary, 2005: 1-5). Θεωρείται ζνα ρεαλιςτικό πρότυπο του 20 ου αι. που όμωσ δεν εφαρμόςτθκε. υγκρίνεται πολλζσ φορζσ με τθν «Κθποφπολθ» του Howard που αποτελεί ζνα πιο γενικευμζνο μοντζλο που, μπορεί να είναι προγενζςτερο κατά μερικά χρόνια, όμωσ επθρζαςε ςε μεγάλο βακμό τον πολεοδομικό ςχεδιαςμό και ζγιναν πολλζσ φορζσ προςπάκειεσ πραγματοποίθςθσ του (Cleary, 2005: 5-6). Futurism: Antonio Sant Elia μ.χ. Tony Garnier 1917 μ.χ. Ebenezer Howard 1898 μ.χ. Le Corbusier 1929 μ.χ. Frank Lloyd Wright 1935 μ.χ. Η «Κθποφπολθ» 1898 του Howard κα αναλυκεί διεξοδικότερα ςτο επόμενο υποκεφάλαιο μαηί με τισ άλλεσ δφο χαρακτθριςτικότερεσ προτάςεισ μοντζλων πόλθσ των αρχϊν του 20 ου αι., των Le Corbusier και Frank Lloyd Wright. Οι τρείσ αυτοί οραματιςτζσ προςπάκθςαν να ςχεδιάςουν τθν ιδανικι πόλθ του 20 ου αι. που κα χαρακτθρίηεται από τθν μοντζρνα τεχνολογία και τθν επικράτθςθ κοινωνικισ δικαιοςφνθσ. κοπόσ ιταν θ ριηικι αναδόμθςθ των πόλεων που κα ςυνζβαλε ςτον κατευναςμό τθσ αςτικισ και κοινωνικισ κρίςθσ εκείνθσ τθσ εποχισ, με τον ςυνολικό μεταςχθματιςμό του αςτικοφ περιβάλλοντοσ και όχι με ςταδιακι βελτίωςθ τθσ υπάρχουςασ πόλθσ (Fishman, 1977: 3-4). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 24

25 Ebenezer Howard 1898 μ.χ. Le Corbusier 1929 μ.χ. Frank Lloyd Wright 1935 μ.χ. Archigram, μ.χ Superstudio, μ.χ Archizoom, μ.χ Metabolism μ.χ. Όπωσ παρατθρικθκε, οι ουτοπικζσ κεωρίεσ για τθν πόλθ και τα οραματικά ςχζδια ςε Ευρϊπθ και Η.Π.Α. διατυπϊκθκαν κυρίωσ ςε μεταβατικζσ περιόδουσ. Σο ίδιο λοιπόν ςυνζβθ και μετά το τζλοσ του 2 ου Παγκοςμίου Πολζμου, με τθν εμφάνιςθ ςθμαντικϊν αρχιτεκτονικϊν ομάδων ςε Μ. Βρετανία, Ιταλία και Ιαπωνία οι οποίεσ με τα ςχζδιά τουσ άςκθςαν κριτικι ςτα φαινόμενα τθσ εποχισ τουσ. Μία από τισ ςθμαντικότερεσ Βρετανικζσ αρχιτεκτονικζσ ομάδεσ εκείνθσ τθσ εποχισ ιταν οι Archigram οι οποίοι κεϊρθςαν ότι υπιρχε ανάγκθ επαναπροςδιοριςμοφ τθσ μοντζρνασ αρχιτεκτονικισ με τθν ενςωμάτωςθ τθσ τεχνολογικισ εξζλιξθσ και τθν επίτευξθ τθσ λειτουργικότθτασ των πόλεων. Οι Archigram δεν ιταν υποςτθρικτζσ τθσ ιςτορικισ αρχιτεκτονικισ αλλά ςχεδίαηαν βάςθ των αναγκϊν τθσ εποχισ. Σα ςχζδια και οι προτάςεισ τουσ είχαν ωσ βάςθ τθν καινοτομία και τθν προθγμζνθ τεχνολογία με ςκοπό τθν δθμιουργία τθσ ιδανικισ πόλθσ ςφμφωνα με τισ απρόβλεπτεσ ανάγκεσ τθσ κοινωνίασ ςτο μζλλον (Suzuki, 2005: 1-2,4). Χαρακτθριςτικά αναφζρεται μία τισ γνωςτότερεσ προτάςεισ τουσ, θ «Plug-in- City» ( ). Εικόνα 12: Plug-in City των Archigram. Πθγι: Η πρόταςθ-ςχζδιο με τθν ονομαςία «Plug-in-City» (Peter Cook, 1964) ςυνδφαηε ςτοιχεία εναλλαςςόμενων κτιριακϊν μονάδων και ενςωματωμζνων ταχζων μεταφορικϊν ςυνδζςεων. Αφορά μία πόλθ ςτθν οποία οι δρόμοι, οι ςιδθρόδρομοι και τα κτίρια μποροφν να τοποκετθκοφν και να αποςυνδεκοφν ι ςυνδεκοφν ανάλογα με τισ μεταβαλλόμενεσ ανάγκεσ του πλθκυςμοφ. (εικόνεσ 12,13). Είναι μία πρόταςθ που επιδιϊκει να διατθριςει τθν βιωςιμότθτα τθσ πόλθσ ςε μια εποχι ςυνεχϊν και ραγδαίων αλλαγϊν. Ζτςι, ςτθν αςτικι υποδομι κα ςυνδζονται Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 25

26 Εικόνα 13: Πρόταςθ των Archigram, για ζνα ''plug-in'' εμπορικό κζντρο. Πθγι: news/ globe/ideas/articles/2005/09/04/build_a_city/ Ουτοπία ι δυςτοπία; προκαταςκευαςμζνεσ μονάδεσ όπωσ κατοικίεσ, καταςτιματα, υπθρεςίεσ και άλλεσ εγκαταςτάςεισ που κα καλφπτουν μελλοντικζσ ανάγκεσ (Sadler, 2005: 14,16). υμπεραςματικά, οι Archigram ςυνζδεςαν τισ κοινωνικζσ και πολιτιςτικζσ διαςτάςεισ τθσ αρχιτεκτονικισ με τθν τεχνολογικι πρόοδο και ζδωςαν ιδιαίτερθ βαρφτθτα ςτθν οργάνωςθ και ςτθ λειτουργικότθτα παρά ςτθν αιςκθτικι. Εικόνα 14: χζδιο "Drive-in housing" (Webb,1966). Φορθτζσ μονάδεσ ςτζγαςθσ με δυνατότθτα αναδίπλωςθσ. Πθγι: archigram.westminster.ac.uk/project.php?id=91 Tθ δεκαετία του 1960, εμφανίςτθκαν και ςτθν Ιταλία ριηοςπαςτικζσ αρχιτεκτονικζσ ομάδεσ οι οποίεσ άςκθςαν κριτικι ςτθν κοινωνία και ςτθν δομι των πόλεων μζςα από τα αρχιτεκτονικά τουσ ςχζδια και άλλα εικαςτικά ζργα. Δφο από τισ ςθμαντικότερεσ αυτζσ ομάδεσ ιταν οι Superstudio και οι Archizoom οι οποίοι ςχεδίαηαν για μια διαφορετικι κοινωνία που δεν υπιρχε, για μια ουτοπία (Menking et al., 2007: 100). Η αρχιτεκτονικι ομάδα Superstudio ( ) ιδρφκθκε ςτθν Φλωρεντία από τον Adolfo Natalin και τον Cristiano Toraldo ενϊ αργότερα ενϊκθκαν με τουσ Alessandro και Roberto Magris και τον Piero Frassinelli (Design Museum, 2011). φμφωνα με τον Menking (2007: 101), από τθν αρχι τθσ πορείασ τουσ άςκθςαν ζντονθ κριτικι ςτθ φφςθ τθσ μοντζρνασ αρχιτεκτονικισ, θ οποία πίςτευαν πωσ προωκοφςε το φαινόμενο του υπερκαταναλωτιςμοφ και επιδείνωνε τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλιματα. Για αυτό τον λόγο οραματίηονταν ςενάρια δθμιουργίασ μιασ Anti-Design εποχισ όπου ο κακζνασ κα ηει λιτά δίχωσ περιττά αντικείμενα ςτθν κατοχι του. Σα ςχζδια των Superstudio ςε αντίκεςθ με εκείνων των Archigram, Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 26

27 είχαν δυςτοπικό χαρακτιρα που πιγαηε από τα μειονεκτιματα τθσ τεχνολογικισ εξζλιξθσ. Η αντίλθψθ αυτι αποτυπϊκθκε ςε ζνα από τα γνωςτότερα ςχζδιά τουσ το Il Monumento Continuo (υνεχζσ Μνθμείο) το οποίο ςυμβολίηεται με μία πελϊρια καταςκευι που ςταδιακά κα καλφψει ολόκλθρθ τθν επιφάνεια του πλανιτθ (εικόνεσ 15,16).Σο ςχζδιο αυτό αποτελεί κριτικι ςτθν μοντζρνα αρχιτεκτονικι αλλά και ςτο φαινόμενο τθσ παγκοςμιοποίθςθσ που ςφμφωνα με εκείνουσ προωκεί τθν τυποποίθςθ των πόλεων, τθσ κοινωνίασ και τθσ πολιτιςμικισ ιδιαιτερότθτασ (Glancey, 2003). Εικόνα 15: χζδιο του "Il Monumento Continuo". Πθγι: /stiles/superstudio/ Εικόνα 16: Σριςδιάςτατθ αναπαράςταςθ του Il Monumento Continuo" ςτθ Νζα Τόρκθ, Πθγι: /2011/05/24/mutant-architecture-the-complexityof-utopia-makeability-and-continuity/ φμφωνα με τον Pier Vittorio Aureli (2008: 76), οι Archizoom, αντίκετα από τουσ Superstudio που χρθςιμοποίθςαν τθν αρχιτεκτονικι για να αποτυπϊςουν μεταφορικά τθν «απουςία» τθσ πόλθσ του μζλλοντοσ που κα επιφζρει θ παγκοςμιοποίθςθ και ο καταναλωτιςμόσ, ερεφνθςαν τα προαπαιτοφμενα φπαρξθσ μιασ πόλθσ απαλαγμζνθσ από τθν αρχιτεκτονικι. Σο project ςτο οποίο φαίνεται κακαρά αυτι θ προςπάκεια, ονομάηεται No-Stop City. Πρίν όμωσ από τθν περιγραφι και τθν ερμθνεία των ςχεδίων τουσ, κα πρζπει να γίνει αναφορά ςτθν όλθ φιλοςοφία που επικρατοφςε τθν δεκαετία του 60 ςτθν Ιταλία για τον καπιταλιςμό, το κίνθμα τθσ εργατικισ τάξθσ και το λεγόμενο project τθσ «αυτονομίασ». Αναλυτικότερα, τθν δεκετία του 60 πολλοί διανοοφμενοι αςχολικθκαν με τθν ζννοια τθσ «αυτονομίασ» τθσ πόλθs, θ οποία ςφμφωνα με τον φιλόςοφο Κορνιλιο Καςτοριάδθ (1989) αφορά τθν ίδρυςθ μιασ ςχζςθσ μεταξφ των ατόμων και τθσ γνϊςθσ τουσ, γνϊςθ που κα πρζπει να είναι διαφορετικι από εκείνθ που κλθρονόμθςαν από τισ προθγοφμενεσ περιόδουσ. Σο project τθσ «αυτονομίασ» αποτζλεςε ζναν τρόπο μεταςχθματιςμοφ τθσ καπιταλιςτικισ κοινωνίασ μζςω τθσ επίτευξθσ τθσ αυτονομίασ τθσ εργατικισ τάξθσ (Aureli, 2008: 5,11). Οι Archizoom επθρεαςμζνοι από το κλίμα Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 27

28 τθσ εποχισ, επιχείρθςαν να αναπτφξουν μια διαφορετικι κεωρία ανάπτυξθσ τθσ πόλθσ μζςα ςτθν κυρίαρχθ καπιταλιςτικι αςτικι δομι. Κατά τθ γνϊμθ τουσ, πρζπει να διακοπεί θ ςχζςθ τθσ καπιταλιςτικισ κοινωνίασ με τθν «ιςορροπία των αντικζτων», ιςορροπία δθλαδι ανάμεςα ςτισ κοινωνικζσ τάξεισ, κακϊσ θ πόλθ κα πρζπει να αντανακλά τθν πικανότθτα οικιοποίθςθσ τθσ από τθν εργατικι τάξθ (Aureli, 2008: 70-71). Η κεωρία τουσ αντικατοπτρίηεται ςτο project No-Stop City (1969). Σο αρχικό ςχζδιο είναι ζνα δακτυλογραφθμζνο πλζγμα με τελείεσ (εικόνα 17) που αναπαριςτά μια απλοποιθμζνθ μορφι τθσ τεχνοκρατικισ δφναμθσ του καπιταλιςμοφ, απορρίπτωντασ ζτςι τα πολφπλοκα αρχιτεκτονικά ςχζδια που ιταν επθρεαςμζνα από τθν τεχνολογικι εξζλιξθ (Aureli, 2008: 73). Η πόλθ διακζτει μία ςυνεχι, «ατελείωτθ αρχιτεκτονικι» δομι με επαναλαμβανόμενεσ γιγάντιεσ καταςκευζσ οι οποίεσ διακζτουν τεχνθτό φωτιςμό και αεριςμό κακϊσ επίςθσ και απεριόριςτθ επικοινωνία μζςω δικτφων πλθροφοριϊν (Varnelis, 2006: 89). Σα κτίςματα αυτά είναι διαμορφωμζνα ςαν εργοςτάςια και supermarket και αντιπροςωπεφουν τθν ςυνφπαρξθ τθσ παραγωγισ με τθν κατανάλωςθ (Aureli, 2008: 74). Οι χϊροι μζςα ςτθν πόλθ είναι ουδζτεροι αιςκθτικά και λειτουργικά, δίνοντασ τθ δυνατότθτα ςτουσ κατοίκουσ να αναπτφξουν ελεφκερα Εικόνα 17: Αρχικό ςχζδιο τθσ "No-Stop City" με δακτυλογραφθμζνεσ τελείεσ. Πθγι: de_herontdekking_van_hilberseimer τθν προςωπικότθτά τουσ και να αποκτιςουν ατομικι αντίλθψθ διαμορφϊνοντασ ο κακζνασ τισ δικζσ του ςυνκικεσ ςτζγαςθσ (Varnelis, 2006: 89). Εικόνα 18: "No-Stop City", εςωτερικοί χϊροι, Πθγι: Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 28

29 Εικόνα 19: Σο κτίριο Nagakin ςτο Σόκυο ςχεδιαςμζνο απο τον Kurokawa. Πθγι: wikipedia.org/wiki/nakagin_ Capsule_Tower τθν Ιαπωνία το 1960, θ αρχιτεκτονικι ομάδα με τθν ονομαςία Metabolism ( , Kiyonori Kikutake, Noriaki Kisho Kurokawa, Masato Otaka και Fumihiko Maki, ο κριτικόσ Noboru Kawazoe, ο βιομθχανικόσ ςχεδιαςτισ Kenji Ekuan και ο γραφίςτασ Awazu Kiyoshi) εξζδωςε τισ ιδζεσ τθσ με τίτλο: Metabolism: The Proposals for New Urbanism ςτο Διεκνζσ υνζδριο χεδιαςμοφ (World Design Conference) που ζλαβε χϊρα ςτο Σόκυο. φμφωνα με τον Zhongjie Lin (2010:1), οι προτάςεισ τουσ βαςίςτθκαν ςτθν προςπάκεια επαναπροςδιοριςμοφ τθσ μοντζρνασ πόλθσ και τθσ κοινωνίασ ςτθ νζα μετά-βιομθχανικι εποχι μζςα από ριηικοφσ αναςχθματιςμοφσ και νζεσ ιδζεσ ςχεδιαςμοφ όπωσ θ δθμιουργία τεχνθτισ γθσ μζςα ςτθ κάλαςςα. Κακϊσ θ κάλαςςα μαηί με τον ουρανό αποτελοφςαν για εκείνουσ πικανζσ μελλοντικζσ τοποκεςίεσ κατοίκθςθσ, τισ περιζλαβαν ςτα ςχζδιά τουσ (Lin, 2010: 1-2). Ο Pernice (2004: 357) αναφζρει ότι θ αρχιτεκτονικι κεωρία του κινιματοσ του «Μεταβολιςμοφ», διακζτει κριτικό χαρακτιρα ο οποίοσ διαμορφϊκθκε από τθν προςπάκεια επίλυςθσ των μεγάλων προβλθμάτων υπερπλθκυςμοφ ςτισ πόλεισ τθσ Ιαπωνίασ. Η βαςικι ιδεολογία τθσ ομάδασ διαφαίνεται ςτο ίδιο το όνομά τθσ το οποίο αναφζρεται ςτθ μεταμόρφωςθ και τον μεταςχθματιςμό. Οι «μεταβολιςτζσ» ιταν υποςτθρικτζσ τθσ ευζλικτθσ αρχιτεκτονικισ, με τθ δθμιουργία δυναμικϊν πόλεων οι οποίεσ κα μεταςχθματίηονταν ανάλογα με τισ κοινωνικοοικονομικζσ ανάγκεσ κάκε εποχισ. Η ιδεολογία αυτι, ςυνδζεται με τθν Ιαπωνικι κουλτοφρα και τθν Βουδιςτικι ςκζψθ για το ανκρϊπινο ςϊμα (Pernice, 2004: ). Αναφορικά με αυτό, ο Charles Jencks (1977: 10), ο οποίοσ ζγραψε τθν ειςαγωγι ςτο βιβλίο Metabolism in Architecture του Kurokawa, ςθμειϊνει ότι θ προςπάκεια αντίλθψθσ των ανκρϊπινων καταςκευϊν ωσ επζκταςθ τθσ φφςθσ αποτελεί χαρακτθριςτικό τθσ Ιαπωνικισ αρχιτεκτονικισ. Κακϊσ λοιπόν οι «μεταβολιςτζσ» πίςτευαν πωσ δεν μπορεί να υπάρξει ςτακερι μορφι ςτον ςυνεχϊσ αναπτυςςόμενο κόςμο, επικυμία τουσ ιταν θ δθμιουργία μιασ ςυνεχϊσ μεταβαλλόμενθσ πόλθσ. Για τον ςκοπό αυτό ζκαναν ςχζδια χρθςιμοποιϊντασ εργαλεία και μεκόδουσ του βιομθχανικοφ ςχεδιαςμοφ με τθν ζννοια ότι αντιμετϊπιηαν τα ςτοιχεία τθσ πόλθσ ωσ προϊόντα τα οποία μποροφςαν να μεταςχθματιςτοφν (Pernice, 2004: 360). Ζνα από τα πιο χαρακτθριςτικά τουσ εγχειριματα είναι οι προκαταςκευαςμζνεσ κατοικίεσ με τθ μορφι κάψουλων οι οποίεσ είναι τοποκετθμζνεσ θ μία πάνω ςτθν άλλθ ςχθματίηοντασ μία «ατελι» καταςκευι (εικόνα 19) (Kurokawa, 1977: 15). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 29

30 Εικόνα 20: "Floating City" (Επιπλζουςα Πόλθ), ςχζδιο του Kurokawa ςτθ λίμνθ Kasumigaura ςτο Σόκυο. Πθγι: Εικόνα 21: "Clusters in the Air" , μακζτα του Isozaki. Νζοσ τρόποσ διάρκρωςθσ των κατοικιϊν γφρω από το Σόκυο. Πθγι: Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 30

31 1.3 Οι ςημαντικού ουτοπιςτϋσ πολεοδόμοι του 20ου αιώνα Κφριοι εκφραςτζσ των ουτοπικϊν κεωριϊν των αρχϊν του 20 ου αιϊνα είναι ο Ebenezer Howard, o Le Corbusier και ο Frank Lloyd Wright. Αυτοί οι τρείσ οραματιςτζσ προςπάκθςαν να αντιμετωπίςουν ςυνολικά τα προβλιματα των πόλεων εκείνθσ τθσ εποχισ, που όπωσ αναφζρκθκε και παραπάνω, δθμιουργικθκαν κυρίωσ λόγω τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ, και όχι να δϊςουν εφιμερεσ λφςεισ που κα αφοροφςαν μόνο ςυγκεκριμζνεσ πόλεισ. Κακϊσ βαςικόσ τουσ ςτόχοσ ιταν θ αναδόμθςθ των πόλεων και θ επικράτθςθ τθσ κοινωνικισ δικαιοςφνθσ και ιςότθτασ, τα μοντζλα τουσ χαρακτθρίςτθκαν «ουτοπίεσ» οι οποίεσ όμωσ δεν αντιμετωπίςτθκαν ςαν απραγματοποίθτα όνειρα όπωσ οι περιςςότερεσ, αλλά ςαν εργαλεία του μελλοντικοφ πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ τα οποία επθρζαςαν ςε μεγάλο βακμό τθν αναδιοργάνωςθ των ςθμερινϊν πόλεων. Κοινό χαρακτθριςτικό των ουτοπικϊν τουσ ιδεϊν είναι θ προςπάκεια ανάλυςθσ τθσ πολεοδομικισ και κοινωνικισ δομισ των πόλεων από τθν οποία προζκυψαν αιςιόδοξεσ και ςφνκετεσ προτάςεισ ςυνολικισ αναδόμθςθσ που βαςίςτθκαν ςτθν πίςτθ ότι ο αναςχθματιςμόσ τθσ πόλθσ μπορεί να βελτιϊςει τθ ςυνολικι κοινωνικι ηωι κακϊσ δεν κα χρθςιμοποιθκεί μόνο για αιςκθτικι παρζμβαςθ αλλά ωσ μζςο προςφοράσ καλφτερων ςυνκθκϊν ηωισ. (Fishman, 1982: 3-10) Ebenezer Howard Η πρόταςθ του Howard ( ) για τθν πόλθ που περιγράφεται ςτο βιβλίο του «Tomorrow: a Peaceful Path to Real Reform» του 1898, κεωρείται μία από τισ πιο πραγματοποιιςιμεσ του 20 ου αι., παρόλο που ζγινε αρκετά χρόνια πριν εκείνων του Le Corbusier και του Frank Lloyd Wright. Ο λόγοσ είναι ότι αποτελεί ζνα γενικευμζνο μοντζλο που μπορεί να εφαρμοςτεί ςε οποιοδιποτε τόπο και ότι ςυμφωνεί ςε μεγάλο βακμό με τισ αρχζσ τισ βιϊςιμθσ ανάπτυξθσ (Campell, 2010: 15). φμφωνα με τον Fishman (1982), το βιβλίο του Howard αποτελεί μια αξιόλογθ προςπάκεια λόγω του ότι ζκεςε με περιλθπτικό αλλά αυςτθρό τρόπο νζεσ κατευκφνςεισ ανάπτυξθσ των πόλεων και ζδωςε πρακτικζσ λφςεισ ςτα διάφορα προβλιματα ςχεδιαςμοφ τθσ πόλθσ όπωσ είναι οι χριςεισ γθσ, οι μεταφορζσ, θ ςτζγαςθ και θ οικονομία. Παράλλθλα ενςωμάτωςε αυτζσ τισ ιδζεσ ςε ζνα πιο προχωρθμζνο ςχζδιο δθμιουργίασ μια ολοκλθρωμζνθσ εναλλακτικισ κοινωνίασ και κακόριςε τουσ τρόπουσ επίτευξισ τθσ (Fishman, 1982: 25). Η ζμπνευςθ του μοντζλου προιλκε από το βαςικότερο καταυτόν πρόβλθμα των πόλεων εκείνθσ τθσ εποχισ, τον ςυνωςτιςμό, ο οποίοσ παρατθρείται κυρίωσ ςτισ μεγάλεσ πόλεισ λόγω τθσ εγκατάλειψθσ των αγροτικϊν περιοχϊν. Από τθ μία μεριά, θ φπαικροσ μπορεί να διακζτει κακαρό αζρα, πράςινο, ανοιχτζσ εκτάςεισ αλλά δεν υπάρχει διαφοροποίθςθ τθσ εργαςίασ, οι μιςκοί είναι χαμθλοί και παρατθρείται Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 31

32 Εικόνα 22: «Οι Σρείσ Μαγνιτεσ», διάγραμμα του Howard. Πθγι: blogspot.com/2010/10/ebenezer-howardgarden-cities-of-to.html Ουτοπία ι δυςτοπία; κοινωνικι απομόνωςθ λόγω τθσ χαμθλισ πυκνότθτασ δόμθςθσ. Από τθν άλλθ μεριά, θ πόλθ χαρακτθρίηεται από διαφορετικότθτα, υψθλοφσ μιςκοφσ και πολιτιςτικζσ, οικονομικζσ και κοινωνικζσ ευκαιρίεσ αλλά τα ενοίκια είναι υψθλά και θ ατμόςφαιρα μολυςμζνθ. Μζςα από αυτζσ του τισ διαπιςτϊςεισ προζκυψε θ ανάγκθ δθμιουργίασ ενόσ νζου τφπου πόλθσ θ οποία κα ςυνδυάηει τα πλεονεκτιματα των αςτικϊν περιοχϊν και τθσ υπαίκρου και τισ αγροτικζσ εκτάςεισ με τισ οικονομικζσ δυνατότθτεσ και τισ ανζςεισ μιασ βιομθχανικισ πόλθσ (εικόνα 22). Σθν πόλθ αυτι τθν ονόμαςε «Κθποφπολθ» (Garden City) (Campell, 2010: 16). «τθν πραγματικότθτα δεν υπάρχουν μόνο δφο εναλλακτικζσ θ ηωι ςτθν πόλθ και θ ηωι ςτθν φπαικρο-, όπωσ ςυνικωσ υποκζτεται, αλλά μία τρίτθ εναλλακτικι, ςτθν οποία όλα τα πλεονεκτιματα τθσ πιο ενεργθτικισ και δραςτιριασ ηωισ τθσ πόλθσ μποροφν να ςυνδυαςτοφν με όλθ τθν ομορφιά και απόλαυςθ τθσ υπαίκρου. Η ανκρϊπινθ κοινωνία και θ ομορφιά τθσ φφςθσ είναι γραφτό να απολαμβάνονται μαηί.» 3 (Howard, 1965: 45-46) Για τθν επίτευξθ του παραπάνω ςκοποφ, ο Howard επιδίωξε να περιορίςει τθν πλθκυςμιακι αφξθςθ των υπαρχόντων πόλεων με τθ δθμιουργία προαςτίων, που κα αποτελοφν ουςιαςτικά τισ Κθπουπόλεισ, των οποίων ο πλθκυςμόσ δεν κα ξεπερνά τουσ κατοίκουσ. Οι Κθπουπόλεισ κα περιβάλλουν τθν κεντρικι μεγαλφτερθ πόλθ και κάκε μία κα είναι χωροκετθμζνθ ςε ζκταςθ 2400 εκτάρια των οποίων ο πολεοδομικόσ ιςτόσ κα καταλαμβάνει μόνο Εικόνα 23: χζδιο αρχικισ ςφλλθψθσ τθσ Κθποφπολθσ,1902. Πθγι: wikipedia. org/wiki/ebenezer_howard τα 400 εκτάρια με τα υπόλοιπα να αποτελοφν παραγωγικι γεωργικι γθ και φυςικό 3 Η φράςθ αυτι αποτελεί ελλθνικι μετάφραςθ τθσ πρωτότυπθσ: There are in reality not only, as is so constantly assumed, two alternatives -town life and country life- but a third alternative, in which all the advantages of the most energetic and active town life, with all the beauty and delight of the country, may be secured in perfect combination. Human society and the beauty of nature are meant to be enjoyed together Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 32

33 περιβάλλον με βιότοπουσ που κα απορροφοφν το διοξείδιο του άνκρακα από τθν ατμόςφαιρα. Ο Howard ζχει διαχωρίςει τθν Κθποφπολθ ςε ομόκεντρεσ ηϊνεσ διαφορετικϊν χριςεων. το κζντρο τοποκζτθςε το πάρκο πόλθσ ςε 58 εκτάρια και τισ κοινοτικζσ, κυβερνθτικζσ, πολιτιςτικζσ χριςεισ και κοινωφελείσ εξυπθρετιςεισ και μία γυάλινθ καταςκευι εμπορικϊν καταςτθμάτων, με τθν ονομαςία Crystal Palace. τθ ςυνζχεια ακολουκεί θ ηϊνθ κατοικίασ θ οποία, παρόλο που αποτελείται μόνο από μονοκατοικίεσ, παρουςιάηει διαφοροποίθςθ όςον αφορά τθν αιςκθτικι και το μζγεκοσ των κατοικιϊν. Σο μοντζλο του Howard όμωσ δεν περιζχει αυςτθρζσ κατευκφνςεισ όςον αφορά τθν αιςκθτικι αλλά δίνει μεγαλφτερο βάροσ ςε ηθτιματα υγιεινισ τθσ πόλθσ. Η ηϊνθ αυτι διχοτομείται από μία πράςινθ λεωφόρο ςτθν οποία χωροκετοφνται οι κοινωφελείσ εξυπθρετιςεισ. Όςον αφορά τθν εργαςιακι απαςχόλθςθ, ςτθν άκρθ τθσ πόλθσ κα λειτουργοφν διαφόρων ειδϊν βιομθχανικζσ εγκαταςτάςεισ ενϊ τα υπόλοιπα 2000 εκτάρια γθσ που βρίςκονται γφρω από τον πολεοδομικό ιςτό, κα καταλαμβάνονται από γεωργικζσ καλλιζργειεσ οι οποίεσ κα ενιςχφουν τθν τοπικι αγορά και κα ςυμβάλλουν ςτθν προςταςία του περιβάλλοντοσ λόγω τθσ μθ αναγκαίασ μετακίνθςθσ. φμφωνα με τθν Campell (2010: 19) όμωσ, δεν επιτυγχάνεται θ οικονομικι διαφοροποίθςθ με αποτζλεςμα να υπάρχει κίνδυνοσ δθμιουργίασ πόλεων που κα απευκφνονται μόνο ςτα ανϊτερα και μεςαία κοινωνικά ςτρϊματα, όπωσ ακριβϊσ ζγινε Εικόνα 24: Κάτοψθ τθσ ςυνολικισ ζκταςθσ τθσ Κθποφπολθσ με τον αςτικό ιςτό ςτο κζντρο τθσ. Πθγι: και με τα αμερικάνικα προάςτια ςτα μζςα του αιϊνα. (Campell, 2010: 17-21). Σζλοσ, όςον αφορά το ςφςτθμα των μεταφορϊν, ο Howard περιζγραψε ςτο βιβλίο του μία πόλθ θ οποία ςζβεται τουσ πεηοφσ. Ζτςι ο ςχεδιαςμόσ των Κθπουπόλεων με τθν ςχετικά μικρι ζκταςθ, ζγινε με τζτοιο τρόπο ϊςτε να υπάρχει εφκολθ πρόςβαςθ από τισ κατοικίεσ προσ τισ εμπορικζσ, κοινωφελείσ και άλλεσ εξυπθρετιςεισ και χριςεισ. Προκειμζνου λοιπόν να διευκολυνκεί θ πρόςβαςθ των πεηϊν, ςχεδιάςτθκαν μόνο ζξι λεωφόροι ακτινωτά από το κζντρο τθσ μεγάλθσ πόλθσ προσ τισ Κθπουπόλεισ, οι οποίοι διαςταυρϊνονται με ομόκεντρουσ δρόμουσ που εξαςφαλίηουν τθν πρόςβαςθ από κθποφπολθ ςε κθποφπολθ. Επιπλζον, θ μετακίνθςθ κα διευκολφνεται από ζνα ςιδθροδρομικό δίκτυο (Campell, 2010: 18). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 33

34 φμφωνα με τα παραπάνω, το μοντζλο του Ebenezer Howard βαςίςτθκε ςε τρείσ κεμελιϊδεισ αρχζσ. Αυτζσ ιταν αρχικά θ εγκατάςταςθ ςτθν φπαικρο, ςτθ ςυνζχεια θ οργάνωςθ ςφμφωνα με ζνα μοντζλο χειριςμοφ ιδιοκτθςίασ τθσ γθσ επθρεαςμζνο από ςυνεταιρικοφσ οικιςμοφσ και τζλοσ θ ενςωμάτωςθ τθσ ςφγχρονθσ τεχνολογίασ (Καυκοφλα, 2007: 55). Οι ιδζεσ αυτζσ επθρζαςαν ςε μεγάλο βακμό τον ςχθματιςμό των προαςτίων τθσ Μεγάλθσ Βρετανίασ και των Ηνωμζνων Πολιτειϊν κακϊσ πολλζσ πόλεισ δθμιουργικθκαν ςφμφωνα με το μοντζλο του λίγο καιρό μετά τθν ζκδοςι του βιβλίου του. Όμωσ από πολλοφσ κεωρικθκαν νοςταλγικζσ απόψεισ του προ-βιομθχανικοφ κόςμου οι οποίεσ υποςτθρίχκθκαν και από άλλουσ ςτοχαςτζσ (Cleary, 2005: 3). ιμερα το μοντζλο αυτό, με οριςμζνεσ τροποποιιςεισ εκςυγχρονιςμοφ του, μπορεί να ςυμβάλει ςτθν προςπάκεια δθμιουργίασ βιϊςιμων πόλεων και κοινοτιτων (Campell, 2010: 19,21). Σο Letchworth (1902), πόλθ θ οποία υπάρχει και λειτουργεί μζχρι και ςιμερα, είναι θ πρϊτθ Κθποφπολθ που ζγινε πραγματικότθτα και δθμιουργικθκε ωσ απόδειξθ τθσ εφαρμογισ των κεωριϊν του Howard ςτθν πράξθ (First Garden City Heritage Museum, 2010). Εικόνα 25: Φωτογραφία του Letchworth τθσ δεκαετίασ του 20. Πθγι: postcards/32.htm Εικόνα 26:χζδιο του Letchworth των Parker και Unwin, Πθγι: ocw.mit.edu/ans7870/11/11.001j/f01/le ctureimages/6/image7.html Εικόνα 27: Φωτογραφία του Letchworth του Πθγι: htm Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 34

35 Le Corbusier Ο Le Corbusier, ςθμαντικόσ αρχιτζκτονασ του 20 ου αι., με το βιβλίο του Urbanisme (1925) ςυνζβαλε ςτθ ςυγκρότθςθ τθσ ςκζψθσ του μοντζρνου κινιματοσ ςτθν αρχιτεκτονικι και τθν πολεοδομία. το βιβλίο αυτό περιγράφει τθν «φγχρονθ Πόλθ», (Ville Contemporaine) 3 εκατομμυρίων κατοίκων, που κα αποτελείται από τρείσ ηϊνεσ: τθν πόλθ, τισ προαςτιακζσ κθπουπόλεισ, και τθν πράςινθ ηϊνθ ανάμεςά τουσ. Βαςικι αντίλθψθ είναι θ δθμιουργία μιασ ςυμπαγοφσ πόλθσ, δθλαδι μιασ πόλθσ που κα διακζτει υψθλι πυκνότθτα δόμθςθσ προκειμζνου να εξαςφαλιςτεί θ προςβαςιμότθτα και λειτουργικότθτά τθσ. Σο κζντρο τθσ «φγχρονθσ Πόλθσ», που κα οικοδομθκεί κακ φψοσ, κα είναι εκείνο με τθ μεγαλφτερθ πυκνότθτα δόμθςθσ ενϊ το αντίκετο ιςχφει για τισ κθπουπόλεισ των προαςτίων. τόχοσ τθσ υψθλισ πυκνότθτασ είναι θ εξαςφάλιςθ πάρκων, ανοιχτϊν και πράςινων χϊρων γφρω από κάκε κτίςμα δθμιουργϊντασ ζτςι μία ςφγχρονθ τεχνολογικά πόλθ που κα είναι όμωσ παράλλθλα κοντά ςτθ φφςθ (Campell, 2010: 3-4). Η πρόταςι του βαςίςτθκε ςτο αξίωμα: a city made for speed is made for Εικόνα 28: χζδιο εναζριασ άποψθσ τθσ "Ville Contemporaine". Πθγι: wordpress.com/2011/04/23-corbu-city-plan.jpg success. Ζτςι κφριο χαρακτθριςτικό τθσ «ουτοπίασ» του Le Corbusier ιταν θ επίτευξθ τθσ αποτελεςματικότθτασ με τθ χριςθ τθσ ςφγχρονθσ τεχνολογίασ, τθσ μθχανοποίθςθσ και τθσ μαηικισ παραγωγισ. H πρόταςθ του δεν κεωρείται ακριβϊσ λφςθ των προβλθμάτων που δθμιοφργθςε θ βιομθχανικι επανάςταςθ αλλά περιςςότερο, τρόποσ αξιοποίθςθσ των πλεονεκτθμάτων τθσ ςφγχρονθσ βιομθχανικισ εποχισ (Cleary, 2005: 8). Σο ενδιαφζρον του επικεντρϊκθκε αρκετά ςτον επαναςχεδιαςμό του μεταφορικοφ ςυςτιματοσ. Σο μοντζλο του περιελάμβανε οδοφσ υπερταχείασ κυκλοφορίασ περιμετρικά του αςτικοφ ιςτοφ με τθν κυκλοφοριακι όχλθςθ να περιορίηεται ςε υπόγειουσ δρόμουσ. Ο Le Corbusier είχε προβλζψει τθν εξάρτθςθ από το αυτοκίνθτο, φαινόμενο που ξζςπαςε ςτα μζςα του 20 ου αιϊνα και ζτςι ςχεδίαςε ζνα μεταφορικό ςφςτθμα το οποίο κα βελτιςτοποιοφςε τθ ροι τθσ κυκλοφορίασ. Παρόλα αυτά, δεν ζδωςε ιδιαίτερθ βαρφτθτα ςτθ δθμιουργία πεηοδρόμων και γενικότερα περιπατθτικϊν διαδρομϊν και ακόμθ κατιργθςε τισ ςιδθροδρομικζσ μετακινιςεισ τισ οποίεσ κεωροφςε αναποτελεςματικζσ και αντί Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 35

36 αυτοφ ειςιγαγε ζνα ςφςτθμα μαηικϊν μετακινιςεων με τθ χριςθ λεωφορείων. (Campell, 2010: 4-5). Η αιςκθτικι και αρχιτεκτονικι πλευρά τθσ πόλθσ απαςχόλθςαν ςε μεγάλο βακμό τον Le Corbusier ο οποίοσ τθν ςχεδίαςε ςφμφωνα με τισ αρχζσ τθσ γεωμετρίασ και του μοντερνιςμοφ. Tο ουτοπικό αυτό μοντζλο πόλθσ ςκόπευε να το εφαρμόςει ςτθν πράξθ, και πιο ςυγκεκριμζνα ςτο Παρίςι, όπου ικελε να κατεδαφίςει, να επαναςχεδιάςει και ανακαταςκευάςει τον αςτικό ιςτό δεξιά τθσ όχκθσ του ποταμοφ θκουάνα. Σο ςχζδιό του περιελάμβανε τθν οικοδόμθςθ 24 ουρανοξυςτϊν κοντά ςτο κζντρο τθσ πόλθσ, οι οποίοι κα εξυπθρετοφςαν τισ εμπορικζσ ανάγκεσ τισ κοινότθτασ ενϊ ςτα περιβάλλοντα πάρκα κα υπιρχαν χριςεισ αναψυχισ (εικόνα 29) (Blowers et al., 1974: 17). Όπωσ ιταν φυςικό λόγω τθσ αντίκεςθσ του γαλλικοφ κοινοφ κάτι τζτοιο δεν ιταν δυνατό να πραγματοποιθκεί. Παρόλα αυτά θ γενικευμζνθ μορφι του μοντζλου του, κατζςτθςε εφικτι τθν εφαρμογι του ςε Εικόνα 29: Μακζτα του αρχικοφ ςχεδίου του Le Corbusier για τθν αναδόμθςθ του Παριςιοφ. Πθγι: άλλεσ περιοχζσ του κόςμου με χαρακτθριςτικότερο παράδειγμα τθν πόλθ τθσ Ινδίασ Σςάντιγκαρ 4 (εικόνα 30). Πολλά όμωσ από τα ςχζδια πόλεων που βαςίςτθκαν ςτισ προδιαγραφζσ που είχε κζςει ο Le Corbusier, αποδείχτθκαν αποτυχθμζνεσ προςπάκειεσ και ιδιαίτερα τα χαμθλοφ ειςοδιματοσ ςτεγαςτικά projects που ζγιναν ςε Αμερικι και Δυτικι Ευρϊπθ (Campell, 2010: 5-6). 4 Μετά τθν διάςπαςθ του Πουντηάμπ το 1947, παραχωρικθκε ςτο Πακιςτάν το μεγαλφτερο δυτικό τμιμα του μαηί με τθν ιςτορικι πρωτεφουςα Λαχόρθ με αποτζλεςμα το ινδικό κομμάτι να μείνει χωρίσ διοικθτικι, εμπορικι ι πολιτιςτικι πρωτεφουςα. Προκειμζνου να ανακάμψει το θκικό των ινδϊν του Πουντηάμπ, ο Le Corbusier, μαηί με ινδοφσ αρχιτζκτονεσ και πολεοδόμουσ, ανζλαβε να ςχεδιάςει τθν πόλθ Σςάντιγκαρ θ οποία κα αποτελοφςε ςφμβολο του μοντερνιςμοφ και ςτζγθ για τουσ πρόςφυγεσ Ινδουιςτζσ από το Πακιςτάν. Σο μεγαλφτερο μζροσ τθσ πόλθσ ολοκλθρϊκθκε ςτισ αρχζσ του Η πόλθ βρίςκεται ςτουσ πρόποδεσ των Ιμαλάιων και διακζτει ςφγχρονεσ υποδομζσ, ανοιχτοφσ και πράςινουσ χϊρουσ και ζχει χαμθλι πυκνότθτα πλθκυςμοφ. Είναι χτιςμζνθ ςε αυςτθρό ορκογϊνιο πλζγμα και χωρίηεται ςε 46 τομείσ. Οι περιςςότεροι τομείσ ζχουν ζκταςθ περίπου 250 ςτρ. και χωρθτικότθτα ςτζγαςθσ περίπου άτομα. Οι τομείσ χωρίηονται μεταξφ τουσ με μεγάλεσ οδοφσ για τθν διευκόλυνςθ τθσ κυκλοφοριακισ κίνθςθσ (Namit, A. *2006+, Le Corbusier s Chandigarh, Σα αρχιτεκτονικά οικοδομιματα τθσ πόλθσ είναι το Ανϊτατο Δικαςτιριο, θ Νομοκετικι υνζλευςθ, θ Γραμματεία, το Μουςείο τθσ Γνϊςθσ και ζξι Μνθμεία. Σα κτίρια αυτά είναι τοποκετθμζνα ςε ζνα διαμορφωμζνο πάρκο-περιβάλλον και είναι ςχεδιαςμζνα ςε αυςτθρά γεωμετρικι αρχιτεκτονικι δομι. (World Heritage Convention, [2006], Urban and architectural work of Le Corbusier in Chandigarh, Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 36

37 Εικόνα 30: Κτίριο του αρχιτζκτονα Le Corbusier ςτθν πόλθ Σςάντιγκαρ τθσ Ινδίασ. Πθγι: 03/le-corbusiers-indian-masterpiece.html Ουτοπία ι δυςτοπία; φμφωνα με τθν Campell (2010: 7-8), θ βιωςιμότθτα μίασ πόλθσ που κα δθμιουργθκεί βάςθ των αρχϊν ςχεδιαςμοφ τθσ «φγχρονθσ Πόλθσ» του Le Corbusier αμφιςβθτείται. Κφριοσ λόγοσ είναι θ βαςικι αντίλθψθ του αρχιτζκτονα ότι θ μοντζρνα πόλθ πρζπει να ςχεδιαςτεί από τθν αρχι με τθν κατεδάφιςθ τθσ προθγοφμενθσ δομισ ανεξάρτθτα τθσ ιςτορικισ τθσ αξίασ. Επίςθσ, το μοντζλο του ςχεδιάςτθκε βάςθ τθσ εξάρτθςθσ από τθ χριςθ του αυτοκινιτου χωρίσ να λθφκοφν υπόψθ οι ανάγκεσ μετακίνθςθσ των πεηϊν. Σζλοσ όςον αφορά τθν οικονομικι και κοινωνικι βιωςιμότθτα, παρόλο που ο Le Corbusier επιδίωκε τθν ιςότιμθ προςφορά των πλεονεκτθμάτων τθσ πόλθσ του όπωσ ιταν ο ιλιοσ, θ ομορφιά και θ φφςθ, δεν επιτυγχάνεται λόγω του ότι μόνον οι οικονομικά ευκατάςτατοι ζχουν τθν δυνατότθτα κατοίκθςισ ςε μονοκατοικίεσ ςτα προάςτια (Blowers et al., 1974: 7-8) Frank Lloyd Wright Κατά τθν εποχι τθσ Μεγάλθσ Υφεςθσ, το επιςτθμονικό περιοδικό Architectural Record δθμοςίευςε το 1935 τθν εργαςία του Frank Lloyd Wright με τίτλο Broadacre City. τθν εργαςία αυτι περιζγραφε τθν ουτοπικι Αμερικάνικθ κοινότθτα του μζλλοντοσ τθν οποίασ ο ςχεδιαςμόσ βαςίςτθκε ςτθν πεποίκθςθ ότι κάκε άνκρωποσ ζχει το δικαίωμα να κατζχει και να καλλιεργεί τθν δικιά του γθ. Ο Wright οραματιηόταν τθν δθμιουργία μιασ αποκεντρωμζνθσ πόλθσ με ομοιόμορφα κατανεμθμζνα αγροκτιματα ςε όλθ τθν ζκταςι τθσ, όπου κάκε πολίτθσ κα κατζχει ζνα ςτρζμμα γθσ. Η αναδιανομι των αγροκτθμάτων κα διευκετείται από το κράτοσ και πιο ςυγκεκριμζνα από ζναν επικεφαλι αρχιτζκτονα ανά επαρχιακι κυβζρνθςθ (Campell, 2010: 9). Κακϊσ θ αποκζντρωςθ πραγματοποιείται και ςε άλλουσ τομείσ όπωσ ςτθν εργαςία, ςτθν παραγωγι και ςτθν εκπαίδευςθ, Εικόνα 31: κίτςο τθσ "Broadacre City", Frank Lloyd Wright, Πθγι: future/city/wright.htm προκφπτει θ ανάγκθ δθμιουργίασ ενόσ νζου ςυςτιματοσ μεταφορϊν που κα καλφπτει τισ ανάγκεσ μετακίνθςθσ. Κακϊσ, όπωσ και ο Le Corbusier, προζβλεψε τθν εξάρτθςθ από το αυτοκίνθτο, ςχεδίαςε μεγάλεσ αρτθρίεσ οι οποίεσ δζχονται μεγάλο κυκλοφοριακό φόρτο και διαχϊριςε τισ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 37

38 οδοφσ ςε λωρίδεσ κυκλοφορίασ ανάλογα με τθν κυκλοφοριακι κίνθςθ ϊςτε να αποφευχκεί θ ςυμφόρθςθ (Campell, 2010: 10). Δθμιοφργθςε ζνα πλζγμα αυτοκινθτοδρόμων και όχι ζνα ακτινωτό δίκτυο εξυπθρζτθςθσ των μετακινιςεων μόνο προσ το κζντρο, με ςκοπό τθν αποφυγι τθσ μονοκεντρικότθτασ και τθν δθμιουργία πολυάρικμων τοπικϊν κζντρων. Ακόμθ, το ςφςτθμα των μετακινιςεων βαςίςτθκε ςτθν ζννοια του χρόνου και όχι του χϊρου. Για παράδειγμα ζνα ςοφπερ μάρκετ δεν είναι 5 χιλιόμετρα μακριά, αλλά 10 λεπτά μακριά (Fishman, 1990: 49-50). Σζλοσ μζςα ςτα ςχζδιά του ιταν και θ καταςκευι και χριςθ Monorail κακϊσ και το προςωπικό ελικόπτερο. Σο βαςικό concept του Frank Lloyd Wright ιταν, ςε αντίκεςθ με τθν «φγχρονθ Πόλθ» του Le Corbusier, θ δθμιουργία μιασ αυτόνομθσ και οικονομικά ανεξάρτθτθσ πόλθσ με πολφ χαμθλι πυκνότθτα δόμθςθσ όχι μόνο ςτισ οικιςτικζσ περιοχζσ αλλά ςε όλθ τθν ζκταςι τθσ. Όςον αφορά ςτθν κυβερνθτικι πολιτικι, ο Wright είχε ωσ πρότυπο τθν αρχαία ελλθνικι πόλθ, με τθν ζννοια ότι κάκε πολίτθσ κα λειτουργεί αυτόνομα και κα ζχει το δικαίωμα να ςυμμετζχει ςτα κοινά. Επίςθσ, θ κοινωνία Εικόνα 32: Μοντζλο τθσ "Broadacre City", Πθγι: δεν κα διαχωρίηεται ςε μεγάλο βακμό από κοινωνικοοικονομικζσ τάξεισ κακϊσ όλοι οι κάτοικοι κα κατζχουν τθν ίδια ζκταςθ γθσ (1 ςτρζμμα) θ οποία ουςιαςτικά αποτελεί και τον πλοφτο τουσ (Campell, 2010: 11). Παρόλο που θ ουτοπικι αυτι κοινωνία δεν κα μποροφςε να λειτουργιςει ολοκλθρωτικά ςτθν πράξθ κακϊσ κα απαιτοφςε αναδιάρκρωςθ του αμερικάνικου τοπίου, επθρζαςε ςε μεγάλο βακμό τον ςχεδιαςμό των προαςτίων κακϊσ βαςίςτθκε ςτθν εξάρτθςθ από το αυτοκίνθτο και ςτθν ιδιοκτθςία τθσ γθσ (Campell, 2010: 12). Όμωσ, όταν ο Wright οραματίςτθκε τθν Broadacre City, δεν ζλαβε ςοβαρά υπόψθ του το ενδεχόμενο φπαρξθσ τθσ παλιάσ βιομθχανικισ πόλθσ, υποκζτοντασ ότι οι παλιζσ πόλεισ κα εξαφανίηονταν από τθν ςτιγμι που κα άλλαηαν οι ςυνκικεσ που τισ δθμιοφργθςαν. Ακόμθ, δεν περιζγραψε τον τρόπο με τον οποίο κα διατθροφνταν οι μεγάλοι ανοιχτοί και πράςινοι χϊροι που ςχεδίαςε ανάμεςα ςτα κτίςματα που πολλζσ φορζσ αποτελοφςαν πολυϊροφεσ και μεγάλεσ καταςκευζσ (Fishman, 1990: 52,54). Παρόλα αυτά κατά μία ζννοια, το μοντζλο του Wright ιταν φιλικό προσ το περιβάλλον διότι ζδινε ιδιαίτερθ ςθμαςία ςτθν πρόςβαςθ ςε πράςινουσ χϊρουσ και ςτθν μείωςθ των εμπορευματικϊν μεταφορϊν με τθν τοπικι καλλιζργεια αγακϊν (Campell, 2010: 12-14). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο 1ο: Ουτοπία και Δυςτοπία 38

39 Κεφϊλαιο2 ο : Ανϊλυςη των κινηματογραφικών ταινιών επιςτημονικόσ φανταςύασ «Metropolis» και «Blade Runner» Σο αντικείμενο του 2 ου μζρουσ τθσ ερευνθτικι εργαςίασ είναι θ παρουςίαςθ και θ ανάλυςθ δφο επιλεγμζνων κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ που απεικονίηουν τθν πόλθ του μζλλοντοσ, και ςε ςυνδυαςμό με τισ ουτοπικζσ κεωρίεσ που παρατζκθκαν παραπάνω, κα χρθςιμοποιθκοφν ωσ μζςα διερεφνθςθσ των οραμάτων για τθν εξζλιξθ των μθτροπόλεων και ιδιαίτερα των megacities. τόχοσ τθσ ζρευνασ είναι να διαπιςτωκεί θ ςυμβολι των κινθματογραφικϊν ταινιϊν ςτθν κεωρία των ουτοπικϊν και δυςτοπικϊν μοντζλων για τθν δθμιουργία τθσ ιδανικισ πόλθσ. Επιπρόςκετα, μζςω τθσ διερεφνθςθσ των ςτοιχείων των πόλεων που ζχει οραματιςτεί ο ςκθνοκζτθσ, δίνεται θ δυνατότθτα ςφγκριςθσ των φανταςτικϊν κόςμων των ταινιϊν με τθ ςθμερινι πραγματικότθτα, εξετάηοντασ αν οι ταινίεσ ζχουν ςκιαγραφιςει με ακρίβεια τθ μορφι και τθν κοινωνία των ςθμερινϊν μθτροπόλεων. Πραγματοποιείται μια κριτικι ανάλυςθ των δφο κινθματογραφικϊν ταινιϊν που βαςίηεται τόςο ςτθ χριςθ επιςτθμονικϊν πθγϊν που πραγματεφονται το κζμα τθσ ςχζςθσ του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ με τισ κινθματογραφικζσ μελλοντικζσ πόλεισ, όςο και ςτθν προςωπικι αίςκθςθ και τα ερεκίςματα που δθμιουργεί θ παρακολοφκθςθ των ταινιϊν. 2.1 Συςχϋτιςη τησ αρχιτεκτονικόσ και του πολεοδομικού ςχεδιαςμού με την κινηματογραφικό πόλη κόπιμθ είναι θ αναφορά ςτθν άμεςθ ςχζςθ τθσ αρχιτεκτονικισ και του πολεοδομικοφ ςχεδιαςμοφ με τθν αποτφπωςθ τθσ πόλθσ ςτον κινθματογράφο, και ιδιαίτερα όςον αφορά ςτισ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ. Αρχικά πρζπει να αναφερκεί ότι, πολλζσ από τισ κινθματογραφικζσ αναπαραςτάςεισ τθσ μελλοντικισ πόλθσ επθρεάςτθκαν από ουτοπικζσ κεωρίεσ και οράματα του πολεοδομικοφ και αςτικοφ ςχεδιαςμοφ. φμφωνα με τον Μακρυδάκθ (2010:106) θ αρχιτεκτονικι αλλθλεπιδρά με τον κινθματογράφο κακϊσ από τθ μία, θ αρχιτεκτονικι αποτελεί το βαςικό μζςο αναπαράςταςθσ του χϊρου και από τθν άλλθ ο κινθματογράφοσ (ωσ τζχνθ τθσ ψευδαίςκθςθσ) είναι το εργαλείο υλοποίθςθσ των αρχιτεκτονικϊν οραμάτων. φμφωνα με τον Boake (2006:1) θ μελζτθ του κινθματογραφικοφ υλικοφ, μπορεί να ενιςχφςει τον κριτικό διάλογο ςχετικά με τα ουτοπικά και οραματικά ςχζδια τόςο του παρελκόντοσ όςο και του παρόντοσ αςτικοφ περιβάλλοντοσ και επιπροςκζτωσ να δϊςει ιδζεσ και να επθρεάςει τον ςχεδιαςμό των μελλοντικϊν πόλεων. Ο λόγοσ είναι ότι μζςω τθσ τριςδιάςτατθσ αναπαράςταςθσ, ο χϊροσ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 39

40 αποτυπϊνεται με ρεαλιςτικό τρόπο και ζτςι δίνεται θ δυνατότθτα να διατυπωκοφν ερωτιματα και να τεκεί υπο νζο πρίςμα ο μζχρι τϊρα ςυμβατικόσ ςχεδιαςμόσ των πόλεων. Ιδίωσ μζςω των ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ, που αποτελοφν μζςο απόδραςθσ από τθν πραγματικότθτα και προςφζρουν τθ δυνατότθτα διερεφνθςθσ τθσ βιωματικισ αντίλθψθσ του χϊρου και των κεωρθτικϊν μελλοντολογικϊν ουτοπιϊν, προκφπτουν ηθτιματα θκικολογικοφ χαρακτιρα ςχετικά με τθ μελλοντικι εξζλιξθ τθσ ςθμερινισ πόλθσ και κοινωνίασ λαμβάνοντασ υπόψθ τα ςθμερινά δεδομζνα (Boake, 2006:1-2,4,7). Σθν ίδια άποψθ περί τθσ άμεςθσ ςχζςθσ των ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ με τθν πόλθ και τον αςτικό ςχεδιαςμό, ζχει και θ Collie (2011:1-2). φμφωνα με τθν Collie, αυτοφ του είδουσ οι ταινίεσ κακϊσ διερευνοφν το μζλλον των πόλεων και αποτυπϊνουν τισ ιδζεσ του πολιτιςμοφ, των ονείρων και των φόβων μασ, μποροφν να ςυμβάλλουν ςτθν ενίςχυςθ του ςυνόλου των πρακτικϊν του αςτικοφ ςχεδιαςμοφ. 2.2 Η αναπαρϊςταςη τησ μητρόπολησ ςτισ ταινύεσ επιςτημονικόσ φανταςύασ. Οι ταινίεσ «επιςτθμονικισ φανταςίασ» αποτελοφν μζςα προβολισ υποκετικϊν μελλοντικϊν ςεναρίων, ςτθριγμζνα ςε επιςτθμονικά δεδομζνα και τεχνολογικζσ ανακαλφψεισ τθσ εποχισ και ςυνικωσ επθρεαςμζνα από τθν οικονομικι, κοινωνικι, πολιτικι, και πολιτιςτικι κατάςταςθ που επικρατεί τθν περίοδο δθμιουργίασ τουσ. 5 φμφωνα με τθν Collie (2011: 425), οι «πόλεισ τθσ φανταςίασ» τοποκετοφνται ανάμεςα ςτον δομθμζνο χϊρο και τθν υποκειμενικι ςφαίρα μζςα ςτθν οποία αντιλαμβανόμαςτε τον χϊρο. Παρόλο που πολλζσ φορζσ οι εικόνεσ που παρουςιάηουν φαίνονται εξωπραγματικζσ, αποτελοφν ςθμαντικό εργαλείο προβλθματιςμοφ ςχετικά με τθ διαμόρφωςθ των ςφγχρονων αςτικϊν ηθτθμάτων και των μελλοντικϊν δυνατοτιτων. Κακϊσ οποιαδιποτε πρόβλεψθ για το μζλλον ζχει ωσ βάςθ τθν εμπειρία από τθν υπάρχουςα και παρελκοντικι ιςτορία, ζτςι και οι «φανταςτικζσ πόλεισ» δθμιουργικθκαν βάςθ τθσ υπάρχουςασ εμπειρίασ και των κοινωνικϊν, οικονομικϊν, πολιτιςτικϊν ςυνκθκϊν που επικρατοφςαν τθν εποχι δθμιουργίασ τουσ (Collie, 2011: 425). Σα κφρια χαρακτθριςτικά των «φανταςτικϊν» πόλεων που αποτυπϊνονται ςτισ ταινίεσ, περιγράφονται ςτθν ζρευνα των Gerlach et al. με τθν ονομαςία: «Preserving self in the city of the imagination: Georg Simmel and Dark City». φμφωνα λοιπόν με εκείνουσ, ςτισ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ παρατθρείται: 5 Κωνςταντίνοσ Διακουμάνοσ (μετφ.), «Οριςμοί για τθν επιςτθμονικι φανταςία», cx/library/stuff/orismoi.html Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 40

41 Η ςφγκρουςθ μεταξφ ουτοπικϊν και δυςτοπικϊν ςτοιχείων. Η αποξζνωςθ που παρουςιάηεται ςτο αςτικό περιβάλλον. Η ςχζςθ μεταξφ του δομθμζνου περιβάλλοντοσ και τθσ φφςθσ. Σα αποτελζςματα τθσ ςυγκζντρωςθσ καταπιεςτικισ ι ελεγκτικισ εξουςίασ κατά τθσ ατομικισ ελευκερίασ. Οι ςχζςεισ μεταξφ του χϊρου και του χρόνου. Ο ρόλοσ τθσ τεχνολογίασ ςτο μζλλον και φουτουριςτικά οράματα για τθν μθτρόπολθ και τθν αςτικι ηωι. Γεγονόσ είναι, ςφμφωνα με τον Μακρυδάκθ (2010: 105), ότι «ο κινθματογράφοσ αποτελεί ζνα ιδιάηον μζςο διερεφνθςθσ του τρόπου με τον οποίο φανταηόμαςτε τισ πόλεισ ωσ εμπειρία, αλλά και ωσ κεωρθτικι καταςκευι». Μζςα από τισ ταινίεσ όπου θ απεικόνιςθ τθσ πόλθσ και τθσ κοινωνίασ κινείται ανάμεςα ςτο πραγματικό και το φανταςτικό, διαμορφϊνεται μια επαναπροςδιοριςμζνθ εκδοχι του υπάρχοντα-πραγματικοφ αςτικοφ χϊρου. ε αυτόν, διαφαίνεται θ ελπίδα ι ο φόβοσ του ανκρϊπου για το μζλλον τθσ πόλθσ του. Η κινθματογραφικι πόλθ αναπαριςτάται από ζνα πολεοδομικό ςφνολο που ςυνιςτάται από επιμζρουσ εςωτερικοφσ και εξωτερικοφσ χϊρουσ, των οποίων τα χαρακτθριςτικά και το φφοσ είναι ανάλογα με το ποια εικόνα για τθν πόλθ κζλει να περάςει ο ςεναριογράφοσ και ο ςκθνοκζτθσ ςτο κοινό (Μακρυδάκθσ, 2010: ). Η απεικόνιςθ τθσ μελλοντικισ πόλθσ ςτισ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ ςφμφωνα με τον Μακρυδάκθ (2010: 106), διαχωρίηεται ςε φανταςτικι και πραγματικι. Η πραγματικι πόλθ είναι εκείνθ που υπάρχει τθν εποχι παραγωγισ τθσ ταινίασ αλλά προβάλλεται ςε μελλοντικό χρόνο ενϊ θ φανταςτικι μελλοντικι πόλθ δεν υπάρχει και δεν υπιρξε ποτζ ςε πραγματικό χϊρο και χρόνο, αλλά αποτελεί ζνα όραμα του μζλλοντοσ. Όςον αφορά ςτθν απεικόνιςθ τθσ πραγματικισ μελλοντικισ πόλθσ, λαμβάνεται υπόψθ θ ενδεχόμενθ μελλοντικι εξζλιξθ τθσ ςε ςυνάρτθςθ με τισ επιςτθμονικζσ προβλζψεισ για τα επιτεφγματα και τθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ, τισ εκτιμιςεισ για τισ κοινωνικζσ και οικονομικζσ μεταλλάξεισ, τισ τάςεισ ςτθν αρχιτεκτονικι κ.α..αντίκετα θ φανταςτικι μελλοντικι πόλθ προβάλλεται ςφμφωνα με το όραμα των δθμιουργϊν τθσ. Οι δφο αυτζσ κατθγορίεσ αλλθλοςυμπλθρϊνονται κακϊσ για τθν αναπαράςταςθ τθσ πόλθσ χρθςιμοποιοφνται πολλζσ φορζσ πραγματικά αλλά και φανταςτικά ςτοιχεία. Ζτςι θ πραγματικι μελλοντικι πόλθ δομείται και με φανταςτικά πρότυπα, όπωσ για παράδειγμα κάποια κεωρθτικά ουτοπικά κείμενα, ενϊ από τθν άλλθ θ φανταςτικι μελλοντικι πόλθ χρθςιμοποιεί και πραγματικά ςτοιχεία όπωσ είναι τα παλαιά ι ςφγχρονα κτίςματα. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 41

42 2.3 Η αποτύπωςη του δυςτοπικού οραματιςμού ςτον κινηματογρϊφο Η χωρικι ζκφραςθ του δθμιουργοφ, παρουςιάηει πολλζσ φορζσ δυςτοπικά χαρακτθριςτικά που αντανακλοφν το φόβο του ςφγχρονου ανκρϊπου για το μζλλον. Η ζννοια τθσ δυςτοπίασ, θ οποία περιγράφθκε αναλυτικά ςτο προθγοφμενο μζροσ τθσ εργαςίασ, αφορά ςε τόπουσ-πόλεισ όπου οι κοινωνικζσ, θκικζσ και πολιτικζσ αξίεσ ζχουν καταπατθκεί. Όπωσ αναφζρκθκε, οι δυςτοπικζσ κεωρίεσ επθρζαςαν τισ τζχνεσ με χαρακτθριςτικότερο παράδειγμα τισ κινθματογραφικζσ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ που ςυνικωσ πραγματεφονται κζματα ςχετικά με τθν τεχνολογικι εξζλιξθ και τισ κοινωνικζσ αλλαγζσ και αναταράξεισ. Χαρακτθριςτικά ο Gold (1985: 125) αναφζρει ότι το μεγαλφτερο μζροσ των ταινιϊν αποτυπϊνουν τισ μεγάλεσ πόλεισ ωσ αςτικά ςφνολα ςτα οποία κυριαρχεί κοινωνικι αποξζνωςθ και μεγάλεσ αντικζςεισ ςτον πλοφτο και τισ ςυνκικεσ διαβίωςθσ. Ο κινθματογράφοσ επθρεαςμζνοσ από τθν τεχνολογικι πρόοδο που ςθμειϊκθκε τον 19 ο και 20 ο αι., άρχιςε να παράγει αναπαραςτάςεισ του δυςοίωνου μζλλοντοσ τθσ πόλθσ, ςυνικωσ βαςιςμζνεσ ςτο κυρίαρχο φαινόμενο τθσ εποχισ που ιταν θ βιομθχανικι επανάςταςθ. Η μθχανι,που αναδείχκθκε το ςφμβολο τθσ εξζλιξθσ, αποτζλεςε βαςικι πθγι ζμπνευςθσ των δυςτοπικϊν κεωριϊν τθσ εποχισ αλλά και τθσ οπτικοακουςτικισ τζχνθσ. Μετά τον Β Παγκόςμιοσ Πόλεμο, οι δυςτοπικζσ πόλεισ του κινθματογράφου προβάλλονται αποκομμζνεσ από τον ιςτορικό χρόνο και τον γεωγραφικό τόπο, δθλαδι αποτελοφν γενικευμζνα μοντζλα πόλεων που οπουδιποτε και αν βρίςκονταν κα είχαν τθν ίδια δομι. τθ ςυνζχεια, από τθ δεκαετία του ϋ60 και ζπειτα, ο κινθματογράφοσ προβάλλει πραγματικζσ μελλοντικζσ πόλεισ επαναπροςδιορίηοντασ τθν πραγματικότθτα, ενϊ από τθν ζναρξθ τθσ νζασ χιλιετίασ εμφανίηονται οι ψθφιακζσ πόλεισ (Μακρυδάκθσ, 2010: ). Οι δφο κλαςικζσ ταινίεσ που κα αναλυκοφν ςτθν προκειμζνθ φάςθ, κεωροφνται κατά βάςθ δυςτοπικζσ αλλά περιζχουν και ουτοπικά ςτοιχεία που πθγάηουν από το γεγονόσ ότι θ δυςτοπία ςτθν οποία ηει ζνασ άνκρωποσ μπορεί να κεωρείται αντίςτροφα ουτοπία για κάποιον άλλον. Σο κυρίαρχο μοντζλο που προβάλλεται είναι θ μθτρόπολθ, ςτθν οποία αποτυπϊνεται το όραμα ι ο εφιάλτθσ ανοικοδόμθςθσ του μζλλοντοσ με τον απόλυτο ζλεγχο του ανκρϊπου και του χϊρου. Επιςθμαίνεται επίςθσ ότι, θ ςφνοψθ των δφο ταινιϊν βρίςκεται ςτο παράρτθμα ςτο τζλοσ τθσ εργαςίασ. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 42

43 «Metropolis» (1927) του Frinz Lang, «φανταςτικι» πόλθ του ζτουσ 2026 Εικόνα 33: Πρωτότυπο πόςτερ τθσ ταινίασ "Metropolis" τθσ προβολισ του Πθγι: com/archives/2005/11/15/metropolis/ «Blade Runner» (1982) Ridley Scott, πραγματικι, με επαναπροςδιοριςμζνα ςτοιχεία,πόλθ Λοσ Άντηελεσ του ζτουσ 2019 Εικόνα 34: Πρωτότυπο πόςτερ τθσ ταινίασ Blade Runner τθσ προβολισ του Πθγι: com/tag/blade-runner/ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 43

44 Για τθν ανάλυςθ των χαρακτθριςτικϊν των πόλεων που απεικονίηονται ςτισ παραπάνω ταινίεσ, κεωρικθκε ενδιαφζρον να υπάρξει διαχωριςμόσ των ςτοιχείων τουσ ςφμφωνα με τθν ανάλυςθ που κάνει ο Doxiadis (1966:4) ςτο βιβλίο του Between Dystopia and Utopia. Όπωσ αναφζρκθκε και ςτο πρϊτο κεφάλαιο τθσ εργαςίασ, ςφμφωνα με τον Δοξιάδθ, θ πόλθ ςυνίςταται από πζντε ςτοιχεία τα οποία πρζπει να λαμβάνονται υπόψθ κατά τον ςχεδιαςμό. Αυτά είναι τα κελφφθ, θ κοινωνία, ο άνκρωποσ, τα δίκτυα και θ φφςθ. Ο διαχωριςμόσ αυτόσ εκτόσ από τθν διευκόλυνςθ τθσ κεωρθτικισ ανάλυςθσ των οραμάτων για τθν μελλοντικι πόλθ, κα μασ επιτρζψει να ςυγκρίνουμε τα δυςτοπικά χαρακτθριςτικά των κινθματογραφικϊν πόλεων, με τα ςφγχρονα δυςτοπικά χαρακτθριςτικά των πραγματικϊν πόλεων, προκειμζνου να ςυμπερακεί εάν οι «φόβοι» των ανκρϊπων του παρελκόντοσ για το μζλλον τθσ πόλθσ τουσ ζχουν γίνει ςιμερα πραγματικότθτα. Επιςθμαίνεται επίςθσ ότι κατά τθν ανάλυςθ, λιφκθκε υπόψθ και το ςτοιχείο τθσ πολεοδομικισ οργάνωςθσ και μορφισ παρόλο που δεν ςυμπεριλαμβάνονται ρθτά ςτθν προςζγγιςθ του Δοξιάδθ. 2.4 Κριτικό ανϊλυςη τησ κινηματογραφικόσ ταινύασ Metropolis Γενικά Χαρακτηριςτικά METROPOLIS Η ταινία Metropolis, με ςκθνοκζτθ τον Frinz Lang και ςεναριογράφο τθ Thea von Harbou, προβλικθκε πρϊτθ φορά ςτθ Γερμανία το ζτοσ Χαρακτθρίηεται ωσ θ πρϊτθ ταινία επιςτθμονικισ φανταςίασ ςτθν οποία αναπαριςτάται θ μελλοντικι πόλθ και υπάρχει άμεςθ ςφνδεςθ του κινθματογράφου με τθν αρχιτεκτονικι και τον πολεοδομικό ςχεδιαςμό. Γι αυτό τον λόγο επθρζαςε ςε μεγάλο βακμό τα ςκθνικά και το φφοσ των μεταγενζςτερων ταινιϊν του είδουσ (Bird, 2008: 128). Παρόλο που περιζχει δυςτοπικά και ουτοπικά ςτοιχεία, μποροφμε να ποφμε ότι είναι κακαρά επθρεαςμζνθ από τθ δυςτοπικι κεωρία λόγω του ότι τα ουτοπικά ςτοιχεία τθσ αφοροφν μόνο τθν προνομιοφχα τάξθ που κατοικεί ςτθν πόλθ, θ ευθμερία των οποίων προζρχεται από τθν δυςτοπία των υπολοίπων. φμφωνα με τον Μακρυδάκθ (2010: 4), θ τανία αυτι χαρακτθρίηεται από κριτικό πνεφμα κακϊσ παρουςιάηει τθν μεγαλοφπολθ ωσ ζναν απρόςωπο τόπο όπου κυριαρχεί θ αποξζνωςθ και θ κοινωνικι περικωριοποίθςθ. Χαρακτθριςτικά, θ περιγραφι που δίνει ςτθν ταινία είναι θ εξισ: Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 44

45 «Πρόκειται για μια προφθτικι ταινία με δυςοίωνουσ ςυμβολιςμοφσ, ζνα φιλμ που μιλά για τθν πολιτικι και τθν ουτοπία, για το υποκείμενο και τισ κοινωνικζσ ομάδεσ, για τον κοινωνικό άνκρωπο και τθ μαηικι του διαβίωςθ, για τον ζρωτα και τθν εξζγερςθ, για τθ βία τθσ εξουςίασ και τθν απειλι ενόσ ολοκλθρωτικοφ κακεςτϊτοσ χειραγϊγθςθσ τθσ ανκρϊπινθσ φπαρξθσ» (Μακρυδάκθσ, 2010: 4). θμαντικό είναι να γίνει αναφορά ςτθν πολιτικοοικονομικι κατάςταςθ που επικρατοφςε τθν εποχι ςτθν οποία γυρίςτθκε και προβλικθκε θ ταινία, κακϊσ επθρζαςε τον τρόπο που οραματίηονταν τθν μελλοντικι πόλθ ςτθν ουτοπικι και δυςτοπικι κεωρία αλλά και ςτθν αποτφπωςθ τθσ από τον κινθματογράφο. Ο Apuzzo (2001: 992) παρακζτει ότι θ ταινία δθμιουργικθκε ςτθ μοντζρνα ευρωπαϊκι εποχι πρίν τθν εμφάνιςθ του φαςιςμοφ, τθ Μεγάλθσ Υφεςθσ και τθσ εξάπλωςθσ του ςοβιετικοφ κομμουνιςμοφ ςτθν ανατολικι Ευρϊπθ. Ήταν θ εποχι τθσ ραγδαίασ τεχνολογικισ εξζλιξθσ, επιςτθμονικισ προόδου και τθσ υποςχόμενθσ ςυνεργαςίασ ανάμεςα ςτουσ λαοφσ για τθν δθμιουργία ενόσ νζου παγκόςμιου δίκτυου επικοινωνιϊν και μεταφορϊν. Ζτςι λοιπόν οι οραματιςμόσ τθσ μελλοντικι πόλθσ τθν εποχι εκείνθ, ζδωςε ιδιαίτερθ βαρφτθτα ςτθν τεχνολογία και τισ μθχανζσ, επθρεάηοντασ τθν αρχιτεκτονικι και άλλεσ τζχνεσ όπωσ και τον κινθματογράφο. Παράλλθλα, ςφμφωνα με τον Milner (2004: 267), θ ταινία Metropolis είναι επθρεαςμζνθ και από τθν Γερμανικι πόλθ του 20 ου αι. θ οποία ιταν οργανωμζνθ γφρω από τθν ςφγκρουςθ του κεφαλαίου και τθσ εργαςίασ. Επιπρόςκετα, ςφμφωνα με τον Bird (2008: 129), θ εμφάνιςι τθσ μετά το τζλοσ του Α Παγκοςμίου Πολζμου ςτον Εικόνα 35: χεδιαςτζσ "καταςκευάηουν" το ςκθνικό τθσ φουτουριςτικισ πόλθσ τθσ ταινίασ "Metropolis" του Fritz Lang. Πθγι: ng_and_its_metropolis.html οποίο οι Γερμανοί είχαν θτθκεί, ζχει επθρεάςει το φφοσ τθσ ταινίασ, με τισ κοινωνικζσ εντάςεισ και τθν καταπίεςθ τθσ εργατικισ τάξθσ να κυριαρχεί. Ο Fritz Lang αποτφπωςε τα παραπάνω φαινόμενα κοινωνικοφ διαχωριςμοφ μζςω τθσ αςτικισ δομισ που προςζδωςε ςτθν Μθτρόπολισ, επθρεαςμζνοσ όπωσ αναφζρκθκε από το Μανχάταν τθσ Νζασ Τόρκθσ αλλά και από τισ αρχιτεκτονικζσ ουτοπικζσ κεωρίεσ του Antonio Sant Elia, Le Corbusier και Hugh Ferris. Ζτςι θ Metropolis είναι ουςιαςτικά μια μοντζρνα αςτικι δυςτοπία θ οποία διακρίνεται από τθν κυριαρχία τθσ τεχνολογίασ και τθν κοινωνικι εκμετάλευςθ, επθρεαςμζνθ από τθν κοινωνικο-πολιτικι κατάςταςθ και τθν υπζρμετρθ εκβιομθχάνιςθ τθσ εποχισ του μεςοπολζμου. Εμπνζεται από τα φαινόμενα τθσ αςτικοποίθςθσ, τθσ τεχνολογικισ προόδου και τθσ επανάςταςθσ χρθςιμοποιϊντασ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 45

46 παράλλθλα ςτοιχεία από το παρόν και το παρελκόν με ςτόχο να ςκιαγραφιςει το μζλλον (Apuzzo, 2001: 993). Η «Metropolis» είναι μια πόλθ που αναπαριςτάται ςχεδιαςμζνθ και οργανωμζνθ κακζτωσ, κακϊσ χωρίηεται ςε τρία επίπεδα. Σο πρϊτο επίπεδο βρίςκεται υπζργεια και αντιςτοιχεί ςε μία πόλθ πυκνοδομθμζνθ, με μεγάλο ςυντελεςτι δόμθςθσ, θ οποία χαρακτθρίηεται από ουρανοξφςτεσ, επιβλθτικά κτίρια, πλθροφοριακοφσ-διαφθμιςτικοφσ πίνακεσ με νζον και υπερςφγχρονα δίκτυα μεταφορϊν. Σα ςκθνικά τθσ υπζργειασ πόλθσ επθρεάςτθκαν από τθν πόλθ τθσ Νζασ Τόρκθσ κακϊσ εκείνθ τθν εποχι που γυρίςτθκε θ ταινία, ιταν θ πιο φουτουριςτικι πόλθ του κόςμου. Σο επίπεδο αυτό κατοικείται από τθν ανϊτερθ κοινωνικι και οικονομικι τάξθ και μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ «ουτοπία». το μεςαίο επίπεδο βρίςκονται οι μθχανζσ που τροφοδοτοφν ενεργειακά τθν πόλθ. ε αυτό κατοικοφν οι τεχνοκράτεσ οι οποίοι ςυντονίηουν τθν εργατικι τάξθ και ελζγχουν τθν ομαλι λειτουργία των μθχανϊν. Πρζπει να ςθμειωκεί ότι θ ραγδαία τεχνολογικι εξζλιξθ του 20 ου αι. ζφερε τθν μθχανι ςτο επίκεντρο των ουτοπικϊν και δυςτοπικϊν ιδεϊν. Επόμενο ιταν λοιπόν να επθρεαςτοφν ςε μεγάλο βακμό και οι κινθματογραφικζσ απόπειρεσ τθσ εποχισ για τθν αναπαράςταςθ τθσ μελλοντικισ πόλθσ. Σο τελευταίο επίπεδο βρίςκεται υπογείωσ και αποτελεί τθν πόλθ τθσ εργατικισ τάξθσ. Η πόλθ αυτι είναι ςκοτεινι και απρόςωπθ με πολυϊροφεσ μονότονεσ πολυκατοικίεσ. Οι εργάτεσ, τισ περιςςότερεσ ϊρεσ τισ θμζρασ, είναι υπεφκυνοι για τθ λειτουργία των μθχανϊν, λειτουργία που ουςιαςτικά προςφζρει τθν ευθμερία ςτθν πόλθ, τθν οποία όμωσ απολαμβάνει μόνο θ ανϊτερθ τάξθ Τα «πέντε ςτοιχεία» τησ πόλησ ςτην ταινία Metropolis Κτίρια-Κελφφθ Η Metropolis είναι μια μελλοντικι πόλθ του ζτουσ 2026 οργανωμζνθ κακζτωσ και διαχωριςμζνθ ςε κοινωνικζσ τάξεισ. Όπωσ αναφζρκθκε παραπάνω, θ πόλθ ςυντίκεται από τρία επίπεδα: τθν υπζργεια πόλθ τθσ ανϊτερθσ τάξθσ και των εξουςιαςτϊν, το επίπεδο των μθχανϊν που είναι απαραίτθτεσ για τθ λειτουργία τθσ πόλθσ και τθν υπόγεια πόλθ των εργατϊν που χειρίηονται τισ μθχανζσ. Όπωσ ςθμειϊνει ο Milner (2004:10), θ κάκετθ κοινωνικι ςτρωματοποίθςθ τθσ πόλθσ μπορεί να χρθςιμοποιείται κατά κόρον ςτισ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ, όμωσ ςτθν πραγματικότθτα οι κοινωνικζσ ομάδεσ των πόλεων ζχουν ακόμα τθν τάςθ να εξαπλϊνονται οριηοντίωσ. τθν ταινία αναπαριςτάνονται μόνο οι χϊροι που κεωροφνται απαραίτθτοι για τθν ικανοποίθςθ τθσ βαςικισ ςυνιςτϊςασ τθσ πλοκισ, που είναι θ πάλθ των τάξεων. υγκεκριμζνα ο Byrne (2003) αναφζρει ότι, δεν δίνεται θ εικόνα τθσ πόλθσ διαχωριςμζνθσ ςε ηϊνεσ ι χριςεισ γθσ. Οι μόνεσ περιοχζσ που απεικονίηονται, είναι θ κεντρικι επιχειρθματικι ηϊνθ όπου θ ανϊτερθ τάξθ διαχειρίηεται τθν οικονομικι Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 46

47 ανάπτυξθ τθσ πόλθσ, θ ηϊνθ αναψυχισ όπου θ αςτικι τάξθ ικανοποιεί τισ ερωτικζσ τθσ επικυμίεσ και τζλοσ οι εςωτερικοί χϊροι του επιπζδου των μθχανϊν και των υπόγειων κατοικιϊν των εργαηομζνων. Η επιλογι αυτϊν των περιοχϊν, ζγινε με ςτόχο να τονιςτεί θ άρνθςθ που ζχουν οι Εικόνα 36: Η υπζργεια φουτουριςτικι πόλθ με ουρανοξφςτεσ και εναζρια δίκτυα μεταφορϊν. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) καπιταλιςτζσ τθσ πόλθσ για τθν κοινωνικι διαςτρωμάτωςθ του αςτικοφ περιβάλλοντοσ και επίςθσ για τθν εξάρτθςθ τθσ ευθμερίασ τθσ πόλθσ από τθν εργατικι δφναμθ. φμφωνα με τον Abouhela (2005), ο ςκθνοκζτθσ τθσ ταινίασ οραματίςτθκε μια πυκνοκατοικθμζνθ πόλθ που κινείται ςε γριγορουσ ρυκμοφσ, όπου θ άρχουςα τάξθ κατοικεί ςε φουτουριςτικοφσ και art deco 6 ουρανοξφςτεσ (εικόνεσ 36,37). Όπωσ ζχει αναφερκεί, θ υπζργεια πόλθ εμπνεφςτθκε από το Μανχάταν τθσ Νζασ Τόρκθσ. Εκτόσ από τουσ ουρανοξφςτεσ τφπου Νζασ Τόρκθσ, χρθςιμοποιοφνται και άλλα αρχιτεκτονικά ςτιλ που αντιπροςωπεφουν τθν κοινωνικι διαςτρωμάτωςθ όπωσ το εξπρεςιονιςτικό Gothic. υγκεκριμζνα, θ Gothic 7 αρχιτεκτονικι τθσ υπόγειασ πόλθσ προβάλει τθν κοινωνικι διαφοροποίθςθ των ανκρϊπων που ηουν ςε αυτιν,δθλαδι τθσ εργατικισ τάξθσ, με εκείνουσ τθσ υπζργειασ, δθλαδι τθσ ανϊτερθσ τάξθσ. Αντίκετα το επίπεδο τθσ πόλθσ όπου κατοικεί θ άρχουςα τάξθ, τοποκετείται Εικόνα 37: Φουτουριςτικι αρχιτεκτονικι τθσ υπζργειασ πόλθσ. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) ςε ζνα φουτουριςτικό περιβάλλον με υπερυψωμζνα ογκϊδθ κτίρια ςε γεωμετρικζσ γραμμζσ και υπερςφγχρονεσ υποδομζσ. Με αυτόν τον τρόπο 6 Καλλιτεχνικό κίνθμα τθσ δεκαετίασ του 20, με γεωμετρικό φφοσ εμπνευςμζνο από τα ρεφματα του κυβιςμοφ, του μοντερνιςμοφ και του φουτουριςμοφ χρθςιμοποιϊντασ πολλζσ φορζσ ςτοιχεία από αρχαίεσ αιγυπτιακζσ και αφρικανικζσ μορφζσ τζχνθσ. ("Art Deco Study Guide". Victoria and Albert Museum.: 7 Σα κφρια χαρακτθριςτικά τθσ γοτκικισ αρχιτεκτονικισ που εμφανίηονται ςτθν ταινία είναι οι κάκετεσ δομικζσ γραμμζσ, θ ζντονθ "γραμμικότθτα" των κτιρίων και τα ογκϊδθ μεγζκθ. ("Gothic Architecture", Victoria and Albert Museum.: Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 47

48 καταδεικνφεται θ αντίκεςθ ανάμεςα ςτθν κοινωνικι και οικονομικι δφναμθ εκείνων που ηουν ςτθν τζλεια οργανωμζνθ πόλθ και εκείνων που εργάηονται και διαβιϊνουν ςε ζνα υποβακμιςμζνο αςτικό περιβάλλον. Διαφαίνεται λοιπόν θ πάλθ των τάξεων και θ κυριαρχία των προνομιοφχων. Πιο ςυγκεκριμζνα, θ Μθτρόπολισ αναπαριςτάται ωσ μία πόλθ-εργοςτάςιο, βιομθχανοποιθμζνθ, με κτίρια που προβάλλουν τθν μελλοντικι τεχνολογικι πρόοδο αλλά και με επιρροζσ από τθν εποχι δθμιουργίασ τθσ, όπωσ θ ανακάλυψθ του ςφυριλατου ςιδιρου και οι ουρανοξφςτεσ τθσ Νζασ Τόρκθσ. Σθν Εικόνα 38: Φωταγωγθμζνθ υπζργεια πόλθ τθ νφχτα και πινακίδεσ νζον. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) νφχτα, θ πόλθ είναι φωταγωγθμζνθ και το τοπίο εμπλουτίηεται αιςκθτικά από φωτεινζσ επιγραφζσ νζον (εικόνα 38) (Μακρυδάκθσ, 2010: 4). Η τοποκζτθςθ των κτιρίων τθσ υπζργειασ πόλθσ ςτον πολεοδομικό ιςτό δεν γίνεται απόλυτα ςαφισ. Σο πιο ψθλό κτίςμα είναι ο ονομαηόμενοσ «Νζοσ Πφργοσ τθσ Βαβζλ» ςτον οποίο κατοικεί ο άρχων τθσ πόλθσ και αποτελεί το κζντρο ελζγχου που δεςπόηει θγεμονικά για να υπενκυμίηει τα πρόςωπα τθσ εξουςίασ. Ο πφργοσ αυτόσ ςφμφωνα με τον Bird (2008: 130), παρζχει τον άξονα για τθν κάκετθ ιεραρχία τθσ πόλθσ με αποτζλεςμα ολόκλθρθ θ πόλθ να φαίνεται ςαν ζνασ μεγάλοσ πφργοσ. Επιπλζον, κακϊσ θ υπζργεια πόλθ επεκτείνεται υπογείωσ και ενϊνεται με τισ αρχαίεσ κατακόμβεσ τθσ πόλθσ με τισ οποίεσ ςυνδζεται και θ πόλθ των εργατϊν, το αποτζλεςμα είναι ο ςχθματιςμόσ τθσ πόλθσ ςε μορφι του Πφργου τθσ Βαβζλ. Εικόνα 40: Ο "Νζοσ Πφργοσ τθσ Βαβζλ", τφπου art deco, ο οποίοσ αποτελεί το κζντρο ελζγχου και λειτουργεί ωσ εξουςιαςτικό ςφμβολο. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Εικόνα 39: Κτίριο Chrysler", ςιμα κατατεκζν του Μανχάταν. Πθγι: dpr/chrysler/chrysler12.html Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 48

49 Η εξζχουςα κζςθ του πφργου ςτθν ταινία, ζγινε με ςκοπό να αποτελζςει το ςφμβολο τθσ αναπόφευκτθσ αποτυχίασ τθσ εποχισ του μοντερνιςμοφ. Ο Byrne (2003) επιςθμαίνει ότι, ο «Νζοσ Πφργοσ τθσ Βαβζλ» κυμίηει τουσ βικτοριανοφ φφουσ ουρανοξφςτεσ που αποτελοφςαν το ςιμα κατατεκζν του Μανχάταν τον 20 ου αι., όπωσ είναι το κτίριο Chrysler, που λειτουργεί ςαν ςφμβολο τθσ οικονομικισ κυριαρχίασ του καπιταλιςμοφ και τθσ αποκλειςτικισ δυνατότθτασ των οικονομικά ανϊτερων τάξεων να διαμορφϊνουν το αςτικό τοπίο (εικόνεσ39,40). τθν ταινία χρθςιμοποιοφνται επίςθσ αρκετά αρχαϊκά ςφμβολα, όπωσ αναφζρει ο Apuzzo (2001), όπωσ για παράδειγμα ο κακεδρικόσ ναόσ (εικόνα 42), θ κατοικία του επιςτιμονα Rotwang ςε γοτκικό ςτιλ (εικόνα 41) και οι ρωμαϊκζσ κατακόμβεσ που αποτελοφςαν χϊρο ςυγκζντρωςθσ των εργατϊν (εικόνα 43). Ιδιαίτερα ο γοτκικόσ κακεδρικόσ Εικόνα 41: Ο κακεδρικόσ ναόσ. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) ναόσ ςφμφωνα με τον Bird (2008: 132), προβάλλει τθν πεποίκθςθ των Γερμανϊν του 20 ότι, θ φπαρξθ ενόσ επιβλθτικοφ κτιρίου ςτθν πόλθ ςυμβολίηει τθν εμπορικι τθσ ανάπτυξθ και τθν ανεξαρτθςία τθσ από τισ διεκνείσ αγορζσ. Ο ςκθνοκζτθσ, προκειμζνου να προβάλλει ακόμα περιςςότερο τθν ζντονθ επικυμία ανεξαρτθτοποίθςθσ τθσ γερμανικισ οικονομίασ τθσ εποχισ που γυρίςτθκε θ ταινία, δίνει ςτον χϊρο αναψυχισ τθσ πόλθσ, που αποτελεί το κζντρο απελευκζρωςθσ τθσ Εικόνα 42: Η κατοικία του επιςτιμονα Rotwang. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) ςεξουαλικισ επικυμίασ και τθσ απρεποφσ ςυμπεριφοράσ, τθν ονομαςία Yoshiwara όπωσ ονομάηονταν τότε οι χϊροι απόλαυςθσ ςτθ αςιατικι πόλθ Σόκυο. Εικόνα 43: Ρωμαϊκζσ κατακόμβε, χϊροσ ςυγκζντρωςθσ των εργατϊν. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 49

50 Εικόνα 44: Σο επίπεδο των μθχανϊν. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Σο επίπεδο των μθχανϊν, χωροκετθμζνο ςτο ενδιάμεςο τθσ υπζργειασ και τθσ υπόγειασ πόλθσ, αποτελείται από ογκϊδθ και περίπλοκα μθχανιματα που τροφοδοτοφν με ενζργεια τθν Metropolis (εικόνα 44). Οι μθχανζσ αποτελοφν ςφμβολο αλλοτρίωςθσ και καταπίεςθσ τθσ εργατικισ από τθν ανϊτερθ τάξθ. Ο Byrne (2003) επιςθμαίνει ότι, ο ςκθνοκζτθσ Fritz Lang προκειμζνου να αναδείξει τισ απάνκρωπεσ και επικίνδυνεσ ςυνκικεσ εργαςίασ, προβάλλει μια ςκθνι όπου οι μθχανζσ μεταμορφωμζνεσ ςε εχκρικά πρόςωπα, καταβροχκίηουν τουσ εργάτεσ. Η ςκθνι αυτι αντιπροςωπεφει τθν ιδεολογικι προςζγγιςθ του Marx για τθν καπιταλιςτικι βιομθχανοποιθμζνθ κοινωνία που για το οικονομικό κζρδοσ, εκμεταλλεφεται τθν εργατικι τάξθ. Σο τελευταίο επίπεδο είναι θ υπόγεια πόλθ των εργατϊν, που εκτείνεται ςε ζναν περίκλειςτο αςτικό περιβάλλον και αποτελείται από μουντζσ πολυϊροφεσ πολυκατοικίεσ ςε αυςτθρζσ γεωμετρικζσ γραμμζσ και εςτίεσ τεχνθτοφ φωτόσ (εικόνα 45) (Μακρυδάκθσ, 2010:4). Η υπόγεια πόλθ είναι ουςιαςτικά ζνα δυςτοπικό περιβάλλον όπου επικρατοφν άςχθμεσ ςυνκικεσ Εικόνα 45: Η υπόγεια πόλθ των εργατϊν. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) διαβίωςθσ. Σο επίπεδο αυτό είναι οπτικά κρυμμζνο από τθν περιοχι των κεφαλαιοκρατϊν και με αυτόν τον τρόπο καταδεικνφεται θ άρνθςι τουσ για τθν φπαρξθ τθσ κοινωνικισ διαςτρωμάτωςθσ ςτο αςτικό τοπίο (Byrne, 2003). Σο μοντζλο τθσ υπόγειασ πόλθσ χρθςιμοποιικθκε και ενζπνευςε πολλζσ μεταγενζςτερεσ κινθματογραφικζσ αναπαραςτάςεισ τθσ φανταςτικισ μελλοντικισ πόλθσ (Μακρυδάκθσ, 2010: 4). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 50

51 Κοινωνία φμφωνα με τον Μακρυδάκθ (2010:4), θ κοινωνία τθσ Metropolis φαίνεται να είναι ενταγμζνθ ςε ζνα ολοκλθρωτικό ςφςτθμα το οποίο απεικονίηει τθν αναςφάλεια τθσ δεκαετίασ του 20 για το μζλλον και αντανακλά κατά κάποιο τρόπο τισ δυςτοπικζσ κεωρίεσ των αρχϊν του 20 ου αι.. Ο διαχωριςμόσ τθσ πόλθσ ςε υπζργειο και υπόγειο επίπεδο που αντιςτοιχεί ςε ςυγκεκριμζνεσ κοινωνικζσ και οικονομικζσ τάξεισ (κεφαλαιοκρατικι αςτικι τάξθ και εργατικι τάξθ αντίςτοιχα) απεικονίηει τισ ταξικά κακοριςμζνεσ κοινωνικζσ ανιςότθτεσ. Ζτςι το αςτικό περιβάλλον που περιγράφθκε προθγουμζνωσ αντανακλά το φαινόμενο τθσ χωρικισ ςτρωματοποίθςθσ των τάξεων. Ο Byrne (2003) αναφζρει ςυγκεκριμζνα ότι ο ταξικόσ διαχωριςμόσ επθρεάηει ςθμαντικά τθν δομι και τα χαρακτθριςτικά του αςτικοφ χϊρου. Η κοινωνικι κατάςταςθ που επικρατεί ςτθν πόλθ περικωριοποιεί και αποξενϊνει τα χαμθλά ειςοδθματικά ςτρϊματα. Χαρακτθριςτικι ςκθνι τθσ ταινίασ είναι θ «αλλαγι βάρδιασ» των εργαηομζνων ςτισ μθχανζσ, οι οποίοι φαίνονται ςαν μια μάηα ανϊνυμων ανκρϊπων χωρίσ ατομικι ταυτότθτα. Ζτςι ο οικονομικόσ όροσ τθσ μαηικισ παραγωγισ μετατρζπεται ςε κοινωνικόσ όροσ «μαηικισ παραγωγισ ανκρϊπων». τθν καταπάτθςθ τθσ ατομικισ ελευκερίασ και των κοινωνικϊν δικαιωμάτων ςυμβάλλουν και οι άςχθμεσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ ςτισ εργατικζσ κατοικίεσ οι οποίεσ Εικόνα 46: Αλλαγι βάρδιασ των εργαηομζνων ςτισ μθχανζσ. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) διακζτουν υψθλι πυκνότθτα κατοίκων/τμ., με αποτζλεςμα ο τρόποσ ηωισ τουσ να είναι τελείωσ αντίκετοσ με τα πρότυπα τθσ άρχουςασ τάξθσ που ηει ςτο οργανωμζνο και πολυτελζσ επίπεδο τθσ πόλθσ. Επίςθσ είναι ςθμαντικό να ςθμειωκεί ότι ςτθν ταινία δεν εμφανίηεται εικόνα χρθμάτων αλλά θ οικονομικι διάςταςθ τθσ πόλθσ υπονοείται από τθν κυριαρχία και τθν εκμετάλλευςθ των εργατϊν από το κεφαλαιοκρατικό ςφςτθμα (Byrne, 2003). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 51

52 τθν ταινία Metropolis παρουςιάηεται επίςθσ ζντονο το φαινόμενο του διαχωριςμοφ των φφλων και τθσ προβολισ ςτερεοτυπικϊν αντιλιψεων. Σο φαινόμενο αυτό επικρατεί ςε όλα τα επίπεδα τθσ πόλθσ ανεξάρτθτα από τθν κοινωνικι τάξθ. Ζτςι λοιπόν, θ εικόνα τθσ μάηασ των εργατϊν που δουλεφουν ςτισ μθχανζσ ςυντίκεται μόνο από άντρεσ, ενϊ οι γυναίκεσ εμφανίηονται μόνο ςτο επίπεδο των εργατικϊν κατοικιϊν. Τπζργεια, θ αρςενικι ανϊτερθ τάξθ ανάλογα με τισ ερωτικζσ τθσ επικυμίεσ μπορεί να απολαμβάνει ςε κακθμερινι βάςθ τθν ςυντροφιά γυναικϊν. Ο ρόλοσ κλειδί είναι εκείνοσ τθσ Μαρίασ που διαχωρίηεται ςτουσ εξισ δφο χαρακτιρεσ: θ «ανκρϊπινθ-μαρία» και θ «Μαρία- μθχανι». Ο διαχωριςμόσ αυτόσ αντιπροςωπεφει τισ δφο ςτερεότυπεσ αντιλιψεισ τθσ εποχισ για τθν κθλυκότθτα: «τθν παρκζνα και τθν ξελογιάςτρα» (Milner, 2004: 12). Η μθχανι-μαρία δθμιουργείται από τον επιςτιμονα Rotwang για να προτρζψει τθν εργατικι τάξθ να επαναςτατιςει, να καταςτρζψει τισ μθχανζσ και κατά ςυνζπεια να καταςτρζψει και τθν πόλθ κακϊσ θ οικονομικι τθσ δφναμθ ςτθρίηεται ςε αυτζσ. Η δθμιουργία ενόσ ανκρϊπου-ρομπότ ςυμβολίηει τθν επικυμία του ςφγχρονου ανκρϊπου να επιβλθκεί μζςω τθσ τεχνολογικισ προόδου ςτθ φφςθ. Όμωσ ταινία δεν προβάλλει απλϊσ τθν καταςκευι μιασ τεχνθτισ ηωισ αλλά μια τεχνθτισ γυναίκασ δθλαδι τθσ επιτομισ τθσ φφςθσ (Huyssen, Autumn 1981 Winter 1982: Εικόνα 47: Από τθν παρκζνα Μαρία ςτθν ξελογιάςτρα Μαρία-μθχανι. (τιγμιότυπα από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) 227). Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 52

53 Άνκρωποι ε αυτό το ςθμείο, είναι ςθμαντικό να επιςθμανκεί για ακόμα μία φορά θ ουτοπικι και δυςτοπικι φφςθ τθσ ταινίασ, ζννοιεσ που ςτθν ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ ςυςχετίηονται και αποκτοφν τθν ςχζςθ αιτίασ και αιτιατοφ. Με άλλα λόγια, θ ουτοπία ςτθν οποία ευθμερεί θ άρχουςα τάξθ τθσ υπζργειασ πόλθσ δθμιουργείται από τθν εκμετάλλευςθ και καταπίεςθ τθσ εργατικισ τάξθσ ενϊ παράλλθλα το υπόγειο επίπεδο τθσ πόλθσ αποκτά δυςτοπικά χαρακτθριςτικά. υγκεκριμζνα ο Byrne (2003), επιςθμαίνει ότι ςτθν υπζργεια πόλθ οι άνκρωποι κατοικοφν ςε ευρφχωρουσ, οργανωμζνουσ και υψθλισ αιςκθτικισ χϊρουσ απολαμβάνοντασ όλα αυτά που τουσ προςφζρει θ οικονομικι τουσ κατάςταςθ ενϊ αντίκετα ςτθν υπόγεια πόλθ, οι άνκρωποι διαβιϊνουν μζςα ςε άςχθμεσ ςυνκικεσ εργαςίασ και ςτζγαςθσ. Πρζπει να ςθμειωκεί ότι, οι χαρακτιρεσ των ανκρϊπων διαμορφϊνονται από τθν κοινωνία ςτθν οποία ηουν και επθρεάηονται από τθν διάρκρωςθ και οργάνωςθ του αςτικοφ τοπίου. Η φφςθ των ανκρϊπων τθσ ανϊτερθσ τάξθσ παρουςιάηεται ψυχρι και χαρακτθρίηεται από τθν άρνθςι τουσ προσ τον ςθμαντικό ρόλο που κατζχει θ εργατικι τάξθ ςτθν επίτευξθ τθσ οικονομικισ ευθμερίασ τθσ πόλθσ. Η εργατικι τάξθ από τθν άλλθ, είναι μια απρόςωπθ μάηα Εικόνα 48: κθνι με τον Freder θ οποία απεικονίηει τον απρόςωπο τρόπο ταυτοποίθςθσ τθσ μάηα των εργατϊν. Κακζνασ τουσ διακζτει ζναν μοναδικό αρικμό. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Εικόνα 49: Εξζγερςθ τθσ εργατικισ τάξθσ που προκάλεςε θ εργατικισ εκμετάλλευςθ. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) ςχεδόν πανομοιότυπων ανκρϊπων που δεν διακζτουν ατομικζσ ιδιαιτερότθτεσ (εικόνα 48). Παρουςιάηονται τουλάχιςτον κατά αυτόν τον τρόπο, όπωσ φαίνονται ςτα μάτια τθσ άρχουςασ τάξθσ. Η εκμετάλλευςθ τουσ από τισ μθχανζσ και γενικότερα από το κεφαλαιοκρατικό ςφςτθμα, τουσ ζχει οδθγιςει ςτθν αλλοτρίωςθ (Byrne, 2003). τθν ταινία κακρεφτίηεται ο φόβοσ των ανκρϊπων για το μζλλον τθσ πόλθσ τουσ και τα ςυλλογικά προβλιματα και βιϊματα ςτθν εποχι δθμιουργίασ τθσ. Σο βαςικότερο πρόβλθμα από το οποίο πθγάηουν και όλα τα υπόλοιπα, είναι θ ςφγκρουςθ των κοινωνικϊν τάξεων και θ εργατικι εκμετάλλευςθ. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 53

54 Δίκτυα Σο φουτουριςτικό τοπίο τθσ πολυεπίπεδθσ Μθτρόπολισ ςυμπλθρϊνουν τα οδικά δίκτυα με εναζριεσ διαβάςεισ με υψθλζσ ροζσ πεηϊν και οδικζσ αρτθρίεσ ταχείασ κυκλοφορίασ που αποτελοφν κανάλια μεταφοράσ αγακϊν και ανκρϊπων. θμειϊνεται ότι υπάρχει διαχωριςμόσ τθσ κυκλοφορίασ των πεηϊν με εκείνθ των μθχανοκίνθτων (εικόνα 51). Ο Abouhela (2005: 3) αναφζρει ότι, αυτό το εντυπωςιακό κυκλοφοριακό ςφςτθμα που παρουςιάηεται ςτθν ταινία, είναι επθρεαςμζνο από τθν «Οραματικι Πόλθ» (Visionary City) του William Robinson το 1908 (εικόνα 50) και από τθν Citta Nuova του καλλιτζχνθ Sant Elia ( ). Oι οδικζσ αρτθρίεσ και οι ςιδθροδρομικζσ γραμμζσ βρίςκονται ςε μεγάλο φψοσ ςε ςχζςθ με τθν επιφάνεια τθσ γθσ και περνοφν ανάμεςα και κάτω από τα κτίρια και τουσ ουρανοξφςτεσ. Οι δρόμοι εμφανίηονται απζραντοι, ευκείσ Εικόνα 50: "Οραματικι Πόλθ" του William Robinson, Πθγι: ac.uk/3cities/large/1163. HTM και με κακοριςμζνθ πορεία. τα μζςα μεταφοράσ ςυγκαταλζγονται και τα ιδιωτικισ χριςθσ ιπτάμενα οχιματα τα οποία αιωροφνται ανάμεςα ςτα κτίρια και ορίηουν τθν κλίμακα τθσ πόλθσ (εικόνα 52). Οι ςκθνζσ αυτζσ κυμίηουν τθν πρόταςθ του Frank Lloyd Wright. Εικόνα 51: Άξονασ μετακίνθςθσ των πεηϊν ςτο κάτω μζροσ και των μθχανοκίνθτων ςτο επάνω. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Εικόνα 52: Εναζριεσ οδικζσ αρτθρίεσ που διαπερνοφν τα κτίρια και ιδιωτικισ χριςθσ ιπτάμενα οχιματα. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 54

55 Φφςθ Η παρουςία του φυςικοφ περιβάλλοντοσ ςτθν Metropolis είναι ςχεδόν ανφπαρκτθ. Σο τοπίο ζχει καταλειφκεί από κελφφθ-κτίρια και γενικότερα από ανκρωπογενείσ παρεμβάςεισ. Σα μόνα ςθμεία τθσ πόλθσ όπου εμφανίηεται το ςτοιχείο τθσ φφςθσ, είναι ο «Κιποσ των Γιινων Απολαφςεων» και θ αρζνα ακλθτιςμοφ των αρςενικϊν κατοίκων. Σα δφο αυτά ςθμεία βρίςκονται ςτο υπζργειο επίπεδο τθσ πόλθσ γεγονόσ που καταδεικνφει ότι ακόμα και το ανκρϊπινο δικαίωμα απόλαυςθσ τθσ φφςθσ κατζχει μόνο θ ανϊτερθ τάξθ. Πρζπει να ςθμειωκεί επίςθσ ότι ςφμφωνα με τουσ Jacobsen et al. (2000: 17), θ απεικόνιςθ τθσ μελλοντικισ πόλθσ του 2026 με απουςία του φυςικοφ περιβάλλοντοσ, ζχει επθρεαςτεί από τθν ραγδαία τεχνολογικι ανάπτυξθ του 20 ου αι. και τθν πεποίκθςθ ότι ο άνκρωποσ μπορεί να ελζγξει τθ φφςθ. Εικόνα 53: Ο "Κιποσ των Γιινων Απολαφςεων". (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Εικόνα 54: Η αρζνα ακλθτιςμοφ. (τιγμιότυπο από τθν αποκατεςτθμζνθ μορφι τθσ ταινίασ "Metropolis" το 2010) Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 55

56 2.5 Κριτικό ανϊλυςη τησ κινηματογραφικόσ ταινύασ Blade Runner Γενικά Χαρακτηριςτικά BLADE RUNNER τθν ταινία Blade Runner του ςκθνοκζτθ Ridley Scott που προβλικθκε πρϊτθ φορά το ζτοσ 1982, αποτυπϊνεται το αςτικό τοπίο του Λοσ Άντηελεσ το ζτοσ Αποτελεί μία από τισ πιο ςθμαντικζσ ταινίεσ επιςτθμονικισ φανταςίασ τθσ περιόδου κακϊσ το δυςτοπικό αςτικό περιβάλλον που προβάλλει ζχει επθρεάςει τθν αποτφπωςθ τθσ μελλοντικισ πόλθσ ςε αρκετζσ μεταγενζςτερεσ ταινίεσ του είδουσ και ζχει υπάρξει αντικείμενο ανάλυςθσ πλικουσ ερευνθτικϊν εργαςιϊν ςε διαφόρουσ επιςτθμονικοφσ κλάδουσ (κοινωνιολογία, αρχιτεκτονικι, πολεοδομία κ.α.). Αξίηει να επιςθμανκεί ότι ζχει πολλά κοινά ςτοιχεία με τθν Metropolis που περιγράφθκε προθγουμζνωσ. το Λοσ Άντηελεσ (2019) κυριαρχεί ο κοινωνικόσ αςτικόσ διαχωριςμόσ μεταξφ τθσ άνω πόλθσ υπερςφγχρονων ογκωδϊν κτιρίων ςτα οποία κατοικοφν οι προνομιοφχοι, και τθσ πόλθσ ςτο επίπεδο του δρόμου όπου κατοικοφν οι πολυπολιτιςμικζσ και χαμθλισ κοινωνικισ τάξθσ μάηεσ ανκρϊπων. Αξιοςθμείωτο είναι το γεγονόσ ότι τθν περίοδο προβολισ τθσ κατζλθξε ςε εμπορικι αποτυχία λόγω τθσ αποςτροφισ του κοινοφ, αποςτροφι θ οποία ςθμειϊκθκε εντονότερα ςτο Λοσ Άντηελεσ, και προκφπτει από τθν προβολι μιασ ανθςυχθτικά πικανισ εξζλιξθσ τθσ πόλθσ με ςτοιχεία που χαρακτθρίηουν τισ ςφγχρονεσ μθτροπόλεισ και ιδιαίτερα τισ megacities (Παπαντωνίου,2009:40). H ιδιαίτερθ αυτι φφςθ τθσ ταινίασ, επιςθμαίνεται και από τον Williams (1988: 381), ο οποίοσ περιγράφει τθν κινθματογραφικι δυςτοπία του Blade Runner ωσ μία αιςκθτικά ςφνκετθ και ιδεολογικά αμφίκυμθ ταινία θ οποία,αντίκετα με άλλεσ του είδουσ, καταδεικνφει τισ αμφιςβθτιςιμεσ τάςεισ και τα κοινωνικά προβλιματα τθσ εποχισ. φμφωνα με τον Williams (1988: ,384), θ δυςτοπικι προςζγγιςθ τθσ κινθματογραφικισ μελλοντικισ πόλθσ του Λοσ Άντηελεσ είναι ενταγμζνθ ςτο γενικότερο κλίμα απαιςιοδοξίασ που επικράτθςε μετά τον Β Παγκόςμιο Πόλεμο και τθν ανάπτυξθ τεχνολογιϊν μαηικισ καταςτροφισ, γεγονότα που επθρζαςαν τθν τζχνθ και ιδιαίτερα τισ ταινίεσ του είδουσ τισ δεκαετίεσ 70 και 80. Γενικότερα οι ταινίεσ τθσ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 56

57 εποχισ πραγματεφονταν κζματα όπωσ θ περιβαλλοντικι ρφπανςθ, ο υπερπλθκυςμόσ ςτισ μεγαλουπόλεισ, θ εγκακίδρυςθ απολυταρχικϊν ςυςτθμάτων διακυβζρνθςθσ, θ οικονομικι εκμετάλλευςθ κ.α.. τθ ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ, θ κοινωνία του Blade Runner εμφανίηεται ωσ ολοκλθρωτικά ελεγχόμενθ, μεταβιομθχανικι, με ςτοιχεία καταπίεςθσ και αποξζνωςθσ που δθμιουργοφνται από τθν υπζρμετρθ εμπορευματοποίθςθ και τεχνολογία τθσ εποχισ κακϊσ και από τθ δομι και μορφι του ίδιου του αςτικοφ περιβάλλοντοσ. Σο Λοσ Άντηελεσ του 2019 είναι μια πραγματικι μελλοντικι πόλθ ςτθν οποία τα πραγματικά αςτικά μοντζλα του παρελκόντοσ ςυνυπάρχουν με εκείνα του φανταςτικοφ μζλλοντοσ. Η απεικόνιςθ όμωσ αυτι, δεν ςθμαίνει απαραίτθτα τθν αποδοχι των ςτοιχείων τθσ υπαρκτισ πόλθσ αλλά τθν κριτικι τουσ (Μακρυδάκθσ, 2010: 6-7). Η Παπαντωνίου (2009: 57), χαρακτθρίηει τθ ςφνκεςθ μεταξφ παρελκοντικισ, παροφςασ και μζλλοντικισ πόλθσ ωσ «χρονικι ςυμπίεςθ». Η μελλοντικι πόλθ του Λοσ Άντηελεσ ςυνυπάρχει με ζνα φφοσ ρετρό και φίλμ-νουάρ των δεκαετιϊν 30 και 40 (εικόνα Εικόνα 55: Ο Deckard ςτο γραφείο τθσ αςτυνομίασ. κθνι φιλμ-νουάρ. (τιγμιότυπο από τθν ταινία "Blade runner"- Director s Cut, 1992) 55), το οποίο ςυνδυάηεται με ςτοιχεία του γερμανικοφ εξπρεςιονιςμοφ. φμφωνα με τον Williams (1988: 387), και τα δφο ςτιλ προβάλλουν τθν δυςαρζςκεια του ανκρϊπου για τθν παροφςα κατάςταςθ τθσ κοινωνίασ, με τον «εξπρεςιονιςμό» να είναι εκείνοσ που δίνει τθν ελπίδα θκικισ δικαίωςθσ. Σο γεγονόσ ότι θ ταινία δθμιουργείται τθν εποχι που κυριαρχοφςε ο μεταμοντερνιςμόσ ςτθν αρχιτεκτονικι, επθρζαςε τουσ δθμιουργοφσ τθσ ςχετικά με τθ μορφι τθσ μελλοντικισ πόλθσ (Παπαντωνίου, 2009: 56). φμφωνα με τθν Bruno (1987: 66), θ αρχιτεκτονικι προςζγγιςθ τθσ πόλθσ του Blade Runner είναι εκείνθ που προβάλει τθν ςχζςθ του μεταμοντερνιςμοφ με τθ μεταβιομθχανικι κοινωνία. Σο μζλλον τθσ πόλθσ δεν αναπαριςτάται ιδανικό αλλά παρουςιάηεται ςαν τθν εξζλιξθ τθσ υπαρκτισ πόλθσ και κοινωνίασ ςτθν οποία κυριαρχεί θ αίςκθςθ τθσ παρακμισ που προζκυψε από τθν ςκοτεινι πλευρά τθσ τεχνολογίασ και του υπερκαταναλωτιςμοφ, όπου εγκαταλελειμμζνα κτίρια και γειτονιζσ ςυνυπάρχουν με τισ πυκνοκατοικθμζνεσ παλιζσ περιοχζσ τθσ πόλθσ και τισ ςφγχρονεσ επιχειρθματικζσ. Η μεταβιομθχανικι παρακμι αποτυπϊνεται από τον υβριδικό αρχιτεκτονικό ςχεδιαςμό ςε μια πόλθ που είναι ςυνδυαςμόσ του Λοσ Άντηελεσ με τθ Νζα Τόρκθ, το Σόκυο και το Χόνγκ Κόνγκ δθμιουργϊντασ ζνα μοναδικό αςτικό τοπίο το οποίο όμωσ ςυνκζτεται με πολλά αρχιτεκτονικά ςτιλ του παρελκόντοσ και του μζλλοντοσ. Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 57

58 Σζλοσ πρζπει να αναφερκεί ότι θ ταινία Blade Runner ςυνδζεται άμεςα με το δυςτοπικό φφοσ cyberpunk των ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ. φμφωνα με τθν Collie (2011: ), ςε αυτό το κινθματογραφικό είδοσ, το αςτικό τοπίο αναπαριςτάται να κυριαρχείται από τισ μεγάλεσ εταιρίεσ παραγωγισ και από τθν καταπάτθςθ του δθμόςιου χϊρου ζναντι του ιδιωτικοφ ενϊ κατακλφηεται από τεχνολογίεσ που ελζγχουν και καταπατοφν τθν ιδιωτικότθτα του ατόμου. Ακόμθ επιςθμαίνεται ο κεντρικόσ ρόλοσ των παγκόςμιων πόλεων (Global Cities) ςτθν οικονομικι και κοινωνικι αλλαγι, θ ανάπτυξθ των πόλεων ωσ επικοινωνιακά ςυςτιματα, θ κοινωνικι διάκριςθ και θ απουςία κυβζρνθςθσ. Η ταινία Blade Runner καταδεικνφει θκικολογικά ηθτιματα προβλθματιςμοφ ςχετικά με τθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ και το κατά πόςο αυτι μπορεί να επθρεάςει τθν κοινωνικι, πολιτικι και αςτικι διάςταςθ τθσ πόλθσ. Χαρακτθριςτικά θ Παπαντωνίου (2009: 58) επιςθμαίνει ότι, τα χαρακτθριςτικά τθσ μελλοντικισ πόλθσ και κοινωνίασ που προβάλλονται ζχουν πλζον τισ ρίηεσ τουσ ςτθ ςφγχρονθ εποχι Τα «πέντε ςτοιχεία» τησ πόλησ ςτην ταινία Blade Runner Κτίρια-Κελφφθ Η πλοκι τθσ ταινίασ Blade Runner βαςίηεται κατά ζνα μεγάλο μζροσ ςτθ αποτφπωςθ του μελλοντικοφ αςτικοφ τοπίου και τθσ αρχιτεκτονικισ των κτιρίων, ςτοιχεία που δίνουν πλθροφορίεσ για τθν οικονομικι και κοινωνικι διάςταςθ τθσ πόλθσ, επιχειρϊντασ να κζςει ςθμαντικά ερωτιματα ςχετικά με τθ ςθμερινι πραγματικότθτα. Εικόνα 56: Σο αςτικό τοπίο του Λοσ Άτηελεσ,2019. το βάκοσ διακρίνεται θ εταιρεία Tyrell. (τιγμιότυπο από τθν ταινία "Blade runner"-director s Cut, 1992) Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 58

59 Η απεικόνιςθ του αςτικοφ τοπίου ςτθν πόλθ του Λοσ Άντηελεσ του ζτουσ 2019, αντιπροςωπεφει τθν κοινωνικι διάκριςθ, θ οποία αναπτφςςεται ςε ςυνάρτθςθ με τθν κάκετθ ανάπτυξθ τθσ πόλθσ (εικόνα57). Η πόλθ διαχωρίηεται μεταφορικά ςε δφο επίπεδα: 1) το ςκοτεινό επίπεδο του δρόμου τθσ πολυπολιτιςμικισ μεςαίασ και χαμθλισ κοινωνικισ τάξθσ που ςφμφωνα με τθν Παπαντωνίου (2009: 57), ςκιαγραφείται ωσ ζνασ τόποσ φκοράσ και παρακμισ του αςτικοφ περιβάλλοντοσ που κυριαρχείται από κοινωνικζσ εντάςεισ και ςυγκροφςεισ και 2) το υψθλό με ιδανικζσ ςυνκικεσ διαβίωςθσ και ευιλιο επίπεδο τθσ ολιγαρχίασ που αντιπροςωπεφεται από τθν εταιρεία παραγωγισ Tyrell (εικόνα 58). Εικόνα 58: Κάκετθ ανάπτυξθ τθσ πόλθσ του Λοσ Άτηελεσ,2019. Σο τοπίο τθσ (τιγμιότυπο από τθν ταινία "Blade runner"-director s Cut, μελλοντικισ πόλθσ του 1992) Blade Runner φαίνεται να κατακλφηεται από ςυνεχείσ πολεοδομικζσ επεμβάςεισ με κακ φψοσ προςκικεσ ςτα υφιςτάμενα κτίρια του παρελκόντοσ. Η απεικόνιςθ τθσ πόλθσ κατά αυτόν τον τρόπο ςφμφωνα με τον Abouhela (2005), ζγινε με το ςκεπτικό ότι θ αφαίρεςθ Εικόνα 57: Σο επίπεδο του δρόμου ςε αντίκεςθ με το υψθλό επίπεδο κατοίκθςθσ τθσ ολιγαρχίασ. (τιγμιότυπο από τθν ταινία "Blade runner"-director s Cut, 1992) των παλαιϊν κτιςμάτων από τον αςτικό ιςτό μπορεί να ςτοιχίςει οικονομικά περιςςότερο από τθν καταςκευι νζων ςφγχρονων κτιςμάτων. Σο αποτζλεςμα είναι θ ανάπτυξθ ενόσ πολυεπίπεδου αςτικοφ περιβάλλοντοσ όπου ανάλογα με τισ ανάγκεσ, προςτίκενται νζεσ χριςεισ Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 59

60 ςτα υπάρχοντα κτίρια καλφπτοντασ με αυτό τον τρόπο ακόμα και ιςτορικά κτίςματα του παρελκοντικοφ Λοσ Άντηελεσ. Χαρακτθριςτικά, αναφζρονται το παλαιό εμπορικό κζντρο Bradbury Building (εικόνεσ 59,60) υψθλισ αρχιτεκτονικισ αξίασ και ο ςιδθροδρομικόσ ςτακμόσ Union Station ο οποίοσ λειτουργεί μζχρι και ςιμερα. Εικόνα 60: Σο "Bradbury Building" όπωσ απεικονίηεται ςτθν ταινία. (τιγμιότυπο από τθν ταινία "Blade runner"-director s Cut, 1992) Εικόνα 59: Σο "Bradbury Building" ςτθν πραγματικι του μορφι. Πθγι: centercitybrassquintet.com/ccbqnews.html Εικόνα 61: "Trickling Towers and Layer City", Peter Cook Πθγι: l-architecture.com /STYLE/STY-072.htm Με τον τρόπο αυτό ο ςχεδιαςτισ των ςκθνικϊν τθσ ταινίασ Syd Mead, προςπάκθςε να απεικονίςει τον παραγκωνιςμό που υφίςταται θ αιςκθτικι και θ ποιότθτα διαβίωςθσ των κατοίκων, δίνοντασ κζςθ ςτθν κακαρά λειτουργικι ανάπτυξθ τθσ πόλθσ του μζλλοντοσ. Η ςυγκεκριμζνθ απεικόνιςθ φαίνεται να είναι εμπνευςμζνθ από τθν αρχιτεκτονικι ομάδα Archigram και ςυγκεκριμζνα από τον Peter Cook με το ςχζδιο του Trickling Towers and Layer City (εικόνα 61). τισ όψεισ των κτιρίων δεςπόηουν επιγραφζσ νζον και μεγάλεσ διαφθμιςτικζσ οκόνεσ ςφμβολα τθσ υπερκαταναλωτικισ κοινωνίασ και τθσ τεχνολογικισ κυριαρχίασ, όπωσ ςυμβαίνει και ςτθν ταινία Metropolis (εικόνα 62). Παρόλθ τθν κακϋφψοσ ανάπτυξθ, θ πόλθ φαινομενικά διακζτει ςχετικά χαμθλι δόμθςθ ςε ςχζςθ με τισ επιβλθτικζσ μζγα-καταςκευζσ τθσ άρχουςασ τάξθσ που κυριαρχοφν ςτο τοπίο (εικόνα 56). Σο πιο επιβλθτικό και δεςποτικό κτίςμα είναι αυτό τθσ εταιρείασ Tyrell 700 ορόφων, το οποίο φαίνεται να είναι το μόνο νζο κτίριο τθσ πόλθσ του Η ογκϊδθ και μνθμειακι μορφι του αποτελεί ορόςθμο των ανκρϊπινων επιτευγμάτων και τθσ τεχνολογικισ προόδου αλλά παράλλθλα λειτουργεί και ωσ εξουςιαςτικό ςφμβολο (εικόνα 63). Είναι καταςκευαςμζνο με τθ μορφι γυάλινθσ πυραμίδασ και ςφμφωνα με τθν Σςαμτηι Διμθτρα Κεφάλαιο2ο: Ανάλυςθ των κινθματογραφικϊν ταινιϊν επιςτθμονικισ φανταςίασ «Metropolis» και «Blade Runner» 60