Νέες Τεχνολογίες και Μουσεία: εργαλείο, τροχοπέδη ή συρµός;

Transcript

1 Νέες Τεχνολογίες και Μουσεία: εργαλείο, τροχοπέδη ή συρµός; Μαρία Οικονόµου* ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο χώρος του πολιτισµού έχει κάποιες σηµαντικές ιδιαιτερότητες και χαρακτηριστικά σε σχέση µε το χώρο των επιχειρήσεων, αλλά και άλλων εκπαιδευτικών οργανισµών. Συχνά, η χρήση των νέων τεχνολογιών αναγνώρισε αυτήν τη µοναδική ταυτότητα και στήριξε δηµιουργικά τους ιδιαίτερους στόχους των οργανισµών του πολιτισµικού χώρου, βοηθώντας τους να ανταποκριθούν άµεσα σε νέα κοινωνικά µηνύµατα και ανάγκες. Σε άλλες όµως περιπτώσεις λειτούργησε ως τροχοπέδη ή δηµιούργησε νέα ζητήµατα, εκτός από αυτά που κλήθηκε να λύσει. Χρησιµοποιώντας διαφορετικά παραδείγµατα πειραµατικών κυρίως εφαρµογών της πληροφορικής σε µουσεία, που επικεντρώνονται στην ερµηνεία των εκθεµάτων και την επικοινωνία µε το κοινό, το άρθρο καταγράφει τις νέες τάσεις σε αυτόν το χώρο και θίγει έναν ευρύτερο προβληµατισµό για τις δυνατότητες και τους περιορισµούς των νέων µέσων. ABSTRACT The domain of culture has some significant particularities and special characteristics compared to the business world, but also to other educational organisations. In many cases the use of new technologies recognised this unique identity and supported creatively the special aims of cultural organisations, helping them meet directly the new social messages and needs. However, in other cases, it functioned more as an impediment or raised new issues apart from those that it was asked to solve. Using different examples of mainly experimental applications of informatics in museums which focus on the interpretation of exhibits and the communication with the public, the article records the new trends in this field and raises wider issues about the possibilities and limitations of new media. 1 Ι ΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ Αφού σκιαγραφήσουµε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συνθέτουν τη φυσιογνωµία των πολιτισµικών οργανισµών, θα εξετάσουµε τις δυνατότητες που τους προσφέρουν τα νέα τεχνολογικά µέσα για να εκπληρώσουν τους στόχους τους. Θα αναφερθούµε επίσης στους περιορισµούς που αυτά συχνά θέτουν και τα προβλήµατα που συναντάµε στην εφαρµογή τους στο χώρο του πολιτισµού. Τέλος, θα καταγράψουµε τις νέες τάσεις στο πεδίο της πολιτισµικής πληροφορικής και θα αναλύσουµε τα ζητήµατα που θίγουν. Οι πολιτισµικές πληροφορίες είναι πολύµορφες και σχετίζονται µε ένα σύνθετο πλέγµα διασυνδέσεων. Συχνά είναι αυτές ακριβώς οι διασυνδέσεις και οι πληροφορίες που δίνουν νόηµα στα πολιτισµικά αντικείµενα. Όταν λείπουν αυτού του είδους οι πληροφορίες, η αξία των πολιτισµικών αντικειµένων µειώνεται δραµατικά, καθώς αυτά καταντούν να είναι απλώς ωραία ή µυστηριώδη αντικείµενα για τα οποία είναι γνωστές µόνο οι αισθητικές τους ιδιότητες. Μία άλλη ιδιαιτερότητα των πολιτισµικών οργανισµών που διαµορφώνει τη φυσιογνωµία τους αποτελεί το γεγονός ότι είναι µη-κερδοσκοπικοί. Μπορεί κάποιες από τις δραστηριότητες τους να αποφέρουν κέρδος, αλλά ο λόγος ύπαρξης τους και ο κύριος στόχος τους (σε αντίθεση µε τις 1

2 ιδιωτικές επιχειρήσεις) δεν είναι ποτέ να αποφέρουν οικονοµικό κέρδος. Ακόµα και µετά τις πιέσεις που δέχτηκαν οι πολιτισµικοί οργανισµοί κυρίως τη δεκαετία του 1980 από κυβερνήσεις και τµήµατα της κοινωνίας για να υιοθετήσουν κάποιες από τις αρχές διοίκησης των επιχειρήσεων και να βρουν µόνοι τους ένα µεγάλο ποσοστό πόρων για να στηρίξουν τις δραστηριότητες τους αντί να επαναπαύονται στις κρατικές επιχορηγήσεις, οι κύριοι στόχοι τους δεν αξιολογήθηκαν ποτέ µε γνώµονα το κέρδος. Αντίθετα, διατήρησαν διαφορετικές αξίες, όπως η προβολή και ανάπτυξη πολιτισµικών δραστηριοτήτων, η ενηµέρωση και η εκπαίδευση του κοινού, ή η ενίσχυση της καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Παρόλο που ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας ήταν πάντα ένα λιγότερο ή περισσότερο εµφανές στοιχείο της ταυτότητας των πολιτισµικών οργανισµών, πρέπει να σηµειώσουµε όµως επίσης ότι το περιβάλλον τους είναι διαφορετικό από αυτό της επίσηµης εκπαίδευσης. Τα µουσεία, µε τα οποία ασχολούµαστε κυρίως σε αυτό το άρθρο, είναι χώροι ανεπίσηµης εκπαίδευσης, όπου η εκπαιδευτική λειτουργία είναι εξαιρετικά σηµαντική, αλλά η συµµετοχή σε αυτήν είναι οικειοθελής από τους επισκέπτες και συνήθως ανεξάρτητη. Ακόµα και όταν υπάρχουν µουσειοπαιδαγωγοί ή άλλο προσωπικό που στηρίζει τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες, ο ρόλος τους διαφέρει σηµαντικά από αυτόν του δασκάλου ή καθηγητή του σχολείου. Αυτοί προσπαθούν περισσότερο να δηµιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες ώστε µόνοι τους οι επισκέπτες να ανακαλύψουν τα στοιχεία που τους ενδιαφέρουν από αυτά που έχει να τους προσφέρει το µουσείο, παρά να διδάξουν συγκεκριµένα γεγονότα και έννοιες. Μία άλλη ιδιαιτερότητα των πολιτισµικών οργανισµών έχει να κάνει µε το κοινό στο οποίο απευθύνονται, καθώς αυτό είναι πολύ ευρύ, µε διαφορετικά χαρακτηριστικά, γνώσεις κι ενδιαφέροντα. Ακόµα και αν στην πράξη, οι σχετικές έρευνες δείχνουν ότι συνήθως οι επισκέπτες των µουσείων είναι υψηλότερης µόρφωσης και ότι προέρχονται από τα µεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώµατα (Bourdieu et al, 1969, Merriman, 1991, Falk, 1998), το κοινό τους παραµένει σε µεγάλο ποσοστό ανοµοιογενές και καλύπτει µεγάλο ηλικιακό φάσµα. Για αυτό το ποικιλόµορφο κοινό τα µουσεία προσφέρουν διαφορετικές ευκαιρίες για ανεξάρτητη και οικειοθελή µάθηση, αλλά παράλληλα συνδέονται στενά και µε τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία. Οι πολιτισµικοί οργανισµοί σήµερα αναγνωρίζουν ότι ανταγωνίζονται άλλες δραστηριότητες και χώρους ψυχαγωγίας και προσπαθούν να ισορροπήσουν και να συνδυάσουν το εκπαιδευτικό έργο µε τη διασκέδαση. Όπως συµβαίνει µε πολλές δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, η κοινωνική διάσταση στην οποία θα αναφερθούµε πιο αναλυτικά παρακάτω, είναι καθοριστικής σηµασίας σε όλη την εµπειρία της επίσκεψης στο µουσείο. Λαµβάνοντας υπόψη όλες αυτές τις ιδιαιτερότητες που συντελούν στη µοναδική φυσιογνωµία των πολιτισµικών οργανισµών, η χρήση της πληροφορικής έχει σε πολλές περιπτώσεις συµβάλλει ουσιαστικά στην εκπλήρωση των στόχων τους. Σε κάποιες άλλες πάλι, έχει δηµιουργήσει προβλήµατα και έχει θέσει νέα ζητήµατα που πρέπει να εξεταστούν. 2 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Ένας από τους πρώτους χώρους όπου ξεκίνησαν να εφαρµόζονται οι νέες τεχνολογίες στο µουσείο ήταν στη διαχείριση των συλλογών και την τεκµηρίωση, όπου έχουν βοηθήσει σηµαντικά. Κατάλληλα σχεδιασµένα κι ενηµερωµένα συστήµατα πληροφοριών έχουν συνεισφέρει στον έλεγχο της ορολογίας, τη διατήρηση διεθνών προτύπων και την εύκολη αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών για µεγάλες συλλογές. Αποτελούν δε, τα ηλεκτρονικά αποθέµατα που στηρίζουν όλες τις άλλες λειτουργίες του µουσείου, από την οργάνωση εκθέσεων και την εξυπηρέτηση ερευνητών, µέχρι τα εκπαιδευτικά προγράµµατα και τη δηµιουργία εκδόσεων (Οικονόµου 2003, κεφ.6). Η χρήση της πληροφορικής έχει βοηθήσει επίσης στη συντήρηση και καλύτερη προστασία των συλλογών, καθώς οι συνθήκες θερµοκρασίας, υγρασίας και φωτισµού µπορούν να καταγράφονται 2

3 και να αναλύονται ηλεκτρονικά, προειδοποιώντας αυτόµατα το προσωπικό του µουσείου όταν οι σχετικές τιµές υπερβούν τα επιτρεπτά όρια. Παράλληλα, οι νέες τεχνολογίες έχουν µετατρέψει σε µεγάλο βαθµό τις διαδικασίες συντήρησης και αποκατάστασης αντικειµένων και µνηµείων (για παράδειγµα, Carpenter, 2000 και LACONA, 2000). Επιπλέον, η επικοινωνία µεταξύ διαφορετικών πολιτισµικών οργανισµών έχει µπει σε άλλες βάσεις µε την εξάπλωση της τεχνολογίας. Εκτός από τους απλούς τρόπους που το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο µπορεί να διευκολύνει την επικοινωνία συναδέλφων από διαφορετικές ηπείρους, οι νέες τεχνολογίες µπορούν να στηρίξουν τη διοργάνωση εκθέσεων µε αντικείµενα από διαφορετικούς οργανισµούς και συµµετοχή ειδικών από διαφορετικές χώρες. Ένας από τους πιο εντυπωσιακούς τοµείς εφαρµογής των νέων τεχνολογιών στο µουσείο όµως, έχει να κάνει όχι µόνο µε τη χρήση τους ως βοηθητικό εργαλείο στη διοργάνωση εκθέσεων, αλλά κυρίως µε την οργανική ένταξη τους µέσα σε αυτές. Έτσι έχουµε εξάπλωση της χρήσης τους όχι µόνο για την παροχή πληροφοριακού υλικού και συµφραζοµένων για τα αντικείµενα, αλλά και για τη δηµιουργία εµπειριών για τους επισκέπτες, το ζωντάνεµα άλλων εποχών και πολιτισµών και την εµβύθιση του κοινού σε αυτές. Ακολουθώντας τις ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές και το µεταλλασσόµενο ρόλο του µουσείου, οι νέες τεχνολογίες έχουν στηρίξει νέους τρόπους επικοινωνίας µε το κοινό του, δίνοντας µεγαλύτερες δυνατότητες επιλογής και συµµετοχής. Παράλληλα, η κοινωνία της πληροφορίας έχει βάλει σε νέες βάσεις τη σχέση επιµελητών και καλλιτεχνών (Dietz, 1998). Επίσης, οι νέες τεχνολογίες βελτιώνουν την πρόσβαση του κοινού στους πολιτισµικούς οργανισµούς. Είναι σίγουρο ότι βοηθούν την πρόσβαση επισκεπτών που είναι αποµακρυσµένοι γεωγραφικά, για παράδειγµα µέσω των ιστοσελίδων τους ή των ηλεκτρονικών εκδόσεων τους. Βέβαια, η βελτίωση της κοινωνικής πρόσβασης που πολλοί ευαγγελίζονται (για παράδειγµα, στην ευρωπαϊκή και την εθνική στρατηγική για την Κοινωνία της Πληροφορίας, Department for Culture, Media and Sport, 2000, Netful of Jewels, 1999), είναι ακόµα υπό εξέταση. Θεωρητικά, οι νέες τεχνολογίες κάνουν τους πολιτισµικούς οργανισµούς, τα προγράµµατα και τις συλλογές τους πιο προσιτά και ανοιχτά σε άτοµα µε σωµατικές αναπηρίες ή προβλήµατα µάθησης, σε οµάδες που κατοικούν σε αποµονωµένες περιοχές ή σε άτοµα περιθωριοποιηµένα που υπό άλλες συνθήκες δεν θα αποτελούσαν µέρος των επισκεπτών. Σε µερικές περιπτώσεις, η δηµοτικότητα των νέων µέσων προσελκύει στη συνέχεια την προσοχή ορισµένων και στο πολιτισµικό περιεχόµενο (Economou, 1998). Για κάποιους χρήστες, η δυνατότητα ανεξάρτητης πλοήγησης σύµφωνα µε τα ενδιαφέροντα τους είναι προτιµητέα σε σχέση µε πιο παραδοσιακούς τρόπους επίσκεψης. 3 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Όµως όλα αυτά έχουν γίνει µε κάποιο κόστος και όχι χωρίς προβλήµατα. Η είσοδος της πληροφορικής σε όλους τους χώρους της κοινωνίας, οδήγησε κάποιες φορές τα µουσεία στην τυφλή υιοθέτηση τεχνολογικών εφαρµογών, χωρίς να εξετάζουν πρώτα αν αυτές όντως υπηρετούν τους σκοπούς του οργανισµού τους. Οι εφαρµογές νέων τεχνολογιών έχουν γίνει ένας από τους βασικούς τρόπους για να υποδηλώσουν οι πολιτισµικοί οργανισµοί ότι είναι µοντέρνοι και ανοιχτοί στις νέες επιταγές της κοινωνίας, αλλά σε αυτήν τους την προσπάθεια κάποιες φορές ξεχνούν το πιο σηµαντικό, που είναι οι ανάγκες των επισκεπτών τους και κατά πόσο αυτές υπηρετούνται ικανοποιητικά από τα νέα ψηφιακά εργαλεία. Πολλές έρευνες σε αυτόν το χώρο έχουν δείξει ότι η επίδραση αυτών των εφαρµογών είναι καθοριστική και κάποιες φορές δραµατική, αποσπώντας συχνά την προσοχή των επισκεπτών από το ίδιο το έκθεµα (Economou, 1998, Sparacino 2002, Proctor & Tellis, 2003). Η παρουσία ηλεκτρονικών εφαρµογών στις εκθέσεις επηρεάζει την όλη ατµόσφαιρα και συµπεριφορά των επισκεπτών (Morrissey & Worts, 1998, Worts, 1990) ακόµα και όταν αυτές δεν χρησιµοποιούνται από όλους. Τα νέα µέσα προσφέρουν αναµφίβολα πολλαπλές δηµιουργικές δυνατότητες για να 3

4 συµπληρώσουν το κοινωνικό, ιστορικό και ιδεολογικό υπόβαθρο των εκθεµάτων και να τονίσουν τις βασικές ιδέες που κρύβονται πίσω από αυτά, απευθυνόµενα σε όλες µας τις αισθήσεις. Όµως δυστυχώς, η µέχρι τώρα εµπειρία έχει δείξει ότι αυτό το δυναµικό µένει συχνά ανεκπλήρωτο, καθώς η σχέση εικονικού και πραγµατικού απαιτεί λεπτές ισορροπίες και µελετηµένους χειρισµούς για να στηρίξει ουσιαστικά την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία και την επικοινωνία µε το τρίτο σκέλος της τριγωνικής αυτής σχέσης: του επισκέπτη, καταναλωτή, χρήστη αυτών των πολιτισµικών εµπειριών, ο οποίος µε τη σειρά του, φέρνει τα δικά του ενδιαφέροντα, προτιµήσεις, και γνώσεις. Σε πολλές περιπτώσεις γίνεται επιπόλαιη χρήση εντυπωσιακών τεχνολογικών ευρηµάτων και πολύπλοκων προγραµµατιστικών επιλογών που δεν συνοδεύονται από αντίστοιχο περιεχόµενο και καταλήγουν σε ρηχές και επιφανειακές εφαρµογές. Άλλες πάλι φορές, η ελλιπής διαστρωµάτωση της πληροφορίας κουράζει το χρήστη και αποσπά την προσοχή του από τα αληθινά αντικείµενα, αντί να στηρίζει συµπληρωµατικά την έκθεση. Έτσι µέχρι στιγµής, δεν συναντάµε συχνά αρµονική σχέση µεταξύ εικονικών και πραγµατικών αντικειµένων, ιδιαίτερα όταν αυτά συνυπάρχουν δίπλα-δίπλα σε εκθέσεις, και επισκεπτών. Ένα άλλο ζήτηµα που θίγουν οι εφαρµογές της πληροφορικής στο χώρο του πολιτισµού έχει να κάνει µε θέµατα οικονοµικά και πολιτικά. Το κυνήγι της χρηµατοδότησης για τα νέα έξοδα που απαιτεί η πληροφορική (σε µηχανήµατα, λογισµικό, εγκαταστάσεις, συντήρηση, κλπ) οδήγησε σε ορισµένες περιπτώσεις, τη συµµετοχή πολιτισµικών οργανισµών σε προγράµµατα ανάπτυξης και τεχνολογίας όπως αυτά της Ευρωπαïκής Ένωσης, που έδιναν έµφαση στον πειραµατισµό µε τεχνολογίες αιχµής και όχι αναγκαστικά στις προτεραιότητες του πολιτισµικού χώρου (Οικονόµου, 2003, 132). Έτσι, κάποια µουσεία αλλά και άλλοι πολιτισµικοί οργανισµοί βρέθηκαν να κυνηγάνε λύσεις σε νέα τεχνολογικά προβλήµατα ή να πειραµατίζονται µε ακριβά και σπάνια µηχανήµατα, χωρίς να έχουν πρώτα συµπληρώσει βασικά κενά στην τεκµηρίωση και την οργάνωση των συλλογών τους. Βέβαια, παρά τα σηµαντικά προβλήµατα, αυτός ο πειραµατισµός, ακόµα και όταν δεν βοηθούσε στη σωστή ιεράρχηση των αναγκών των µουσείων, οδήγησε σε κάποιες περιπτώσεις σε ενδιαφέρουσες εφαρµογές, ορισµένες από τις οποίες θα εξετάσουµε στη συνέχεια. 4 ΝΕΕΣ ΤΑΣΕΙΣ Το τελευταίο διάστηµα υπάρχει έντονη δραστηριότητα παγκοσµίως γύρω από τη χρήση φορητών συσκευών ή συσκευών χειρός για τους επισκέπτες που επισκέπτονται αρχαιολογικούς χώρους και εκθέσεις µουσείων και πινακοθηκών. Τα σχετικά προγράµµατα στηρίζουν την ανεξάρτητη κίνηση του επισκέπτη στο χώρο, χωρίς αυτός να µένει καθηλωµένος µπροστά από µία οθόνη υπολογιστή. Οι περισσότερες εφαρµογές αυτού του είδους είναι ακόµα σε πειραµατικό στάδιο και αρκετά δύσχρηστες, ενώ δε φαίνεται να στηρίζουν αποτελεσµατικά την επικοινωνία µεταξύ των επισκεπτών. Παρόλα αυτά, είναι εύκολο να φανταστούµε τις δυνατότητες που µπορούν να προσφέρουν στο µέλλον καλοσχεδιασµένα προγράµµατα που µπορούν να προσφέρουν πληροφορίες σε διαφορετικά επίπεδα, ανάλογα µε τα ενδιαφέροντα και το προφίλ του κάθε χρήστη, και που συνδυάζουν την επικοινωνία µεταξύ των µελών µίας οµάδας επισκεπτών στο µουσείο, µεταξύ επισκεπτών και προσωπικού ή ειδικών, ή και µεταξύ εικονικών και πραγµατικών επισκεπτών. Ένα από τα προβλήµατα µε πολλά από τα προγράµµατα ξενάγησης των επισκεπτών µε συσκευές χειρός, αλλά και γενικότερα των εφαρµογών των νέων µέσων στο µουσείο είναι ότι παρά τις προσπάθειες των σχεδιαστών τους, η τεχνολογία συχνά εξακολουθεί να µην είναι διάφανη, καθώς συχνά το µέσο και όχι το περιεχόµενο έχει τον πρώτο ρόλο. Έτσι, αντί να είναι ο υπολογιστής ένα αποτελεσµατικό αλλά σχεδόν αόρατο εργαλείο, απασχολεί έντονα τους χρήστες προκαλώντας είτε την περιέργεια τους είτε τον εκνευρισµό τους λόγω του δύσχρηστου περιβάλλοντος χρήσης. Βέβαια, ενδιαφέρουσες πειραµατικές εφαρµογές για πιο διάφανο και απρόσκοπτο τρόπο επικοινωνίας µεταξύ ανθρώπου και υπολογιστή υπάρχουν όλο και περισσότερες, αλλά δεν έχουν ακόµα τύχει ευρείας εφαρµογής στο χώρο του πολιτισµού. Για παράδειγµα, το KiddyFace που 4

5 σχεδίασε ο Slavko Milekic, είναι ένα ψηφιακό περιβάλλον διεπαφής το οποίο βασίζεται σε οθόνη αφής και στηρίζει µία πιο φυσική και αποτελεσµατική επικοινωνία µεταξύ νεαρών παιδιών (από δύο ετών και πάνω) και του υπολογιστή. Αν και το KiddyFace έχει δοκιµαστεί σε διαφορετικές εκπαιδευτικές συνθήκες και προσφέρει ένα πρωτοποριακό τρόπο επικοινωνίας για µικρά παιδιά, έχει εφαρµοστεί µόνο σε ένα µουσείο τέχνης, το Speed Art Museum στo Louisville της Αµερικής, πιθανόν λόγω της αντίστασης πολλών παραδοσιακών επιµελητών στην ιδέα χειρισµού και επέµβασης ακόµα και στα ψηφιακά αντίγραφα των πρωτότυπων έργων τέχνης. (Παράλληλα, έχει δοκιµαστεί πειραµατικά η χρήση του για νευροψυχολογικά τεστ για παιδιά µε τραύµατα στον εγκέφαλο και για την επανένταξη αυτιστικών παιδιών). Ορµώµενος από το χώρο της ψυχολογίας και της δουλειάς του µε παιδιά µε ειδικές ανάγκες, ο σχεδιαστής του KiddyFace συνειδητοποίησε την καθοριστική σηµασία που παίζει η δράση από το ίδιο το παιδί και ο άµεσος χειρισµός των αντικειµένων για τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού και την απόκτηση γνώσης για τον κόσµο (Milekic, 1997). Έτσι σχεδίασε ένα περιβάλλον στον υπολογιστή που επιτρέπει στα παιδιά να χειρίζονται µε πολλαπλούς τρόπους και να επεµβαίνουν σε ψηφιακά αντίγραφα έργων τέχνης, δηµιουργώντας µία εντελώς προσωπική σχέση µαζί τους (Εικ. 1). Το KiddyFace εφαρµόζει τις γενικές αρχές που διατύπωσε ο Milekic για την µετατροπή του ψηφιακού περιβάλλοντος σε χώρο φιλικό προς τα παιδιά. Αυτό επιτυγχάνεται µε αλλαγές σε τρεις βασικές περιοχές χρήσης της πληροφορικής: τη θέση (για παράδειγµα, µεταφορά των υπολογιστών από το γραφείο στο πάτωµα και τη µετατροπή τους σε ανθεκτικά παιχνίδια χωρίς καλώδια, πληκτρολόγια ή ποντίκια), το είδος της διάδρασης (για παράδειγµα, αλλαγή στη χρήση εντολών όπως έξοδος, οι οποίες παραδοσιακά πρέπει να δακτυλογραφηθούν ή να επιλεγούν µε το ποντίκι δυσκολεύοντας τα µικρά παιδιά, και επιλογή των ψηφιακών αντικειµένων µε απλή αφή), και τη δοµή του περιεχοµένου (για παράδειγµα, µετατροπή της χρήσης αρχείων και φακέλων σε έννοιες πιο οικείες µε το κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών) (Milekic, 1997). Εικόνα 1: Οθόνες για τη σύνθεση των κοµµατιών του γλυπτού του Moore σε ένα σύνολο από το πρόγραµµα KiddyFace όπως χρησιµοποιήθηκε στο Speed Art Museum, Louisville Αµερικής (πηγή: Milekic Μία άλλη πειραµατική εφαρµογή του ίδιου ερευνητή για πιο διάφανο τρόπο εξερεύνησης της πολιτισµικής πληροφορίας στηρίζεται στην καταγραφή των κινήσεων της µατιάς του χρήστη. Έτσι για παράδειγµα, όταν ο χρήστης εστιάζει για λίγα δευτερόλεπτα σε ένα µέρος της οθόνης ή σε ένα ψηφιακό αντικείµενο, κινητοποιεί µία αντίστοιχη ενέργεια µέσω ενός αισθητήρα που είναι τοποθετηµένος σε ένα απλό ζευγάρι γυαλιών (Milekic, 2003). Σε πολλές περιπτώσεις είναι οι καλλιτέχνες που έχουν πειραµατιστεί µε ενδιαφέρουσες εφαρµογές επιδιώκοντας έναν πραγµατικά διάφανο και άµεσα κατανοητό τρόπο χρήσης των νέων τεχνολογιών. Ένα τέτοιο παράδειγµα αποτελεί το βραβευµένο διαδραστικό περιβάλλον Beyond Pages (1995, ΖΚΜ Καρλσρούης) που δηµιούργησε ο Ιάπωνας καλλιτέχνης Μasaki Fujihata. Σε 5

6 αυτό, ένας προβολέας προβάλλει πάνω σε ένα τραπέζι εικόνες από τις σελίδες ενός δερµατόδετου τόµου, οι οποίες ενεργοποιούνται µε ένα στυλό, ζωντανεύοντας τα αντικείµενα που αναφέρονται στο βιβλίο (πέτρα, µήλο, πόρτα, φως, κλπ). Η ηχητική υπόκρουση µιµείται την κίνηση του καθενός πάνω στο χαρτί, εκτός από τις συλλαβές της Γιαπωνέζικης γραφής, για τις οποίες ακούγεται µία φωνή που τις προφέρει όταν επιλεγούν µόλις ο χρήστης σηκώσει το στυλό. Έτσι, η πέτρα και το µήλο κυλάνε πάνω στην ψηφιακή σελίδα, το φως ανάβει στη λάµπα γραφείου, η πόρτα ανοίγει µία οθόνη βίντεο µπροστά από την οποία µπορείς να διαβάσεις (Εικ. 2). Σε ένα παιχνίδι µεταξύ του παραδοσιακού τρόπου οργάνωσης και αποθήκευσης πληροφοριών µε σειριακό τρόπο που αντιπροσωπεύει το βιβλίο, και των νέων µέσων ψηφιακής απεικόνισης, ο καλλιτέχνης πειραµατίζεται και αναλύει τις ιδιότητες και τα όρια και των δύο κόσµων. Χρησιµοποιεί την ιδέα του ξεφυλλίσµατος ενός παραδοσιακού βιβλίου, αλλά ξεπερνάει τα δισδιάστατα όρια του, εισάγοντας στοιχεία έκπληξης και εµφανίζοντας τρισδιάστατα και κινούµενα στοιχεία, ενώ παράλληλα διατηρεί ένα εξαιρετικά απλό και εύχρηστο περιβάλλον για τους θεατές του έργου. Εικόνα 2: Εικόνα από το έργο Beyond Pages του Ιάπωνα καλλιτέχνη Masaki Fujihata (πηγή: ZKM) Στην προσπάθεια να στηρίξουν την εύκολη κι ανεξάρτητη παροχή πληροφοριών στους επισκέπτες καθώς αυτοί περιηγούνται στο χώρο κατά βούληση, κάποιες πειραµατικές εφαρµογές επικεντρώνονται σε νέα µέσα που µπορούν να φορεθούν. Έτσι για παράδειγµα, µία οµάδα από το εργαστήριο MIT πειραµατίζεται µε ηλεκτρονικές συσκευές τέτοιου τύπου και κρύβουν την κεντρική µονάδα επεξεργασίας του υπολογιστή και άλλα απαραίτητα εξαρτήµατα σε ένα ελαφρύ σακίδιο που µπορεί να κουβαλάει ο επισκέπτης κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του. Παράλληλα, µία µικρή ειδική κάµερα που συνδέεται µε ακουστικά που φοράει στο κεφάλι του ο επισκέπτης προβάλλει επεξηγηµατικό κι ερµηνευτικό υλικό για τα εκθέµατα που βλέπει µπροστά του (Εικ. 3). 6

7 Εικόνα 3: Η συσκευή µουσείου που µπορεί να φορεθεί δίνοντας στο χρήση µέσω των ειδικών γυαλιών, επιπρόσθετες πληροφορίες σε ψηφιακή µορφή για τα πραγµατικά έργα τέχνης (πηγή: Sparacino, 2002) Το ενδιαφέρον σε αυτήν την εφαρµογή που βρίσκεται ακόµα σε πειραµατικό στάδιο, είναι ότι προσπαθεί να προσαρµόσει το περιεχόµενο του προγράµµατος ανάλογα µε τον τύπο των επισκεπτών. Έχει δηλαδή, ενσωµατώσει και ένα σύστηµα που καταγράφει την πορεία των επισκεπτών στο χώρο, τις στάσεις που κάνουν µπροστά από τα εκθέµατα και το χρόνο που αφιερώνουν στο καθένα, ώστε (χρησιµοποιώντας πολύπλοκους αλγορίθµους και τη θεωρία των πιθανοτήτων) να µπορέσει να τους κατατάξει σε κάποιες απλές κατηγορίες (παραδείγµατος χάριν, επισκεπτών µε επιφανειακό, επιλεκτικό ή βαθύ ενδιαφέρον για τα εκθέµατα) και στη συνέχεια αυτόµατα να επιλέξει και να προσαρµόσει το περιεχόµενο της εφαρµογής ανάλογα µε τα ενδιαφέροντα τους (Sparacino 2002). Σε αυτό το πρωτόλειο στάδιο της έρευνας υπάρχουν αρκετοί προβληµατισµοί ως προς την ευρεία και αποτελεσµατική εφαρµογή αυτού του συστήµατος σε µουσεία και τη δυνατότητα του να καταγράψει µε ακρίβεια την πολυπλοκότητα και ποικιλοµορφία των διαφορετικών οµάδων επισκεπτών στο µουσείο. Από την άλλη όµως, από τις πιο γοητευτικές δυνατότητες που προσφέρει στους επαγγελµατίες του µουσείου και τους διοργανωτές εκθέσεων είναι η στενή και ταυτόχρονη σύνδεση πραγµατικού και εικονικού, εκθεµάτων και ερµηνευτικού υλικού και η δυνατότητα προσαρµογής και αλλαγής αυτού του πληροφοριακού υλικού. Η στήριξη της κοινωνικής διάστασης της επίσκεψης παραµένει προβληµατική σε πολλές εφαρµογές, και όχι µόνο στις συσκευές χειρός. Σήµερα αναγνωρίζεται γενικά ότι οι περισσότεροι επισκέπτες πηγαίνουν στο µουσείο σε οµάδες (για παράδειγµα, µε την οικογένεια τους, φίλους, την τάξη του σχολείου) και ότι η σύνθεση αυτής της οµάδας, αλλά ακόµα και των υπόλοιπων ανθρώπων που θα συναντήσουν στις αίθουσες του µουσείου, επηρεάζει αποφασιστικά την εµπειρία της επίσκεψης και τι θα αποκοµίσει από αυτήν ο καθένας (ενδεικτικά, Hein, 1998, Falk & Dierking, 1992). Παρόλα αυτά, οι περισσότερες εφαρµογές της νέας τεχνολογίας συνήθως παρεµποδίζουν, αντί να στηρίζουν την επικοινωνία µεταξύ των επισκεπτών, ενώ συχνά είναι δύσκολο να έχουν πρόσβαση στους ηλεκτρονικούς σταθµούς πληροφόρησης περισσότεροι από ένας χρήστες. Σε κάποιες αίθουσες µουσείων τοποθετούν ψηλότερα για να βλέπουν καλύτερα οι υπόλοιποι επισκέπτες δεύτερες οθόνες που αντιγράφουν ό,τι βλέπει ο κύριος χρήστης. Σε αυτές τις περιπτώσεις βέβαια, τον έλεγχο του προγράµµατος διατηρεί µόνον ένας επισκέπτης ανά πάσα στιγµή. Αυτό εξυπηρετεί µία οµάδα επισκεπτών οι οποίοι είναι πιο άπειροι και διστακτικοί ως προς τη χρήση της νέας τεχνολογίας ή άγνωστων εφαρµογών και προτιµούν πρώτα να εξοικειωθούν µε 7

8 αυτές παρατηρώντας τους άλλους να τις χρησιµοποιούν. Για άλλους όµως επισκέπτες που θέλουν να δοκιµάσουν το πρόγραµµα που χρησιµοποιεί κάποιος άλλος, οι λύσεις αυτού του τύπου είναι περιοριστικές ή ακόµα και εκνευριστικές. Λίγες είναι οι περιπτώσεις όπου οι εφαρµογές νέων µέσων στα µουσεία πραγµατικά στηρίζουν και εκµεταλλεύονται την κοινωνική διάσταση της επίσκεψης, ενθαρρύνοντας για παράδειγµα, διαφορετικούς επισκέπτες να συµµετάσχουν σε ένα παιχνίδι, να συγκρίνουν τις απόψεις τους για κάποιο θέµα ή να δηµιουργήσουν από κοινού µία ηλεκτρονική κατασκευή. Οι λίγες τεχνολογικές εφαρµογές που προσπαθούν να ενσωµατώσουν τη σηµασία της επικοινωνίας µεταξύ των επισκεπτών του πολιτισµικού χώρου, πειραµατίζονται συχνά µε νέα µοντέλα και δυνατότητες στη σχέση πραγµατικών και εικονικών επισκεπτών, του προσωπικού του µουσείου, καλλιτεχνών και ειδικών επιστηµόνων. Έτσι, για παράδειγµα, το Exploratorium στο Σαν Φρανσίσκο έχει δηµιουργήσει το πρόγραµµα the Exploratorium, το οποίο έχει ως στόχο να συνδέσει σε πραγµατικό χρόνο την αποµακρυσµένη εµπειρία του πεδίου των επιστηµονικών ανακαλύψεων µε το κοινό που βρίσκεται εκείνη τη στιγµή στον εκθεσιακό χώρο του Μουσείου. Στη συνέχεια, αυτή η διάδραση χρησιµοποιείται ως βάση για ένα πρόγραµµα που προβάλλεται στο ιαδίκτυο. Με αυτόν τον τρόπο, η εµπειρία στο πεδίο εµφανίζεται ως ένα από τα εκθέµατα στις αίθουσες του Exploratorium, ενώ η σχέση µεταξύ κοινού µε αυτήν την εµπειρία από απόσταση εµφανίζεται σαν ένα διαδραστικό πρόγραµµα για τους θεατές στα σπίτια τους και σε σχολεία οπουδήποτε στον κόσµο (Semper, 1998). Η ιδέα αυτή δοκιµάστηκε αρχικά µε το ιαστηµικό Τηλεσκόπιο Hubble και την αποστολή επιδιόρθωσής του το Φεβρουάριο του 1997, η οποία χρησιµοποιήθηκε σαν υλικό για 14 προγράµµατα Webcast. Αυτά τα προγράµµατα παρουσίασαν στο ιαδίκτυο τις επιστηµονικές αρχές της αποστολής, πληροφορίες για το τηλεσκόπιο σαν όργανο παρατήρησης του κόσµου, και συζητήσεις µε τους επιστήµονες και τους τεχνικούς που στήριζαν τις λειτουργίες του τηλεσκόπιου. Αυτή η σειρά προβλήθηκε στο δικτυακό τόπο του οργανισµού και οι εικονικοί επισκέπτες µπορούσαν να στείλουν µε ηλεκτρονικό ταχυδροµείο ή να τηλεφωνήσουν τις ερωτήσεις τους, ενώ το κοινό στο Exploratorium µπορούσε να κάνει ερωτήσεις στους επιστήµονες του τηλεσκόπιου Hubble και το προσωπικό του Μουσείου. Η µεγάλη επιτυχία του προγράµµατος αυτού (µε σχεδόν 1000 επισκέπτες στο Μουσείο σε διάστηµα δέκα ηµερών και πάνω από 20,000 επισκέπτες στο ιαδίκτυο) έδειξε µερικές από τις δυνατότητες σύνδεσης των εκθεσιακών χώρων µε επιστήµονες αλλά και κοινό από άλλους κόσµους (Semper, 1998). Τη σχέση πραγµατικών επισκεπτών και εικονικών από το ιαδίκτυο, καθώς και την πρόσβαση των τελευταίων στους εκθεσιακούς χώρους του µουσείου εξερεύνησε και η κοινοπραξία του έργου έρευνας και ανάπτυξης ΤOURBOT (Interactive Museum Presence through Robotic Avatars, Αλληλεπιδραστική Τηλε-παρουσία σε Μουσεία µέσω Ροµποτικών Εκπροσώπων ) που συγχρηµατοδοτήθηκε από το Πρόγραµµα Τεχνολογίες της Κοινωνίας των Πληροφοριών της Ευρωπαïκής Επιτροπής και τους συµµετέχοντες φορείς (Ίδρυµα Τεχνολογίας και Έρευνας ως συντονιστής φορέας, το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, το Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού, η εταιρεία THEON-Ροµποτικά Συστήµατα (Ελλάδα), το Γερµανικό Τεχνολογικό Μουσείο της Βόννης, το Πανεπιστήµιο Βόννης και το Πανεπιστήµιο του Φράιµπουργκ (Γερµανία)). Στόχος του πρωτότυπου αυτού προγράµµατος ήταν η δηµιουργία ενός διαδραστικού ξεναγούροµπότ, το οποίο θα έδινε ατοµική πρόσβαση στα µουσειακά εκθέµατα µέσω του ιαδικτύου. Το Tourbot λειτουργεί ως συµβολικός εκπρόσωπος (avatar) του χρήστη στο µουσείο και δέχεται εντολές από το ιαδίκτυο, οι οποίες καθορίζουν τις κινήσεις του στον πραγµατικό χώρο της έκθεσης και την επιλογή των εκθεµάτων που θα επισκεφτεί. Μέσω µίας κάµερας που είναι τοποθετηµένη πάνω στο ροµπότ, ο εικονικός χρήστης λαµβάνει εικόνες βίντεο του χώρου της έκθεσης. Έτσι, ο χρήστης από µακριά έχει µία εξατοµικευµένη τηλε-παρουσία στο µουσείο, διαλέγει ποια εκθέµατα θέλει να δει, καθώς και τον τρόπο που θέλει να τα δει (οπτική γωνία, ανάλυση, απόσταση από το έκθεµα, κλπ). Παράλληλα, ο επισκέπτης στο φυσικό χώρο έχει τη δυνατότητα να χρησιµοποιήσει το ροµπότ ως ξεναγό, ζητώντας πληροφορίες για τα εκθέµατα και επιλέγοντας ειδικές ξεναγήσεις (Giannoulis et al, 2001). 8

9 Εικόνα 4. Νεαροί επισκέπτες παρατηρούν το ροµπότ Λεύκος που χρησιµοποιήθηκε πιλοτικά στην έκθεση Kρόσσια, Χιτώνες, Ντουλαµάδες, Bελάδες χρόνια Eλληνικής φορεσιάς του Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού (πηγή: ΙΜΕ, Ένα από τα ροµπότ Τourbot µε το όνοµα Λεύκος χρησιµοποιήθηκε για πιλοτική ξενάγηση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών στην περιοδική έκθεση Το Βυζάντιο µέσα από τα µάτια ενός Ροµπότ και στο Ίδρυµα Ελληνικού Κόσµου στην έκθεση Kρόσσια, Χιτώνες, Ντουλαµάδες, Bελάδες χρόνια Ελληνικής φορεσιάς (Εικ. 4). Πέρα από τις τεχνολογικές προκλήσεις που αντιµετώπισε το πρόγραµµα αυτό, έθεσε επίσης και µία σειρά από µουσειολογικά ζητήµατα για την επικοινωνία στο µουσείο, τη σχέση πραγµατικών και εικονικών επισκεπτών και τη γενικότερη στρατηγική των πολιτισµικών οργανισµών και τον τρόπο που ιεραρχούν τις προτεραιότητες τους. Όπως προαναφέραµε, έρευνες αξιολόγησης πιο παραδοσιακών τεχνολογικών εφαρµογών, όπως οι πολυµεσικοί σταθµοί πληροφόρησης που είναι σταθερά τοποθετηµένοι σε µία γωνία της αίθουσας, έχουν δείξει ότι η παρουσία τους επηρεάζει την όλη ατµόσφαιρα στην αίθουσα και τη συµπεριφορά των επισκεπτών, ακόµα και αυτών που δε χρησιµοποίησαν το ηλεκτρονικό πρόγραµµα. Σχετικά µε προγράµµατα όπως το TOURBOT, θα ήταν ενδιαφέρον να ερευνηθεί σε µεγαλύτερο βάθος η επίδραση που έχει η πιο έντονη παρουσία ενός ροµπότ στους εκθεσιακούς χώρους, καθώς και η ποιότητα της εικονικής επίσκεψης για τους χρήστες του ιαδικτύου. Μία άλλη πειραµατική εφαρµογή που επίσης εξερευνάει τη σχέση πραγµατικών και εικονικών επισκεπτών και διαδραστικών τρόπων µετάδοσης πληροφοριών για τα µουσειακά εκθέµατα είναι το πρόγραµµα DinoHunter για µουσεία φυσικής ιστορίας. Αυτή σχεδιάζεται από δύο γερµανικά εργαστήρια που έχουν έδρα το Darmstadt, το Büro für Interaktion και το τµήµα Digital Storytelling του Computer Graphics Centre (Sauer & Göbel, 2003). Το πρόγραµµα που σχεδιάζουν έχει την ιδέα της επίσκεψης στο µουσείο µε τη µορφή ενός εκπαιδευτικού, αλλά και διασκεδαστικού παιχνιδιού, το οποίο βασίζεται στις επιστηµονικές πληροφορίες για τους δεινόσαυρους που τους παρέχει το σχετικό µουσείο (σε αυτή τη φάση το πρόγραµµα δοκιµάζεται στο Μουσείο Παλαιοντολογίας Senckenberg στη Γερµανία), αλλά συνδυάζει παράλληλα διαφορετικές τεχνικές αφήγησης, όπως δραµατουργικά στοιχεία ταινιών του Hollywood, παραµυθιών ή θεατρικών παιχνιδιών, και στοιχεία εµβύθισης από ηλεκτρονικά παιχνίδια για να κάνει τη µάθηση πιο αποτελεσµατική. 9

10 Εικόνα 5. Υποθετική σκηνή του προγράµµατος DinoHunter, όπου η συσκευή χειρός δίνει στον επισκέπτη ενός µουσείου φυσικής ιστορίας τη δυνατότητα να συµπληρώσει την εικόνα του πραγµατικού σκελετού που εκτίθεται µε την ψηφιακή αναπαράσταση του µοντέλου ενός δεινόσαυρου όπως θα ήταν µε την προσθήκη µυών, δέρµατος, κλπ. Αν και ακόµα δεν έχει εφαρµοστεί εκτεταµένα, το µοντέλο που προτείνει το πρόγραµµα µπορεί να προσαρµοστεί θεωρητικά για διαφορετικές οµάδες επισκεπτών, για παράδειγµα τάξεις σχολείου που παίζουν οµαδικά το παιχνίδι, επισκέπτες από το ιαδίκτυο, ατοµικούς επισκέπτες ή οµάδες ηλικιωµένων. Οι επισκέπτες µπορούν να συµµετάσχουν στο παιχνίδι και να έχουν πρόσβαση στις σχετικές πληροφορίες µε διαφορετικά ηλεκτρονικά εξαρτήµατα, όπως φορητές συσκευές που συνδυάζουν τις ψηφιακές πληροφορίες µε τα πραγµατικά εκθέµατα σε ένα περιβάλλον µεικτής πραγµατικότητας, ή σταθερούς σταθµούς πληροφόρησης στους οποίους µπορούν να παραπέµπουν οι φορητές συσκευές. Έτσι, για παράδειγµα, ένα στοιχείο του προγράµµατος, το DinoExplorer επιτρέπει στους επισκέπτες ενός µουσείου φυσικής ιστορίας που παρατηρούν έναν πραγµατικό σκελετό δεινόσαυρου, να δουν στη φορητή ψηφιακή συσκευή τους εικονικές τρισδιάστατες ταινίες που δείχνουν πώς αυτός ο δεινόσαυρος ανέπνεε ή πώς έµοιαζε µε την προσθήκη των µυών και των άλλων στοιχείων του σώµατος του (Εικ. 5). Ένα άλλο κοµµάτι του προγράµµατος, το DinoTalk, επιτρέπει στους επισκέπτες να συζητήσουν µε το δεινόσαυρο και να τον ρωτήσουν για παράδειγµα, πώς τον λένε ή πόσα κιλά ζυγίζει, ενώ το DinoSim αναπαριστά τα χαρακτηριστικά και την κίνηση του δεινόσαυρου, βασισµένο σε επιστηµονικές πληροφορίες (Sauer & Göbel, 2003). Είναι εµφανές ότι ένα τέτοιο σπονδυλωτό κι ευέλικτο σύστηµα προσφέρει πολλές δυνατότητες προσωποποίησης της επίσκεψης για διαφορετικές οµάδες, καθώς και εκπαιδευτικές δυνατότητες όχι µόνο κατά τη διάρκεια της επίσκεψης, αλλά και προετοιµασίας πριν από αυτήν και επεξεργασίας της (για παράδειγµα, στην τάξη) στη συνέχεια. Μένει βέβαια να δοκιµαστεί στην πράξη, καθώς βρίσκεται ακόµα στο στάδιο της πειραµατικής εφαρµογής και του σχεδιασµού. Εκτός όµως από τους δηµιουργικούς και συχνά εντυπωσιακούς πειραµατισµούς στην επικοινωνία πολιτισµικών οργανισµών και κοινού, την παρουσίαση και την ερµηνεία, είναι σηµαντικό να µην ξεχνάµε την εξαιρετικά σηµαντική, αν και συνήθως χαµηλότερου προφίλ δραστηριότητα της δηµιουργίας πρωτογενούς ψηφιακού πολιτισµικού υλικού. Αυτή η επίπονη και απαιτητική διαδικασία αποτελεί τα θεµέλια πάνω στα οποία θα στηριχτούν τα άλλα οικοδοµήµατα, όπως οι εικονικές εκθέσεις και τα εκπαιδευτικά προγράµµατα στο ιαδίκτυο. H ψηφιοποίηση καταλόγων και η δηµιουργία βασικών συνόλων δεδοµένων (όπως αρχεία µνηµείων ή βάσεις πληροφοριών για τις συλλογές) θα σχηµατίσουν τη ραχοκοκαλιά, η οποία θα στηρίξει πιο δηµιουργικές χρήσεις της πληροφορικής, όπως εφαρµογές πολυµέσων και δυναµικές ιστοσελίδες. Η έλλειψη πλούσιου ψηφιακού πολιτισµικού υλικού αποτελεί ιδιαίτερο πρόβληµα στη χώρα µας και σχετίζεται µε τη 10

11 σχετικά περιορισµένη χρήση του ιαδικτύου στην Ελλάδα, η οποία παρόλο που αυξάνεται κάθε χρόνο, εξακολουθεί να παραµένει από τις χαµηλότερες στην Ευρώπη (Flash Eurobarometer N 125, 2002, Καρούνος & Γουσίου, 2002). Καθώς οι πολιτισµικοί οργανισµοί ψηφιοποιούν τις συλλογές τους στα πλαίσια συγκεκριµένων προγραµµάτων, θα πρέπει να σκεφτούν ό,τι υπάρχουν πολλοί τρόποι µε τους οποίους µπορεί να ξαναχρησιµοποιηθεί αυτό το υλικό. Το ψηφιακό περιεχόµενο µπορεί κανείς να το επεξεργαστεί, να το ταξινοµήσει µε νέους τρόπους, να το αναλύσει, ή να το ενώσει µε άλλο υλικό για διαφορετικές πολιτισµικές ανάγκες, και όλα αυτά πολύ πιο εύκολα σε σχέση µε το αναλογικό υλικό. Στα µουσεία και τους άλλους πολιτισµικούς οργανισµούς η αποτελεσµατική χρήση της πληροφορικής εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την ύπαρξη καλών συστηµάτων τεκµηρίωσης. Για αυτό το λόγο η έµφαση στη χρήση των νέων τεχνολογιών θα πρέπει να δοθεί στη µετατροπή των υπαρχόντων αναλογικών αρχείων σε ψηφιακή µορφή και στη βελτίωση των χαρακτηριστικών, της ποιότητας και της προσβασιµότητας των βάσεων δεδοµένων που ήδη υπάρχουν. Ακολουθώντας αυτήν την κατεύθυνση, οι πολιτισµικοί οργανισµοί δηµιουργούν αποθέµατα και πηγές µε µακρόχρονη οικονοµική και κοινωνική αξία. Αφού οι κατάλογοι και τα άλλα εργαλεία διαχείρισης των συλλογών µετατραπούν σε ψηφιακή µορφή, µπορούν να αποτελέσουν τη βάση για υπηρεσίες πληροφόρησης που θα στηρίξουν για παράδειγµα, τη διοίκηση και το έργο των επιµελητών, θα βοηθήσουν στην ενηµέρωση των επισκεπτών, και θα προσφέρουν υλικό για προγράµµατα προσέγγισης της κοινότητας. Αυτά τα πολιτισµικά αποθέµατα ή κοιτάσµατα, για να χρησιµοποιήσουµε τον όρο του Umberto Eco (1992), είναι οι ανακυκλώσιµες πρώτες ύλες της κοινωνίας της πληροφορίας (Ross, Economou & Anderson, 1998, 7.1, 19). Προσπαθώντας να αντιµετωπίσει αυτήν την ανάγκη το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισµού συγκρότησε το 2001 το Εθνικό Πρόγραµµα Ψηφιοποίησης και τη σχετική Επιτροπή Ψηφιοποίησης του Ελληνικού Πολιτιστικού Αποθέµατος (ΕΨΕΠΑ). Σύµφωνα µε τα λεγόµενα του Υπουργού Πολιτισµού που ενέκρινε το έργο, στόχος του προγράµµατος ήταν να θεσπίσει τους κανόνες, τις επιστηµονικές προδιαγραφές και τα πρότυπα για την ψηφιοποίηση, προκειµένου να υπάρξει η καλύτερη δυνατή πρακτική, ποιοτικός έλεγχος, µειωµένο κόστος, οµοιοµορφία, ταχύτητα και επιστηµονική ακρίβεια (Βενιζέλος, 2001). Η ΕΨΕΠΑ δεν υφίσταται πια, αλλά τα αποτελέσµατα, κείµενα και οδηγίες που έχει εκδώσει έχουν χρησιµοποιηθεί κυρίως στις τελευταίες προσκλήσεις του Επιχειρησιακού Προγράµµατος για την Κοινωνία της Πληροφορίας (Πρόσκληση 65, Πρόσκληση 78, Ε.Π Περιφερειών, κ.α.) και σε πολλά προγράµµατα ψηφιοποίησης πολιτιστικών οργανισµών που ξεκινάνε στις µέρες µας. Όταν ολοκληρωθεί ο πρώτος γύρος των εφαρµογών αυτών, θα ήταν χρήσιµο να γίνει µία συστηµατική αξιολόγηση της επίδρασης όλου του Εθνικού Προγράµµατος Ψηφιοποίησης και του ρόλου της ΕΨΕΠΑ. Αναφερθήκαµε στη σηµασία δηµιουργίας πρωτογενούς πολιτισµικού υλικού σε ψηφιακή µορφή, το οποίο θα στηρίξει τις δραστηριότητες της παρουσίασης και της ερµηνείας. Στις µέρες µας όµως, φαίνεται ακόµα προβληµατική η σύνδεση αυτών των δύο χώρων δραστηριότητας των πολιτισµικών οργανισµών που µοιάζουν να λειτουργούν αποκοµµένοι και ανεξάρτητοι όσον αφορά τη χρήση της πληροφορικής. Πολύ σπάνια τα προγράµµατα παρουσίασης και ερµηνείας των συλλογών σε διαφορετικές κατηγορίες κοινού στηρίζονται σε πληροφοριακά συστήµατα τεκµηρίωσης, ενώ από την άλλη, οι εκθεσιακές και άλλες σχετικές δραστηριότητες, δεν επανατροφοδοτούν συνήθως τα πληροφοριακά συστήµατα του οργανισµού. Ήδη από το 1991 ο George MacDonald και Stephen Alsford (1991, 306) από το Καναδικό Μουσείο Πολιτισµού τονίζουν ότι δεν αρκεί για τα µουσεία να είναι απλώς αρχεία και αποδέκτες πληροφοριών, αλλά είναι σηµαντικό να χρησιµοποιούν ενεργά τις πληροφορίες για να οδηγήσουν στην κατανόηση ή για να βοηθήσουν το κοινό τους να εκµεταλλευτεί αποτελεσµατικά τα αποθέµατα πληροφοριών στην ανεξάρτητη αναζήτηση γνώσης. Για να µπορέσουν όµως τα µουσεία να αυξήσουν ουσιαστικά την πρόσβαση όλων των οµάδων του κοινού στις πηγές πληροφοριών που προσφέρουν, θα πρέπει να χρησιµοποιήσουν δηµιουργικά και µε σωστό προγραµµατισµό τις νέες τεχνολογίες για να αποφύγουν την υπερφόρτωση του κοινού µε πληροφορίες, παρουσιάζοντάς τις 11

12 σε διακριτές και κατανοητές νοηµατικές ενότητες. Επίσης, προτείνουν οι Καναδοί συγγραφείς, τα µουσεία θα πρέπει να βοηθήσουν το κοινό τους να αποκτήσει τις δεξιότητες εκείνες που θα του επιτρέψουν να πάρει τον έλεγχο της ερµηνευτικής διαδικασίας, ενώ θα πρέπει να τα κάνουν όλα αυτά µε τρόπο που να κεντρίζει και να διατηρεί το ενδιαφέρον, αντί να εγείρει εµπόδια για αυτούς που δεν είναι εξοικειωµένοι µε την τεχνολογία (MacDonald & Alsford, 1991, 310). Στην πράξη, λίγες είναι οι εφαρµογές που ακολουθούν αυτήν την κατεύθυνση ακόµα και σήµερα, ενώ η απόσταση µεταξύ των εξειδικευµένων καταλόγων (ακόµα και όταν αυτοί είναι προσβάσιµοι στο ιαδίκτυο) και των ερµηνευτικών και εκπαιδευτικών εφαρµογών παραµένει µεγάλη. Καταλήγοντας, θα λέγαµε ότι οι αυξανόµενες πειραµατικές εφαρµογές της νέας τεχνολογίας έχουν εισαγάγει ενδιαφέροντα και πρωτότυπα ζητήµατα για το ρόλο και την εικόνα των µουσείων στην κοινωνία της πληροφορίας. Αυτά τα εργαλεία όµως, θα µπορέσουν να υπηρετήσουν ουσιαστικά τους πολιτισµικούς οργανισµούς, µόνο όταν συνδυαστούν µε βαθιά κατανόηση της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας και των στόχων τους. 5 ΑΝΑΦΟΡΕΣ Βενιζέλος, Ε., (2001), Συνέντευξη τύπου Ευάγγελου Βενιζέλου, Υπουργού Πολιτισµού µε θέµα: ράσεις στον Τοµέα της Κοινωνίας της Πληροφορίας, Τετάρτη 3 Οκτωβρίου 2001, Bourdieu, P., Darbel, A., Schnapper, D., (1969), L amour de l art: les museés d art europeéns et leurs public. Paris: Les Éditions de Minuit. Carpenter, T., (2000) Masters Not Slaves - New Technology in the Service of Conservation, V&A Conservation Journal, 34 (Spring 2000), Department for Culture, Media and Sport (DCMS), (2000), Centres for Social Change: Museums, Galleries and Archives for All Policy Guidance on Social Inclusion for DCMS funded and local authority museums, galleries and archives in England, May 2000, 13 σελίδες. Dietz, S., (1998), Curating on the Web: the Museum in an Interface Culture, Museums and the Web, conf. proceeding, Toronto, Ontario, Canada, April 22-25, 1998, Eco, U., (1992), Πολιτιστικά κοιτάσµατα. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Economou, M., (1998), The evaluation of museum multimedia applications: lessons from research, Journal of Museum Management & Curatorship 17(2), Falk, J., (1998), Visitors: Who does, who doesn t and why understanding why people go to museums, Museum News 77 (March/April 1998), pp Falk, J. H., Dierking, L. D., (1992), The Museum Experience. Washington, D.C.: Whalesback Books. Flash Eurobarometer N 125, (2002), Internet and the public at large, May/June 2002, survey organised and managed by EU Directorate General Press and Communication, realised by EOS Gallup Europe upon request of the European Commission (Directorate General Information Society ), 40 σελίδες. Giannoulis G. et al (2001), Enhancing Museum Visitor Access Through Robotic Avatars Connected to the Web Museums and the Web 2001, March 14-17, 2001 Seattle, WA, Hein, G. E., (1998), The Constructivist Museum. London: Routledge. Καρούνος Θ., Γουσίου, Λ., (2002), Εθνική Έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της Πληροφορίας στην Ελλάδα, Υπουργείο Οικονοµίας και Οικονοµικών, Ειδική Γραµµατεία για την 12

13 Κοινωνία της Πληροφορίας, 35 σελίδες. LACONA III: Lasers in the conservation of artworks: proceedings of the international conference, April 26-29, 1999, Florence, Italy, Journal of cultural heritage - (LACONA III) v.1: suppl , MacDonald, G., Alsford, S., (1991), The Museum as Information Utility, Museum Management and Curatorship 10, pp Merriman, N. (1991), Beyond the Glass Case. Leicester: Leicester University Press. Milekic, S. (1997), Virtual Museums: How to make digital information child-friendly?, in J. Trant & D. Bearman (eds) Museums and the Web: Selected papers, Los Angeles, CA, March 16-19, 1997, Archives and Museum Informatics, Milekic, S. (2003), The more you look the more you get: Intention-based interface using gaze-tracking, in Bearman, D., Trant, J. (eds) Museums and the Web 2003: Selected Papers from an International Conference, Charlotte, NC, Μarch 19-22, 2002, Archives & Museum Informatics, Morrissey, K., Worts, D., (1998), A Place for the Muses? Negotiating the Role of Technology in Museums in Thomas, S., Mintz, A. (eds) The Virtual and the Real: Media in the Museum, Washington, DC: American Association of Museums. A Netful of jewels: New museums in the learning age A Report from the National Museum Directors Conference 1999, London, 24 σελίδες, < Οικονόµου, Μ., (2003), Μουσείο: Αποθήκη ή ζωντανός οργανισµός; Μουσειολογικοί προβληµατισµοί και ζητήµατα. Αθήνα: Κριτική. Proctor, N., Tellis, C., (2003), The state of the art in museum handhelds in 2003, in Bearman, D., Trant, J. (eds.) Museums and the Web 2003: Selected Papers from an International Conference, Charlotte, NC, Μarch 19-22, 2002, Archives & Museum Informatics, Ross, R., Economou, M., Anderson, J., (1998), Funding Information and Communications Technology in the Heritage Sector: Policy Recommendations to the Heritage Lottery Fund. January 1998, report by Humanities Advanced Technology and Information Institute (HATII), University of Glasgow, σελίδες. Sauer, S., Göbel, S., (2003), DinoHunter: Game-based Learning Experience in Museums, ICHIM 03, conf. proceedings CD-ROM, Paris, 8-12 September 2003, Archive and Museum Informatics. (πληροφορίες για το DinoHunter και στο Semper, R., (1998), Bringing Authentic Museum Experience to the Web Museums and the Web 1998 (conf. proceedings), Toronto, Ontario, Canada, April 22-25, 1998, & Sparacino, F., (2002), The Museum Wearable: Real-time sensor-driven understanding of visitors interests for personalized visually-augmented museum experiences Museums and the Web 2002 (conference proceedings) Boston, MA, April 17-20, Worts, D., (1990), The Computer as Catalyst: Experiences at the Art Gallery of Ontario, ILVS Review 1 (2),

14 * Επίκουρη Καθηγήτρια, Τµήµα Πολιτισµικής Τεχνολογίας & Επικοινωνίας, Πανεπιστήµιο Αιγαίου 14