ÄÇÌÇÔÑÇÓ Ê. ÎÅÍÁÊÇÓ - ÈÏÄÙÑÇÓ ÐÅËÁÃÉÄÇÓ ÅéóáãùãÞ - ÅðéìÝëåéá

Transcript

1 ÄÇÌÇÔÑÇÓ Ê. ÎÅÍÁÊÇÓ - ÈÏÄÙÑÇÓ ÐÅËÁÃÉÄÇÓ ÅéóáãùãÞ - ÅðéìÝëåéá Íôüñá ÌðáêïãéÜííç Èåüäùñïò ÐÜãêáëïò Êþóôáò ÕöáíôÞò Êþóôáò Âåñãüðïõëïò Ìé Üëçò ÔóéíéóéæÝëçò ÃéÜííïò Ðáðáíôùíßïõ Ãéþñãïò Áëïãïóêïýöçò Ðáíáãéþôçò Êïñëßñáò Íßêïò ÐáðáäÜêçò ÅõÜããåëïò ÂåíéæÝëïò ÄçìÞôñçò ÎåíÜêçò Êþóôáò ËÜâäáò Çñþ Íéêïëáêïðïýëïõ - ÓôåöÜíïõ ÄçìÞôñçò ñõóï üïõ Íßêïò ñéóôïäïõëüêçò ííá Äéáìáíôïðïýëïõ ÈïäùñÞò Ðåëáãßäçò ÍáðïëÝùí ÌáñáâÝãéáò ÅÊÄÏÓÅÉÓ ÐÁÐÁÆÇÓÇ

2

3

4 Παρεμβάσεις για την Ευρώπη

5 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκευή απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλον, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη σύμφωνα με το νόμο 2121//1993 και τους κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ISBN Copyright Eκδόσεις ΠAΠAZHΣH AEBE Nικηταρά 2 & Eμμ. Mπενάκη, Aθήνα Tηλ.: , Fax: sait: papazisi@otenet.gr ΓPAΦIKEΣ TEXNEΣ «ΓPAMMA» Φωτοστοιχειοθεσία, Aναπαραγωγές, Φιλμς, Mοντάζ Zωοδόχου Πηγής 31, Aθήνα Tηλ.: Εκτύπωση: Π. ΒΕΡΒΑΤΗΣ & ΣΙΑ Ε.Ε. Aγ. Παντελεήμονος 15, Aιγάλεω Tηλ.: Fax:

6 Παρεμβάσεις για την Ευρώπη Γράφουν οι: Ντόρα Μπακογιάννη Θεόδωρος Πάγκαλος Κώστας Υφαντής Κώστας Βεργόπουλος Μιχάλης Τσινισιζέλης Γιάννος Παπαντωνίου Γιώργος Αλογοσκούφης Παναγιώτης Κορλίρας Νίκος Παπαδάκης Eυάγγελος Βενιζέλος Δημήτρης Ξενάκης Κώστας Λάβδας Ηρώ Νικολακοπούλου-Στεφάνου Δημήτρης Χρυσοχόου Νίκος Χριστοδουλάκης Άννα Διαμαντοπούλου Θοδωρής Πελαγίδης Ναπολέων Μαραβέγιας ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΞΕΝΑΚΗΣ ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ Εισαγωγή Επιμέλεια ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2009

7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Δ. Κ. Ξενάκης Θ. Πελαγίδης ΕΝΟΤΗΤΑ I Διεθνείς Προκλήσεις Το νέο διεθνές περιβάλλον και η Ευρωπαϊκή Ένωση Ντόρα Μπακογιάννη Είναι μήπως οι Η.Π.Α. ήδη μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Ευάγγελος Βενιζέλος Που σταματάει η Ευρώπη; Θεόδωρος Πάγκαλος Συστημική μεταβολή, (αν)ασφάλεια και εθνικά οράματα στη νέα Ευρώπη Δημήτρης Κ. Ξενάκης & Κώστας Υφαντής Οι Ευρω-ατλαντικές σχέσεις στο διεθνές περιβάλλον: Σε αναζήτηση μιας κανονιστικής συμπληρωματικότητας Κώστας Α. Λάβδας Το ενεργειακό ζήτημα της Ευρώπης Κώστας Βεργόπουλος Προς μια σφαιρική μεταναστευτική πολιτική Ηρώ Νικολακοπούλου-Στεφάνου

9 8 ΔΗΜΗΤΡΗΣ K. ΞΕΝΑΚΗΣ ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ Ένας πιθανός προορισμός για την Ευρώπη; Μιχάλης Ι. Τσινισιζέλης & Δημήτρης Ν. Χρυσοχόου ΕΝΟΤΗΤΑ II Οικονομικές Προκλήσεις Πολιτική και οικονομία Γιάννος Παπαντωνίου Κράτος και οικονομία Νίκος Χριστοδουλάκης Η Ευρώπη, η κρίση και η παγκόσμια οικονομία Γιώργος Αλογοσκούφης Κοινωνική Ευρώπη και παγκοσμιοποίηση Άννα Διαμαντοπούλου Η Ευρώπη, η κρίση και η παγκόσμια οικονομία Παναγιώτης Κορλίρας Τα διαρθρωτικά προβλήματα της Ευρώπης στο προσκήνιο Θοδωρής Πελαγίδης Η ενωσιακή διαδικασία στο σταυροδρόμι της κρίσης: Επισημάνσεις για τους όρους συγκρότησης της ευρωπαϊκής στρατηγικής στη Λισαβόνα Νίκος Παπαδάκης Η οικονομική κρίση: Μια νέα ευκαιρία για την ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ναπολέων Μαραβέγιας

10 Εισαγωγή Δημήτρης K. Ξενάκης Θοδωρής Πελαγίδης Quo Vadis Europa? Το ερώτημα για το μέλλον της Ευρώπης παραμένει εξαιρετικά επίκαιρο στις μέρες μας. Περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια μετά την ιστορική Συνθήκη του Μάαστριχτ και μια δεκαετία μετά την υιοθέτηση του κοινού νομίσματος, η παγκόσμια οικονομική κρίση αποκαλύπτει προβλήματα και αντιθέσεις επιμέρους ευρωπαϊκών εθνικών συμφερόντων, αλλά και βαθύτερα υπαρξιακά διλλήματα της ενοποιητικής διαδικασίας στη Γηραιά Ήπειρο. Προβλήματα στην οικονομική-εσωτερική και διεθνή-εξωτερική διάσταση αποκαλύπτονται μαζί και σηματοδοτούν την έκδηλη ευρωπαϊκή αμηχανία μπροστά στις ραγδαίες εξελίξεις. Στην πραγματικότητα, η ενοποιητική διαδικασία φαίνεται να έχει τελματώσει, ενώ τα περισσότερα ή τα πιο «κεντρικά» μέλη του ευρωπαϊκού πυρήνα εμφανίζονται ικανοποιημένα με το σημερινό ερμαφρόδιτο status quo, μεταξύ διακυβερνητικού ρεαλισμού και ομοσπονδιακού οραματισμού, το οποίο μάλιστα επιτρέπει την ad hoc χρήση της Ευρώπης. Πιο συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) ένα υβριδικό μόρφωμα χωρίς προηγούμενο στη διεθνή οργάνωση σήμερα αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις, οι οποίες παρακολουθούνται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και κριτική διάθεση, τόσο από τους σχετικούς ακαδημαϊκούς κύκλους, όσο και από εκείνους που διαμορφώνουν πολιτική. Μετά από μια μακρά πορεία ενοποίησης, η Ένωση διαθέτει μια αξιόλογη ικανότητα δράσης στη διεθνή σκηνή, μέσω των δυνατοτήτων που απορρέουν κατά κύριο λόγο από την κοινή εμπορική και αναπτυξιακή πολιτική και

11 10 ΔΗΜΗΤΡΗΣ K. ΞΕΝΑΚΗΣ ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ δευτερευόντως από την Κοινή Εξωτερική της Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας και εσχάτως, Άμυνας. Η πρόσφατη διεύρυνση της Ένωσης διάνοιξε την προοπτική για μια ισχυρή Ευρώπη, ικανή να προβάλλει μια εναλλακτική πρόταση για την παγκόσμια δημοκρατική διακυβέρνηση, στηριζόμενη κυρίως, στην ήπια ισχύ και στους διεθνείς κανόνες. Η υιοθέτηση της Συνταγματικής Συνθήκης θα συνέβαλε στην περαιτέρω διεθνή υποστασιοποίηση της ΕΕ. Παρά ταύτα, η απόρριψη στα δημοψηφίσματα της Γαλλίας και της Ολλανδίας, όχι μόνο δεν επέτρεψαν την εξέλιξη αυτή, αλλά άνοιξαν ένα νέο κύκλο ευρωσκεπτικισμού. Είναι ενδιαφέρον ότι τα νέα στοιχεία που προσέθετε η Συνταγματική Συνθήκη στο ευρωπαϊκό θεσμικό οικοδόμημα, όπως η Προεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, δεν αποτέλεσαν αντικείμενο αμφισβήτησης. Οι αντιρρήσεις επικεντρώθηκαν στις φιλελεύθερες οικονομικές ρυθμίσεις, που όμως προϋπήρχαν σε υφιστάμενες Συνθήκες, καθώς και στην έλλειψη ουσιαστικής διαβούλευσης και συμμετοχής των πολιτών. Μετά τις διαδοχικές αποτυχίες στα δημοψηφίσματα των τελευταίων τριών ετών, δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν ότι η συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης διεξάγεται σε ένα κλίμα εσωστρέφειας και σκεπτικισμού που δυσχεραίνει τη διευκρίνηση και ιεράρχηση των ζητημάτων. Πολλοί μάλιστα αναφέρονται στα όρια της ενοποίησης με αφορμή τη μαζική διεύρυνση της ΕΕ, την αναποτελεσματικότητα του συστήματος λήψης των αποφάσεων και τη συνολική αδυναμία να καταστεί η θεσμική της δομή επαρκώς κατανοητή και προσιτή στους πολίτες. Δεν είναι, επίσης, λίγοι εκείνοι που θεωρούν ότι η παρουσία της ΕΕ στο διεθνές περιβάλλον και η προς τούτο εσωτερική οργάνωση, αποτελούν κρίσιμες συνιστώσες της συζήτησης για το μέλλον της Ευρώπης. Σε μια κατά τι πιο προωθημένη εκδοχή, η αναγκαιότητα της ομοσπονδιοποίησης της ΕΕ υπαγορεύεται και από την αναγκαιότητα να αποκτήσει την απαραίτητη συνοχή για να μπορέσει να προβάλει μια εναλλακτική πρόταση στο πλαίσιο της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο έχει οργανωθεί η διεθνής παρουσία της ΕΕ, αντανακλά ευθέως τις αδυναμίες της ενοποίησης στο συγκεκριμένο πεδίο πολιτικής, αφήνοντας ανοικτά πολλά από τα ζητήματα που εξετάζονται στο πρώτο μέρος του συλλογικού τόμου. Στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο η ΕΕ μπορεί να ασκήσει κρίσιμη επιρροή στην αλλαγή των διεθνών σχέσεων, από την καταστροφική λογική του εθνικού συμφέροντος σε πραγματικά συνεργατικές λύσεις, στη βάση ισχυρών παγκόσμιων θεσμών. Για να το καταφέρει αυτό, θα πρέπει να βγει από το πολιτικό και θεσμικό-μεταρρυθμιστικό τέλμα, στο οποίο έχει περιέλθει, αναδιατυπώνοντας και επανεκκινώντας το ενο-

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11 ποιητικό εγχείρημα, αλλά και αποδεικνύοντας, ότι μπορεί να επηρεάσει θετικά τις εξελίξεις στη δική της «χειμαζόμενη» οικονομία, η οποία παραμένει περίπου στάσιμη τα τελευταία χρόνια. Εντούτοις, η οικονομική ύφεση έχει στρέψει την προσοχή των περισσοτέρων κρατών-μελών στο εσωτερικό τους και ίσως όχι άδικα. Η δριμύτητα της κρίσης φαίνεται να είναι παραδόξως ισχυρότερη από ότι στις ΗΠΑ, σε χώρες όπως η Γερμανία που είναι μάλιστα και ο βασικός πυλώνας της ευρωπαϊκής οικονομίας, αλλά και χώρα-κλειδί για την όποια ανάκαμψη. Η ένταση και το βάθος της οικονομικής κρίσης αναδεικνύει περισσότερο ένα έλλειμμα ύπαρξης και κατεύθυνσης οικονομικής πολιτικής. Ενώ οι ΗΠΑ επιτίθενται με γενναία μέτρα στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, η Ευρώπη φαίνεται να κρύβεται πίσω από την άποψη ότι το πρόβλημα είναι αμερικάνικο και απλώς η Ευρώπη βιώνει τα απόνερα της αμερικανικής χρηματοπιστωτικής ανευθυνότητας. Όμως, είναι φανερή η έλλειψη μιας συντονισμένης επίθεσης της ευρωπαϊκής οικονομικής πολιτικής με σκοπό την ανάκαμψη και κυρίως, την αντικατάσταση του σημερινού οικονομικού μοντέλου ανάπτυξης με πιο ήπιες και φιλικές στο περιβάλλον εκδοχές του. Απουσιάζει ιδιαιτέρως ένα ισχυρό κεντρικό ευρωπαϊκό Treasury, όπως και γενικότερα φαίνεται να λείπουν οι θεσμικές δομές που θα επέτρεπαν τη λήψη αποφάσεων στο κρίσιμο πεδίο της οικονομίας. Είναι φανερή, επίσης, η θεσμική δυσλειτουργία της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, η οποία, απουσία κι ενός ισχυρού κοινοβουλίου, δεν λογοδοτεί επαρκώς, ενώ επιμένει μέσω των κατευθύνσεων της νομισματικής της πολιτικής σε μια μάλλον άκαμπτη στάση, την ώρα που η παγκόσμια κρίση απαιτεί περισσότερη επιθετικότητα και φαντασία στην οικονομική πολιτική. Στην πρωτόγνωρη συγκυρία της κατάρρευσης του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού, παραγωγικού και εμπορικού συστήματος, της ραγδαία αυξανόμενης ανεργίας και των κοινωνικών αναταραχών, της ενεργειακής ανασφάλειας και της επιδείνωσης των κλιματικών αλλαγών και των προβλέψεων για τις επιπτώσεις τους, η Ευρώπη απειλείται με σταδιακή περιθωριοποίησή της στην παγκόσμια σκηνή και με σχετική συρρίκνωση της εσωτερικής της αγοράς, χάριν στην οποία γνώρισε πρωτοφανείς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης τις τελευταίες δεκαετίες. Κανένας από αυτούς τους κινδύνους δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο από τις εθνικές αρχές. Οι νέες διεθνείς προκλήσεις ξεπερνούν κατά πολύ τις ικανότητες των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, ή ακόμη και των παλαιότερων συνεργιών, όπως ο γαλλο-γερμανικός άξονας, ο οποίος όμως, εδώ και αρκετό καιρό, έχει χάσει την ενοποιητική λάμψη του. Επιπλέον, αντίθετες συσπειρώσεις, όπως εκείνες που διαμορφώθηκαν με την

13 12 ΔΗΜΗΤΡΗΣ K. ΞΕΝΑΚΗΣ ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ κρίση του Ιράκ φάνηκαν ενδυναμωμένες κατά τις συζητήσεις για το τέταρτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Η Βρετανία, μαζί με ομάδα «φιλοατλαντικών» χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, είναι προσανατολισμένη στην προώθηση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς και τη διεύρυνσή της με νέες χώρες, χωρίς περαιτέρω πολιτική ενοποίηση. Από την άλλη πλευρά, ο αρχικός πυρήνας της Ένωσης, παρά το αρνητικό κλίμα, παραμένει θετικός για την προώθηση της ενοποίησης, ιδιαίτερα στο χώρο της εξωτερικής πολιτικής και της άμυνας, καθώς και την ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης της ΕΕ. Όμως η πολιτική ενοποίηση φαίνεται να τελματώνει και να καθυστερεί σημαντικά στην (υπερ)διευρυμένη και σημαντικά διαφοροποιημένη Ένωση του 21 ου αιώνα. Αν και η ιστορία, και γενικότερα η «προσήλωση στο μονοπάτι» δεν αποτελούν τους καλύτερους συμμάχους στην κατανόηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, εντούτοις, πρέπει να τονιστεί ότι στην μακρόχρονη οικοδόμηση της ΕΕ, οι μεταρρυθμιστικές δυναμικές αποτέλεσαν αναπόσπαστο μέρος της ενοποιητικής διαδικασίας. Η σημερινή οικονομική κρίση θέτει επιτακτικά το ερώτημα για πόσο ακόμη θα αντιστέκεται το ευρωπαϊκό οικοδόμημα στις δυναμικές της «επανεθνικοποίησης» που αναπτύσσονται με τη μεταρρυθμιστική απραξία των τελευταίων ετών. Ενώ είναι απαραίτητη η ανάληψη νέων πολιτικών πρωτοβουλιών για την επανεκκίνηση της ενοποιητικής διαδικασίας, εξίσου σημαντική είναι και η ανάπτυξη του δημόσιου διαλόγου πραγματικά για την Ευρώπη και όχι για τα εθνικά συμφέροντα μέσα σε αυτήν, αλλάζοντας συνολικά τη λογική που διακατέχει μέχρι σήμερα τους πολίτες για την Ευρώπη και το ενωσιακό μέλλον της. Στο πλαίσιο αυτό διαπιστώνεται στη χώρα μας, όπως και για τα περισσότερα θέματα, ένα σημαντικό έλλειμμα δημοσίου διαλόγου, τόσο για τη θέση της χώρας στην Ευρώπη και στο διεθνές στερέωμα, όσο για την ίδια την ΕΕ. Σε μια περίοδο πολυδιάστατης κρίσης που θέτει υπαρξιακά διλλήματα για την Ένωση και τα κράτη μέλη, αναφορικά, τόσο με τα θεσμικά όργανα και τις διαδικασίες μετά τις αποτυχίες συναίνεσης στην Συνταγματική Συνθήκη και στη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισαβόνας, όσο και με την ευρωπαϊκή οικονομία και την κρίση του κοινωνικού κράτους, το ανά χείρας βιβλίο περιέχει κείμενα που, μέσα στην οικονομική κρίση, παρεμβαίνουν στο επείγον ζήτημα του χαρακτήρα της ευρωπαϊκής μεταβολής. Συγκεντρώνει επίκαιρες απόψεις για τα ευρύτερα διλλήματα της Ευρώπης σε μια περίοδο που η απονομιμοποίηση της πολιτικής, που παρατηρείται παντού αλλά πλήττει ιδιαίτερα την Ελλάδα, φαίνεται να οδηγεί βαθμιαία στην αποσύνδεση της χώρας από το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι.

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 Ιδιαίτερα στα θεσμικά και διεθνή ζητήματα, η χώρα μας φαίνεται να απέχει από τις ευρωπαϊκές πολυμερείς διαπραγματεύσεις και βαυκαλιζόμενη στη διμερή συμμαχία με τον Γάλλο Πρόεδρο φαίνεται να παρασύρεται ενίοτε σε έναν επικίνδυνο «μονοπολισμό», ο οποίος εκτός από τα αμφιλεγόμενα αποτελέσματα του, είναι σαφές ότι έχει βραχύ χρονικό ορίζοντα. Στην οικονομία, η χώρα φαίνεται να βρίσκεται διαρκώς σε άμυνα, προσπαθώντας να επιβληθεί στον κακό της εαυτό και να δικαιολογηθεί για τις δημοσιονομικές υπερβολές ή χειρότερα για την αδυναμία του πολιτικού της συστήματος να καταπολεμήσει τον πολιτικό του αυτισμό, την πλειστότητα και τον ξύλινο, αναχρονιστικό του λόγο, και να προχωρήσει σε βασικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις που θα επέτρεπαν τη σύγκλιση με το ευρωπαϊκό μοντέλο και θα περιόριζαν γενικότερα τα πολύ έντονα, εσχάτως, φαινόμενα ανομίας, κλεπτοκρατίας και λαθρεπιβατισμού. Τα κείμενα που περιλαμβάνονται στον τόμο προέρχονται τόσο από τις εκδηλώσεις του Κέντρου Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής «Παγκόσμια Ευρώπη: Οι Διεθνείς Διαστάσεις της ΕΕ» (30/1/2006) και σε συνεργασία με τον όμιλο Terra Nova «Παγκοσμιοποίηση και Κοινωνικό Κράτος» (28/1/2009), όσο και από το ενεργό πολιτικό προσωπικό της χώρας και έγκριτους πανεπιστημιακούς. Στον τόμο συνυπάρχουν αρμονικά ο περιεκτικός, ρεαλιστικός λόγος των πολιτικών που έχουν εμπλακεί με διάφορους τρόπους στην ευρωπαϊκή πορεία της χώρας με τον δοκιμιακό και κάπως πιο αναλυτικό και τεχνοκρατικό λόγο των πανεπιστημιακών. Κοινός παρανομαστής τους είναι η αγωνία για το μέλλον της Ευρώπης. Η συνεργασία με το Κέντρο θεσμικών Μεταρρυθμίσεων έρχεται να επιβεβαιώσει την ανάγκη συνεργιών και συναίνεσης στην παραγωγή πολιτικής για την κάλυψη του εθνικού ελλείμματος παρέμβασης στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Συγκεντρώνοντας επίκαιρες παρεμβάσεις σε κρίσιμα ζητήματα της σύγχρονης Ευρώπης, ελπίζουμε το βιβλίο να συμβάλει εποικοδομητικά στον δημόσιο διάλογο και στην ενεργοποίηση των καλώς ενοουμένων ευρωπαϊκών αντανακλαστικών της χώρας. Δημήτρης Ξενάκης Πανεπιστήμιο Κρήτης Θοδωρής Πελαγίδης Πανεπιστήμιο Πειραιώς

15

16 ΕΝΟΤΗΤΑ I Διεθνείς Προκλήσεις

17

18 1 Το νέο διεθνές περιβάλλον και η Ευρωπαϊκή Ένωση Ντόρα Μπακογιάννη Τα τελευταία χρόνια οι διεθνείς εξελίξεις φαίνεται να έχουν προλάβει την Ευρωπαϊκή Ένωση (EE) και την πορεία της προς την ολοκλήρωση. Από το γαλλικό και το ολλανδικό «όχι», μέχρι το ιρλανδικό στη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, έχουν επακολουθήσει σημαντικά γεγονότα, όπως το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, αλλάζοντας τα δεδομένα τόσο εντός όσο κι εκτός της Ένωσης. Τη χρονική περίοδο που διανύουμε, οι προκλήσεις για την ΕΕ, προκλήσεις που αφορούν τόσο στην εσωτερική της οργάνωση, όσο και στην ικανότητά της να δρα αποτελεσματικά στο σημερινό ασταθές διεθνές περιβάλλον, είναι μεγαλύτερες από ποτέ. Η ΕΕ αντιμετωπίζει προκλήσεις αλλά και μια μοναδική ευκαιρία να προχωρήσει σε δομικές επωφελείς αλλαγές. Οι αλλαγές αυτές, οι οποίες προϋποθέτουν την υιοθέτηση της Συνθήκης της Λισαβόνας από τα 27 κράτη μέλη, θα κάνουν πράξη το πάγιο αίτημα των πολιτών της ΕΕ για μια λειτουργική θεσμική μεταρρύθμιση των οργάνων της, καθώς και το αίτημα να μιλά η Ένωση στο μέλλον με μια φωνή στα θέματα της εξωτερικής πολιτικής. * Το κείμενο αυτό αποτελεί επικαιροποιημένη τροποποίηση της ομιλίας στην παρουσίαση του βιβλίου Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Κέντρο Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής, Αθήνα,

19 18 ΝΤΟΡΑ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ Αναλύοντας το πρώτο σκέλος της εσωτερικής οργάνωσης της Ένωσης, γίνεται σαφές ότι οι παγκόσμιες εξελίξεις επιτάσσουν να λύσει οριστικά η Ένωση τα θεσμικά εσωτερικά της ζητήματα, ώστε να μπορέσει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη διεθνή πραγματικότητα. Έχει έρθει ο καιρός να άρουμε τις ενστάσεις και να εισέλθουμε δυναμικά σε μια νέα περίοδο πολιτικής συνεννόησης, ικανή να προσδώσει τη δυναμική ολοκλήρωσης του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Η Ευρώπη μπορεί και πρέπει να λειτουργεί με τρόπο ανάλογο του οικονομικού της μεγέθους και της πολιτιστικής της ακτινοβολίας. Η πρωτοφανής οικονομική κρίση του διεθνούς συστήματος, η οποία, αν και ξεκίνησε από την άλλη όχθη του Ατλαντικού, γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη την Υφήλιο, με δραματικές επιπτώσεις στις οικονομίες και τις ζωές των ανθρώπων όλου του κόσμου, μπορεί να θεωρηθεί και αυτή ως μια ακόμη ευκαιρία για να δουν οι Ευρωπαίοι την ανάγκη για πληρέστερη θεσμική θωράκιση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Η νέα αυτή κρίση εγείρει σειρά ερωτημάτων, τα οποία σχετίζονται κυρίως με την πολιτική ταυτότητα της ενωμένης Ευρώπης: πώς η ΕΕ μπορεί να εξασφαλίσει μακροπρόθεσμα την ευημερία των πολιτών της; Πώς μπορεί να διασφαλίσει την κοινωνική συνοχή στο εσωτερικό της, εάν δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τη φτώχεια και την ανεργία; Πώς μπορεί να προβάλλει την ισχύ της ήπιας δύναμης, η οποία στηρίζεται και στην οικονομική της ισχύ, αν τα κράτη-μέλη της δυσκολεύονται να απορροφήσουν τους κραδασμούς που δημιουργούν ενδημικές οικονομικές δυσχέρειες και δημοσιονομικές αστάθειες; Οι παγκόσμιες κρίσεις και προκλήσεις, αφού γίνουν ορατές, δεν περιμένουν κανένα να προσαρμοσθεί. Τότε οι συνέπειες είναι απλώς τραγικές. Οφείλουμε να προνοούμε και να προετοιμαζόμαστε. Ένα από τα σημαντικά βήματα για την επίτευξη των παραπάνω στόχων ήταν, για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας, το πρώτο κείμενο στρατηγικής της Ε.Ε. που προσδιόρισε τις κυριότερες προτεραιότητες, καθώς και τις κατευθυντήριες γραμμές, για την ασφάλεια με τη διασταλτική της έννοια. Μεταξύ άλλων, η Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 κρατών-μελών οφείλει να δρα συλλογικά σε πολύ σημαντικά ζητήματα, όπως η μετανάστευση, η τρομοκρατία, η διεθνής οικονομική κρίση, η ενέργεια και οι περιφερειακές συγκρούσεις. Όλες, δε, οι δράσεις που ανέλαβε η ΕΕ τα τελευταία πέντε έτη στον τομέα της ασφάλειας, συνδέονταν και συνδέονται και µε στόχους του ΟΗΕ, γενικότερα, αλλά και με τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας ειδικότερα, όπως αναφέρεται στην πρόσφατη έκθεση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά µε την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφαλείας.

20 ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ 19 Στόχοι της Ένωσης παραμένουν πάντα η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η μείωση της φτώχειας και των ανισοτήτων, η προώθηση της χρηστής διακυβέρνησης αλλά και η εν γένει οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των λαών, ώστε να καταπολεμήσουμε τα γενεσιουργά αίτια των συγκρούσεων και της ανασφάλειας. Η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος δωρητής ανθρωπιστικής βοήθειας σε χώρες που βρίσκονται σε ένδεια, καθώς αναγνωρίζει ότι η φτώχεια, η πείνα και η απόγνωση συνθέτουν τα μεγαλύτερα ζητήματα ασφάλειας εντός του σύγχρονου διεθνούς περιβάλλοντος. Το πρόβλημα της φτώχειας είναι ασφαλώς εντονότερο στον αναπτυσσόμενο κόσμο, δεν αφήνει, όμως, ανέγγιχτο και τον ανεπτυγμένο. Η περιθωριοποίηση, η αδυναμία πρόσβασης στην εκπαίδευση, την εργασία ή τις υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, είναι προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα το ένα δέκατο, περίπου, των κατοίκων των μεγάλων ευρωπαϊκών μητροπόλεων που ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Οι πολλές και διαφορετικές διαστάσεις που λαμβάνει σήμερα το πρόβλημα της φτώχειας, την καθιστούν ένα ζήτημα που αφορά σε όλα τα κράτη, όλες τις κοινωνίες, όλους τους πολίτες. Σήμερα από παντού ακούγονται φωνές ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε, επιτέλους, το δημοκρατικό έλλειμμα. Οι Ευρωπαίοι ζητούν περισσότερη εμβάθυνση. Ζητούν μια Ένωση πιο αποτελεσματική, πιο λειτουργική. Σε αυτή την πορεία καθοριστικό ρόλο έχουν και πρέπει να έχουν και οι τοπικές αρχές και κοινωνίες, για παράδειγμα, η Τοπική Αυτοδιοίκηση και οι Περιφέρειες στην προώθηση της ανάπτυξης και της κοινωνικής συνοχής, αλλά και στην επίλυση του δημοκρατικού ελλείμματος. Οι τοπικοί θεσμοί και κοινωνίες αποτελούν πολύτιμες φωνές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν επιλέξουμε να μην τις ακούσουμε, τότε η πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης θα παραμείνει στάσιμη και η Ένωση θα χάσει τη δημοκρατική της νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών της. Το «δημοκρατικό έλλειμμα» παραμένει επειδή δεν παίρνουμε δραστικά και καινοτόμα μέτρα για την αντιμετώπισή του. Οι Ευρωπαίοι θέλουν περισσότερη Ευρώπη, αλλά μια Ευρώπη που να τους εμπνέει και να τους κάνει να αισθάνονται μέρος ενός ευρύτερου, δυναμικού συνόλου. Ενός συνόλου που θα τους παρέχει ασφάλεια και θα τους προσφέρει την αίσθηση ότι ανήκουν σε μια ξεχωριστή ομάδα. Ίσως σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η Ευρώπη χρειάζεται θαρραλέα πολιτική ηγεσία με όραμα και βούληση: μια δημοκρατική, συμμετοχική, πολιτική, κοινωνική, ισχυρή Ευρώπη. Μια Ευρώπη που να προσαρμόζεται στις ανάγκες των Ευρωπαίων, να προστατεύει τα συμφέροντά τους και να ικανοποιεί τις προσδοκίες τους.

21 20 ΝΤΟΡΑ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ Περνώντας στο δεύτερο σκέλος της ανάλυσης, είναι χρήσιμο να τονιστεί ότι η Ευρώπη μπορεί και πρέπει να αποκτήσει μια ενιαία φωνή στα θέματα της εξωτερικής πολιτικής. Η διεθνής συγκυρία σήμερα καταδεικνύει την εξέλιξη προς μια νέα, περισσότερο πολυπολική ισορροπία δυνάμεων, μια νέα διεθνή κοινωνία κρατών και ενώσεων κρατών, οι οποίες θα μπορούν να αντιμετωπίζουν από κοινού τις παγκόσμιες προκλήσεις. Παραδοσιακές δυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η ΕΕ, οφείλουν να συνεργάζονται στενά με νέες αναδυόμενες, όπως την Κίνα και την Ινδία, αλλά και με κάθε κράτος που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της νέας παγκόσμιας ισορροπίας. Για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων κρίσεων και προκλήσεων, με γνώμονα πάντα την τήρηση των αρχών και των κανόνων του διεθνούς δικαίου πρέπει να συμβάλλουμε όλοι εξίσου. Η λογική ότι μια και μόνο υπερδύναμη μπορεί να ανταπεξέλθει στην αντιμετώπιση μιας μείζονος κρίσης και να επωμιστεί αποτελεσματικά το βάρος των διεθνών εξελίξεων είναι προφανές πλέον ότι δεν ευσταθεί. Οι αρνητικές συνέπειες, ή, απλώς, η αποτυχία των μονομερών πολιτικών παρεμβάσεων, καταδεικνύουν την ανάγκη για μια νέα ισορροπία. Η συνεννόηση και η συνεργασία είναι οι σοφότερες επιλογές για την επίλυση σοβαρών προβλημάτων και για την αντιμετώπιση κρίσεων σε διεθνές επίπεδο. Η ΕE όχι μόνο μπορεί, αλλά έχει και την υποχρέωση, απέναντι στο μισό σχεδόν δισεκατομμύριο των πολιτών της, να αναλάβει τον πολιτικό ρόλο που της αναλογεί στον οικονομικό και τον πολιτικό τομέα. Σήμερα, η «ήπια ισχύς» της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η ικανότητά της να θεωρείται «έντιμος διαμεσολαβητής» σε περιφερειακές και παγκόσμιες κρίσεις, έχουν μεγάλη απήχηση στους λαούς του κόσμου, που όλοι, ανεξάρτητα από το αν ανήκουν στην Γηραιά Ήπειρο ή σε γειτονικές προς αυτήν περιοχές, ζητούν «περισσότερη Ευρώπη». Ζητούν μιαν Ευρώπη που να μιλά με μία φωνή και να συνεργάζεται επί ίσοις όροις σε όλα τα μείζονα παγκόσμια προβλήματα με τις ΗΠΑ, και όχι μόνον. Πρέπει, επομένως, να βρούμε τρόπους να κεφαλαιοποιήσουμε αυτήν την «ηθική επιτυχία» της Ένωσης στο μέγιστο βαθμό, ώστε να εξασφαλίσουμε και τα συμφέροντα της ΕΕ και των πολιτών της σε συνεργασία και συνεννόηση με τους συμμάχους και εταίρους μας. Παράλληλα, με το σχεδιασμό και την εφαρμογή νέων πολιτικών περιφερειακής συνεργασίας, η Ευρώπη απλώνει γύρω της μία ζώνη ασφαλείας που θα ωφελήσει και τους ευρωπαίους πολίτες αλλά και τους πολίτες των κρατών-εταίρων μας. Ισχυροποιώντας την Ένωση στο εσωτερικό της, χαρίζοντάς της μεγαλύτερη δημοκρατικότητα και διαφάνεια στους θεσμούς και τις διαδικασίες της, η Συνθήκη της Λισαβόνας καθι-

22 ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ 21 στά την Ευρώπη ικανή να δεχθεί νέα μέλη, πραγματοποιώντας ακόμα μια διεύρυνση. Η Ελλάδα υποστηρίζει σταθερά την ευρωπαϊκή προοπτική των βαλκανικών χωρών και της Τουρκίας και θα καλωσορίσει μια μελλοντική διεύρυνση της Ένωσης, όπως καλωσόρισε στην ευρωπαϊκή οικογένεια τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Συγχρόνως, η «Διαδικασία της Βαρκελώνης: Ένωση για τη Μεσόγειο» και η Ανατολική Πολιτική Γειτονίας, είναι δύο επιπλέον μέσα τα οποία χρησιμοποιούμε, προκειμένου να υλοποιήσουμε, ως Ευρώπη, ένα στρατηγικό στόχο: να αποκτήσουμε βαρύνοντα πολιτικό λόγο στη διεθνή σκακιέρα, σταθεροποιώντας και αναπτύσσοντας πρώτα τον άμεσο περίγυρό μας. Η Ευρώπη σήμερα αποτελεί ένα υβριδικό μόρφωμα, που περιλαμβάνει, σε διαφορετικό βαθμό και ένταση, στοιχεία από διάφορα πρότυπα. Το ευρωπαϊκό «modus operandi» ουσιαστικά συνίσταται στο συμβιβασμό ανάμεσα στο εθνικό και το ευρωπαϊκό επίπεδο, στη «συνδιαχείριση των επιμέρους κυριαρχιών μέσω κοινών θεσμών διακυβέρνησης», όπως πολύ σωστά επισημαίνουν στη μελέτη τους οι κύριοι Τσινισιζέλης και Χρυσοχόου (2006). Πρέπει να προχωρήσουμε μέσα από ένα τίμιο «συμβιβασμό» και μια σωστή «συνδιαχείριση» προς ένα νέο πρότυπο ενοποίησης και πολιτικής ταυτότητας που θα μας επιτρέψει να αντιμετωπίσουμε συνολικά το δημοκρατικό έλλειμμα του κοινού ευρωπαϊκού συστήματος αλλά και, το κυριότερο, να λαμβάνουμε γρηγορότερα αποφάσεις, ασκώντας αποτελεσματικότερα την εξωτερική πολιτική ως ΕE. Η πρόσφατη κρίση στον Καύκασο μπορεί να έφερε ξανά στο προσκήνιο μνήμες και εικόνες πολέμου επί ευρωπαϊκού εδάφους, απέδειξε, όμως, ότι όταν η Ένωση μιλά με μια φωνή στα θέματα εξωτερικής πολιτικής, έχει θετικά αποτελέσματα. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Ένωση έδρασε καταλυτικά και στην ενεργειακή κρίση, με τα προβλήματα ροής αερίου στην Ευρώπη. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι η ήπια δύναμη που χρησιμοποιεί η ΕΕ δεν φέρνει πάντοτε άμεσα αποτελέσματα. Ορισμένες φορές χρειάζεται αρκετός καιρός για να γίνουν ορατά. Η Ελλάδα υποστηρίζει δυναμικά την Ευρώπη των λαών, την Ευρώπη των ιδεών, την Ευρώπη της προόδου, η οποία συμμετέχει ενεργά στη διεθνή σκηνή και απαντά με επιτυχία στις σύγχρονες προκλήσεις. Γι αυτό και μετέχουμε ουσιαστικά και δυναμικά στη διαμόρφωση της νέας ευρωπαϊκής πολιτικής ολοκλήρωσης. Τα χρόνια που πέρασαν καταφέραμε να δημιουργήσουμε, από κοινού με τους ευρωπαίους εταίρους μας, ένα πολύ ισχυρό υπόβαθρο, μια βάση κοινών αξιών και αρχών, που αποτελούν το γερό θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζουμε μια συνεχώς ισχυρότερη «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Είμαι πεπεισμένη ότι, και με την εφαρμογή της Συνθήκης της Λισαβόνας, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θα γίνει

23 22 ΝΤΟΡΑ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ πιο ισχυρό, πιο δημοκρατικό, πιο συμμετοχικό. Είμαι αισιόδοξη ότι, στο άμεσο μέλλον, η επικύρωση της Συνθήκης της Λισσαβώνας από τα 27 κράτη μέλη της Ένωσης θα δώσει νέα ώθηση στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, ξεπερνώντας τις τωρινές αγκυλώσεις και παλιμβουλίες. Οι εσωτερικές αυτές διαδικασίες και οι θεσμοί που θα προκύψουν απ αυτές ελπίζω ότι θα επιτρέψουν, τελικώς, στην Ευρώπη να αρχίσει να αναλαμβάνει το ρόλο που της αρμόζει στο διεθνές στερέωμα: μια ηγετική θέση στη νέα πολυπολική ισορροπία δυνάμεων. Αναφορές Τσινισιζέλης Μ. και Δ. Ν. Χρυσοχόου (2006), «Διεθνής Θεωρία και Ευρωπαϊκή Ένωση» στο Δ. Κ. Ξενάκης και Μ. Ι. Τσινισιζέλης επιμ., Παγκόσμια Ευρώπη: Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΕΠΕΕΣ, Αθήνα: Ι. Σιδέρης.

24 2 Είναι μήπως οι Η.Π.Α. ήδη μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Ευάγγελος Βενιζέλος Είναι προφανές ότι ο τίτλος είναι σκόπιμα προκλητικός. Θέλει να καταδείξει ευθύς εξαρχής το πόσο στενή και αναπόφευκτη είναι η σχέση Η.Π.Α. και Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.). Θέλει να αναδέιξει το γεγονός ότι οι Η.Π.Α. είναι έντονα παρούσες στο εσωτερικό της Ε.Ε. και σε όλες τις διεργασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η οπτική αυτή γωνία δεν είναι η συνηθισμένη οπτική γωνία προσέγγισης των σχέσεων Η.Π.Α. και Ε.Ε. Επηρεάζεται από την εμπειρία μιας μεσαίας ευρωπαϊκής χώρας που μοιράζεται τις ίδιες ευαισθησίες με τα περισσότερα από τα 27 κράτη μέλη που έχουν πληθυσμιακό και οικονομικό μέγεθος ίδιο ή και μικρότερο της Ελλάδας, αλλά και από την εμπειρία μιας μεσογειακής χώρας της Νότιας Ευρώπης. Επίσης από την εμπειρία μιας χώρας της Βαλκανικής Χερσονήσου, της μόνης που ήταν μέλος της Ε.Ε. μέχρι την σχετικά πρόσφατη ένταξη της Βουλγαρία και της Ρουμανίας και της μόνης χώρας της περιοχής που συνδυάζει μέχρι 1 Ελληνική μετάφραση διάλεξης στο Woodrow Wilson International Center for Scholars μετά από πρόσκληση του Ιδρύματος Ωνάση, 22 Απριλίου Στην ελληνική μετάφραση έχουν γίνει μικρές προσθήκες ή αλλαγές προκειμένου να διατηρηθεί ο επίκαιρος χαρακτήρας του κειμένου (Αύγουστος 2009). Ακόμη και έτσι όμως το κείμενο αυτό διατηρεί τα χαρακτηριστικά μιας διάλεξης που απευθυνόταν στο επιστημονικό και πολιτικό προσωπικό της Ουάσιγκτον.

25 24 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ σήμερα τις ιδιότητες του μέλους της ζώνης του Ευρώ και του παλαιού ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 50 μέλους του ΝΑΤΟ. Παρά τους βαθείς ιστορικούς δεσμούς της Ελλάδας με τις Η.Π.Α. - ήδη από την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του νέου ελληνικού κράτους στην αρχή του 19ου αιώνα και τη σταθερή συμμαχία σε όλες τις μεγάλες διεθνείς κρίσεις, στην ελληνική κοινή γνώμη υπάρχει έντονος αντιαμερικανισμός. Η κριτική στάση απέναντι στις Η.Π.Α. που εξακολουθεί να είναι διάχυτη στην ελληνική κοινή γνώμη και η οποία οξύνθηκε παλιότερα λόγω της διαχείρισης της κρίσης στην τέως Γιουγκοσλαβία και πιο πρόσφατα λόγω του Ιράκ, δεν μειώνει τη μεγάλη σημασία που αποδίδουν οι Έλληνες στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις. Οι δεσμοί μας είναι πολύ στενοί, όχι μόνον ιστορικά και ρητορικά αλλά πολιτικά. Η κρισιμότητα του ρόλου των ΗΠΑ σε όλα τα θέματα που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ελλάδα είναι μεγάλη: Αυτό αφορά το Κυπριακό, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, το ζήτημα του ονόματος της FYROM, την διεύρυνση της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, τη σταθερότητα στα Βαλκάνια, την κατάσταση στη Μέση Ανατολή. Μπορεί θεσμικά η Ε.Ε. να είναι για τον ελληνικό λαό σημείο αναφοράς ως προς την οικονομική και πολιτική σταθερότητα της χώρας, αλλά οι σχέσεις με τις ΗΠΑ είναι πάντα το κεντρικό σημείο αναφοράς ως προς την ασφάλεια με τη στρατιωτική έννοια του όρου. Αυτός όμως είναι ο πυρήνας της κυριαρχίας και άρα το κρισιμότερο πεδίο τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής πολιτικής κάθε κράτους. * * * Για την πραγμάτευση του θέματος έχει επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον η πολιτική συγκυρία μέσα στην οποία βρισκόμαστε. Βρισκόμαστε μέσα στο κλίμα μιας οξύτατης διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης που επηρεάζει τόσο την Αμερική όσο και την Ευρώπη. Στο μέσο μιας κρίσης που κατέστησε αναγκαία την εναρμόνιση των παρεμβάσεων όλων των κρατών για την διάσωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και την στήριξη της πραγματικής οικονομίας. Στο μέσο μιας κρίσης που επιβάλλει τον συντονισμό των αντιδράσεων ανάμεσα στην Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα των Η.Π.Α. και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και έθεσε υπό δοκιμή όλους τους τυπικούς και άτυπους μηχανισμούς της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης που δεν μπόρεσαν να προβλέψουν ή να ανακόψουν την κρίση πριν αυτή εγκατασταθεί για τα καλά στην διεθνή οικονομία.

26 ΕΙΝΑΙ ΜΗΠΩΣ ΟΙ Η.Π.Α. ΗΔΗ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ; 25 Βρισκόμαστε σε μία περίοδο κρίσιμη για το θεσμικό και πολιτικό μέλλον της Ευρώπης. Η διεθνής οικονομικής κρίση ανέδειξε και πάλι τον καθοριστικό ρόλο του εθνικού κράτους, ενώ οι ευρωπαϊκοί θεσμοί φάνηκαν απροετοίμαστοι να αντιμετωπίσουν με ενιαίο και ταχύ τρόπο τα προβλήματα. Η κρίση ανέδειξε την εικόνας μιας Ευρώπης πολλαπλών ταχυτήτων και διαφορετικών κύκλων. Η απόσταση ανάμεσα στα παλιά και τα νέα μέλη μεγάλωσε. Άλλα κράτη μέλη μετέχουν στις συνεδριάσεις του G8 ή του G 20 και άλλα αναγκάζονται να καταφύγουν στη βοήθεια του Δ.Ν.Τ. Εξακολουθεί δε να εκκρεμεί η κύρωση και η θέση της ισχύς της μεταρρυθμιστικής Συνθήκης της Λισαβόνας που ήρθε να καλύψει εν μέρει μόνο το μεγάλο κενό που δημιούργησε η απόρριψη (στα σχετικά δημοψηφίσματα στη Γαλλία και την Ολλανδία) της Συνθήκης για τη θέσπιση ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος. * * * Ως προς τις σχέσεις ανάμεσα στις δύο ηπείρους, κάθε Ευρωπαίος που επισκέπτεται τις ΗΠΑ νοιώθει λίγο όπως ο Alexis de Tocqueville. Προσπαθεί να κατανοήσει την αμερικανική πραγματικότητα με βάση τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις για τους θεσμούς, τις σχέσεις θρησκείας και πολιτικής, τις σχέσεις κοινωνίας των πολιτών και πολιτικού συστήματος, τις σχέσεις κράτους και οικονομίας. Κάτι το αντίστοιχο συνέβαινε παλιότερα με τους Αμερικανούς περιηγητές στην Ευρώπη, ιδίως όταν αυτοί έκαναν την κλασική διαδρομή που είχε ως άξονα την Ελλάδα και την Ιταλία. Παρά τις διαφορές, η σχέση ανάμεσα στις δύο ηπείρους είναι γενετική. Η Αμερική προσδιορίζει την ταυτότητά της σε σχέση με την Ευρώπη και η Ευρώπη σε σχέση με την Αμερική. Η δυτική αντίληψη των πραγμάτων εξακολουθεί να υπάρχει ως ενιαία αντίληψη παρά τις διαφορές. Η Αμερική ήταν ο «νέος κόσμος» σε σχέση με την Ευρώπη του 18ου αιώνα. Σήμερα, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας, η Ευρώπη εμφανίζεται ως «νέος κόσμος» για πολλά θέματα που αφορούν τις ΗΠΑ. Στον πυρήνα βρίσκεται βέβαια πάντα το πρόβλημα της ασφάλειας. Η ευρωπαϊκή ασφάλεια είναι αδιάκοπα ζήτημα αμερικανικού ενδιαφέροντος ήδη από το 1917 με την απόφαση του προέδρου Woodrow Wilson να μετάσχει η Αμερική στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα δεκατέσσερα σημεία του Προέδρου Wilson διατυπώθηκαν πριν από ενενήντα χρόνια, την επομένη του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Όταν όμως τα διαβάζει κανείς σήμερα, μπορεί να τα τοποθετήσει και στην αρχή της δεκαετίας

27 26 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ του 90, την επομένη της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας. Αυτό εξηγεί και το βάρος της ιστορικής μνήμης κάτω από το οποίο λειτουργεί η Ευρώπη. Η στάση αυτή της Αμερικής απέναντι στην Ευρώπη ανανεώθηκε στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο και στην μακρά περίοδο του ψυχρού πολέμου. Η Ελλάδα ήταν μάλιστα το πρώτο και πιο κρίσιμο πεδίο εφαρμογής του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ. Από την άλλη πλευρά, πάντοτε στα μεγάλα ζητήματα που σχετίζονται με την αμερικανική ασφάλεια ο πρώτος και αναμφισβήτητος εταίρος των ΗΠΑ είναι η Ευρώπη, ανεξάρτητα από επιμέρους διαφωνίες και τριβές και ανεξάρτητα από το θεσμικό σχήμα μέσα στο οποίο κινούνται οι σχέσεις των δύο πλευρών: ΝΑΤΟ, Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, διμερείς ή πολυμερείς συνεργασίες. Το ίδιο το ευρωπαϊκό φαινόμενο έχει καταγωγική σχέση με τις ΗΠΑ. Η ιδέα ενός μεγάλου ευρωπαϊκού ομοσπονδιακού κράτους κατά το πρότυπο των ΗΠΑ βρίσκεται στην ιστορική αφετηρία της ευρωπαϊκής ιδέας. Η συγκρότηση της Ε.Ε. από το πρώιμο στάδιό της έως σήμερα διέπεται από αυτήν την αντιφατική αλλά αξεπέραστη σχέση με το αμερικανικό φαινόμενο. Όλα τα βήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι βήματα χειραφέτησης της Ευρώπης από τις ΗΠΑ και βήματα συνεργασίας με τις ΗΠΑ. Όταν ξεκινούσε η ιστορία της Ε.Ε., δέκα μόλις χρόνια από το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, όλοι στην Ευρώπη είχαν πλήρη συνείδηση της σημασίας που είχε η στάση των ΗΠΑ για την ασφάλεια της γηραιάς ηπείρου. Η Ε.Ε., με την αρχική μορφή της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα και στη συνέχεια με τη μορφή της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας, γεννήθηκε στο πλαίσιο μίας έντονης στρατιωτικής και οικονομικής παρουσίας των ΗΠΑ στην Ευρώπη. Η Σύμβαση της Ρώμης υπογράφεται μετά την ίδρυση του ΝΑΤΟ, με τη Γερμανία υπό κατοχή και με το δολάριο να είναι το αναμφισβήτητο διεθνές νόμισμα. Σήμερα, περισσότερα από 50 χρόνια αργότερα, η εικόνα είναι πολύ πιο σύνθετη. Ο πυρήνας όμως της σχέσης Ευρώπης Η.Π.Α. είναι πάντα ίδιος: Η Ε.Ε., ως ενιαία αγορά και ως ενιαία έννομη τάξη, προσφέρει στις αμερικανικές επιχειρήσεις που επενδύουν και δραστηριοποιούνται στην Ευρώπη ένα πεδίο πολύ πιο πλατύ και πολύ πιο σίγουρο από αυτό της εθνικής αγοράς και της εθνικής έννομης τάξης κάθε ευρωπαϊκού κράτους χωριστά. Το ευρώ και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα συγκροτούν μία νομισματική και χρηματοπιστωτική οντότητα που προφανώς λαμβά-

28 ΕΙΝΑΙ ΜΗΠΩΣ ΟΙ Η.Π.Α. ΗΔΗ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ; 27 νει πολύ σοβαρά υπόψη της η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ και το αντίστροφο. Η Ε.Ε. των 27 κρατών-μελών, μέσα από τις συνεχείς διευρύνσεις της προς τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και προς τις χώρες της Βαλτικής, έχει καταστεί κεντρικός μοχλός για την προώθηση μιας καταβάθος ενιαίας ευρω-αμερικανικής στρατηγικής αντίληψης ως προς την ασφάλεια και τη σταθερότητα στην Ευρώπη. Η αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών, η ένταξη στις διεθνείς οικονομικές δομές και η ένταξη στο ΝΑΤΟ λειτουργεί εδώ και χρόνια ως ένα τρίπτυχο. Η Ε.Ε. (με τη συμπληρωματική συμμετοχή του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη) έχει αναλάβει ένα πολύ μεγάλο βάρος ως προς την προώθηση των δύο πρώτων πτυχών. Βέβαια, συνήθως οι σχέσεις Η.Π.Α. και Ε.Ε. αντιμετωπίζονται ως σχέσεις ανάμεσα σε δύο οικονομικές οντότητες καθώς τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, ασφάλειας και άμυνας εξακολουθούν να ανήκουν επίμονα στην αρμοδιότητα κάθε κράτους μέλους της Ε.Ε. και άρα στο πεδίο των διμερών τους σχέσεων με τις Η.Π.Α. Η ετήσια συνάντηση κορυφής Η.Π.Α. και Ε.Ε., το Framework for Advancing Transatlantic Economic Integration και το Transatlantic Economic Council, η Air Transport Agreement και οι Open Skies Plus, η συζήτηση για τον γύρο της Doha, η συζήτηση για την ενεργειακή ασφάλεια και την κλιματική αλλαγή, οι εξελίξεις στο πλαίσιο του Visa waiver programme είναι κρίσιμα ζητήματα το καθένα από τα οποία έχει τη σημασία του. Η προσέγγιση όμως των επιμέρους ζητημάτων δεν πρέπει να διασπά την ιστορική και πολιτική βάση των σχέσεων Η.Π.Α. και Ε.Ε. Υπάρχουν βεβαίως πολλά σημεία τριβής. Από την ασφάλεια των εμπορευματοκιβωτίων (Container Security), μέχρι την ανταλλαγή των προσωπικών δεδομένων των επιβατών των αεροπορικών πτήσεων. Όλα όμως αυτά δεν τοποθετούν τις Η.Π.Α. έξω από την Ευρώπη. Για παράδειγμα, στο «ευχάριστο» πεδίο του πολιτισμού, που όμως δεν είναι καθόλου αθώο ιδεολογικά και πολιτικά, η Ε.Ε. ενοποιείται ως πολιτιστική αγορά μέσα από την διακίνηση των αμερικανικών πολιτιστικών αγαθών όπως οι κινηματογραφικές ταινίες. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η εξοικείωση με τον αμερικανικό κινηματογράφο είναι πολύ μεγαλύτερη απ ότι με το φιλανδικό ή ακόμη και με το γερμανικό. Δεν ισχύει το ίδιο για τον βρετανικό, το γαλλικό, τον ιταλικό, ή τον ισπανικό κινηματογράφο, αλλά σε κάθε περίπτωση η πρωτοκαθεδρία των αμερικανικών ταινιών είναι αναμφισβήτητη.

29 28 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Από το «ευχάριστο» πεδίο του κινηματογράφου μπορούμε να πάμε στο πολύ πιο «σκληρό» πεδίο της ενεργειακής πολιτικής. Όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και ιδίως όσα δεν έχουν επαρκείς φυσικούς πόρους ή δεν χρησιμοποιούν πυρηνική ενέργεια, ενδιαφέρονται για την επάρκεια και την ασφάλεια του ανεφοδιασμού τους με πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Η Ελλάδα μετέχει, για παράδειγμα, σε πολλές συνεργασίες αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου, προσπαθώντας να διαφοροποιήσει τις πηγές εφοδιασμού ώστε να αποφευχθεί κάθε μονομερής εξάρτηση. Πρέπει όμως να μπορεί να εφοδιάζεται με επαρκείς ποσότητες που είναι άμεσα διαθέσιμες λαμβάνοντας φυσικά υπόψη τις μελλοντικές δυνατότητες αποθεμάτων, όπως αυτών του Αζερμπαϊτζάν, ή τις δυνατότητες που θα προσφέρουν στο μέλλον αγωγοί υπό κατασκευή. Από την άλλη πλευρά προφανώς και είναι πλήρως αντιληπτό το στρατηγικό βάθος της προσέγγισης των Η.Π.Α. και η ανησυχία τους για τον κίνδυνο μονομερούς εξάρτησης ιδίως στο φυσικό αέριο. Το πλαίσιο όμως στο οποίο κινούνται οι ευρω-ρωσικές σχέσεις, όπως και οι αμερικανο-ρωσικές σχέσεις δεν είναι αυτό του Ψυχρού Πολέμου. Από την άποψη αυτή η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης και ενιαίας ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής θα βοηθούσε στην εξισορρόπηση των σχέσεων Ε.Ε., Η.Π.Α. και Ρωσίας στον κρίσιμο τομέα της ενέργειας αλλά και γενικότερα. Το μείζον ζήτημα όμως είναι η προοπτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Όσο και αν αυτό φαίνεται παράδοξο η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση αποτελεί μία σταθερή επιλογή της αμερικανικής στρατηγικής. Πέρα από τη σχετική ακαδημαϊκή συζήτηση και τις διάφορες θεωρητικές απόψεις που αναπτύσσονται για το θέμα αυτό, κυρίως στις Η.Π.Α., το τελικό πολιτικό αποτέλεσμα προκύπτει με αρκετά καθαρό τρόπο και ανεξάρτητα από την διακύμανση της πολιτικής συγκυρίας. Όποιοι συνεπώς πιστεύουν ότι τα κρίσιμα ζητήματα είναι το εμπορικό ισοζύγιο Ε.Ε. και ΗΠΑ, το ζήτημα των άμεσων αμερικανικών επενδύσεων στην Ε.Ε. και των άμεσων ευρωπαϊκών επενδύσεων στις Η.Π.Α., το ζήτημα της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων για τα αμερικανικά οπτικοακουστικά έργα, το ζήτημα των αεροπορικών υπηρεσιών και των «ανοικτών οριζόντων», για να μνημονεύσω την τελευταία πολύ σημαντική συμφωνία, υποτιμούν την στρατηγική θεώρηση των σχέσεων Η.Π.Α. Ε.Ε. Οι ΗΠΑ μέσα από το πλέγμα των διμερών σχέσεών τους με τις χώρεςμέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέσα από την επαφή τους με τις χώρεςμέλη της Ένωσης που μετέχουν στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και στο G8 ή στο G20, μέσα από τη διαχείριση μεγάλων θεμάτων όπως αυτό του Αφγανιστάν, του Ιράκ, του Ιράν και του Κοσσόβου γνωρίζουν πολύ καλά την ευρωπαϊκή πολιτική πραγματικότητα.

30 ΕΙΝΑΙ ΜΗΠΩΣ ΟΙ Η.Π.Α. ΗΔΗ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ; 29 Οι ΗΠΑ, καλώς ή κακώς, έχουν για την λειτουργία της Ε.Ε. και για την πορεία και τις προοπτικές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης μία εικόνα πολύ πιο σφαιρική και καθαρή από την εικόνα που έχει για τη λειτουργία και το μέλλον της Ε.Ε. η πλειοψηφία των μεσαίων και μικρών κρατών-μελών. Οι ΗΠΑ γνωρίζουν συνεπώς πολύ καλά ποια είναι η πραγματική ισορροπία ανάμεσα στο ευρωπαϊκό φαινόμενο και το φαινόμενο του έθνους-κράτους στην Ευρώπη. Άλλωστε οι αμερικανικές επιλογές σε σχέση με την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση επηρεάζονται επισήμως τουλάχιστον - κυρίως από την παράμετρο της ασφάλειας, ενώ οι επιλογές των κρατών-μελών της Ε.Ε. επηρεάζονται και από πολλούς άλλους παράγοντες: από τα οικονομικά συμφέροντα κάθε κράτους-μέλους, τη δεκτικότητα της κοινωνίας και της κοινής γνώμης, τον εκλογικό και πολιτικό κύκλο που ισχύει σε κάθε κράτος-μέλος κ.ο.κ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διεύρυνση της Ε.Ε. προς την Τουρκία και τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων. Η στάση των Η.Π.Α. είναι για πολιτικούς λόγους σαφώς υπέρ της ένταξης της Τουρκίας, αλλά και των Δυτικών Βαλκανίων στην Ε.Ε.. Η στάση πολλών κρατών μελών είναι όμως από επιφυλακτική έως αρνητική, ιδίως για την Τουρκία. Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. ήταν ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους απορρίφθηκε το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα στο σχετικό δημοψήφισμα στη Γαλλία. Το παράδοξο και ενδιαφέρον είναι ότι η ελληνική προσέγγιση των θεμάτων αυτών μοιάζει πολύ με την αμερικανική καθώς προτάσσει το ζήτημα της ασφάλειας, δηλαδή κριτήρια υψηλής πολιτικής. Υπό την έννοια αυτή η Ελλάδα είναι πάντοτε υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας, εφόσον όμως αυτή συμμορφωθεί με τα κριτήρια που πρέπει να πληρούν όλες οι υπό ένταξη χώρες συμπεριλαμβανομένου του σεβασμού του διεθνούς δικαίου και των σχέσεων καλής γειτονίας. Αυτή τη γραμμή ακολούθησε η Ελλάδα από το 1995, παράλληλα με τον στόχο ένταξης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ε.Ε.. Η λεγόμενη στρατηγική του Ελσίνκι που διαμορφώθηκε στην ομώνυμη σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του 1999 συνέδεσε την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας με τη σχέση καλής γειτονίας με την Ελλάδα και με την επίλυση του ζητήματος της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο και τελικά μέσω του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Είναι όμως προφανές ότι οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις μεταξύ Τουρκίας και Ε.Ε. δεν μπορεί να συνεχίζονται χωρίς να αξιολογείται παράλληλα η στάση της Τουρκίας σε ζητήματα μείζονος σημασίας, όπως το Κυπριακό ( με τουρκικά στρατεύματα κατοχής να παραμένουν επί ευρωπαϊκού εδάφους) και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις στο Αιγαίο. Μείζονα

31 30 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ σημασία έχει πλέον καταστεί και η αντιμετώπιση των μεταναστών που χωρίς νόμιμα έγγραφα εισέρχονται μέσω Τουρκίας στην Ελλάδα, δηλαδή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όλα αυτά δεν μπορούν να παραπέμπονται στο χρονικά απροσδιόριστο και αβέβαιο τέλος των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, αλλά πρέπει να συνιστούν βασική παράμετρο για τη διαμόρφωση της κοινής ευρωπαϊκής θέσης σ όλες τις συνόδους του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις οποίες τίθεται το ζήτημα της διεύρυνσης και ειδικότερα το ζήτημα των σχέσεων Ε.Ε. Τουρκίας. Κατά την ίδια λογική, η ελληνική θέση είναι ότι το μέλλον των Δυτικών Βαλκανίων διέρχεται μέσα από την ένταξη όλων των χωρών της περιοχής στην Ε.Ε. Ειδικότερα για την FYROM πρέπει να τονιστεί ότι η οριστική επίλυση του προβλήματος του ονόματος της με δεδομένη την υπεύθυνη και συμβιβαστική θέση της Ελλάδας θα επέτρεπε στην Ελλάδα να πρωταγωνιστήσει στην επιτάχυνση των διαδικασιών ένταξης της FYROM όχι μόνο στο ΝΑΤΟ αλλά και στην Ε.Ε. Η πίεση που ασκεί συνεπώς η Ελλάδα μπορεί να προσλάβει θετικό περιεχόμενο, εάν υπάρξει ανταπόκριση από την άλλη πλευρά. Η ιδιαίτερη αυτή αναφορά προς τα Βαλκάνια δεν πρέπει να μας εγκλωβίσει όμως στην γεωγραφική ιδιότητα της Ελλάδας ως χώρας της περιοχής. Θεσμικά και πολιτικά η Ελλάδα δεν αποτελεί μέρος του βαλκανικού ζητήματος, γιατί ακολούθησε από το 1944 και μετά μία τελείως διαφορετική, καθαρά δυτική διαδρομή. Πρόκειται για τη μόνη χώρα της περιοχής που ακολούθησε αυτή τη διαδρομή και ως εκ τούτου η Ελλάδα είναι μεν γεωγραφικά αλλά δεν είναι θεσμικά, πολιτικά και οικονομικά μία χώρα συγκρίσιμη με τις άλλες χώρες της περιοχής. Επανερχόμενοι στην στρατηγική αντίληψη των ΗΠΑ, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι είναι προφανές ότι αυτές έχουν μία ολοκληρωμένη θεώρηση για το μέλλον της Ευρώπης και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Οι Η.Π.Α. είναι σταθερά προσανατολισμένες υπέρ μίας «ελεγχόμενης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης»: Δείχνουν να θέλουν, μία μεγάλη Ε.Ε. ως εργαλείο ενσωμάτωσης στο δυτικό οικονομικό και πολιτικό σύστημα των κρατών που βγήκαν από την περιπέτεια του υπαρκτού σοσιαλισμού. Δείχνουν να θέλουν, και για τους δικούς τους οικονομικούς και εμπορικούς λόγους, την ενιαία ευρωπαϊκή αγορά και άρα την ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Έχουν επίσης αποδεχθεί την Οικονομική και Νομισματική Ένωση και την ύπαρξη του Ευρώ. Δεν θέλουν όμως την Ευρώπη ως μία θεσμική και πολιτική οντότητα που θίγει, στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής και της πολι-

32 ΕΙΝΑΙ ΜΗΠΩΣ ΟΙ Η.Π.Α. ΗΔΗ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ; 31 τικής ασφάλειας και άμυνας, τις ισορροπίες και τις δομές της Βορειοατλαντικής συνεργασίας και του ΝΑΤΟ ή ως μία οντότητα που διεκδικεί έναν νέο ρόλο στον Ο.Η.Ε. και κυρίως στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Ως προς το τελευταίο σημείο άλλωστε ούτε τα δύο ευρωπαϊκά μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας (η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο) δείχνουν να θέλουν να μοιραστούν το κρίσιμο αυτό ιστορικό και θεσμικό προνόμιο με άλλες ευρωπαϊκές χώρες ή την Ευρωπαϊκή Ένωση ως τέτοια. Από την άποψη αυτή η Ε.Ε. είναι στα μάτια των Η.Π.Α. ένας οργανισμός κατάλληλος να αναλάβει το κόστος της ενσωμάτωσης νέων χωρών, ένα ασφαλές πεδίο οικονομικής δράσης, ένας εμπορικός εταίρος, αλλά όχι μία ισοδύναμη στρατιωτική και πολιτική οντότητα. Ο τρόπος με τον οποίο οι Η.Π.Α. χειρίζονται τη σχέση μεταξύ Ε.Ε. και των κρατών-μελών της δείχνει ότι έχουν πολύ καλή αίσθηση του ευρωπαϊκού συσχετισμού δυνάμεων. Η στάση των περισσότερων νέων κρατών-μελών που οδήγησαν από την Ε.Ε. των 15 στην Ε.Ε. των 27 επηρεάζεται αναμφίβολα, σε πολύ μεγάλο βαθμό, από την ιστορική εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού και των σχέσεων τους με την πρώην Σοβιετική Ένωση. Είναι προφανές ότι στο εσωτερικό της Ε.Ε. όπως και στο εσωτερικό του ΝΑΤΟ ο αριθμός των κρατών που ανήκουν στην «βορειοατλαντική» πτέρυγα έχει αυξηθεί. Κάποιοι διακρίνουν ήδη ανάμεσα στην παραδοσιακή «βορειοατλαντική» στάση ορισμένων παλαιών κρατών-μελών και την καθαρότερα «φιλοαμερικανική» στάση των περισσότερων νέων κρατών μελών. Σε κάθε περίπτωση είναι αλήθεια ότι για όλα τα μεγάλα θέματα στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών θεσμών διακρίνονται δύο μεγάλες τάσεις: μία περισσότερο «ευρωπαϊκή» και μία περισσότερο «ατλαντική». Η διάκριση ανάμεσα στην ηπειρωτική Ευρώπη και το Ηνωμένο Βασίλειο ή η διάκριση ανάμεσα στα παλιά κράτη-μέλη της Ευρώπης των 15 και τα νέα κράτη-μέλη της κεντρικής Ευρώπης και της Βαλτικής μετατρέπεται σε μία διάκριση ανάμεσα σε μία περισσότερο χειραφετημένη και μία περισσότερο φιλική στάση απέναντι στις ΗΠΑ. Οι Η.Π.Α. έχουν ενεργό άποψη για τη διεύρυνση, για την κοινή εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας και άμυνας της Ε.Ε., για τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς και της ευρωπαϊκής έννομης τάξης. Γνωρίζουν πολύ καλά τις δυσκολίες και της αντιφάσεις του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι, γνωρίζουν πολύ καλά το σημείο μέχρι το οποίο μπορεί να φτάσει η λεγόμενη «κοινοτική μέθοδος» που έχει έντονα ομοσπονδιακό χαρακτήρα και το σημείο από το οποίο και μετά είναι αναγκαστική η

33 32 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ προσφυγή στη διακυβερνητική μέθοδο που βασίζεται στο σεβασμό της κυριαρχίας των κρατών-μελών. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται άλλωστε σε όλα τα μεγάλα θέματα, όπως η υπό κύρωση μεταρρυθμιστική συνθήκη της Λισαβόνας που διασώζει στο μεγαλύτερο μέρος του το ουσιαστικό περιεχόμενο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, εγκαταλείπει όμως τους μεγάλους συμβολισμούς που περιείχε το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα: τη σημαία, τον ύμνο και τον ίδιο τον όρο «σύνταγμα» που παραπέμπει στην κρατική κυριαρχία. Από τον 18ο αιώνα που σφραγίζεται από το αμερικανικό Σύνταγμα και την αμερικανική ανεξαρτησία μέχρι τον 21ο αιώνα στο οποίο έγινε ή γίνεται λόγος για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα η απόσταση είναι μικρή καθώς και στη μία και στην άλλη περίπτωση κυριαρχεί η έννοια του Συντάγματος. Να μία άλλη ιστορική και γενετική συνάφεια ανάμεσα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Ανάμεσα στην παράδοση της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και την παράδοση της Γαλλικής Επανάστασης. Ανεξάρτητα από το πώς περιγράφει κάποιος τα φαινόμενα αυτά που αφορούν κατ εξοχήν την πολιτική οντότητα της Ε.Ε., η αλήθεια είναι ότι οι ΗΠΑ είναι στην πραγματικότητα παρούσες στο τραπέζι των συνεδριάσεων και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και του Συμβουλίου Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπό την έννοια αυτή οι ΗΠΑ είναι de facto μέλος και μάλιστα ισχυρό μέλος της Ε.Ε.. Οι επίσημες αμερικανικές αντιλήψεις για όλα τα κρίσιμα θέματα συμπεριλαμβάνονται στο φάσμα των πολιτικών αντιλήψεων που αντιπαρατίθενται στο ευρωπαϊκό πολιτικό γίγνεσθαι. Αυτό βεβαίως ισχύει και αντιστρόφως. Οι αντιλήψεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «ευρωπαϊκές» σε σχέση με την ασφάλεια, τον πολυμερισμό, την διαχείριση των διεθνών κρίσεων, είναι μέρος του αμερικανικού πολιτικού γίγνεσθαι. Υποστηρίζονται από αμερικανούς διανοούμενους, από υποψήφιους για το προεδρικό αξίωμα, από γερουσιαστές και μέλη της Βουλής των Αντιπροσώπων. Το αίτημα να κλείσει το Γκουαντάναμο, όταν διατυπωνόταν στην Ευρώπη πριν την εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα, μπορούσε να θεωρηθεί ως εκδήλωση αντιαμερικανισμού. Όταν το ίδιο θέμα τίθεται από τον σημερινό πρόεδρο των Η.Π.Α. ή τον γερουσιαστή Μc Cain είναι παράμετρος της αμερικανικής εσωτερικής πολιτικής ζωής. Είναι κοινός τόπος πως υπάρχουν μεγάλες αισθητικές και ιδεολογικές διαφορές ανάμεσα στην αμερικανική και την ευρωπαϊκή θεώρηση της ιστορίας, των διεθνών σχέσεων, του πολέμου. Είναι πολλοί αυτοί που αναπαράγουν τη διάκριση ανάμεσα σε μία Ευρώπη οπαδό του Κant, της αιώνιας ειρήνης και της θεάς Αφροδίτης και μία Αμερι-